Tam Metin - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv
advertisement
T.C. GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ KAMU YÖNETĠMĠ ANA BĠLĠM DALI KAMU YÖNETĠMĠ BĠLĠM DALI SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMLARINDA TEMEL HAK VE HÜRRĠYETLER MESELESĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Tevfik Ziyaeddin AKBULUT Tez DanıĢmanı Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YAYMAN Ankara-2010 Yüksek Lisans Tezi Ġçin Jüri Üyeleri Onay Sayfası ONAY Tevfik Ziyaeddin AKBULUT tarafından hazırlanan “Siyasi Parti Programlarında Temel Hak ve Hürriyetler Meselesi” baĢlıklı bu çalıĢma, 12.10.2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından Kamu Yönetimi Ana Bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir. Prof. Dr. Vedat BĠLGĠN (BaĢkan) Prof. Dr. Suna BAġAK (Üye) Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YAYMAN (Üye-Tez DanıĢmanı) ÖNSÖZ Siyasi Parti Programlarında Temel Hak ve Hürriyetler Meselesi baĢlığını taĢıyan bu çalıĢmada demokrasinin ve parlamenter hükümet sisteminin vazgeçilmez bir unsuru olan siyasi partilerin programlarında, temel hak ve hürriyetlerin yansıması ele alınmıĢtır Temel hak ve hürriyetler, vatandaĢın insan olarak vazgeçemeyeceği ve egemenliği kullanma yetkisini verdiği erkler karĢısında sahip olduğunu değerlerdir. Önemine tek tek anayasalarda sayılan ve kapsamı ile nasıl sınırlandırılacaklarının da yine anayasal hükümlerle kayıt altına alınmıĢtır. Demokraside iktidar seçimle belirlenir. Bu sebeple seçilmeleri halinde yürütme erkini kullanacak olan siyasi partilerin iktidar olmaları halinde yapacaklarını vaat ettikleri programlarında temel hak ve hürriyetlerin yer alması hem dünyada bu yöndeki geliĢmelerin takibi hem de iktidar erkinin denetlenmesi açısından hayati önemi haizdir. ÇalıĢmamızda esas olarak Türkiye‟de temel hak ve hürriyetlerin siyasi parti programlarına yansıması bağlamında ülkemizde yapılan çalıĢmalara dayanmıĢtır. Ülkemizdeki kaynaklar üzerinde özellikle cumhuriyet dönemi siyasi partilerinin temel hak ve hürriyetlere nasıl baktıkları ve konunun parti programlarında nasıl yer aldığı, Avrupa Birliği üyelik sürecinde özellikle son dönemlerde konumuzla ilgili yapılan anayasa değiĢiklikleri, bu değiĢiklikler öncesi ve sonrasıyla parti programlarındaki yeri üzerinde değerlendirmeler yapılmıĢtır. Bu ÇalıĢma ağırlıklı olarak kütüphane çalıĢmasına, kaynakçada belirtiğim kitap, tez ve makalelere dayanılarak hazırlanmıĢtır. Milli Kütüphane, Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, TBMM Kütüphanesi, YÖK Tez AraĢtırmaları Merkezi tezimiz için istifade edilen kaynak merkezleri olmuĢtur. Ayrıca, yaklaĢık 8 yıldır Milletvekili ve ĠçiĢleri Komisyonu BaĢkanı olarak görev yaptığım Türkiye Büyük Millet Meclisinde edindiğim deneyimler, yaptığım gözlemler de bu çalıĢmaya aktarılmıĢtır. ÇalıĢmamız siyaset alanındaki literatüre önemli bir katkı sağlayacak niteliktedir. ii Bu tezin hazırlanmasında yardımlarını, desteğini ve bilgisini esirgemeyen tez danıĢmanım değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YAYMAN‟a, bana her zaman destek olan sevgili eĢim Adviye AKBULUT‟a teĢekkür ediyorum. iii ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ........................................................................................................ i ĠÇĠNDEKĠLER ………………………………………………………………….. iii GĠRĠġ……………………………………………………………………………...1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. ĠNSAN HAKLARI………………………………………………………….. 3 1.1.1. Genel Olarak Hak Kavramı……………………………………. 3 1.1.2. Ġnsan Hakları Kavramı…………………………………………. 4 1.2. TEMEL HAKLAR…………………………………………………………. 5 1.2.1.Teorik Çerçeve……………………………………………….……5 1.2.2. Temel Hakların Hukuki Tasnifi …………………………..……..7 1.2.2.1. Negatif Statü Hakları………………………………….. 7 1.2.2.2. Aktif Statü Hakları………………………………………9 1.2.2.3. Pozitif Statü Hakları…………………………………… 9 1.3. HÜRRĠYETLER……………………………………………………………10 1.4. ANAYASADAKĠ TANIMLAR…………………………………………....12 1.4.1.1982 Anayasası Öncesi Dönemin Genel Değerlendirilmesi..13 1.4.2. 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler……………..15 1.4.2.1. Genel Bilgi……………………………………………. 15 1.4.2.2. Temel Hakların Genel Hükümleri…………………...15 1.4.2.2.1. Temel Hak ve Hürriyetlerin Niteliği………..16 1.4.2.2.2. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması…17 1.4.2.2.3. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılmaması………………………………………………… 18 iv 1.4.2.2.4. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması…………………………………………………… 19 1.4.2.3. Temel Haklar ve Özgürlükler……………………… 19 1.4.2.3.1. KiĢi Hakları ve Ödevleri…………………….19 1.4.2.3.1.1. KiĢi Dokunulmazlığı……………… 20 1.4.2.3.1.2. Zorla ÇalıĢtırma Yasağı…………..21 1.4.2.3.1.3. KiĢi Hürriyeti ve Güvenliği ……….21 1.4.2.3.1.4.Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması ………………………………………23 1.4.2.3.1.5. YerleĢme ve Seyahat Hürriyeti ….24 1.4.2.3.1.6. Din ve Vicdan Hürriyeti …………..24 1.4.2.3.1.7. DüĢünce Hürriyeti…………………25 1.4.2.3.1.8. Bilim ve Sanat Hürriyeti ………….26 1.4.2.3.1.9. Basın ve Yayın Hürriyeti …………26 1.4.2.3.1.10. Toplantı Hak ve Hürriyetleri…… 28 1.4.2.3.1.11. Mülkiyet Hakkı………………….. 29 1.4.2.3.1.12. Hak Arama Hürriyeti…………….29 1.4.2.3.1.13. Ġspat Hakkı……………………… 30 1.4.2.3.1.14. Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması……………………………………………… 30 1.4.2.3.2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler…. 30 1.4. 2.3.2.1. Ailenin Korunması………………. 31 1.4.2.3.2.2. Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi……………………………………………. 32 1.4.2.3.2.3. Kamu Yararı……………………… 32 1.4.2.3.2.4. ÇalıĢma ile Ġlgili Hükümler………. 34 1.4.2.3.2.5. Toplu ĠĢ SözleĢmesi, Grev Hakkı ve Lokavt…………………………………………………… 35 1.4.2.3.2.6. Sağlık, Çevre ve Konut Hakkı…...36 1.4.2.3.2.7. Sosyal Güvenlik Hakları………….36 1.4.2.3.2.8. Diğer………………………………. 37 v 1.4.2.3.3. Siyasî Haklar ve Ödevler…………………. 37 1.4.2.3.3.1. VatandaĢlık Hakkı……………….. 37 1.4.2.3.3.2. Siyasi Haklar………………………38 1.4.2.3.3.3. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı..39 1.4.2.3.3.4. Vatan Hizmeti ve Vergi Ödevi…...39 1.4.2.3.3.5. Dilekçe Hakkı…………………….. 40 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE KAMU YÖNETĠMĠNĠN GENEL GÖRÜNÜMÜ 2.1.KUVVETLER AYRILIĞI (YASAMA-YÜRÜTME-YARGI)…………….. 41 2.1.1. Genel Olarak Kuvvetler Ayrılığı………………………………. 41 2.1.2. Türk Anayasalarında Kuvvetler Ayrılığı……………………… 42 2.1.2.1. 1924 ve 1961 Anayasalarında Kuvvetler Ayrılığı….42 2.1.2.2. 1982 Anayasasında Kuvvetler Ayrılığı…………….. 43 2.2. DEVLET ÖRGÜTLENMESĠNĠN ANAYASAL VE YASAL TEMELLERĠ……………………………………………………………………. 44 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYEDE SĠYASĠ PARTĠLER 3.1. GENEL OLARAK SĠYASĠ PARTĠLER …………………………………53 3.2. TÜRKĠYE’DE 1960 ÖNCESĠ SĠYASĠ PARTĠLER……………………. 54 3.2.1.Osmanlı Devleti'nde……………………………………………. 54 3.2.2.Cumhuriyet Dönemi ……………………………………………. 57 3.2.3. Çok Partili Dönem……………………………………………… 58 3.3. TÜRKĠYE’DE 1960 SONRASI SĠYASĠ PARTĠLER………………….. 60 vi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMLARININ MESELEYE BAKIġI 4.1.SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMI…………………………………………….. 66 4.2.GÜNÜMÜZ SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMLARINDA TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER…………………………………………………… 68 4.2.1.Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) Programında Temel Hak ve Özgürlükler …………………………………………………… 68 4.2.1.1. Değerlendirme……………………………………….. 70 4.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler …………………………………………………… 75 4.2.2.1.Değerlendirme………………………………………… 78 4.2.3.Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler……………………………………………………. 82 4.2.3.1. Değerlendirme……………………………………….. 84 4.2.4.Saadet Partisi (SP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler…………………………………………………………….. 86 4.2.4.1. Değerlendirme……………………………………….. 91 4.2.5.BarıĢ ve Demokrasi Partisi (BDP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler……………………………………………………. 96 4.2.5.1. Değerlendirme……………………………………… 100 SONUÇ……………………………………………………………………….. 105 KAYNAKÇA………………………………………………………………….. 107 ÖZET…………………………………………………………………………..110 ABSTRACT…………………………………………………………………... 111 GĠRĠġ Siyasi Parti Programlarında Temel Hak ve Hürriyetler Meselesi baĢlığını taĢıyan bu çalıĢma dört bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde insan haklarının kavramsal çerçevesi çizilmeye çalıĢılmaktadır. Genel olarak hak, hürriyet ve insan hakkı kavramları tanımlanmakta, hakların ve özgürlüklerin bir alt konusunu oluĢturan insan hakları kategorisinde “temel hak ve özgürlükler” Ģeklinde ayrıcalıklı bir alt kategoriden söz edilip edilemeyeceği, söz edilebilecekse bunun nasıl anlaĢılması gerektiği ve bu alt kategorilendirmede ölçünün ne olacağı üzerinde durulmakta, hakların sınıflandırılmasına değinilmekte ve temel hak ve özgürlüklerin anayasal tanımlarına yer verilmektedir. Ġkinci bölüm Türkiye kamu yönetiminin genel görünümüne ayrılmıĢtır. Bölüm yasama- yürütme-yargı ile devlet örgütlenmesinin anayasal ve yasal temelleri ana baĢlıkları altında konu ayrıntılandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu ana baĢlıklar çerçevesinde öncelikle kuvvetler ayırımı, anayasacılık tarihimiz çizgisinde ve en son yürürlükte bulunan 1982 Anayasası bağlamında incelenmeye çalıĢılmaktadır. Daha sonra yürütme erkinin anayasal ve yasal temelleri ana hatlarıyla ortaya konmaya çalıĢılmaktadır. Üçüncü bölümde Türkiye‟de siyasi partiler anlatılmaktadır. 1960 öncesi ve sonrası tarihi süreçte Ülkemizde siyasi partilerin geliĢmesi irdelenmektedir. Siyasi partilerin mevzuata yansıması, demokrasinin vazgeçilmez unsurları olarak toplumda yer etmesi çalıĢmanın sınırları ölçüsünde ortaya konmaya çalıĢılmaktadır. Dördüncü ve son bölümde ise siyasi parti programları ve temel hak ve özgürlüklerin siyasi parti programlarına yansıması ele alınmaktadır. Bölümün baĢlangıcında kısaca siyasi parti programı ve önemi üzerinde durulmuĢ sonrasında siyasi parti programlarına temel haklar ve özgürlükler zaviyesinden bakılmaya çalıĢılmıĢtır. ÇalıĢmanın bu bölümüne iktidar partisi (Adalet ve Kalkınma Partisi-Ak Parti), Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nde grubu 2 bulunan üç siyasi parti (Cumhuriyet Halk Partisi-CHP, Milliyetçi Hareket Partisi-MHP ve BarıĢ ve Demokrasi Partisi-BDP) ile Saadet Partisi (SP) programlarında insan hakları ve özgürlükleri incelenmiĢtir. 3 BĠRĠNCĠ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.1. ĠNSAN HAKLARI 1.1.1. Genel Olarak Hak Kavramı Hukuk dilinde hak kavramı, bir Ģeyi yapabilme yetkisini, olumlu veya olumsuz bir talepte bulunmayı, hakkın konusundan yararlanma yetkisine saygı duyulmasını ve zorla yerine getirilmesini içerir.1 Esasen hakların baĢlıca özelliği, ihlallere meĢru zeminde karĢı konabilmesine dayanak olmaları ve baĢkalarının bunlara saygı göstermelerinin ahlaki veya hukuki olarak sağlanabilmesidir.2 Hak, hürriyetin somutta gerçekleĢme aracıdır.3 Haklar çok çeĢitlidir her bir türün kaynağı da farklıdır.4 Ulusal hukuk düzenleri, uluslar arası hukuk belgeleri kiĢilere bir takım haklar tanıdığı gibi sırf geleneksel olan haklar vardır. Yine kimi haklar kiĢilerin sözleĢme özgürlüğü çerçevesinde kiĢilerin birbirleriyle yaptıkları sözleĢmelerden, bir kısmı ise hukuki statülerden doğar. Bütün bunların yanında bir de hukuktan ve gelenekten bağımsız ahlaki haklar vardır. Bu haklar ahlaki emir ve yasaklardan kaynaklanır ve geçerliliğini hukukça tanınmaktan almaz. Gözler, hakkın kiĢilere hukuk düzeni tarafından verilen bir irade kudreti, bir isteme yetkisi olduğu Ģeklindeki en yaygın tanımını anayasa hukuku alanına uyarlamıĢtır: “anayasa hukuku alanında hak, kiĢiye anayasa tarafından verilmiĢ bir irade kudreti, bir isteme yetkisidir.”5 1 Mustafa Erdoğan, (1997), Anayasal Demokrasi, 2. Baskı, Ankara, 1997, s.131. J. Donnelly, Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, Çev. M. Erdoğan, L. Korkut, Ankara, 1995, s. 21-22. 3 İbrahim Ö. Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, Ankara, 2002, s.12. 4 Mustafa Erdoğan, (1995), Demokrasi Laiklik Resmi İdeoloji, Ankara, 1995, s. 36. 5 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 3. Baskı, Bursa, 2005, s. 99. 2 4 1.1.2. Ġnsan Hakları Kavramı Ġnsan hakları genel olarak hakların bir alt kategorini oluĢturmaktadır. 6 Dolayısıyla insan hakkı da bir haktır. Ġnsan hakları yukarıda özetlenen haklardan ahlaki hakların bir kategorisidir. BaĢka bir ifadeyle teorik olarak insan haklarından söz edildiğinde, hukuktan değil ahlaktan söz ediliyor demektir. Ancak insan hakları ahlaki hakların herhangi bir kategorisi değildir aksine diğer bütün ahlaki haklardan üstün olmasında kendisini gösterir. Bir diğer deyiĢle insan hakları en üstün ahlaki talepleri ifade eder. Ġnsan haklarının üstünlüğünün pratik anlamı, bu hakların içerdiği iddia ve taleplerin diğer hak iddiaları karĢısında öncelikli olmasıdır. Buradaki üstünlüğün kaynağı, insan hakkının koruduğu temel değerin en üstün ahlaki değer olmasıdır. Bu değer bizatihi tür olarak insanın değeridir. Buradan hareketle insan hakkının, “kiĢinin sırf insan olmak sıfatıyla sahip olduğu hak” Ģeklinde tanımlanması mümkündür.7 Ġnsan haklarının tanınması ve korunması, anayasal demokratik siyasal sistemin temelini oluĢturur. ġüphesiz insan hakları doktrininin felsefi ve ahlaki temelleri vardır. Ancak bu gerek ilk ortaya çıktığında gerek günümüzde bu doktrinin siyasal iĢlevinin olduğu görülmektedir. Yani doktrinin amacı devletin sınırlandırılmasıdır. Ġnsan haklarına dayalı iddia ve taleplerin hedefi siyasal iktidarın kendisidir; insan hakları doğrudan devlete karĢı ileri sürülür. Hedeflenen, devletin insan haklarına dayandırılması ve her türlü uygulamasında insan haklarını koruma duyarlılığı ile hareket etmesini sağlamaktır.8 Ġnsan hakkı, niteliği itibariyle negatif karakterdedir. Yani kural olarak insan hakları, kiĢiler lehine pozitif bir durumun kurulmasından ziyade sadece kaçınma yükümlülüğü yükler. Bunun sebebi insan hakkının özünde bir özgürlük hakkı olmasıdır. Özgürlük kiĢinin hayatını kendi tercihleri doğrultusunda kurma gayretinin siyasi otorite baĢta olmak üzere baĢkalarınca 6 Erdoğan, (1995), s.36. Erdoğan, (1997), s. 133-134. 8 Erdoğan, (1997), s. 129. 7 5 keyfi olarak engellenmemesi demektir. Buradan özgürlüğün aslında bir negatif durumun ifadesi olduğu sonucuna varılmaktadır. 9 Yukarıda yapılan kısa açıklamalar neticesinde Ģöyle bir tanımlama yapılabilir: “Ġnsan hakkı; hangi ulusal, etnik, dini, zümrevi veya mesleki topluluktan olursa olsun, her kiĢinin yalnızca insan olmak itibariyle sahip bulunduğu değeri korumaya dönük eylem potansiyelinin baĢkalarınca tanınmasını ve her çeĢit dıĢ müdahaleye karĢı korunmasını gerektiren en üstün ahlaki iddia veya taleptir.”10 1.2. TEMEL HAKLAR 1.2.1.Teorik Çerçeve Doktrinde insan hakları üst baĢlığı altında ayrıca bir “temel haklar” kategorisi bulunup bulunmadığı, tartıĢmalı bir husustur. Her hak, terim ifadesiyle bir insan hakkı değildir. Ġnsan hakları, hak ifadesi kapsamına giren üstün ahlaki gereklilikleri karĢılamaktadır ve her kiĢinin yalnızca insan olmak itibariyle sahip bulunduğu temel değere hizmet etmeye yöneliktir. Doktrinde bazı insan haklarını “temel haklar” olarak ayıran bir çok yazar bulunmakta11 ancak bu yazarların üzerinde anlaĢtıkları tek bir liste bulunmamakta hatta bu listeler birbirinden oldukça farklılıklar arzetmektedir. Bu ayırıma karĢı, temel insan hakları Ģeklinde bir ayrıcalıklı bir liste önermenin, bütün insan haklarıyla korunmak istenen temel değere uzak olduğu,12 insan onurunu korumak için diğer insan hakları olmadan, tek baĢına temel insan haklarının yeterli olmadığı, her insan hakkının sistematik olarak ihlal edilmesinin tam anlamıyla onurlu bir hayatı gerçekleĢtirmeyi 9 Erdoğan, (1997), s.134-135. Erdoğan, (1997), s. 136. 11 Ayrıntılı bilgi için bkz. J. Donnelly, a.g.e., s. 47 vd. 12 Erdoğan, (1997), s. 143. 10 6 engellemesi yani bir kimsenin insan değerine sahip bir hayat için zorunlu olan asgari Ģartlara kavuĢmasının engellenmesi anlamında, bütün insan haklarının temel haklar13 olduğu ileri sürülmüĢtür. Ancak, insan hakları içinde temel haklar Ģeklinde ayrıcalıklı bir kategori ihdas edilmesini eleĢtiren yazarların da günümüzde genel kabul gören insan hakları listesinin aĢırı kabarık hale geldiği ve bu listenin teorik ve pratik nedenlerle ayıklanmasının bir gereklilik olduğunu kabul ettiğini; fakat çözümün önce bir insan hakları listesi önerip sonra da onlar arasından ikinci bir temel haklar listesi çıkarmakta değil insan haklarını teorik sağlamlık ve titizlikle tanımlamaktan geçtiğini belirttikleri dikkate alınmalıdır.14 Temel haklar bağlamında bu baĢlık altında özetlenen tartıĢmanın felsefi ve ahlaki olduğu dikkatlerden kaçmamalıdır. Oysa hukuk terminolojisinde yer etmiĢ bulunan “temel haklar” terimi felsefi anlamda “temel haklar” ile doğrudan ilgili değildir. Hukuk dilinde “temel haklar” siyasi iktidarın kullanımında esas alınması gereken, devlet yapılanmasının temelini oluĢturan haklar anlamına gelmektedir. Siyasal toplumda bu hakların temel olması, bunların anayasal hüküm niteliğinde ve devletin bütün faaliyetlerinin bu hükümlere uygunluk çerçevesinde gerçekleĢtirilmesinin zorunlu olması demektir. Ayrıca, anayasal hükümlerde temel hak olarak yer alan söz konusu hakların hepsinin gerçek anlamda insan hakkı niteliğinde olması da Ģart değildir. Daha açık deyimiyle insan haklarının tamamı her zaman anayasallaĢtırılmadığı gibi her anayasal ve temel hakkın da insan hakkı niteliğinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu önemli nüans saklı kalmak suretiyle yapılan açıklamalardan hareketle belirtilmelidir ki hukuk dilinde temel haklar, anayasal haklar demektir. Dolayısıyla hukuk dilinde insan hakları, anayasal haklar veya temel haklar biçiminde ortaya çıkmakta ve bu ibareler insan haklarını hukukileĢtiren terimler olarak literatürde yerini almıĢ bulunmaktadır. 13 15 J. Donnelly, a.g.e., s. 50. Erdoğan, (1997), s. 143. 15 Erdoğan, (1997), s. 143 ve 152. 14 Bu çalıĢmada kapsam dıĢı teorik tartıĢmalara 7 girilmeyecek ve temel haklar felsefi tartıĢmalara girilmeden hukuk dilindeki anlamıyla incelenecektir. 1.2.2. Temel Hakların Hukuki Tasnifi Temel hak ve özgürlükler pek çok açıdan sınıflandırılmıĢtır. Konularına göre, “kiĢinin fizik hürriyetleri”, “düĢünce hürriyetleri” ve “kolektif hürriyetler” olmak üzere üçe; kullanılıĢ biçimlerine göre “bireysel hürriyetler” ve “kolektif hürriyetler” olarak ikiye; ortaya çıkıĢ tarihlerine göre “birinci kuĢak haklar”, “ikinci kuĢak haklar” ve “üçüncü kuĢak haklar” Ģeklinde üçe ayrılmıĢtır. 16 Ancak temel haklarla ilgili kaynağını G. Jellinek‟ten alan ve hakları üç kategoriye ayıran tasnif geleneksel genel kabul görmüĢ bulunmaktadır. Bunlar negatif statü hakları/koruyucu haklar, aktif statü hakları/katılma hakları ve pozitif statü hakları/talep haklarıdır. Jellinek‟e dayandırılan bu ayırım zamanla baĢka yazarların katkılarıyla geliĢtirilmiĢ ve daha belirli hale getirilmiĢtir.17 1.2.2.1. Negatif Statü Hakları Latince‟de “statüs negativüs” denen negatif statü hakları, devletin müdahalesine karĢı teminat altına alınması ve siyasi iktidar karĢısında korunması gereken hakları ifade etmektedir. Bunlar devletin, hareketsiz kalma, kaçınma, karıĢmama anlamında olumsuz bir tavır takınması halinde sağlanabilen haklardır. Bu haklara, kiĢilere siyasi baskıdan korunmuĢ, dokunulmaz ve güvenceli bir özel alan sağladıklarına telmihen koruyucu haklar da denilmektedir.18 Türkçe‟de kiĢi hakları veya medeni haklar terimleriyle karĢılanan geleneksel sivil haklar, negatif statü hakları niteliğindedir. KiĢinin insan olarak var olmasına, kendini ifade etmesine imkan veren, kiĢiler ve gruplar arasında 16 Gözler, a.g.e., s.101. Şeref İba, Anayasa ve Siyasal Kurumlar (100 Soruda), Ankara, 2006, s. 85. 18 Erdoğan, (1997), s. 152-153. 17 8 özgür etkileĢim, iletiĢim ve örgütlenmeyi sağlayan; düĢüncelerin toplumda serbest dolaĢımını temin eden haklar olmaları nedeniyle bu haklar barıĢçı, medeni ve özgür toplum hayatının temelini oluĢmaktadırlar. Hayat dokunulmazlığı, kiĢi dokunulmazlığı, ifade özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü, dernek kurma özgürlüğü, toplantı ve gösteri özgürlüğü hakları baĢlıca sivil haklardandır.19 AnlaĢıldığı üzere burada kiĢiler devleti negatif, olumsuz bir konumda görmek istemektedir. Örneğin kiĢilerden ve devletten telefonumu dinleme, mektubumu okuma, din ve vicdan özgürlüğüme dokunma gibi negatif bir tavır takınılması beklenmektedir. Dolayısıyla bu kategoride yer alan haklar hususunda bekçi devlet anlayıĢı oluĢmakta, devletten herkesin temel hak ve özgürlüklerinin bekçiliğini yapması beklenmektedir. Burada devlet sosyal ve ekonomik hayata müdahale edememekte, bunların kendiliğinden bir denge sağlamaları beklenmektedir. O halde negatif statü haklarında “bırakın yapsınlar bırakın geçsinler” anlayıĢının hakim olduğu söylenebilir. Yaygın anlayıĢ negatif statü haklarının, kısaca sivil haklar denilen Türkçe‟de ise kiĢi hakları veya medeni haklar Ģeklinde ifade edilen haklardan ibaret olduğu yönündedir. Ancak doktrinde iktisadi hakların nitelik olarak negatif statü haklarından farklı olmadığı da savunulmaktadır. Bu cümleden olarak örneğin mülkiyet hakkı ile giriĢim ve sözleĢme özgürlüğünün sağlanmasının sadece devletin bu hakları tanıma ve korumasına bağlı bulunduğu, hatta sivil hakların, toplumda düĢüncelerin serbest dolaĢımını, kiĢiler ve gruplar arasında özgür etkileĢim, iletiĢim ve örgütlenmeyi sağlayabilmesinin iktisadi hakların güvence altına alınmıĢ olmasını gerektirdiği ileri sürülmüĢtür.20 Aynı bağlamda özellikle Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra yeniden yapılanma sürecine giren eski sosyalist ülkelerde iktisadi hakların temel haklar arasına eklendiğine dikkat 21 çekilmiĢtir. 19 Erdoğan, (1997), s. 153. Erdoğan, (1997), s. 153. 21 Tekin Akıllıoğlu, İnsan Hakları I: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara, 1995, s. 145. 20 9 1.2.2.2. Aktif Statü Hakları Aktif statü hakları vatandaĢın siyasi iktidarın oluĢumuna ve kullanımına katılmasını sağlayan haklardır. Bu haklar, vatandaĢları devlet karĢısında aktif hale getirmektedir. Zaten aktif statü haklarının Latince‟si “statüs aktivüs”dür. VatandaĢlar bu haklar vesilesiyle siyasi karar alıcıları belirleyebilme dolayısıyla siyasi ve idari kararları etkileyebilme imkanını elde etmektedir. Böylece aktif statü hakları kiĢilerin yönetime gönüllü katılımına imkan vermektedir; yani bu haklar siyasi nitelikte haklardır. Katılma hakları da denen bu haklar genellikle vatandaĢa tahsis edilir ve vatandaĢ olmayanlar bu haklardan veya bu hakların büyük kısmından yoksun bırakılırlar. Siyasi nitelik taĢıdığı belirtilen bu haklar ancak demokratik rejimlerde güvence altındadır. Seçme ve seçilme, siyasi parti kurma ve bunlara üye olma, dilekçe hakkı, kamu hizmetine girme gibi haklar baĢlıca aktif statü haklarındandır. Ayrıca doğrudan siyasi nitelik taĢımamakla birlikte, vatandaĢın siyasi ve idari yönetimi etkileyebilmesine imkan veren bazı baĢka haklar da vardır. Örneğin ifade özgürlüğü, dernek ve toplanma özgürlükleri vb. haklar gibi. 1.2.2.3. Pozitif Statü Hakları Pozitif statü veya talep hakları, Latin‟ce ifadeyle “statüs pozitivus”, sağlanmaları devletin hareketsiz kalmasına değil aksine devletin olumlu edimlerde bulunmasına endeksli haklardır. Bu hakların “pozitif” olarak nitelendirilmelerinin sebebi de devlete yüklediği bu olumlu davranma yükümlülüğünden kaynaklanmaktadır. Devletin müdahalesi, birtakım Ģeyleri yapması istenmektedir. Sosyal haklarla bazı kültürel haklar pozitif statü hakları kategorisini oluĢturur ve devletin bu hakları sağlamak amacıyla kiĢileri birtakım imkanlarla donatacak olumlu faaliyetlerde bulunması gerekmektedir. Bunun baĢlıca araçları da sosyal kamu hizmetleri ve sosyal yasama politikasıdır. Yani pozitif statü hakları söz konusu olduğunda devlet, kiĢileri kendi haline bırakmak yerine onlarla aktif olarak ilgilenmek durumunda kalmaktadır. ÇalıĢma, konut, sağlık, iĢ güvencesi, sosyal yardım ve eğitim 10 özgürlüğü hakkı dıĢında olmak üzere eğitim hakkı baĢlıca pozitif statü haklarıdır.22 Sosyal haklara bazı amaçlar biçilmiĢtir. Bunlar doktrinde sosyal adaleti sağlamak, eĢitsizlikleri gidermek veya azaltmak, toplumsal refahı artırmak gibi çeĢitlilik arzetmektedir. Ancak bu amaçların tümü de sosyal devlet veya refah devletinin özelliklerini oluĢturmaktadır. Buradan hareketle negatif statü ve aktif statü haklarının özgürlükçü demokrasiyi tanımladığı, pozitif statü hakları kategorisinin bu iki gruba eklenmesiyle de liberal sosyal demokrasinin söz konusu olduğu ileri sürülmektedir. Bu cümleden olarak özgürlükçü demokrasi için tek baĢına sosyal hakların varlığının yeterli olmayacağı hatta tahrip edici olabileceği, sivil ve siyasal hakların güvence altına alınmadığı bir sistemde sosyal hakların hak değil ödev veya hak iddiasına imkan vermeyen fiili yararlandırmalar seviyesinde kalacağı sonucuna varılmaktadır.23 1.3. HÜRRĠYETLER “Hak” ve “hürriyet”, çoğunlukla birbirine karıĢtırılan bazen birlikte bazen birbirinin yerine kullanılan kavramlardır. Bu kavramlar arasında her zaman çok net ayırım yapmak da pek kolay değildir. Bu sebeple, hem evrensel hem ulusal belgelerde bu iki kavram çoğu kez birlikte kullanılır. Böyle olmakla birlikte doktrinde hak ve hürriyeti tefrik eden açıklamalar geliĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Hürriyetin zaman içerisinde birçok tarifi yapılmıĢ ancak üzerinde uzlaĢılan tek bir tarif bulunamamıĢtır. “Hürriyet, bir Ģeyi yapma veya yapmama, belli bir Ģekilde davranıp davranmama erki” 24 olarak tanımlanabilir. Hürriyetin, insanın insan olduğu için sahip olduğu serbest hareket etme gücünün daha doğru bir deyiĢle bir bağımsızlığın bir otonominin ifadesi; hakkın ise hürriyetleri sağlamak için, yazılı hukuk belgeleriyle, kanunlarla kiĢiye tanınan yetkiler olduğu söylenmiĢtir. Bu bağlamda hakkın 22 Erdoğan, (1997), s. 154. Erdoğan, (1997), s. 154. 24 Kaboğlu, a.g.e., s. 6. 23 11 bir bakıma pozitif hukukla korunan menfaat olduğu da dile getirilmiĢtir.25 Bu ve sayıları artırılabilecek hemen bütün hürriyet anlayıĢlarının ortak bir noktasına iĢaret temek mümkündür: “Hürriyetin insanın doğuĢunda sahip olduğu bir hassa oluĢu.” Hürriyetin insanda doğuĢtan var oluĢu onu hayatın bir unsuru yapar. Toplumsal hayatın siyasal görünüĢü olan devlet içinde de birey, hürriyeti ile birlikte düĢünülebilir; devleti vasıflandıran iktidar olgusu karĢısında da birey, hürriyeti ile bir arada mütalaa olunabilir. BaĢkalarından farklı düĢünebilme, siyasal toplumda bireye, iktidara muhalefet edebilme imkanını bahĢettiği için hürriyet vatandaĢın devlet idaresine katılmasını zorunlu kılar.26 Yukarıda sözü edilen Jellinek‟ten müdevver hak kategorilerinden negatif statü hakları, kiĢinin doğuĢtan getirdiği kabul edilen, gerçekleĢmesi için devletin edimde bulunmasını zorunlu kılmayan daha çok dokunulmaması, gölge edilmemesi beklenen haklar olarak tasvir edilmiĢtir. Hürriyetin önceki paragrafta yapılan tarifine uygun düĢen bu kategori hakların “özgürlükler” olarak değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmıĢtır.27 Ġnsan hakları özgürlükle doğrudan iliĢkili hatta ona bağlıdır. Ġnsan haklarından söz edebilmek için önce temel bir insani değer olarak özgürlüğün kabul edilmesi Ģarttır. Zira insan haklarının temeli olan insanın değeri farklı söyleyiĢle bireyin insan olarak var olmasının değeri ancak özgürlükle açığa vurulabilir. Ġnsan haklarının özü özgürlüktür. Özgürlük özetle kiĢinin eylem potansiyelinin bireyin eylem olanaklarının kısıtlanmamıĢlığını ifade eder; özgürlük durumu ise kiĢinin istediği gibi olmak ve isteği doğrultusunda eylemde bulunmak konusunda serbest bırakılması, kısıtlanmaması durumudur. Ġnsan hakları kiĢinin insan olarak değerinin tanınmasına dayandığına, bireyin kendini ifade etmek ve değerini gerçekleĢtirmek üzere giriĢeceği etkinliklerin baĢkalarınca ve siyasi otoritelerce engellenmemesi ahlaki bir gereklilik, en üstün ahlaki yükümlülüktür. Ahlaki bakımdan en doğal 25 Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 4. Bası, İstanbul, 1980, s. 187. Bülent Nuri Esen/Osman Nebioğlu, Kölelik ve Hürriyet, s. 11-17. 27 Niyazi Altunya, anayasa Hukuku Açısından Türkiye’de Eğitim ve Öğretim Hakkı, İstanbul, 2003, s. 27. 26 12 hak, bütün insanların özgür olma eĢit hakkıdır. Ġnsan hakkı, hakkın içerdiği yararlanmanın baĢkaları tarafından maddi olarak sağlanmasını değil, bireyin bunu kendi çabasıyla elde etmesi özgürlüğünü kapsar.28 Tanımları ve kapsamları açısında zamana ve topluma göre değiĢiklik gösteren hak ve hürriyetlerinin tümünü, siyasal iktidarla iliĢkilerini de kendiliğinden ortaya çıkaracak Ģekilde “kamu hürriyetleri” ortak ifadesiyle karĢılamak da önerilmiĢtir.29 Yukarıda yapılan tanım ve açıklamalar bağlamında ha ve hürriyet kavramları arasında kısaca Ģu farklar ortaya çıkmaktadır. Hürriyet soyut, hak somuttur; hak hürriyetin uygulanması aĢamasında ortaya çıkar. Hürriyet, kiĢinin kendi eylemi ile gerçekleĢirken hakkın gerçekleĢmesi için devletin veya diğer kiĢilerin hak sahibi lehine bazı edimlerde bulunması gerekir; hakkı gerçekleĢtiren eylem hak sahibinin değil, devletin veya baĢka kiĢilerindir. Haklar mahkeme önünde ileri sürülebilir. 30 Konunun ortaya konulması açısından kısaca değinilen hak ve özgürlük kavramlarının farkına dair teorik ve felsefik tartıĢmalara çalıĢmanın sınırlarını aĢacağı ve pratikte bir karĢılığının olmadığı hatta birlikte değerlendirilmesinde uygulama yönünde yarar olduğu düĢüncesiyle, girilmeyecek; hak ve hürriyetler anayasada düzenlendiği Ģekliyle ele alınacaktır. 1.4. ANAYASADAKĠ TANIMLAR Anayasalarda temel hak ve özgürlükler hukukunun konumu, süreç içerisinde gerek madde göstermektedir.Bakıldığında sayısı anayasa gerek içerik maddelerinin hiç yönünden artıĢ değilse yüzde yirmibeĢi yani çeyreği insan haklarına ayrılmaktadır. Özellikle 1945 sonrası yeni hakların anayasallaĢtırılması ile anayasalardaki insan haklarına iliĢkin madde sayısı artıĢ göstermiĢtir.31 “Hukuk düzenimizin insan haklarına bakıĢı 28 Erdoğan, (1997), 141. Tunaya, a.g.e., s. 187. 30 Gözler, a.g.e., s. 99. 31 İba, a.g.e., s. 79. 29 13 kısaca, anayasa ile tanıma kanun ile düzenleme biçiminde formüle edilebilir.”32 1.4.1. 1982 Anayasası Öncesi Dönemin Genel Değerlendirilmesi Türkiye‟de insan haklarının pozitif hukukun düzenleme alanına girmesi anayasacılık tarihiyle paralel bir geliĢim sergilemiĢtir. Ġlk anayasa olan 1876 tarihli Kanun-ı Esasi, vatandaĢlara klasik sivil hak ve özgürlükleri tanıyan bir metindi. Kanun önünde eĢitlik, kamu hizmetine girme, basın özgürlüğü, mülkiyet hakkı, konut dokunulmazlığı, yargı yollarına baĢvurma ve yargı önünde hak arama hürriyeti, tanınan baĢlıca hak ve özgürlüklerdir. 33 Ancak özgürlüklerden yararlanma, büyük oranda siyasal iktidarın kötüye kullanılmasını önleyecek kurumların oluĢmasına bağlıdır. 1876 Kanun-ı Esasi‟si bu manada kapsamlı bir kurumsallaĢma gerçekleĢtirememiĢ veya belki buna ömrü yetmemiĢtir. Zira düzenlenen hak ve özgürlükler henüz uygulanamadan Kanun-ı esasi yürürlükten kaldırılmıĢtır.34 PadiĢah Ģahsında devlet egemenliğini temsil ettiğinden ve onun yetkilerinde hiçbir kısıtlama da yapılmadığından,35 keza Kanun-ı Esasi‟deki düzenlemeleri hayata geçirecek kanunların çıkarılması padiĢahın iradesine bağlı bulunduğundan yani temel hak ve özgürlükler konusunda son söz padiĢahta olduğundan36 1876 Kanun-ı Esasisi temel hak ve özgürlükler konusunda yetersiz kalmıĢtır. 1909 yılında Kanun-ı Esasi‟de köklü değiĢiklikler yapılmıĢtır. Mevcut haklar yinelenmiĢ bazı güvenceler getirilmiĢtir. Kanun-ı Esasi‟de hak ve özgürlükler alanında yapılan temel değiĢiklik padiĢaha, vatandaĢları sürgüne gönderme yetkisinin kaldırılmıĢ olmasıdır. Ancak 1909 değiĢikliklerinin mimarları, temel hak ve özgürlüklerin tek engelini padiĢahın mutlak iktidarında görmüĢlerdir. Bu nedenle padiĢahın yetkilerinin sınırlandırılmasının hak ve özgürlükleri 32 İba, a.g.e., s. 80. Şükrü Karatepe, Darbeler, Anayasalar ve Modernleşme, İstanbul, 1997, s. 94. 34 Suna Kili, “1876 Anayasasının çağdaşlaşma Açısından Değerlendirilmesi”, Türkiye’nin Siyasal Gelişimi, Editör Ersin Kalaycıoğlu-A. Yaşar Sarıbay, İstanbul, 1986, s. 28; Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatları, C. I, (Türkiyenin Siyasi Gelişimi), İstanbul, 1975, s. 168. 35 İlhan Arsel, Türk Anayasa Hukukunun Umumi Esasları, I. Kitap, Ankara, 1965, s. 30. 36 Karatepe, a.g.e., s. 95. 33 14 güvenceye yeteceğini ummuĢlardır. Oysa bunun için tüm kamusal yetkilerin ve kamu otoritelerinin kanunlarla esaslara bağlanması ve sınırlanması gerekliliktir. PadiĢahın yetkileri sınırlansa da onun dıĢında kalan hükümet ve bürokrasinin değiĢikliklerine baskısı rağmen görmezden gelinmiĢtir. uygulamada hak ve Bu sebeplerle özgürlüklerin 1909 güvencesi konusunda olumlu geliĢme sağlanamamıĢtır. 37 1921 Anayasası temel hak ve hürriyetlere yer vermemiĢtir. 1924 tarihli TeĢkilat-ı Esasiye Kanunu konuyu düzenleyerek bu eksiği gidermiĢtir. Ancak burada 1789 Haklar Bildirgesi‟nden esinlenerek birincil kuĢak haklar da denilen klasik hak ve hürriyetlerin baĢlıcalarına yer verilmekle yetinilmiĢtir. 38 1961 Anayasası hak ve özgürlükleri ayrıntılı ve bir bütün halinde sistemleĢtirerek güvenceye almıĢtır. ÇağdaĢ demokrasilerde genellikle kabul edilen ayırım doğrultusunda temel halk ve özgürlükler, “kiĢinin hak ve ödevleri”, “sosyal ve iktisadi hak ve ödevler”, “siyasi haklar ve ödevler”, olmak üzere üç bölümde toplanmıĢtır. 1961 Anayasası‟nın, Türk anayasacılığına en önemli katkısının temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesine getirdiği bu yenilik olduğu söylenebilir.39 Yine sosyal haklar ise ilk defa 1961 Anayasası‟na yansımıĢ ve devletin sosyal niteliği vurgulanarak zamanın iktisadi ve sosyal haklara dair popüler anlayıĢı doğrultusunda ayrıntılı düzenlemelere gidilmiĢtir.40 Böylece 1961 Anayasası, temel hakların alanını, 2‟nci maddedeki “sosyal devlet” ilkesinin gereği olarak,ikincil kuĢak haklar da denen “ekonomik ve sosyal haklar” ile geniĢletmiĢ bulunmaktadır.41 Önceki dönemlerde anayasada ve kanunlarda dağınık biçimde yer alan siyasi hak ve özgürlükler de ilk defa sistematik olarak 1961 Anayasası‟nda bir araya getirilmiĢtir. Siyasi partilerle ilgili haklar ise ilk kez anayasa metninde yer almıĢtır.42 37 Karatepe, a.g.e., s. 120-121. İba, a.g.e., s. 80. 39 Karatepe, a.g.e., s. 230. 40 Erdoğan, (1997), s. 161. 41 Karatepe, a.g.e., s. 230-231; Kaboğlu, a.g.e., s. 58. 42 Karatepe, a.g.e., s. 232-233. 38 15 1961 Anayasası‟na göre kiĢi hak ve özgürlükleri, anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak ve ancak kanunla sınırlandırılabilir. Anayasa bu genel kural gereği ve doğrultusunda her bir hak ve özgürlüğün hangi nedenlerle sınırlanabileceğini o hal ve özgürlüğün düzenlendiği maddede göstermiĢtir. Ancak vurgulamakta yarar var ki belirtilen nedenlerle ve kanunla dahi olsa hakkın özüne dokunulamaz. Öyleyse 1961 Anayasası‟nda özgürlüğün esas sınırlamanın ise istisna olduğu pekala söylenebilir.43 1.4.2. 1982 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler 1.4.2.1. Genel Bilgi 1982 Anayasası‟nın sınırlama görüntüsü altında hak ve özgürlüklerin içini boĢattığı hatta yok ettiği44 dolayısıyla 1961 Anayasası‟nın özgürlükçü yönünü büyük ölçüde törpülediği yönünde yaygın ve güçlü bir kanaat bulunmaktadır. Temel hak ve özgürlüklere yönelik bu olumsuz eğilimin yanında aynı anayasada iktisadi, sosyal ve kültürel haklara hatta çevre hakkı gibi bazı üçüncü kuĢak haklara da yer verildiği gözlenmektedir.45 Ġçerik yönünde yapılan değiĢikliklere rağmen 61 ve 82 anayasalarının temel haklara dair düzenlemeleri Ģekli anlamda oldukça benzerdir. Bu bağlamda 82 Anayasası da tıpkı 61 anayasası‟nda olduğu gibi temel hak ve hürriyetleri genel hükümler ile “kiĢinin haklar ve ödevleri”, “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler”, “siyasi haklar ve ödevler”, olmak üzere dört bölümde düzenlemiĢtir. 1.4.2.2. Temel Hakların Genel Hükümleri Temel haklar Anayasa‟nın ikinci kısmında dört bölüm halinde düzenlenmiĢtir. Birinci bölüm genel hükümleri içermektedir. Bu bölümde yer alan hükümler diğer üç bölümde düzenlenen bütün temel hak ve özgürlükler 43 Karatepe, a.g.e., s. 230. Taha Parla, Türkiye’de Anayasalar, İstanbul, 1990, s. 37. 45 Erdoğan, (1997), s. 161. 44 16 için geçerlidir. Bölüm, dört baĢlık altında temel hak ve hürriyetlerin niteliği ve sınırlanmasına iliĢkin düzenlemeleri öngörmektedir. 1.4.2.2.1. Temel Hak ve Hürriyetlerin Niteliği Anayasa‟nın 12. maddesinin birinci fıkrasına göre, “Herkes, kiĢiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.” Bu hüküm kaynağını tabii hukuk doktrininden almaktadır. 46 Hükümden, temel hak ve hürriyetlerin; herkese tanınan, kiĢiliğe bağlı dolayısıyla doğuĢtan sahip olunan, baĢkaları tarafından dokunulamayan, hak sahibi tarafından bile baĢkalarına devredilemeyen ve hak sahibinin vazgeçemeyeceği niteliklerini haiz olduğu anlaĢılmaktadır. Aynı maddenin “Temel hak ve hürriyetler, kiĢinin topluma, ailesine ve diğer kiĢilere karĢı ödev ve sorumluluklarını da ihtiva eder.” Ģeklindeki ikinci fıkrası nitelikleri birinci fıkrada bertilen hak ve özgürlüklerin özü itibariyle kiĢiye yönelik olumlu ve tek taraflı olmadıkları aynı zamanda bazı ödev ve sorumlulukları da ihtiva ettiklerine dikkat çekmektedir. Temel hak ve özgürlüklerde mündemiç bu ödev ve sorumluluklar, bu haklara sahip kiĢinin ailesine, diğer kiĢilere ve topluma karĢı olabilecektir. Anayasa‟nın 5. maddesi temel hak ve hürriyetlerin gerçekleĢmesi için gerekli Ģartların hazırlanmasını devletin temel görevi saymıĢtır. Maddenin ilgili kısmı Ģu Ģekildedir: “Devletin temel amaç ve görevleri, …. kiĢinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaĢmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının geliĢmesi için gerekli Ģartları hazırlamaya çalıĢmaktır.” Temel hak ve özgürlüklerin kullanılmasında insanlar arasında fark gözetilemeyeceği de Anayasa‟nın 10. maddesiyle güvence altına alınmıĢtır: “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düĢünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eĢittir. Kadınlar ve 46 Karatepe, a.g.e., s. 278. 17 erkekler eĢit haklara sahiptir. Devlet, bu eĢitliğin yaĢama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. Hiçbir kiĢiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün iĢlemlerinde kanun önünde eĢitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.” Yasa koyucunun, kadına karĢı ayırımcılığı en üst düzeyde önlemek amacıyla 2004 yılında, kadınlar ve erkeklerin eĢit haklara sahip olduğunu bu maddeye eklemek suretiyle bu konudaki hassasiyeti ayrıca ifade etme gereği duyduğu gözden kaçırılmamalıdır. 1.4.2.2.2. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması Anayasanın 13. maddesi temel hak ve özgürlüklerin nasıl sınırlandırılabileceğine iliĢkin genel kuralları düzenlemektedir. Buna göre “temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.” Bu düzenlemeden öncelikle temel hak ve özgürlüklerin sınırlanabileceği gerçeğiyle karĢılaĢılmaktadır. Ġkinci olarak sınırlanabilirliğin alelade bir yöntemle olamayacağı vurgulanmaktadır. Anayasa koyucu temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasının Ģeklen bir tek yöntemle yapılabilmesini kabul etmektedir. O da kanundur. Yani sınırlama yasama organınca ve kanun Ģeklinde yapılabilir. Ancak bununla da yetinilmemektedir. Kanunla yapılabileceği öngörülen sınırlama, hiçbir zaman sınırlandırılacak temel hak ve özgürlüğün özüne dokunamayacak, münhasıran Anayasa‟nın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere binaen olabilecek, Anayasa‟nın sözüne ve ruhuna aykırı olamayacak, demokratik toplum düzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine aykırı olamayacak, son olarak sınırlama ölçülülük ilkesi gözetilerek yapılabilecektir. 13. maddede belirtilen bu genel ilkeler tüm temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasında gözetilmek zorundadır. 18 Yabancılar hakkında temel hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasıyla ilgili birçok ülkede olduğu üzere ülkemizde de özel bir hüküm düzenlenmiĢtir. Anayasa‟nın “yabancıların durumu” baĢlıklı 16. maddesi, temel hak ve hürriyetlerin, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olmak koĢuluyla ve kanunla sınırlanabileceğini ayrıksı olarak öngörmüĢtür. Sınırlamanın yabancılar için de kanunla yapılması gereği dıĢında, vatandaĢlar için temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasını zorlaĢtıran Ģartlar yabancılar için sınırlama söz konusu olduğunda aranmamaktadır. Görüldüğü üzere anayasanın, vatandaĢlara tanıdığı haklardan yabancılar yararlanamayacak herkese tanıdığı haklardan yabancılar da yararlanabilecektir. 1.4.2.2.3. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılmaması Hakkın kötüye kullanılması yasağı, hukukun genel ilkelerinden biridir. Hiçbir hakkın, ayrıca belirtilmesi gerekmeksizin bu ilke gereği amacının dıĢında veya kötüye kullanılamayacağı insanlığın ortak kabullerinden biridir. Ancak bu ortak kabule rağmen hakkın kötüye kullanılamayacağı ilkesi genellikle mevzuatta yer almıĢ ve özellikle vurgulama gereği duyulmuĢtur. Anayasa koyucu, 82 Anayasası‟nda bu yaygın uygulamadan müstağni kalamamıĢtır. 14. madde gereği; Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz; Anayasa hükümlerinden hiçbiri, devlete veya kiĢilere, Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geniĢ Ģekilde sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak Ģekilde yorumlanamaz. 19 Anayasa‟nın 14. maddesinde belirtilen bu yasaklara aykırı faaliyette bulunanlar veya baĢkalarını bu konuda teĢvik ve tahrik edenler47 hakkında uygulanacak müeyyideler, kanunla düzenlenir. 1.4.2.2.4. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması Temel hak ve özgürlüklerin kullanımının durdurulması anayasa‟nın 15. maddesinde kayıt altına alınmıĢtır. Bu genel düzenleme doğrultusunda olmak üzere temel hak ve hürriyetlerin kullanılması; savaĢ, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde kısmen veya tamamen durdurulabilir. Bu durumların varlığı halinde, Anayasa‟da öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir. Ancak bu rutin dıĢı uygulamalar esnasında bile, savaĢ hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler dıĢında, kiĢinin yaĢama hakkına, maddî ve manevî varlığının bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düĢünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; suç ve cezalar geçmiĢe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz. 1.4.2.3. Temel Haklar ve Özgürlükler 1.4.2.3.1. KiĢi Hakları ve Ödevleri Anayasanın Temel hak ve hürriyetlerin düzenlendiği kısmın ikinci bölümünde kiĢinin hakları ve ödevleri yer almaktadır. Bu bölümde yer alan hak ve özgürlükler kiĢiyi, devlet otoritesi karĢısında korumayı amaç edinmektedir. Bu haklar kiĢinin maddi ve manevi varlığını koruyan bu haklardır.48 Bu haklar; kiĢinin dokunulmazlığı, zorla çalıĢtırma yasağı, kiĢi 47 48 Karatepe, a.g.e., s. 279. Karatepe, a.g.e., s. 280. 20 hürriyeti ve güvenliği, özel hayatın gizliliği ve korunması, yerleĢme ve seyahat hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti, düĢünce hürriyeti, bilim ve sanat hürriyeti, basın ve yayın hürriyeti, toplantı hak ve hürriyeti, mülkiyet hakkı, hak arama hürriyetidir. 1.4.2.3.1.1. KiĢi Dokunulmazlığı KiĢi hak ve özgürlüklerinin ilki yaĢama hakkının düzenlendiği kiĢi dokunulmazlığıdır. Anayasanın 17. maddesinin birinci fıkrasında, “Herkes, yaĢama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliĢtirme hakkına sahiptir.” denilmektedir. 61 Anayasası‟yla ihdas edilen bu ilkeye 82 Anayasası bazı istisnalar getirmiĢtir. Ġstisnalar son fıkrada öngörülmüĢtür. Buna göre meĢrû müdafaa sonucunda, yakalama ve tutuklama kararlarının yerine getirilmesi sırasında, bir tutuklu veya hükümlünün kaçmasının önlenmesi sırasında, bir ayaklanma veya isyan bastırılırken, sıkıyönetim veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarla sınırlı olmak üzere meydana gelen öldürme fiilleri yaĢama, maddi ve manevi varlığı koruma hakkının ihlali anlamı taĢımaz. Bir baĢka ifadeyle böyle hallerde vuku bulan ölümler kanuna uygundur ve hak ihlali sayılmaz. Yani bu çerçevede kiĢi dokunulmazlığı fiilen ihlal edilmekle birlikte hukuken bu ihlal gerçekleĢmemiĢ kabul edilmektedir. Dolayısıyla hakkın ihlaline hukukun öngördüğü yaptırım uygulanamayacaktır. KiĢi dokunulmazlığı kapsamında ikinci fıkra gereği tıbbî zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dıĢında, kiĢinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz; kiĢinin rızası olmadan kiĢinin vücudu bilimsel ve tıbbî deneylere tâbi tutulamaz. Ġnsan onurunun her Ģeyin üzerinde olduğu49 evrensel ilkesi bağlamında üçüncü fıkra, kimseye iĢkence ve eziyet yapılamayacağını; kimsenin insan haysiyetiyle bağdaĢmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamayacağını emretmektedir. 49 Karatepe, a.g.e., s. 281. 21 1.4.2.3.1.2. Zorla ÇalıĢtırma Yasağı KiĢinin hak ve özgürlüklerinden biri de zorla çalıĢtırmanın yasak olmasıdır. Anayasa‟nın 18. maddesi “Hiç kimse zorla çalıĢtırılamaz. Angarya yasaktır.” amir hükmünü tesis etmiĢtir. Her ne kadar maddenin baĢlığı zorla çalıĢtırma yasağı ise de madde iki farklı kavramı düzenlemektedir. Bunlardan angarya, ödevi olmadığı halde ücretsiz ve zor kullanarak bir kiĢiye iĢ gördürmektir.50 Bu kapsamdaki çalıĢtırma anayasaca yasaklanmıĢ ve herhangi bir istisna öngörülmemiĢtir. Ġkincisi, maddenin baĢlığına taĢınmıĢ bulunan zorla çalıĢtırma yasağıdır. Her iki halde de çalıĢma zorunluluğundan söz edilse de angaryada ücret ödenmezken anayasa‟da düzenlenen haliyle zorla çalıĢtırma ücreti mukabilinde gerçekleĢtirilmektedir. Bu ikinci hal bazı istisnalarla yasaklanmıĢtır. Bu cümleden olarak kanunla öngörülmüĢ olmak kaydıyla hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıĢtırmalar yasak değildir. Olağanüstü hallerde vatandaĢlardan istenecek hizmetler zorla çalıĢtırma kapsamına girmez. Keza ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaĢlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalıĢmaları, zorla çalıĢtırma sayılmaz. Bu belirli hallerde kiĢi isteğine bakılmaksızın çalıĢmak zorunda bırakılabilmektedir. 1.4.2.3.1.3. KiĢi Hürriyeti ve Güvenliği Anayasa‟nın 19. maddesine göre kiĢi hürdür ve bu hürriyeti anayasayla güvence altına alınmıĢtır. Ancak bu hürriyet sınırsız değildir. KiĢinin hürriyet alanı anayasada belirtilen bazı kısıtlamalarla daraltılmıĢ bulunmaktadır. Mahkemelerce verilmiĢ hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması; bir küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne 50 Karatepe, a.g.e., s. 281. 22 çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi; toplum için tehlike teĢkil eden bir akıl hastası, uyuĢturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kiĢinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi; usulüne aykırı Ģekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dıĢı etme yahut geri verme kararı verilen bir kiĢinin yakalanması veya tutuklanması hallerinde, kanunda belirtilen usullere uygun olarak kiĢi hürriyetinden yoksun bırakılabilir. Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kiĢiler, ancak kaçmalarını, delillerin yok edilmesini veya değiĢtirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir. Hâkim kararı olmadan yakalama ise ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun Ģartlarını kanun gösterir. Yakalanan veya tutuklanan kiĢilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarındaki iddialar herhalde yazılı ve bunun hemen mümkün olmaması halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çıkarılıncaya kadar bildirilir. Yakalanan veya tutuklanan kiĢi, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kırksekiz saat ve toplu olarak iĢlenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne çıkarılır. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. Bu süreler olağanüstü hal, sıkıyönetim ve savaĢ hallerinde uzatılabilir. KiĢinin yakalandığı veya tutuklandığı, yakınlarına derhal bildirilir. Tutuklanan kiĢilerin, makul süre içinde yargılanmayı ve soruĢturma veya kovuĢturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır. Serbest bırakılma ilgilinin yargılama süresince duruĢmada hazır bulunmasını veya hükmün yerine getirilmesini sağlamak için bir güvenceye bağlanabilir. 23 Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kiĢi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine baĢvurma hakkına sahiptir. Bu esaslar dıĢında bir iĢleme tâbi tutulan kiĢilerin uğradıkları zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine göre, devletçe ödenir. 1.4.2.3.1.4. Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması Anayasa bu baĢlık altında 20, 21 ve 22. maddelerinde üç önemli konuyu düzenlemiĢtir. Bunlar sırasıyla özel hayatın gizliliği, konut dokunulmazlığı ve haberleĢme hürriyetini düzenlemiĢtir. Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir; özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz. Kimsenin konutuna dokunulamaz. Millî güvenlik, kamu düzeni, suç iĢlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâkın korunması veya baĢkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebeplerinden biri veya birkaçına bağlı olarak, usulüne göre verilmiĢ hâkim kararı olmadıkça; yine bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınmıĢ merciin yazılı emri bulunmadıkça veya bu sebeplere bağlı olarak gecikmesinde sakınca bulunan hallerde ise kanunla yetkili kılınmıĢ merciin yazılı emri bulunmadıkça; kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eĢyası aranamaz ve bunlara el konulamaz, kimsenin konutuna girilemez, konutunda arama yapılamaz ve konutundaki eĢyaya el konulamaz. HaberleĢme engellenemez ve gizliliğine dokunulamaz. Yetkili merciin kararı yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, karar kendiliğinden kalkar. HaberleĢme hürriyetiyle ilgi olarak istisnaların uygulanacağı kamu kurum ve kuruluĢları kanunda belirtilir. 24 1.4.2.3.1.5. YerleĢme ve Seyahat Hürriyeti Anayasa 23. maddesiyle herkesin yerleĢme ve seyahat özgürlüğüne sahip olduğunu belirtmiĢtir. Ancak anayasa koyucu yerleĢme hürriyetinin, suç iĢlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik geliĢmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleĢmeyi gerçekleĢtirmek ve kamu mallarını korumak; yurtiçi seyahat hürriyetinin ise suç soruĢturma ve kovuĢturması sebebiyle ve suç iĢlenmesini önlemek; amacıyla ve kanunla sınırlanabilmesine imkan tanımıĢtır. VatandaĢın seyahat hürriyeti kapsamında sahip bulunduğu yurt dıĢına çıkma hürriyeti, seyahat hürriyetinin kısıtlama sebeplerinden ceza soruĢturması veya kovuĢturması sebeplerinin dıĢında vatandaĢlık ödevi nedeniyle de sınırlanabileceği ancak suç iĢlenmesini önlemek amacıyla sınırlandırılamayacağı, farklı olarak düzenlenmiĢtir. VatandaĢın sınır dıĢı edilemeyeceği ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamayacağı ayrıca düzenlenmiĢ ve buna önem vermiĢtir. 1.4.2.3.1.6. Din ve Vicdan Hürriyeti Anayasa‟nın 24. maddesinin güvencesiyle herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Ġbadet, dinî âyin ve törenler serbesttir. Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve orta-öğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dıĢındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kiĢilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. Din ve vicdan özgürlüğü konusunda Anayasa‟nın 14. maddesinde temel hak ve özgürlüklerin kötüye kullanılamayacağına dair genel kurallar dıĢında 24. maddede bazı özel kötüye kullanma yasakları da öngörülmüĢtür. Buna göre kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kiĢisel 25 çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan Ģeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. 1.4.2.3.1.7. DüĢünce Hürriyeti Anayasa düĢünce hürriyetini, 25 ve 26. maddelerde, düĢünce ve kanaat hürriyeti ve düĢünceyi açıklama ve yayma hürriyeti adı altında ikiye bölerek ve ayrıntılı bir düzenlemeye tabi tutmuĢtur. Bu ayrıntılı hükümlere göre herkes, düĢünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düĢünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düĢünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz. Herkes, düĢünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya baĢka yollarla tek baĢına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına da sahiptir. Bu hürriyet resmî makamların müdahalesi olmaksızın haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar. Ancak bu radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapılan yayımların izin sistemine bağlanmasına engel değildir. Bu hürriyetlerin kullanılması, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünün korunması, suçların önlenmesi, suçluların cezalandırılması, devlet sırrı olarak usulünce belirtilmiĢ bilgilerin açıklanmaması, baĢkalarının Ģöhret veya haklarının, özel ve aile hayatlarının yahut kanunun öngördüğü meslek sırlarının korunması veya yargılama görevinin gereğine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlarıyla sınırlanabilir. Haber ve düĢünceleri yayma araçlarının kullanılmasına iliĢkin düzenleyici hükümler, bunların yayımını engellememek sınırlanması kaydıyla, sayılmaz. düĢünceyi DüĢünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin açıklama ve yayma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak Ģekil, Ģart ve usuller kanunla düzenlenir. 26 1.4.2.3.1.8. Bilim ve Sanat Hürriyeti Bilim ve sanat özgürlüğü aslında düĢünce hürriyetinin bir uzantısıdır. Ancak anayasa önemine binaen 27. maddede konuyu ayrıca düzenlemiĢtir. Herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araĢtırma hakkına sahiptir. Bilim ve sanatı yayma hakkı Anayasa‟nın 1., 2. ve 3. maddelerinde düzenlenen devletin Ģeklini, cumhuriyetin niteliklerini, resmî dilini, bayrağını, millî marĢını ve baĢkentini değiĢtirmek amacıyla kullanılamaz. Bilim ve sanat hürriyeti, kanunla düzenlenecek Ģartlara uygun olarak yabancı yayınların ülkeye girmesi ve dağıtımının yapılmasına da imkan tanımaktadır. 1.4.2.3.1.9. Basın ve Yayın Hürriyeti Basın ve yayın hakkındaki hükümler Anayasanın 28 ila 32. maddelerinde düzenlenmiĢtir. Anayasa‟da ayrıntılı ve oldukça uzun Ģekilde düzenlenen basın ve yayın özgürlüğü çok tartıĢılan bir özgürlüktür. Anayasa basının özgür olduğunu ve bir ön denetimden geçirilmemesi gerektiğini belirlemiĢ ve bu özgürlüğün temel unsurlarından olan matbaa serbestisini de düzenlemiĢtir.51 Basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak, Süreli veya süresiz yayın izin alma ve malî teminat yatırma Ģartına bağlanamaz. Devlet, basın ve haber alma hürriyetlerini sağlayacak tedbirleri alır. Basın hürriyetinin sınırlanmasında düĢünce hürriyeti ile bilim ve sanat hürriyetinin sınırlanması gibidir. Ayrıca, devletin iç ve dıĢ güvenliğini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü tehdit eden veya suç iĢlemeye ya da ayaklanma veya isyana teĢvik eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere iliĢkin bulunan her türlü haber veya yazıyı, yazanlar veya bastıranlar veya aynı amaçla, basanlar, baĢkasına verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarınca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dağıtım hâkim kararıyla; gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle önlenebilir. Yargılama görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, 51 Karatepe, a.g.e., s. 285. 27 kanunla belirtilecek sınırlar içinde, hâkim tarafından verilen kararlar saklı kalmak üzere, olaylar hakkında yayım yasağı konamaz. Süreli veya süresiz yayınlar, kanunun gösterdiği suçların soruĢturma veya kovuĢturmasına geçilmiĢ olması hallerinde hâkim kararıyla; devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin, genel ahlâkın korunması ve suçların önlenmesi bakımından gecikmesinde sakınca bulunan hallerde de kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir. Dağıtım veya toplatma kararı veren yetkili merci, bu kararını en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir; hâkim bu kararı en geç kırksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma veya dağıtımı önleme kararı hükümsüz sayılır. Süreli veya süresiz yayınların suç soruĢturma veya kovuĢturması sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümler uygulanır. Türkiye‟de yayımlanan süreli yayınlar, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, millî güvenliğe ve genel ahlâka aykırı yayımlardan mahkûm olma halinde, mahkeme kararıyla geçici olarak kapatılabilir. Kapatılan süreli yayının açıkça devamı niteliğini taĢıyan her türlü yayın yasaktır; bunlar hâkim kararıyla toplatılır. Süreli yayın çıkarabilmek için kanunun gösterdiği bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykırılığının tespiti halinde yetkili merci, yayının durdurulması için mahkemeye baĢvurur. Süreli yayınların çıkarılması, yayım Ģartları, malî kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düĢünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaĢtırıcı siyasal, ekonomik, malî ve teknik Ģartlar koyamaz. Süreli yayınlar, devletin ve diğer kamu tüzelkiĢilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından eĢitlik esasına göre yararlanır. Kanuna uygun Ģekilde basın iĢletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya iĢletilmekten alıkonulamaz. KiĢiler ve siyasî partiler, kamu tüzelkiĢilerinin elindeki basın dıĢı kitle haberleĢme ve yayım araçlarından yararlanma hakkına sahiptir. Bu yararlanmanın Ģartları ve usulleri kanunla düzenlenir. Kanun, millî güvenlik, kamu düzeni, genel ahlâk ve sağlığın korunması sebepleri dıĢında, halkın bu araçlarla haber almasını, düĢünce ve 28 kanaatlere ulaĢmasını ve kamuoyunun serbestçe oluĢmasını engelleyici kayıtlar koyamaz. Düzeltme ve cevap hakkı, ancak kiĢilerin haysiyet ve Ģereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir.Düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hâkim tarafından ilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir. 1.4.2.3.1.10. Toplantı Hak ve Hürriyetleri Anayasa toplantı hak ve hürriyetleri üst baĢlığı altında 33 ve 34. maddelerde vakıf ve dernek kurma hakkı ile toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkını ayrıntılı sayılabilecek biçimde düzenlemiĢtir. Buna göre herkes, önceden izin almaksızın; vakıf ve dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine; toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkına sahiptir. Hiç kimse bir vakfa veya derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Vakıf ve dernek kurma hürriyeti ile toplantı ve gösteri yürüyüĢü ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç iĢlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile baĢkalarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Vakıf ve dernek kurma hürriyeti ile toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkının kullanılmasında uygulanacak Ģekil, Ģart ve usuller kanunda gösterilir. Vakıf ve dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir. Ancak, millî güvenliğin, kamu düzeninin, suç iĢlenmesini veya suçun devamını önlemenin yahut yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde görevli hâkimin onayına sunulur. Hâkim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idarî karar kendiliğinden yürürlükten kalkar. Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve görevlerinin gerektirdiği ölçüde devlet memurlarına kanunla vakıf ve dernek kurma ve bunlara üye olmada sınırlamalar getirilebilir. 29 1.4.2.3.1.11. Mülkiyet Hakkı Anayasa mülkiyet hakkını kiĢinin hakları ve ödevleri arasında 35. maddede ayrıca düzenlemiĢtir. Herkes, mülkiyet hakkına sahiptir. Mülkiyet hakkı ancak kamu yararı amacıyla ve kanunla sınırlanabilir. Mülkiyet hakkı toplum yararına aykırı olarak kullanılamaz. Her ne kadar baĢlığa taĢımamıĢsa da 35. madde miras hakkını da hüküm altına almıĢtır. Buna göre herkes miras hakkına da sahiptir ve miras hakkı sadece kamu yarına ve kanunla sınırlandırılabilir. 1.4.2.3.1.12. Hak Arama Hürriyeti Anayasa koyucu, hak arama hürriyetini, hakların korunması ile ilgili hükümler üst baĢlığı içinde kanuni hakim güvencesi ile suç ve cezalara iliĢkin esaslarla birlikte ama ayrı maddeler halinde düzenlemiĢtir. Herkes, meĢrû vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir. Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz. Görüldüğü üzere hak arama hürriyeti adil yargılanma hakkı ile davalı ve davacı olabilme haklarını kapsamaktadır. Hiç kimse kanunen tâbi olduğu mahkemeden baĢka bir merci önüne çıkarılamaz. Bir kimseyi kanunen tâbi olduğu mahkemeden baĢka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz. Kimse, iĢlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suçu iĢlediği zaman kanunda o suç için konulmuĢ olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. Bu hüküm suç ve ceza zamanaĢımı ile ceza mahkûmiyetinin sonuçları konusunda da uygulanır. Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayılamaz. Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz. Kanuna aykırı olarak elde 30 edilmiĢ bulgular, delil olarak kabul edilemez. Ceza sorumluluğu Ģahsîdir. Hiç kimse, yalnızca sözleĢmeden doğan bir yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz. Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez. Ġdare, kiĢi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir. Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaĢ, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez. 1.4.2.3.1.13. Ġspat Hakkı Anayasa‟nın 39. maddesi ispat hakkına ayrılmıĢtır. Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karĢı, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret davalarında, sanık, isnadın doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dıĢındaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin doğru olup olmadığının anlaĢılmasında kamu yararı bulunmasına veya Ģikâyetçinin ispata razı olmasına bağlıdır. 1.4.2.3.1.14. Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması Anayasa ile tanınmıĢ hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden baĢvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir. Devlet, iĢlemlerinde, ilgili kiĢilerin hangi kanun yolları ve mercilere baĢvuracağını ve sürelerini belirtmek zorundadır. KiĢinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız iĢlemler sonucu uğradığı zarar devletçe tazmin edilir. Tazmine iliĢkin usul kanunla belirlenir. Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır. 1.4.2.3.2. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler Anayasa baĢlangıç ve genel esaslarda sosyal devlet anlayıĢını benimsemiĢtir. Sosyal devlet anlayıĢı gereği kiĢi ve toplumun devlete karĢı 31 ileri sürebileceği bazı hak ve özgürlükleri gerektirir. KiĢilerin ve toplumun geleceğe güvenle bakabilmesini sağlayan bu haklar devlete bir görev olarak verilmiĢtir.52 82 Anayasası bu hakları ailenin korunması, eğitim ve öğretim hakkı, kamu yararı, çalıĢma ve sözleĢme hürriyeti, çalıĢma ile ilgili hükümler, toplu sözleĢme ve grev hakkı, ağlık, çevre ve konut hakkı, gençliğin korunması ve sporun geliĢtirilmesi, sosyal güvenlik hakkı, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması, sanatın ve sanatçının korunması, ana baĢlıklarıyla saymıĢtır. Ancak öncelikle belirtilmelidir ki devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek ekonomik kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir. Bu hükümden ekonomik ve sosyal hakların hükümetlerin taktirine bırakıldığını, bu yükümlülüklerin ihmal edilmesinin hiçbir müeyyidesinin olmadığını bu sebeple de anayasal düzenlemelerin pratik bir yararının olmadığı vurgulanmalıdır. 1.4.2.3.2.1. Ailenin Korunması Sosyal devlet anlayıĢı aileyi toplumun temeli görmekte, toplumsal örgütlenmenin ilk ve en önemli birimi, eğitimin, yardımlaĢmanın, Ģefkatin kaynağı dolayısıyla millet hayatının temel toplumsal dinamiği saymıĢtır. Anayasa toplumun temeli olan ailenin eĢler arasında eĢitliğe dayandığını özellikle vurgulamıĢtır. Devlet vergi indirimi, yardım ve vb. kolaylıklarla ailenin huzurunu ve refahını sağlayacaktır. Aile, Türk toplumunun temelidir ve eĢler arasında eĢitliğe dayanır. Devlet, ananın ve çocukların korunması, aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teĢkilâtı kurar. Ana çocuk sağlığı merkezleri, kreĢler, ana okulu, yetiĢtirme yurtları bu kabildendir.53 52 53 Karatepe, a.g.e., s. 286. Karatepe, a.g.e., s. 286-287. 32 1.4.2.3.2.2. Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi Anayasa eğitim ve öğretimi bir hürriyet olarak kabul etmiĢ ve kimsenin, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamayacağını düzenlemiĢtir. Bu hakkın hayata geçirilmesi bağlamında asgari olarak ilköğretimin kız ve erkek bütün vatandaĢlar için zorunlu tutarak bunun devlet okullarında parasız sağlanacağını taahhüt etmiĢtir. Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaĢ bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasa‟ya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz. Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile eriĢilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir. Devlet, maddi imkanlardan yoksun baĢarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve baĢka yollarla gerekli yardımları yapar; durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araĢtırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez. Türkçe‟den baĢka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaĢlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Uluslar arası antlaĢma hükümleri saklı olmak kaydıyla eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okulların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. 1.4.2.3.2.3. Kamu Yararı Anayasa kamu yararı baĢlığı altında kıyılardan yararlanma, toprak mülkiyeti, tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalıĢanların korunması, kamulaĢtırma, devletleĢtirme, özelleĢtirme gibi konuları düzenlemiĢtir. Kıyılar, devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Deniz, göl ve akarsu kıyılarıyla, deniz 33 ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yararı gözetilir. Kıyılarla sahil Ģeritlerinin, kullanılıĢ amaçlarına göre derinliği ve kiĢilerin bu yerlerden yararlanma imkân ve Ģartları kanunla düzenlenir. Devlet, toprağın verimli olarak iĢletilmesini korumak ve geliĢtirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçilikle uğraĢan köylüye toprak sağlamak amacıyla gerekli tedbirleri alır. Kanun, bu amaçla, değiĢik tarım bölgeleri ve çeĢitlerine göre toprağın geniĢliğini tespit edebilir. Topraksız olan veya yeter toprağı bulunmayan çiftçiye toprak sağlanması, üretimin düĢürülmesi, ormanların küçülmesi ve diğer toprak ve yeraltı servetlerinin azalması sonucunu doğurmayacak Ģekilde yapılmalıdır. Bu amaçla dağıtılan topraklar bölünemez, miras hükümleri dıĢında baĢkalarına devredilemez ve ancak dağıtılan çiftçilerle mirasçıları tarafından iĢletilebilir. Bu Ģartların kaybı halinde, dağıtılan toprağın devletçe geri alınabilir; bunun esasları kanunla düzenlenir. Devlet, tarım arazileri ile çayır ve meraların amaç dıĢı kullanılmasını ve tahribini önlemek, tarımsal üretim planlaması ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak maksadıyla, tarım ve hayvancılıkla uğraĢanların iĢletme araç ve gereçlerinin ve diğer girdilerinin sağlanmasını kolaylaĢtırır. Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi ve gerçek değerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alır. Devlet özel mülkiyet hakkına kamulaĢtırma ve özelleĢtirme adı altında bazı kısıtlamalar getirmiĢtir. Bunun suiistimalini önlemek amacıyla ayrıntılı kurallar vazetmiĢtir. Buna göre devlet ve kamu tüzelkiĢileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karĢılıklarını peĢin ödemek Ģartıyla, özel mülkiyette bulunan taĢınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, kamulaĢtırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir. KamulaĢtırma bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peĢin olarak ödenir. Ancak, tarım reformunun uygulanması, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçekleĢtirilmesi, yeni ormanların yetiĢtirilmesi, kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaĢtırılan toprakların bedellerinin ödenme 34 Ģekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebileceği bu hallerde, taksitlendirme süresi beĢ yılı aĢamaz; bu takdirde taksitler eĢit olarak ödenir, taksitlendirmelerde ve herhangi bir sebeple ödenmemiĢ kamulaĢtırma bedellerinde kamu alacakları için öngörülen en yüksek faiz uygulanır. KamulaĢtırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya iĢleten küçük çiftçiye ait olanlarının bedeli, her halde peĢin ödenir. Yine, kamu hizmeti niteliği taĢıyan özel teĢebbüsler, kamu yararının zorunlu kıldığı hallerde devletleĢtirilebilir. DevletleĢtirme gerçek karĢılığı üzerinden yapılır. 1.4.2.3.2.4. ÇalıĢma ile Ġlgili Hükümler Anayasa 48. maddesinde herkesin dilediği alanda çalıĢma sözleĢme yapma özgürlüğüne sahip olduğunu, özel giriĢimin serbest olduğunu belirterek çalıĢma ve sözleĢme özgürlüğünü güvenceye kavuĢturmuĢtur. Daha sonra çalıĢma ile ilgili hükümler baĢlığı altında çalıĢmanın bir hak ve aynı zamanda ödev olduğunu keza dinlenmenin de bir hak olduğunu belirterek bu bağlamda hem çalıĢanlara hem de iĢverenlere örgütlenme hakkını vermiĢtir. Buna göre çalıĢma, herkesin hakkı ve ödevidir. Devlet, çalıĢanların hayat seviyesini yükseltmek, çalıĢma hayatını geliĢtirmek için çalıĢanları ve iĢsizleri korumak, çalıĢmayı desteklemek, iĢsizliği önlemeye elveriĢli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalıĢma barıĢını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Kimse, yaĢına, cinsiyetine ve gücüne uymayan iĢlerde çalıĢtırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedenî ve ruhî yetersizliği olanlar çalıĢma Ģartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalıĢanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve Ģartları kanunla düzenlenir. ÇalıĢanlar ve iĢverenler, üyelerinin çalıĢma iliĢkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliĢtirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluĢlar kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten serbestçe çekilme haklarına sahiptir. Hiç kimse bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayrılmaya zorlanamaz. Sendikal faaliyetler de Anayasa‟nın 13. maddesinde sayılan temel haklarla ilgili genel sınırlandırmaya tabidir. Öyleyse sendika kurma hakkı ancak, millî 35 güvenlik, kamu düzeni, suç iĢlenmesinin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlâk ile baĢkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir. Aynı zamanda ve aynı iĢ kolunda birden fazla sendikaya üye olunamaz. Sendika ve üst kuruluĢlarının tüzükleri, yönetim ve iĢleyiĢleri, Cumhuriyetin temel niteliklerine ve demokrasi esaslarına aykırı olamaz. Diğer hususlar bu çerçevede kanunla düzenlenir. Anayasanın çalıĢmaya dair diğer bir hükmü ücrette adalet sağlanmasına yöneliktir. Ücret emeğin karĢılığıdır. Devlet, çalıĢanların yaptıkları iĢe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde çalıĢanların geçim Ģartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur. 1.4.2.3.2.5. Toplu ĠĢ SözleĢmesi, Grev Hakkı ve Lokavt ĠĢçiler ve iĢverenler, karĢılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalıĢma Ģartlarını düzenlemek amacıyla toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler. Toplu iĢ sözleĢmesinin yapılması sırasında, uyuĢmazlık çıkması halinde iĢçiler grev hakkına sahiptirler. Grev hakkı ve lokavt iyi niyet kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek Ģekilde kullanılamaz. Grev esnasında greve katılan iĢçilerin ve sendikanın kasıtlı veya kusurlu hareketleri sonucu, grev uygulanan iĢyerinde sebep oldukları maddî zarardan sendika sorumludur. Grev ve lokavtın yasaklanabileceği veya ertelenebileceği haller ve iĢyerleri kanunla düzenlenir. Grev ve lokavtın yasaklandığı hallerde veya ertelendiği durumlarda ertelemenin sonunda, uyuĢmazlık Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. UyuĢmazlığın her safhasında taraflar da anlaĢarak Yüksek Hakem Kuruluna baĢvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun kararları kesindir ve toplu iĢ sözleĢmesi hükmündedir. Siyasî amaçlı grev ve lokavt, dayanıĢma grev ve lokavtı, genel grev ve lokavt, iĢyeri iĢgali, iĢi yavaĢlatma, verim düĢürme ve diğer direniĢler yapılamaz. Greve katılmayanların iĢyerinde çalıĢmaları, greve katılanlar tarafından hiçbir Ģekilde engellenemez. Anayasa toplu iĢ sözleĢmesinin yapılması sırasında, 36 uyuĢmazlık çıkması halinde iĢçilerin grev hakkına karĢılık iĢverenin lokavta gidebileceğini belirtmiĢtir. Ancak lokavt bir hak olarak düzenlenmemiĢtir. Anayasa, 128 inci maddenin ilk fıkrası kapsamına giren kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli görevleri yürütmekle görevli memurlar ve diğer kamu görevlilerine toplu iĢ sözleĢmesi yapma hakkını tanımamıĢ ancak bunlara toplu görüşme yapabilmelerinin kanunla tanınabileceğini düzenlemekle yerinmiĢtir. 1.4.2.3.2.6. Sağlık, Çevre ve Konut Hakkı Anayasal hüküm gereği herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaĢama hakkına sahiptir. Çevreyi geliĢtirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaĢların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, iĢbirliğini gerçekleĢtirmek amacıyla sağlık kuruluĢlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir Ģekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir. Devlet, konut ihtiyacını karĢılayacak tedbirleri alır, ayrıca toplu konut teĢebbüslerini destekler. 1.4.2.3.2.7. Sosyal Güvenlik Hakları Anayasanın sosyal devlet ilkesi gereği herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Ancak ekonomik ve sosyal Ģartları itibariyle sakatlar, harp ve vazife malulleri, gazileri, Ģehitlerin dul ve yetimlerini, yaĢlıları, korumaya muhtaç çocukları korumak üzere devlete görev yüklenmiĢtir. Yine devlet, yabancı ülkelerde çalıĢan Türk vatandaĢlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla 37 bağlarının korunması ve yurda dönüĢlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri almakla yükümlüdür. 1.4.2.3.2.8. Diğer Anayasada ayrıca gençliğin, sanatın ve sanatçının, tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması ile sporun geliĢtirilmesi konularında da sosyal ve ekonomik hak ve ödevler kapsamında devlete görevler yüklemiĢtir. 1.4.2.3.3. Siyasî Haklar ve Ödevler Anayasa‟da bu baĢlık altında düzenlenen haklar vatandaĢların devlet yönetimine ve kamu faaliyetlerine katılmasını mümkün kılmaktadır.54 VatandaĢlık hakkı, seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı, siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma hakkı, kamu hizmetine girme hakkı, vatana hizmet hakkı, dilekçe hakkı, vergi ödevi bu bağlamda sayılan hak ve ödevlerdir. 1.4.2.3.3.1. VatandaĢlık Hakkı Anayasanın 66. maddesine göre Türk Devletine vatandaĢlık bağı ile bağlı olan herkes Türk‟tür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türk‟tür. Hiçbir Türk, vatana bağlılıkla bağdaĢmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaĢlıktan çıkarılamaz.VatandaĢlıktan çıkarma ile ilgili karar ve iĢlemlere karĢı yargı yolu kapatılamaz. VatandaĢlık, kanunun gösterdiği Ģartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. 54 Karatepe, a.g.e., s. 289. 38 1.4.2.3.3.2. Siyasi Haklar Siyasi haklar Anayasa‟da seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkı, siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma hakkı, siyasi partilerin uyacakları esaslar olmak üzere üç maddede düzenlenmiĢtir. VatandaĢlar, kanunda gösterilen Ģartlara uygun olarak, seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasî parti içinde siyasî faaliyette bulunma ve halkoylamasına katılma hakkına sahiptir. Silah altında bulunan er ve erbaĢlar ile askerî öğrenciler, taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler dıĢındaki onsekiz yaĢını dolduran her Türk vatandaĢı seçme ve halkoylamasına katılma haklarına sahiptir. Yurt dıĢında bulunan Türk vatandaĢlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler. Ceza infaz kurumları ve tutukevlerinde oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler Yüksek Seçim Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hâkimin yerinde yönetim ve denetimi altında yapılır. Siyasî partiler, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. VatandaĢlar, önceden izin almadan siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yaĢını doldurmuĢ olmak gerekir. Ancak hâkimler ve savcılar, SayıĢtay dahil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve kuruluĢlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından iĢçi niteliği taĢımayan diğer kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasî partilere üye olamazlar. Siyasî partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım yapar. Siyasî partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eĢitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya 39 herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleĢtirmeyi amaçlayamaz; suç iĢlenmesini teĢvik edemez. Siyasî partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalıĢmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir. Siyasî partiler, ticarî faaliyetlere giriĢemezler. Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Anayasa Mahkemesince siyasî partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluğunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet BaĢsavcısının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara bağlanır. 1.4.2.3.3.3. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir. Kamu hizmetine alınmada, görevin gerektirdiği niteliklerden baĢka hiçbir ayırım gözetilemez. Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmaları ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. Milletvekilleri, bakanlar gibi yasama ve yürütme organlarında görev alanlar, bundan istisna edilemez. 1.4.2.3.3.4. Vatan Hizmeti ve Vergi Ödevi Vatan hizmeti, her Türk‟ün hakkı ve ödevidir. Görüldüğü üzere Anayasa, askerlik hizmetini açıkça hem hak hem de ödev olarak düzenlemiĢtir. Herkes, kamu giderlerini karĢılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergi, bir ödev olarak düzenlemeye konu edinilmiĢ, sadece vatandaĢ için değil mali gücü olan yabancılar için de öngörülmüĢtür. politikasının Vergi sosyal yükünün amacıdır. adaletli Vergi, ve dengeli resim, harç dağılımı, ve benzeri maliye malî yükümlülükler kanunla konulur, değiĢtirilir veya kaldırılır; bunlara yönelik muaflık, istisnalar ve indirimler ve oranlarına iliĢkin hükümlerinde kanunun 40 belirttiği yukarı ve aĢağı sınırlar içinde değiĢiklik yapmak yetkisinin ise bakanlar kuruluna verilebilme imkanı tanınmıĢtır.. 1.4.2.3.3.5. Dilekçe Hakkı VatandaĢın en eski siyasi haklarından biri olan dilekçe hakkı, modern anayasaların hemen hepsinde yer aldığı üzere ülkemizde de 24, 61 ve 82 anayasalarında düzenlenmiĢtir. Buna göre vatandaĢlar ve karĢılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye‟de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve Ģikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile baĢvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili baĢvurmaların sonucu, gecikmeksizin dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. Dilekçe hakkının Türk vatandaĢlarının ve Türkiye‟de ikamet eden yabancıların kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve Ģikayetleri hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisine ve yetkili makamlara yazı ile baĢvurma haklarının kullanılma biçimini gösteren 1/11/1984 tarihli ve 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun çıkarılmıĢ bulunmaktadır. Aynı bağlamda Türkiye göstermektedir. Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu faaliyet 41 ĠKĠNCĠ BÖLÜM TÜRKĠYE KAMU YÖNETĠMĠNĠN GENEL GÖRÜNÜMÜ 2.1.KUVVETLER AYRILIĞI (YASAMA-YÜRÜTME-YARGI) 2.1.1. Genel Olarak Kuvvetler Ayrılığı Siyasi düĢünce tarihinde Montesquieu ile bütünleĢen kuvvetler ayrılığı teorisi, birçok pozitif hukuk belgesinde yer almaktadır. Ancak belirtmek gerekir ki bu teori hukuki olmaktan çok siyasi bir nitelik taĢır. Montesquieu kuvvetler ayrılığını özgürlüklerin güvencesi olarak görür. Üç erkin bir elde toplanmasının istidadı doğuracağını belirtir.55 Tarihi süreçte farklı anlamlar yüklense de günümüzde kuvvetler ayrılığı ile kastedilen hatta pozitif hukuk verilerine göre kastedilmesi gereken aslında fonksiyonlar ayrılığıdır. Bir baĢka ifadeyle devlet iktidarına ait çeĢitli fonksiyonların iĢbirliği çerçevesinde değiĢik organlar tarafından yerine getirilmesidir. Devlet fonksiyonlarının maddi içeriklerine ve konularına göre de tasnifi de mümkün olmasına rağmen kamu hukukunu ilk elden ilgilendiren devletin hukuki anlamda fonksiyonlarıdır. Yani hukuk açısından önemli olan belli devlet faaliyetlerinin konu, amaç veya maddi içeriklerinden ziyade bu faaliyetlerin hukuk alanındaki etki ve sonuçlarıdır. Devlet bir amaca ulaĢmak için bazı hukuki iĢlemler yapar. Bu iĢlemler hukuk dünyasında çeĢitli değiĢiklikler meydana getirirler. Örneğin ya bir objektif hukuk kuralı yaratır, bildirir, değiĢtirir, kaldırır veya bir subjektif hukuksal durum yaratır, bildirir, değiĢtirir, kaldırır. Sonuç olarak devletin hukuksal sonuç doğuran faaliyetleri, hukuki fonksiyonlarını meydana getirir.56 Devletin hukuksal fonksiyonlarının yasama yürütme ve yargı olmak üzere üçe ayrıldığı hem doktrinde hem pozitif anayasa hukukunda hemen hemen tartıĢmasız kabul edilmektedir. Ancak bu üçlü ayırımın dayandığı 55 56 Ergun Özbudun, (1995), Türk anayasa Hukuku, Ankara, 1995, s. 143. Özbudun, (1995), s. 145. 42 kriter tartıĢmalıdır. Bu konuda ileri sürülen görüĢler maddi veya organik Ģeklinde iki kritere dayanmaktadır. Maddi kriter, tasnifini, fonksiyonların ifasında baĢvurulan iĢlemlerin hukuksal mahiyetine dayandırır. Böylece hukuksal iĢlemler maddi mahiyetine göre kural iĢlem, subjektif iĢlem ve yargı iĢlemidir. Bu iĢlemlerden her birinin yerine getirilmesi devletim üç hukuksal fonksiyonunu oluĢturur. ġekli ve organik kriter taraftarları devletin fonksiyonlarını ve bu fonksiyonların ifa aracı olan hukuksal iĢlemleri bu iĢlemleri yapan organa ve iĢlemlerin yapılıĢ Ģekline göre tasnif etmektedir. 57 ÇalıĢmamızın sınırlarını aĢacağından bu tartıĢmaların ayrıntısına girilmeyecektir. 2.1.2. Türk Anayasalarında Kuvvetler Ayrılığı 2.1.2.1. 1924 ve 1961 Anayasalarında Kuvvetler Ayrılığı 1924 Anayasası‟nın kuvvetler birliği, görevler ayrılığı; 1961 Anayasası‟nın ise yumuĢak kuvvetler ayrılığı esasına dayandığı yaygın olarak kabul edilmektedir. Bu yaygın kanaat ilk olarak 1924 Anayasası‟nda Meclisin hükümeti düĢürebilme yetkisine karĢılık yürütmenin Meclis‟i feshetme yetkisinin bulunmaması; 1961 Anayasası‟nda ise sınırlı da olsa yürütme organına Meclis seçimlerini yenileme yetkisinin verilmiĢ olmasına dayanmaktadır. Böylece 1924 Anayasası, Meclis hükümeti sisteminden yasama ve yürütme organları arasında dengeye dayanan parlamenter rejime kaymıĢtır. Ancak bu görüĢ, Meclis hükümeti sistemi ile kuvvetler birliğini, parlamenter rejimle de kuvvetler ayrılığını özdeĢleĢtirmekle eleĢtirilmiĢtir. Keza hükümet sistemi sorunuyla devletin hukuki fonksiyonlarının ayırımı hususu farklı konular olduğuna dikkat çekilmiĢtir. Kuvvetler birliği veya ayrılığı organlar arasındaki iliĢkileri veya karĢılıklı etkileĢim araçlarıyla değil hangi organın ne tür hukuksal iĢlemler yapabileceğiyle ilgilidir. Yasama ve yürütme fonksiyonları bir Ģekilde birbirinden ayrılmıĢsa ve farklı organlara verilmiĢse 57 Özbudun, (1995), s. 145-149. 43 yani yasama ve yürütme birbirlerinin fonksiyonlarına giren iĢlemleri yapamıyorsa iki organ arasındaki etkileĢim araçları ne Ģekilde düzenlenmiĢ olursa olsun fonksiyonlar ayrılığı var demektir. Meclisin hükümeti düĢürüp düĢürememesi veya yürütmenin meclisi feshedip edememesi bunu etkilemez. Ġkinci dayanak olarak 1961 Anayasası‟nda yürütmenin hiçbir Ģekilde Türkiye Büyük Millet Meclisi‟ne mal edilmediği, 6‟ ncı madde açıkça yürütme görevinin, kanunlar çerçevesinde, CumhurbaĢkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından yerine getirileceğini belirtildiği halde 1924 Anayasası‟nın 5 inci maddesiyle yasama yetkisi yanında yürütme erkini de Büyük Millet Meclisinde toplaması ifade edilmektedir. Bu dayanak da eleĢtirilmiĢtir. ġöyle ki her ne kadar 1924 Anayasası 5 inci maddesiyle hem yasama yetkisini hem de yürütme erkini Büyük Millet Meclisinde toplamıĢsa da 6‟ncı maddede yasama yetkisinin Meclis‟in kendisi tarafından kullanılacağı belirtilmiĢken 7‟inci maddede Meclis‟in, yürütme yetkisini kendi seçtiği CumhurbaĢkanı ve onun tayin edeceği Bakanlar Kurulu eliyle kullanacağı belirtilmiĢtir. Uygulamada da Meclis‟in yürütme yetkinin bizzat kullanmaya kalkıĢmadığı gözlenmiĢtir. Görüldüğü üzere 1924 ve 1961 anayasalarının yasama ve yürütme yetkilerini bölüĢtürme Ģekilleri arasında 1924 Anayasası‟nın kuvvetler birliği formülüne rağmen fark bulunmamaktadır. Her iki durumda da yürütme yetkisi CumhurbaĢkanı ve onun atayacağı Bakanlar kurulu tarafından kullanılmaktadır. fonksiyonlarının ayrılığı Bu iki anayasanın bakımından yasama gözlemlenen ve yürütme benzerlik, yargı fonksiyonunun diğer iki fonksiyondan ayrılığı yönünden de geçerlidir. 58 2.1.2.2. 1982 Anayasasında Kuvvetler Ayrılığı 1982 Anayasası‟nın 7‟nci maddesi 1961 Anayasası‟nın 5‟inci maddesine paralel olarak yasama yetkisinin Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinde olduğunu, bu yetkinin devredilemeyeceğini, 8‟inci maddesi de yürütme yetkisi ve görevinin, CumhurbaĢkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılacağını ve yerine 58 Özbudun, (1995), s. 149-153. 44 getirileceğini ifade etmektedir. 8‟inci maddenin, 1961 Anayasası‟nın ilgili 6‟ncı maddesinden farkı, yürütme erkini görev olmasının yanında bir yetki olarak da nitelendirmiĢ olmasıdır. Belirtmek gerekir ki 1982 Anayasası‟nda da yürütmenin bir görev olma niteliği devam etmektedir. Dolayısıyla kanuni bir düzenlemenin mevcut olduğu her yerde, idarenin kanunu uygulama görevi vardır. Yani 8‟inci madde hükmü yürütmenin kanuniliği ilkesini ortadan kaldırmamaktadır. Bu anlamda aslında yürütmenin yasamaya bağımlılığı devam etmektedir. Anayasa‟nın yürütmeyi aynı zamanda bir yetki olarak nitelendirmesinin önemi sıkıyönetim ve olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleriyle CumhurbaĢkanlığı kararnamelerinde kendini göstermektedir. Sıkıyönetim ve olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri çıkarma yetkisi, bir yetki kanunundan değil doğrudan Anayasa‟dan kaynaklanmaktadır. Bu manada sıkıyönetim ve olağanüstü hal kanun hükmünde kararnameleri bir alanı asli olarak düzenleyebilmektedir. Yürütme sadece yetki olarak düzenlenmiĢ olsaydı Anayasa‟nın genel mantığı kapsamında bu kararnamelerin hukuki niteliğini açıklamak son derece zorlaĢırdı. Yine Anayasa‟nın 107‟nci maddesinde CumhurbaĢkanlığı Genel Sekreterliğinin kuruluĢ, teĢkilat ve çalıĢma esasları ile personel atama iĢlemlerinin doğrudan CumhurbaĢkanlığı kararnamesi ile düzenlenebilmesi imkanı da yürütmenin asli düzenleme yetkisinin bir örneğidir. Bu iki istisna dıĢında, 1982 Anayasası‟nın yasama ve yürütmenin ayrılığı konusunda kabul ettiği formülün, 1924 ve 1961 anayasalarının öngördüğü kanunun üstünlüğüne dayalı sistemde esaslı bir farklılık getirmediği söylenebilir.59 2.2. DEVLET ÖRGÜTLENMESĠNĠN ANAYASAL VE YASAL TEMELLERĠ Devletin onu oluĢturan bireylerden ve yöneticilerinin kiĢiliklerinden ayrı bir hukuki kiĢiliği yani tüzel kiĢiliği bulunmaktadır ve tüzel kiĢilik devletin 59 Özbudun, (1995), s. 153-158. 45 sürekliliğini sağlamaktadır.60 Tüzel kiĢilerin varolabilmesi ise ancak bir statüye sahip olmalarıyla mümkündür.61 Tüzel kiĢiler organları aracılığıyla hukuki faaliyetlerde bulunabilmektedirler. Bu organlar da ancak statü ile oluĢabilmektedir. Dolayısıyla statü olmadan tüzel kiĢilikten, yani hukuken korunan hak ve borçlara/ödevlere ehil olmaktan söz edilemez. Devletin statüsü, bir devletin temel niteliklerini, kuruluĢunu, örgütleniĢini, iktidarın el değiĢtirmesini, bireylerin hak ve özgürlüklerini, devletin görevlerini vb. hususları düzenleyen kurallar bütününün yer aldığı anayasadır.62 Günlük yaĢamamızın her alanında devletin etkisini görmek mümkündür. Devlet kurum ve kurallarıyla her gün bir takım eylem ve iĢlemler yapmakta ve yerine getirdiği iĢlevlerle varlığını hissettirmektedir. ÇağdaĢ devlet ekonomik, toplumsal ve siyasal iĢlevleri baĢta olmak üzere pek çok iĢlev yüklenmiĢtir. Devlet bu iĢlevleri yerine getirmek için de tüm toplumsal yapıyı kuĢatan bir örgüte ve sayısı milyonları aĢan görevli ordusuna ihtiyaç duymaktadır.63 Türkiye Cumhuriyeti‟nin siyasal sisteminin ve yönetsel örgütünün genel çerçevesi 1982 Anayasası ile çizilmiĢtir. Anayasa egemenliğin üç organ tarafından kullanılacağını hüküm altına almıĢtır. Bunlar; yasama yetkisini kullanan TBMM, yürütme yetkisini kullanan CumhurbaĢkanı ile Bakanlar Kurulu ve yargı yetkisini kullanan bağımsız mahkemelerdir. Bu organlar, görevlerini yerine getirirken ve yetkilerini kullanırken kendilerine yardımcı olacak bir aygıta ihtiyaç duymaktadırlar. Bu aygıtın adı, genel anlamda kullanılacak olursa, idaredir. Ġdare, Anayasası‟nın Cumhuriyetin temel organları baĢlıkları üçüncü kısmında, yürütme baĢlıklı ikinci bölümünün altında, yani devletin yürütme organı içinde düzenlenmiĢtir. Bu durumda idare için “devletin, yasama ve yargı organları ile yürütme organının da CumhurbaĢkanı ve Bakanlar Kurulu dıĢında kalan tüm kuruluĢları” 64 Ģeklinde 60 Yavuz Sabuncu Anayasaya Giriş, İmaj Yayıncılık, 5. Bası, Ankara, 1997, s. 21. Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Basım Yayım, 2. Bası, İstanbul 1991, s. 133, 1. dipnot. 62 Erdoğan, a.g.e., s. 133. 63 Sabuncu, a.g.e., s. 21. 64 Metin Günday, İdare Hukuku, İmaj Yayıncılık, Yedinci Baskı, Ankara, 2004, s. 4. 61 46 bir tanım yapılabilir. Ġdarenin ayrı bir varlığı bulunmaktadır, fakat bağlı durumdadır. Ġdare, üstlendiği görevleri, belli bir örgüt aracılığıyla yerine getirmektedir. Bu örgüt “Ġdare TeĢkilatı” olarak adlandırılmaktadır. Ġdareye iliĢkin temel ilkeler Anayasa ile belirlenmiĢtir. Anayasa‟nın 123. maddesinde; idarenin kuruluĢ ve görevleriyle bir bütün olduğu, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayandığı, kamu tüzel kiĢiliğinin ancak, kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulacağı; 126. maddesinde; Türkiye‟nin, merkezî idare kuruluĢu bakımından, coğrafya durumuna, ekonomik Ģartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; illerin de diğer kademeli bölümlere ayrıldığı, illerin idaresinin yetki geniĢliği esasına dayandığı, kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum sağlamak amacıyla, birden çok ili içine alan merkezî idare teĢkilatı kurulabileceği ve bu teĢkilatın görev ve yetkilerinin kanunla düzenleneceği; 127. maddesinde ise mahalli idarelerin il, belediye ve köy halkının mahalli müĢterek ihtiyaçlarını karĢılamak üzere kuruluĢ esasları kanunla belirtilen ve karar organlarının seçmenler tarafından seçilerek oluĢturulan kamu tüzel kiĢileri olduğu, mahalli idarelerin kuruluĢ ve görevleri ile yetkilerinin yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenleneceği ilkelerine yer verilmiĢtir. Böylece Anayasa kamu yönetiminin yapılanması ve iĢleyiĢinde “merkezden yönetim”, “yerinden yönetim”, “yetki geniĢliği” ve “idari vesayet” ilkelerini benimsemiĢ, bu doğrultuda belirtilen tüm yönetim birimlerinin kuruluĢ esaslarını belirlemiĢtir. Ġdarenin kuruluĢu bu anayasal kurallar ve ilkeler çerçevesinde kanunlarla sağlanmaktadır. Diğer bir ifadeyle, idari örgütlenmenin çerçevesi Anayasa ile çizilmiĢtir ve bu çerçevenin içi de büyük ölçüde teĢkilat kanunlarıyla doldurulmaktadır. Ġdari teĢkilat içinde yer alan kamu örgütleri anayasal esaslara uygun olarak ve idare hukukunda karĢılığı bulunan belli bir idari sınıflandırmaya dayanmaktadır (hizmet yerinden yönetim kuruluĢları gibi). TeĢkilat kanunları da bu sınıflandırmaya uygun olarak hazırlanmakta, her bir ayrı sınıf içinde 47 yer alan örgütlerin kanunları da örgütlerin yapıları gereği birtakım farklılıklar sergilemektedir. Aynı sınıfta bulunan örgütlerin kanunlarının düzenlenmesinde ise hemen hemen aynı ilkeler uygulanmaktadır. Bir bütün olan idare, merkezden yönetim ve yerinden yönetim birimleri olmak üzere iki parçadan oluĢmaktadır. Yani merkezi yönetim ve yerinden yönetim birimlerinin teĢkilatlarının hepsi birden idare teĢkilatını oluĢturmaktadır. Merkezi idare teĢkilatı, idare hizmetlere iliĢkin yetki ve sorumlulukların toplandığı bir baĢkent teĢkilatı ile bu hizmetlerin tüm ülke düzeyinde yürütülmesini sağlayan bölge, il ve diğer kademeli bölümlerin meydana getirdiği bir taĢra teĢkilatından oluĢmaktadır. Merkezi idarenin baĢkent teĢkilatında, aktif olarak idari faaliyet gösteren ve belli bir hizmeti doğrudan doğruya yürüten idare organlarının yanı sıra, bu idare organlarına görüĢ bildirme, öneri ve tavsiyelerde bulunma suretiyle yardımcı olan kurumlar da mevcuttur. Bunlar; faaliyet alanlarıyla ilgili olarak hem yürütme organına hem idareye hizmet sunan, Milli Güvenlik Kurulu, DanıĢtay, SayıĢtay ve DPT‟dir. Yerinden yönetim ise uygulama alanı bakımından yer ve hizmet yönünden olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır. Ġlkenin hem yer hem de hizmet yönünden uygulanması, devlet tüzel kiĢiliği yanı sıra pek çok kamu tüzel kiĢiliğinin de ortaya çıkmasına yol açmıĢtır.65 Yerinden yönetimin; a) yer yönünden uygulanmasıyla il, belediye ve köy idarelerinden oluĢan ve yerel yönetimler olarak adlandırılan idare organları, b) hizmet uygulanmasıyla da bir takım idari kuruluĢlar, ortaya çıkmıĢtır. yönünden 66 Merkezi idare teĢkilatı tarafından yürütülen ve milli kamu hizmetleri olarak da adlandırılan hizmetler bakanlıklar biçiminde örgütlenmiĢlerdir. Yani merkezi idarenin temel örgütlenme birimi bakanlıklardır. “Bakanlıklar, devletin üstlendiği kamu hizmetlerinin konularına göre uzmanlaĢmıĢ ve örgütlenmiĢ birimleridir.”67 Bakanlıkların devlet tüzel kiĢiliğinden ayrı bir tüzel kiĢilikleri 65 Sıddık Sami Onar, İdare Hukukunun Umumi Esasları, C. 2, İsmail Akgün Matbaası, Üçüncü Bası, İstanbul 1968, s. 974; İsmet Giritli, Kamu Yönetimi Teşkilatı ve Personeli, İÜ Yayınları No: 2649, 6. Bası, İstanbul, 1979, s. 193-195; İl Han Özay, Günışığında Yönetim, Filiz Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 126-127. 66 Günday, a.g.e., s. 352. 67 Günday, a.g.e., s. 355. 48 bulunmamaktadır. Merkezi idare kapsamında yer alan diğer bir örgüt birimi de tüzel kiĢiliği olmamakla birlikte ayrı kanunları ve bu kanunlarla kurulmuĢ teĢkilatları bulunan bağlı kuruluĢlardır. Bunlar bakanlıkların bazı ana hizmetlerinin daha verimli ve etkin yürütülmesi gibi amaçlarla kurulmuĢ olan, kendi teĢkilatları bulunan ve çoğunlukla genel müdürlük Ģeklinde örgütlenen teĢkilatlarıdır. TBMM‟nin, bakanlıkların oluĢturulması konusundaki yetkisi 1982 Anayasası ile açıklığa kavuĢturulmuĢtur. Anayasası‟nın 113. maddesi ayrıntılı bir düzenleme yaparak, bakanlıkların kurulmasının, kaldırılmasının görevlerinin, yetkilerinin ve teĢkilatının kanunla düzenleneceğini hükme bağlamıĢtır. Bu madde uyarınca her bir bakanlığın kendi teĢkilat kanunu (veya KHK‟sı) bulunmaktadır. Bakanlıkların kurulmasına, teĢkilat, görev ve yetkilerine iliĢkin genel esas ve usulleri düzenleyen 27.9.1984 tarihli ve 3046 sayılı Kanun bulunmaktadır. Milli Savunma Bakanlığı hariç diğer bakanlıkların merkez, taĢra, yurt dıĢı teĢkilatları ile bağlı ve ilgili kuruluĢları bu Kanun kapsamında bulunmaktadır (md. 2). Bakanlıkların, bağlı ve ilgili kuruluĢların teĢkilat kanunları 3046 sayılı Kanunda belirtilen esas ve usulleri uygun olarak hazırlanmakta ve yasalaĢmaktadır. Bu kanununun temel hedeflerinden birisini “bakanlıkların örgütsel yapılarındaki çeĢitliliğe ve farklı uygulamalara son vermek” 68 teĢkil etmektedir. Hukuk sistemimizde eĢit düzeydeki normlar arasında hiyerarĢi bulunmasa da 3046 sayılı Kanuna teĢkilat anayasası denebilir. Ancak, 3046 sayılı Kanuna uygun olmayan teĢkilat kanunlarının Anayasaya aykırı olduğu iddia edilememekte, kanun yol gösterici bir nitelik taĢımaktadır. Yürütme organında bu kanuna uyulması konusundaki sorumluluk baĢbakanlığa ait bulunmaktadır. Çünkü hazırlanan bütün kanun tasarıları en son baĢbakanlığın denetiminden geçerek, Bakanlar Kuruluna arz edilmektedir. BaĢbakanlık, tasarıların mevzuata uygunluğunu denetlemekte, aykırı olanları uyumlu hale getirebilmektedir. Yasama organı ise, yapmıĢ olduğu bir 68 Aykut Polatoğlu, Kamu Yönetimi (Genel İlkeler ve Türkiye Uygulaması), ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2003, s. 111. 49 düzenlemeye bütün kurum, kuruluĢ ve kiĢilerden önce kendisinin uyması gerektiği gibi düĢüncelerle hükümetten gelen tasarıların her Ģeyden önce Anayasaya, daha sonra da 3046 sayılı Kanuna ve diğer kanunlara uygunluğunu denetlemektedir. Yasama organında gerek komisyonlarda gerek Genel Kurulda teĢkilat kanunlarının belirli bir sistematiği olup olmadığı, 3046 sayılı Kanuna uygun hazırlanıp hazırlanmadığı gibi hususlara dikkat edilmekte, gerektiğinde düzeltme ve değiĢiklikler yapılabilmektedir. Ayrıca, aynı süreçte kanunların CumhurbaĢkanınca geri gönderilmesini veya Anayasa Mahkemesince iptal edilmesini engellemek için titiz çalıĢmalar yürütülmektedir. Özellikle teĢkilat tasarıları üzerinde daha yoğun çalıĢmalar yapılmakta hemen hemen çoğu için daha detaylı incelemeler yapılması amacıyla alt komisyon kurulmaktadır. Aksi takdirde, gerek komisyon gerekse Genel Kurul uzun ve yorucu çalıĢmalarını tekrar etmek durumunda kalmakta ve de bu süreç maliyetli olmaktadır. Devlet yüklenmiĢ olduğu tüm hizmetleri ülke düzeyinde yürütmek durumundadır ve bunun için de baĢkent teĢkilatı dıĢına taĢan bir örgütlenmeye ihtiyaç duymaktadır. Bu doğrultuda “merkezi idarenin ülke düzeyinde kademeli bir biçimde örgütlenmesine taĢra örgütü ya da mülki idare bölümleri denmektedir. TaĢra örgütü, merkez kuruluĢunun uzantısıdır ve ona paralel bir örgütlenme gösterir.”69 Anayasa‟nın merkezî idare baĢlıklı 126. maddesi uyarınca, bakanlıklar ve merkezi yönetim bünyesindeki diğer kuruluĢlar taĢra örgütlerini ya da merkez dıĢındaki Ģubelerini il sistemine göre örgütlemektedirler. Görüleceği üzere Türkiye‟de merkez teĢkilatının taĢra örgütü kural olarak yetki geniĢliği esasına dayanan il yönetimi biçimindedir. Ġller, ilçelere, ilçeler de bucaklara bölünmüĢtür. Bu “mülki idare” birimleri 1949 yılında çıkarılan 5442 sayılı Ġl Ġdaresi Kanunu ile düzenlenmiĢtir. Kimi kamu görevleri için de birden çok ili içine alan bölge kuruluĢları oluĢturulmuĢtur. TaĢra teĢkilatına iliĢkin düzenlemelerde 5442 sayılı Kanun esastır. Kanun‟un 2. maddesinin (A) bendi uyarınca, il ve ilçe kurulması, kaldırılması, 69 Acar Örnek, Kamu Yönetimi, Meram Yayınları, İstanbul, 1998, s. 106. 50 merkezlerinin belirtilmesi, adlarının değiĢtirilmesi, bir ilçenin baĢka bir ile bağlanması kanun ile olmaktadır. Bakanlıklar, bu yapılanmaya paralel olarak, bakanlıkları temsilen, merkezi idarenin temel taĢra teĢkilatı olan il ve ilçe seviyesinde taĢra teĢkilatı kurabilmektedirler. Mali nitelikli olmamak kaydıyla, 5442 sayalı Kanunla ilgili düzenlemelerde görevli olan komisyon ĠçiĢleri Komisyonudur. Nitekim Kanunun görüĢülüp kanunlaĢtığı 1949 yılında kanunu ĠçiĢleri Komisyonu karara bağlamıĢtır. O dönemde mevcut olan komisyonlardan Ekonomi Komisyonu, Gümrük ve Tekel Komisyonu ile Maliye Komisyonu ise ĠçiĢleri Komisyonuna görüĢ bildirmiĢlerdir.70 Ancak doğrudan il ve ilçe kurulmasına iliĢkin tasarı ve tekliflerde yetkili komisyon Plan ve Bütçe‟dir. Çünkü devlet bütçesine yük getirmeleri nedeniyle bu tür kanunların mali boyutu ön plana çıkmaktadır. Nitekim 22. yasama döneminde il ve ilçe kurulmasına iliĢkin 44 adet kanun teklifi verilmiĢtir ve bunların tamamı Plan ve Bütçe Komisyonun portföyünde bulunmaktadır. TaĢra örgütlenmesine iliĢkin bu genel kanunun yanı sıra her bir merkezi idare biriminin taĢra örgütlenmesine iliĢkin düzenlemeler ilgili kuruluĢ kanunlarında yer almaktadır. Ancak bakanlıklar söz konusu olduğunda taĢra teĢkilatı kurulması kimi zaman teĢkilat kanununda yer almayıp inisiyatif, kanunla bakanlığa da bırakılabilmektedir. Kamu hizmetinin niteliği gereği, bazı kuruluĢlar taĢra örgütüne ihtiyaç duymazken (örneğin; BaĢbakanlığa bağlı olan Aile ve Sosyal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü ve Avrupa Birliği Genel Sekreterliği gibi) DıĢiĢlerli Bakanlığı gibi bazı kuruluĢlar da taĢra örgütlerini yurt dıĢında kurmaktadırlar. Bir bakanlığın taĢra örgütünün varlığı, kanunun teĢkilatlanma maddesinde taĢra teĢkilatının da bulunduğunun belirtilmesi ve kadroları gösteren ekli listelerde taĢrada istihdam edilecek personelin ayrı bir listede gösterilmesi suretiyle kurulmaktadır. Devlet, tüm ülke düzeyinde yürütülmesi gereken bazı hizmetleri de, merkezi idare dıĢında oluĢturduğu ayrı kamu tüzel kiĢilerine yüklemiĢtir. Bunlara “hizmet yerinden yönetim kuruluĢları” denmektedir. Bunların faaliyet 70 Bkz. TBMMTD, D. 8, C. 19, Toplantı. 8, 27.5.1949, B. 94’e ek S.S. 208. 51 alanları yönetsel, iktisadi, sosyal, bilimsel, teknik ve kültürel alanlar 71 baĢta olmak üzere oldukça geniĢtir. Üniversiteler, RTÜK, TRT ve Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu‟nun kurulması ise doğrudan anayasa tarafından öngörülmüĢtür. Anayasa‟da sayılanlar dıĢında, Anayasa‟nın kamu tüzel kiĢiliğinin ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulabileceği hükmü (123/son) uyarınca bu gibi hizmetleri yürütmek üzere kamu tüzel kiĢileri oluĢturma imkanı bulunmaktadır. Hizmet yerinden yönetim kuruluĢları bir idari sınıflandırma olarak Anayasa‟da öngörülmemiĢ olmakla birlikte bu hüküm uyarınca genellikle kanunla kurulmaktadırlar. Kamu yönetiminin yapısı içinde hizmetin özellikleri ve uygulamanın Ģekline göre çok farklı kamu tüzel kiĢilikleri bulunmaktadır. Bunlar; baĢkanlık, genel müdürlük, enstitü, kurul, kurum, genel sekreterlik, ajans, merkez gibi isimler almaktadır. Öteki kamu tüzel kiĢileri olarak da adlandırılan72 hizmet yerinden yönetim kuruluĢları, bir bakanlığa ya da baĢbakanlığa bağlı, ilgili veya iliĢkili kurumlar olarak kurulmaktadırlar. Tüm ülke düzeyinde yürütülen kamu hizmetlerinin yanı sıra, belli bir yörede, salt o yöre ve yöre halkının gereksinimlerini karĢılamak üzere yürütülen yerel kamu hizmetleri bulunmaktadır. Bu hizmetler merkezi idare teĢkilatı aracılığı ile değil de Anayasanın 127. maddesi uyarınca belli bir yörede oluĢturulmuĢ bulunan ve devlet tüzel kiĢiliğinin dıĢında ayrı bir tüzel kiĢiliğe sahip yerel yönetimler aracılığı ile yürütülmektedir. Ülkemizdeki yerel idareler olan, il özel idareleri, belediye ve köyler Anayasa‟nın yerel yönetimlerin kuruluĢ ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir hükmü gereği kanunla kurulmaktadır. Ancak ayrı ayrı her bir yerel yönetim ünitesi kanunla kurulmamaktadır. Her bir yerel yönetim türünün özel kanunları bulunmakta ve bu kanunlarda yer alan Ģartların yerine getirilmesiyle kurulmaktadırlar. Anayasa‟nın 127. maddesinin üçüncü fıkrasındaki “Kanun, büyük yerleĢim 71 A. Şeref Gözübüyük/Turgut Tan, İdare Hukuku (Genel Esaslar), C. 1, Turhan Kitabevi, Ankara, 1998,s. 234. 72 Günday, a.g.e., s. 9. 52 merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir” hükmü uyarınca da kendi özel kanunu olan özel bir belediye türü, büyükĢehir belediyeleri kurulmuĢtur. Bugün itibariyle belediyeler 3.7.2005 tarihli ve 5393 sayılı Belediye Kanununa, büyükĢehir belediyeleri 10.7.2004 tarihli ve 5216 sayılı BüyükĢehir Belediyesi Kanununa, il özel idareleri, 22.2.2005 tarihli ve 5302 sayılı Ġl Özel Ġdaresi Kanununa, köyler ise 18.3.1924 sayılı Köy Kanununa tabi bulunmaktadır. 53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYEDE SĠYASĠ PARTĠLER 3.1. GENEL OLARAK SĠYASĠ PARTĠLER Günümüzde siyasi hayatın temel unsurlarından biri siyasi partilerdir. 73 Özellikle yirminci yüzyılın son çeyreğinde ciddi bir geliĢme göstermiĢlerdir. Alelade dernek statüsünden kendine özgü hukuku olan kurum niteliği kazanmıĢlardır. Bu cümleden olarak anayasada, meclis içtüzüklerinde yer almıĢ ve kendi kanunlarında düzenlenmiĢlerdir.74 Siyasi parti, “halkın desteğini sağlamak suretiyle devlet mekanizmasının kontrolünü ele geçirmeye veya sürdürmeye çalıĢan, sürekli ve istikrarlı bir örgüte sahip siyasal topluluk”75 olarak tanımlanabilir. Yine bir baĢka tanımla “siyasal parti, belli bir siyasal program üzerinde birleĢmiĢ kiĢilerin, bu programı normal seçim yoluyla gerçekleĢtirme amacını güderek, kurmuĢ oldukları bir topluluktur.”76 Modern anlamda siyasi partiler, XIX. Yüzyılda ortaya çıkmıĢtır. Siyasi partilerin ortay çıkıĢı mile siyasal katılımın geniĢlemesi arasında yakın bir korelasyondan pekala söz edilebilir. Özellikle orta ve alt sınıfların artıĢ gösteren siyasal katılma istekleri oy hakkının geniĢletilmesi bununla doğru orantılı olarak seçmen kütlesinin geniĢlemesi ise seçim kampanyalarını yürütecek parlamento dıĢı parti örgütlerinin kurulmasını sonuç vermiĢtir. Yüksek düzeyde siyasal katılıma dayanan modern toplumlarda siyasal parti siyasal katılmayı gerçekleĢtiren baĢlıca araçtır. Öyle ki hiç değilse bir tane siyasi partiye sahip olmayan bir siyasi sistem düĢünmek bile zordur.77 73 Ergun Özbudun, (1979), Siyasal Partiler, Ankara, 1979, Üçüncü Bası, s. 1. Tunaya, a.g.e., s. 245. 75 Özbudun, (1979), s. 4. 76 Tunaya, a.g.e., 246. 77 Özbudun, (1979), s. 35. 74 54 Bütün partilerin yakın amaçları, kendi temsilcilerini iktidara taĢımaktır. Bu bireyleri siyasi partilere üye olmaya parti eylemlerine katılmaya iten veya özendiren önemli bir etkendir.78 Modern siyasi sistemlerde siyasi partilerin temel fonksiyonları; çeĢitli kiĢi ve grup ve kuruluĢların siyasi sistem karĢısındaki isteklerini genel siyaset alternatiflerine dönüĢtürülmesi anlamında menfaatlerin birleĢtirilmesi, siyasal sistemdeki çeĢitli mevkilerin belli bireylerle doldurulması anlamında siyasal devĢirme, siyasal kültürün sürekliliğini ve değiĢimini sağlayan bir öğrenme süreci manasında siyasal sosyalleĢme olarak sayılabilir. Siyasi partilerin bu fonksiyonları yerine getiriĢ tarzları, partilerin iç niteliklerine bağlı olduğu gibi içinde faaliyet gösterdikleri siyasal ve sosyal çevrenin mahiyetine de bağlıdır. Toplum ve toplumun siyasal kültürü parti fonksiyonlarını belirleyebileceği gibi partilerin fonksiyonu da toplumun ve kültürünün değiĢmesinde bir etkendir. 79 Modern demokrasi siyasi partiler üzerinden iĢler. Siyasi partiler demokratik sürecin iĢletilmesi ve demokratik ilke ve değerlerin pratiğe dökülmesi bakımından hayati önemi haizdir.80 Siyasi partilerin önemi hususunda Duverger‟in çok alıntılanan Ģu tespiti dikkat çekicidir: “Klasik anayasa hukukunu bilen ama partilerin rolünü bilmeyen bir kimse çağdaĢ siyasal rejimler hakkında yanlıĢ bilgi sahibidir; partilerin rolünü bilen ama klasik anayasa hukukunu bilmeyen bir kimse ise çağdaĢ siyasal rejimler hakkında eksik ama doğru bir görüĢ sahibi olur.”81 78 Özbudun, (1979), s. 78. Özbudun, (1979), s. 92-109. 80 İba, a.g.e., s. 162. 81 Maurice Duverger, Siyasal Partiler, (Çev. M.D.), İstanbul, 1974, s. 26-44. 79 55 3.2. TÜRKĠYE’DE 1960 ÖNCESĠ SĠYASĠ PARTĠLER 3.2.1.Osmanlı Devleti'nde Osmanlı Devleti'nde ilk siyasal dernekler, azınlıklar tarafından milli bağımsızlık amacıyla kurulmuĢ olan bazı ihtilal komiteleridir.82 Türklerin kurduğu siyasal dernekler I. MeĢrutiyet'ten önce ortaya çıkmıĢ ve anayasal bir yönetim için mücadele vermiĢlerdir. Bunlar Tanzimat'la birlikte güçlenen merkezi feodal yönetimin mutlak iktidarını sınırlamaya yönelen gizli dernekledir. Bu gizli derneklerin ilki Fedailer Cemiyeti'dir. Bu Cemiyetin varlığı hükümetçe öğrenilmiĢ ve üyeleri 1859'da ağır cezalara çarptırılmıĢtır. Fedailer Cemiyeti. "PadiĢahın Ģahsına ve hükümetine karĢı bir ayaklanma teĢebbüsü" olarak kabul edilmektedir.83 Daha sonra Yeni Osmanlılar ve Jöntürklerle devam eden ve Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyetinin "tarih içindeki kökleri" olan bu hareket, Cumhuriyet Devrimine önderlik edecektir. Seçim ve parlamento gibi anayasal kurumların olmadığı bir dönemde faaliyet gösteren Yeni Osmanlılar Cemiyeti, olgun anlamıyla parti niteliğinde değildir.84 1876‟da ilan edilen I. MeĢrutiyet çok kısa sürmüĢ, 19 Mart 1877 günü açılan “Meclis-i Umumî” 13 ġubat 1878‟de kapatılmıĢ ve Yeni Osmanlılar da II. Abdülhamit tarafından dağıtılmıĢtır. Dernek kurma hürriyetini tanımayan I. MeĢrutiyet Anayasası, bu niteliğiyle siyasal partilerin kurulmasına da hukuken imkân vermemiĢtir. “Yeni Osmanlı geleneği" bundan sonra yeraltı hareketleriyle devam etmiĢtir.85 Jöntürk hareketi 1908 yılında baĢarıya ulaĢmıĢ. Hürriyet ilan edilerek Kanun-u Esasî yeniden yürürlüğe girmiĢtir. II. MeĢrutiyet'in önemli iki özelliği, bir ölçüde halkı siyasal hayata katması ve 1909 yılında yapılan bir değiĢiklikle Kanun-u Esasî'nin 120. maddesinde cemiyet kurma hürriyetinin tanınmasıdır. Buna göre, “Kanunu 82 Tarık Zafer Tunaya, Türkiyede Siyasal Partiler, 1952, s. 79 vd. Tunaya, s. 90. 84 Doğu Perinçek, Anayasa ve Partiler Rejimi, Türkiye’de Siyasal Partilerin İç düzeni ve Yasaklanması, İstanbul, 2008, s. 37. 85 Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, Ankara, 1964, s. 10. 83 56 mahsusuna tebaiyet Ģartıyla Osmanlılar hakkı içtimaa maliktir. Devlet-i Osmaniyenin tamamiyet-i mülkiyesini ihlal ve Ģekli meĢrutiyet ve hükümeti tağyir ve Kanunu Esasî ahkâmı hilâfında hareket ve anasırı Osmaniyeyi siyaseten tefrik etmek maksatlarından birine hadim veya ahlâk ve adab-ı umumiyeye mugayir cemiyetler teĢkili memnu olduğu gibi alelıtlak hal cemiyetler teĢkili de memnudur.” 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu'nuun 2. maddesi bu hükme uygun olarak gerekmeksizin cemiyet teĢkil olunabileceğini öngörüyordu. 3., 4. ve 6. maddeler ise yasak cemiyetleri belirtiyordu. 1908-1918 yılları arasında iktidarı büyük ölçüde etinde tutan Ġttihat ve Terakkinin bir dernek mi yoksa parti mi olduğu kendi yöneticileri arasında tartıĢma konusu olmuĢtur. dernek, meclis dıĢındaki örgütü, parti ise meclis grubunu ifade etmekteydi. En sonunda 1913 yılında kabul edilen Nizamname, Ġttihat ve Terakki'nin bir siyasal parti olduğunu resmen benimsemiĢtir.86 GeniĢ bir taĢra örgütüyle "köylü ve muhafazakâr kitleler dıĢında geniĢ bir çevreyi etkileyen ve daha sonra esnaf ve sanatkârlar arasında da yayılan” Ġttihat ve Terakki ilk Türk siyasal partisi sayılabilir.87 II. MeĢrutiyet döneminde kurulan cemiyetler içinde dönemin siyasal hayatında en etkilisi, Ġttihat ve Terakki iktidarına muhalefeti örgütleyen kuruluĢ olan Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası'dır. 21 Kasını 1911 tarihinde kurulan bu Fırka, türdeĢ olmayan bir yapıya sahipti. Ġttihat ve Terakki karĢısında birleĢme ihtiyacı, çeĢitli düĢüncede değiĢik grup ve zümreden kiĢileri bir araya getirmiĢti.88 II. MeĢrutiyet'i izleyen dönemin iki ana partisi arasındaki mücadele, bir bakıma yü zyıll ı k tarihimize damgasını vurmuĢtur. 89 86 Tunaya, s. 195-197. Taner Timur, Türk Devrimi, Tarihi Anlamı ve Felsefi Temeli, Ankara, 1968, s. ??? 88 Tunaya, s. 318. 89 Perinçek, a.g.e., s. 41. 87 57 3.2.2.Cumhuriyet Dönemi KurtuluĢ SavaĢında Milli Mücadeleyi yürüten Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, 23 Ekim 1923 tarihinde Halk Fırkası adını almıĢtır. Halk Fırkası daha sonra 10 Kasım 1924'te Cumhuriyet Halk Fırkası, 1935 yılındaki 3. Kurultay'da ise Cumhuriyet Halk Partisi adını almıĢtır.90 Halk Fırkası‟na karĢı çıkan ilk parti, 1924 yılında Milli KurtuluĢ SavaĢı lider kadrosundan Kâzım Karabekir PaĢa ve Ali Fuat PaĢa‟nın yönettiği Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'dır. Bu Fırka, Ġttihat ve Terakki ile Cumhuriyet Halk Fırkalarından farklı olarak, Halk Fırkası‟ndan kopma suretiyle doğmuĢtur. Bu özellik 1961 yılına kadar kurulan bütün büyük partilerde görülecektir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, ġeyh Sait Ġsyanı sebebiyle çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanununun verdiği yetkiye dayanılarak 5 Haziran 1925 tarihinde hükümetçe yasaklanmıĢtır.91 Çok partili rejim için ikinci deneme 1930 yılında bu kez Atatürk'ün isteğiyle yapılmıĢ ve 12 Ağustos'ta kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası tecrübesi çok kısa sürmüĢ ve parti 18 Aralık 1930'da kendi kendini dağıtmıĢtır.92 1924 Anayasası 70. maddesiyle dernek kurma hakkını tanımıĢ ve 79. maddede derneklerin hürriyetlerinin kanunla sınırlanacağını öngörmüĢtür. Bu arada 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu bazı değiĢikliklere uğrayarak 1938 senesine kadar yürürlükte kalmıĢtır. Bu değiĢiklikler arasında 20 Aralık 1923 tarihli ve 387 sayılı Kanun, hükümetin cemiyetlerin idari yönden ve hesap iĢlemleri açısından teftiĢ ve tetkik edebileceğine hükmediyordu. 4 Ekim 1926'da yürürlüğe giren Medeni Kanun ise sadece kanuna ve ahlaka aykırılık hallerinde derneklere devletin müdahalesini öngörüyordu., bu arada eski Cemiyetler Kanunu'nun en önemli hükümleriyle 387 sayılı Kanunun getirdiği kayıtları kaldırıyordu. 28 Haziran 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, siyasal cemiyetlerin ana tüzük ve bildirimlerini Dahiliye Vekâletine ver90 Perinçek, a.g.e., s. 41-42. Tunaya, s. 614. 92 Tunaya, s. 622. 91 58 diklerine ve faaliyete geçebilmek için tescil olduklarına dair belge almak zorunda olduklarına hükmediyor ve belirli hususların gazeteyle ilan edilmesi yükümünü koyuyordu. Bu Kanun‟un karakteri özellikle yasak cemiyetleri sayan 9. maddede kendini gösteriyordu. Bu maddenin tek parti yönetimine uyum göstermeyecek herhangi bir siyasal cemiyete yaĢama hakkı tanımadığını söylemek yanlıĢ olmaz. 93 Ġkinci Dünya SavaĢı yılları, Milli ġefin tek parti rejiminin hiçbir muhalefete hayat hakkı tanımadığı bir baskı dönemi olmuĢtur. 94 3.2.3. Çok Partili Dönem Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası dönem ülkemizde de çok partili rejime geçmek için uygun bir zemin oluĢturdu. 18 Temmuz 1945'le Millî Kalkınma Partisi; 7 Ocak 1946 tarihinde ise CHP içindeki muhalefet hareketinin liderleri olan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan‟ın, CHP‟den ayrılmasıyla, sonrasında siyasi hayatımızın temel dinamiklerinden biri olan Demokrat Parti kuruldu. Öncelikle ülkemizde çok partili rejime geçiĢin az çok dayanıklı toplumsal temelleri olduğunu belirlemek gerekir. Çünkü rejim, aĢağı yukarı on yılda bir kesintiye uğramasına rağmen, iyi kötü iĢlemektedir. Rejime müdahalelerin hepsi geçici olmuĢtur. Rejimin kendisi ise, dayanıklıdır, kalıcıdır. Bunalımların doruğunda devlet adına ortaya çıkan merkezi güçler, gruplar üstü bir rol üstlenerek bir süre iktidara el koymakta, fakat hâkim sınıflar içinde yeni bir uzlaĢmanın sağlanmasıyla çok partili rejim yeniden iĢlemektedir. Bunun silahlı kuvvetlerin gelenekleri ve iyi niyetiyle açıklanması da mümkün değildir. Rejime müdahalelerin kendiliğinden geri çekilmediği bilakis çok partili rejimin dayandığı güçler tarafından geri çekilmek zorunda bırakıldığı söylenebilir. ÇeĢitli sınamalardan geçen ve bütün hesaplaĢmalarda en sonunda üstün gelen çok partili rejimin dayanıklılığını, 93 94 Perinçek, a.g.e., s. 45. Perinçek, a.g.e., s. 45. 59 toplumsal temelde ve dinamiklerde aramak gerekir. Siyasal çoğulculuğun temelinde, toplumsal çoğulculuk yatmaktadır. 1946, egemen sınıfların belli bir geliĢme, yaygınlaĢma, farklılaĢma ve gruplaĢma sonucu artık tek bir parti içinde uzlaĢtırılamayacak kadar bölünmelere uğradığı bir dönüm noktasıdır. 1946, yalnız bölünmelerin belli bir olgunluğa ulaĢtığı tarih olmanın da ötesinde, gruplardan birinin diğeri üzerinde diktatörlük uygulayamayacağı bir egemen sınıflar uzlaĢmasının doğuĢunu da belirlemektedir.95 II. MeĢrutiyet dönemi ile 1924 ve 1930'daki çok parti denemeleri sürekli olamamıĢtır. 1946, toplumsal çoğulculuğun siyasal çoğulculuk için belli bir temel yarattığı tarihtir. 1946'da çok partili hayata geçiĢle birlikte siyasal-hukuki çerçevede belli bir liberalleĢme de gündeme gelmiĢtir. Sendikalar serbest bırakılmıĢtır. Basın affı çıkarılmıĢ, Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu‟nda demokratik yönde değiĢiklikler yapılmıĢ, üniversitelere belli bir özerklik tanıyan yeni bir düzenleme getirilmiĢtir. Konumuz açısından en önemlisi, 10 Haziran 1946 tarihli ve 4919 sayılı Kanun ile Cemiyetler Kanunu'nda yapılan değiĢikliktir. Böylece 1938 yılında getirilen antidemokratik düzenleme, yerini daha liberal hükümlere bırakmıĢtır. Sınıf ve cins esasına dayanma yasağı kaldırılmıĢtır. 9. maddedeki devlet rejimine, emniyet ve asayiĢe aykırılık, yerlilik ve yabancılık gibi yurttaĢlar arasında ayrılık uyandırmak gibi yasaklama nedenleri de Kanun‟dan çıkarılmıĢtır. 96 Çok partili rejime geçiĢle birlikte siyaset sahnesine birçok parti çıktı. Bunlardan DP dıĢında yalnız, zamanla Osman BölükbaĢı'nın kiĢiliğiyle birleĢen Millet Partisi etkili olmuĢtur. Bu parti, 20 Temmuz 1948 tarihinde, CHP ve DP'den ayrılan siyasetçiler tarafından kuruldu ve genellikle muhafazakar çevrelerde geliĢme gösterdi. Yeni hazırlanan Seçim Kanununa göre yapılan 14 Mayıs 1950 seçimiyle DP'nin iktidar dönemi baĢladı. 1957 yılında doğan Hürriyet Partisi, DP'den en büyük kopmayı oluĢturuyordu.97 95 Perinçek, a.g.e., s. 46. Perinçek, a.g.e., s. 46-50. 97 Perinçek, a.g.e., s. 50-51. 96 60 3.3. TÜRKĠYE’DE 1960 SONRASI SĠYASĠ PARTĠLER 27 Mayıs 1960‟da askeri darbesi sonrasında 4 Temmuz 1960 tarihli ve 8 sayılı Kanun‟la “siyasal partilerin il ve ilçe merkezleri dıĢında” örgütlenmeleri yasaklandı. Bu yasak daha sonra 1965 yılında kabul edilen Siyasal Partiler Kanunu‟na da alınmıĢtır. Ġl ve ilçe merkezleri dıĢında parti örgütlenmelerinin engellenmesi, her ne kadar köylerdeki düĢmanca bölünmelerin önlenmesi gerekçesiyle açıklanmıĢsa da bunda tek parti döneminden kalma eğilimlerin etkili olduğu açıktır.98 1961 Anayasası, partileri siyasal hayatın temel unsurları olarak görmüĢ ve düzenlemiĢtir. Bu anlayıĢın neticesi olarak ilk kez siyasi partilerle ilgili haklar anayasa metninde yer almıĢtır.99 1961 Anayasası‟nın siyasi partilerle ilgili düzenlemeleri Ģu Ģekildedir: - VatandaĢın siyasal parti kurma hakkı: 1961 Anayasası'nın 56. maddesi, vatandaĢların siyasal parti kurma, usulüne göre partilere girme ve çıkma hakkını güvenceye bağlamıĢtır. Bu hak önceden izin almadan kullanılacaktır . - Siyasal partilerin varlığının güvenceye bağlanması: yine 56. maddeye göre “Siyasal partiler, ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasal hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.” ve “serbestçe faaliyette bulunurlar”. 57. madde demokratik rejimin iĢleyiĢinin Ģartı olan partileri diğer derneklerden ayırmıĢ ve ancak Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatılabileceklerini öngörmüĢtür. - Siyasal partilerin uymak zorunda oldukları esaslar: 57. madde gereği, “Siyasal partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır. Bunlara uymayan partiler temelli kapatılır.” 98 99 Perinçek, a.g.e., s. 51-53. Karatepe, a.g.e., s. 232-233. 61 19. maddenin beĢinci fıkrasına göre, “Devletin sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya Ģahsi çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, dini veya, din duygularını yahut dince kutsal sayılan Ģeyleri istismar eden ve kötüye kullanan (...) veya bu yolda baĢkasını kıĢkırtan siyasi partiler, Anayasa Mahkemesince temelli kapatılır.” 57. madde hükümlerine göre, “Siyasi partiler, gelir kaynaklan ve giderleri hakkında Anayasa Mahkemesine hesap verirler.”; ayrıca partilerin iç çalıĢmaları ve faaliyetleri, demokratik esaslara uygun olarak düzenlenecektir. 1961 yılı ġubat ayında, yeni siyasal partilerin kurulmasına ve faaliyet göstermesine izin verilmiĢ, daha sonra 9 Temmuz 1961'de Anayasa'nın halkoyuna sunulup kabul edilmesiyle çok partili rejim, göreceli de olsa daha güvenceli bir hukuki çerçeveye kavuĢturulmuĢ ve 10 Ekim 1961 seçimleriyle de rayına oturtulmuĢtur. Bu dönemde baĢta Adalet Partisi (AP), Yeni Türkiye Partisi (YTP) ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) olmak üzere çeĢitli partiler ortaya çıkmıĢtır. Bu üç partiye Türk siyasal hayatının yeni unsurları olarak bakmak hata olur. AP ve YTP, DP'nin yerini almak amacıyla kurulmuĢ ve geniĢ ölçüde eski DP örgütünü paylaĢmıĢlardır. DP'nin devamı olmak konusunda daha tutarlı olan ve bunu kanıtlamada baĢarı gösteren AP, rakibini elemiĢtir. CKMP ise BölükbaĢı'nın MP geleneğini sürdürmüĢtür. 100 13 ġubat 1961 günü 12 sendikacı Türkiye ĠĢçi Partisi (TlP)'ni kurdular. Kısa süre sonra Genel BaĢkanlığa M. Ali Aybar getirildi. TĠP, "emekçi sınıfların partisi" olduğunu ısrarla iĢleyerek bu siyasal saflaĢmada belli bir rol oynadı ve yerini aldı. TĠP, yaĢadığı dönemde Türkiye'nin siyasal hayatını etkileyen, parlamentoya giren ilk sosyalist parti olmuĢtur.^6 Türkiye'deki demokratik yükseliĢ, CHP'yi de etkilemiĢ ve bölmüĢtür. Kitlelerdeki uyanıĢ karĢısında CHP, 1965 seçimlerine "Ortanın Solu" sloganıyla girmesini sonuç vermiĢtir. 1920'lerde Türk Devrimi'ne önderlik 100 Perinçek, a.g.e., s. 54. 62 eden, 1938'den sonra adım adım tutuculaĢarak bir "Devlet Partisi" haline gelen, 1950'lerde demokrasi karĢıtı gidiĢe muhalefet ederek orta sınıflara belli ölçülerde yaklaĢan CHP'nin geçmiĢten taĢıdığı birbiriyle çeliĢen bu yönleri, 1960'lardaki demokratik yükseliĢin ayrıĢtırıcı baskısına dayanamamıĢ ve birbirini izleyen bölünmelere yol açmıĢtır. Ecevit önderliğindeki Ortanın Solu hareketi Türkiye ĠĢçi Partisi (TĠP)'nin etkilediği kitleleri CHP'nin denetimi altında tutma iĢlevini üstlendi. CHP Ġçindeki ayrıĢmalar sonucu 12 Mayıs 1967'de Güven Partisi (CĠP) ve Eylül 1972'de Cumhuriyetçi Parti (CP) kurulmuĢtur. GP, daha sonra Milli Güven Partisi (MGP) adını almıĢ ve 3 Mart 1973 günü CP ile birleĢerek Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) adı altında varlığını sürdürmüĢtür. Daha büyük olay ise, ismi CHP ile özdeĢleĢmiĢ olan Ġnönü'nün Temmuz 1972'dcki XXI. Kurultay'da Ecevit'in "Demokratik Sol" Hareketine yenilerek CHP'den ayrılmasıdır.101 Demokratik yükseliĢin ortaya çıkardığı yeni siyasal kutuplaĢmanın ürünü olan bir baĢka parti ise Milliyetçi Hareket Partisi'dir. 27 Mayıs Devrimini gerçekleĢtiren Milli Birlik Komitesinden tasfiye edilen 14'lerin lideri Alparslan TürkeĢ, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi'ne (CKMP) girerek, 1965 seçimleri öncesindeki Olağanüstü Kongrede Parti yönetimini ele geçirmiĢ, daha sonra Parti, 1969 Genel Kongresi'yle Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) adını almıĢtır. 1975-1978 döneminde Milliyetçi Cephe (MC) hükümetine girmiĢtir. 1970 yılı baĢında AP'den ayrılan “41'ler” tarafından 18 Aralık 1971‟de Demokratik Parti kurulmuĢtur. Ġslamcılar, 26 Ocak 1970'te “Milli Nizam Partisi”ni kurarak, DP-AP örgütlenmesinden bağımsız bir parti olarak siyaset sahnesine çıkmıĢlardır.102 1960'ların sonlarında ortaya çıkan uluslararası ekonomik bunalım, ekonomisi dıĢa bağımlı ve geri olan Türkiye'de geliĢmiĢ kapitalist ülkelere göre daha büyük sarsıntılara yol açtı ve Ģiddetli bir siyasal bunalımı da getirdi. 12 Mart 1971‟den 14 Ekim 1973 seçimlerine kadar süren 12 Mart rejimi, çok partili parlamenter düzeni fiilen askıya aldı. 101 102 Perinçek, a.g.e., s. 55-56. Perinçek, a.g.e., s. 56-57. 63 12 Mart rejiminin karakteri, siyasal programına ve bu arada siyasal partiler rejimine getirdiği değiĢikliklere de yansıdı. 22 Eylül 1971 ve 20 Mart 1973 tarihlerinde yürürlüğe giren 1488 ve 1699 sayılı kanunlarla yapılan değiĢiklikler, 1961 Anayasası‟nın getirdiği temel hak ve özgürlükler düzeninde bir gerilemeyi ve toplumumuzun demokrasi yönündeki geliĢmesine direnmeyi ifade ediyordu. 12 Mart'ın siyasal partilerin hukuki rejimine getirdiği değiĢiklikler ise, yasal düzenleme ve yargı uygulaması olmak üzere iki alanda toplanabilir. 30 Haziran 1971 tarihli ve 1421 sayılı Kanun‟la Anayasa‟nın 56. maddesine eklenen fıkra, siyasal partilere devletçe yapılacak yardımı Anayasa hükmü haline getirdi. 26 Haziran 1973 tarihli ve 1783 sayılı Kanun‟la Siyasi Partiler Kanunu‟nda yapılan değiĢiklik ise aday saptanmasında ön seçim sistemini kaldırarak, bu konuyu siyasal partilerin kendi düzenlemelerine bırakıyordu. Öte yandan 12 Mart döneminde, Anayasa Mahkemesi 20 Mayıs 1971 tarihinde Milli Nizam Partisi (MNP) ve 20 Temmuz 1971 tarihinde ise Türkiye ĠĢçi Partisi‟ni (TĠP) kapattı. 12 Mart müdahalesi sonrasında kendilerini sosyalist olarak tanımlayan yeni siyasal partilerin kurulmasına sahne olmuĢtur. 16 Haziran 1974‟te Türkiye Sosyalist ĠĢçi Partisi (TSĠP), 21 Ocak 1975‟te Vatan Partisi (VP), 12 ġubat 1975‟te Türkiye Emekçi Partisi (TEP), 30 Nisan 1975‟te Türkiye ĠĢçi Partisi (TĠP), 30 Mayıs 1975‟te Sosyalist Parti (SP, daha sonra Sosyalist Devrim Partisi adını alacaktır -SDP) ve 30 Ocak 1978‟de Türkiye ĠĢçi Köylü Partisi (TĠKP) kuruldu. Milli Selamet Partisi (MSP) ise, Milli Nizam Partisinin kapatılmasından bir yıl sonra 12 Ekim 1972 günü kurulmuĢ ye 1973 Ekim'indeki seçimlerde yüzde 11,8 oy alarak 1978 baĢında oluĢan Ecevit hükümetine kadar ülkeyi yöneten bütün koalisyonlara katılmıĢtır.103 12 Mart döneminden sonra 30 Nisan 1974 tarihli ve 1802 sayılı, 17 Aralık 1974 tarihli ve 1834 sayılı ve 15 Mart 1978 tarih ve 2144 sayılı 103 Perinçek, a.g.e., s. 57-60. 64 kanunlarla 1980‟e kadar Siyasi Partiler Kanunu‟nda üç kez daha değiĢiklik yapılmıĢtır 12 Eylüle yol açan etkenler, anayasa ve siyasal partilerin hukuki rejimine getirilen derin değiĢiklikleri de belirlemiĢtir. Silahlı Kuvvetler'in en üst düzeydeki komutanları, daha 1979 yılı sonunda verdikleri "Uyarı Mektubundan baĢlayarak, özgürlükleri geniĢ tutan 1961 Anayasasını, siyasal partileri, parlamentoyu ve anayasal kuruluĢları bunalımın sorumlusu olarak gösterdiler. Milli Güvenlik Konseyi BaĢkanı Org. Kenan Evren, 12 Eylül günü TRT‟de yaptığı ilk konuĢmada yeni bir Anayasa, seçim ve siyasal partiler kanunu yapılacağını açıkladı. Daha sonraki konuĢmalarda da, özgürlüklerin Türkiye'ye bol geldiği sürekli vurgulandı 12 Eylül Harekâtı lideri Kenan Evren, DanıĢma Meclisini açarken yaptığı konuĢmada, Türkiye'nin yeni Anayasa rejimini ana çizgileriyle belirledi. Sonuç olarak yeni Anayasa, 1961 Anayasası'nın özgürlükler düzenine, halkın geniĢ kesimlerinin çeĢitli düzeylerde siyasete katılmasına ve örgütlenmesine, siyasal partilerin parlamenter rejimlerdeki rollerine engeller ve sınırlar getiriyordu. 16 Ekim 1981 günü feshedilen partiler ve genel baĢkanları, Ģunlardır: Adalet Partisi (Süleyman Demirel), Cumhuriyet Halk Partisi (Bülent Ecevit), Cumhuriyetçi Güven Partisi (Turhan Feyzioğlu), Milli Selamet Partisi (Necmettin Erbakan), Milliyetçi Hareket Partisi (Alparslan TürkeĢ), Nizam Partisi (Hüsamettin Akmumcu), Sosyalist Devrim Partisi (Cenan Bıçakçı), Sosyalist Vatan Partisi (Mehmet Özler), Türkiye Birlik Partisi (Mustafa Timisi), Türkiye ĠĢçi Köylü Partisi (Doğu Perinçek), Türkiye ĠĢçi Partisi (Behice Boran), Türkiye Sosyalist ĠĢçi Partisi (Ahmet Kaçmaz), Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi (Mübeccel Törüner). Olağanüstü dönemde, partilerin kuruluĢunun serbest bırakılmasından sonra da, partiler rejimine etkili müdahaleler yapılmıĢtır. Böylece 6 Kasım 1983 seçimine yalnız Milli Güvenlik Konseyi'nce yeterli sayıda kurucusu 65 onaylanmıĢ bulunan Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP), Halkçı Parti (HP) ve Anavatan Partisi (ANAP) katılabilmiĢtir.104 104 Perinçek, a.g.e., s. 60-67. 66 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMLARININ MESELEYE BAKIġI 4.1.SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMI Siyasal doktrin veya program deyimiyle her partide görülen seçim bildirileri veya kampanya vaatleri değil, belli değer sistemlerine sıkı sıkıya bağlı ve kendi içinde tutarlı bir siyasal program kastedilmektedir. Ancak bundan elbette programın, mutlaka katı ve uzlaĢmaz bazı ideolojik ilkelere bağlı kalmayı gerektirdiği sonucuna varılamaz. Bu anlamda bütün partilerin doktriner veya programatik olmadığı açıktır.105 Programın siyasi partilerdeki rolü hususunda iki görüĢ bulunmaktadır. Bir görüĢ programın partilerin varlık sebebi olduğunu savunmaktadır. Bu görüĢe göre partiler siyasal programlarını gerçekleĢtirebilmek için seçim kazanmaya çalıĢır. Dolayısıyla iktidar baĢlı baĢına bir amaç olmaktan ziyade bu programın gerçekleĢtirebilmenin aracıdır. Ġkinci görüĢ ise siyasi partilerde doktrin ve programın gerekli hatta bazı hallerde fonksiyonel olmadığını ileri sürmektedir. Bu görüĢe göre günümüzün karmaĢık ve teknik nitelikteki kamusal siyaset sorunlarını çözecek isabetli politikaları, partilerin sınırlı uzman kadroları ve araĢtırma olanaklarıyla saptamaları beklenemez. Üstelik partinin bir programa sıkıca bağlanması onun farklı gruplara muhatap olabilme yeteneğini sınırlar. Diğer bir ifadeyle siyasi partinin programatik fonksiyonu, seçimsel fonksiyonuyla çatıĢır.106 Yine bu ikinci görüĢü savunma babında partilerce savunulan siyasetlerin partinin oy sayısını azami miktarına çıkarmaya yarayacak araçlar olarak düĢünülmesi dolayısıyla bir partinin oylarını artırmak için en uygun siyasetleri benimseyip savunabilmesi gerektiği ileri sürülmüĢtür. Zaten seçmen kütlesi seçimlerde kamusal siyaset sorunlarını kararlaĢtıramaz. Seçmenlerin çoğunluğu, karmaĢık ve teknik siyaset sorunlarını yeterince kavrayamaz ve bunlara fazla ilgi de duymaz. 105 Özbudun, (1979), s. 95-97. Leon Epsteın D., Political Parties in Western Democracies, New York: Prager, 1967, s. 261288’den aktaran Özbudun, (1979), s. 95. 106 67 Seçim araĢtırmaları, seçmenlerin ekseriyetinin doktriner olmayan sebeplerle oy kullandığını göstermektedir. Doktriner sebeplerle oy kullananlar arasında partinin programını tümüyle benimsemeyenler olabilir.seçimlerin fonksiyonu, siyasi programları değil yöneticileri ortaya çıkarmaktır. Seçmen alternatif programlar arasında değil yönetici takımları arasında tercih yapar. 107 Parti programlarını son derece önemsiz gören bu doktrinsiz partileri savunan düĢünce, çeĢitli açılardan eleĢtirilmiĢtir. Seçmen kütlesinin hatta partilerin teknik siyaset sorunlarına yönelik isabetli değerlendirmeleri olamayabilir. Ancak zaten doktriner parti savunucuları, bir siyasi parti programının uygulamasına iliĢkin teknik sorunları değil bu geniĢ programın temel noktalarını kastetmektedir. Seçmen kütlesinin, birbirinden oldukça farklı birden çok siyasi programı, ana çizgileriyle olsun değerlendiremeyeceğini iddia etmek, demokratik rejimin dayandığı mantığa terstir. Seçimler izleyecek kamusal siyasetin en azından temel yönlerini belirtemeyecekse halkın siyasi katılımının bir anlam ifade etmeyeceği açıktır. Bir partinin seçimde elde ettiği çoğunluk, partinin tüm siyasetlerinin halkın çoğunluğu tarafından teker teker onaylandığı anlamına gelmezse de partinin, ortaya koyduğu programın genel doğrultusunda halktan bir vekalet aldığının göstergesidir.108 Siyasi partilerin programatik karakteriyle kütle partisi niteliği arasında yakın bir korelasyondan söz edilebilir. Kadro partileri doktrine mutlak manada ihtiyaç duymamasına karĢın kütle partisi için doktrin büyük orana bir mecburiyettir. Çünkü çok büyük ganimet kaynaklarının olmadığı düĢünüldüğünde geniĢ bir üye kütlesini partiye çekecek yol, partinin doktrinidir. Doktrin, doğrudan maddi menfaat saiki olmaksızın büyük seçmen kütlesinin partiye üye olup parti için gayret göstermesini sağlamakla kalmaz aynı zamanda partinin bu doktrine bağlı kalmasında da önemli bir etkendir.109 107 Anthong Downs, an Economic Theory of Democracy, New York, Harper and Row, 1957, s. 28’den naklen aktaran Özbudun, (1979), s. 95-96. 108 Özbudun, (1979), s. 96-97. 109 Özbudun, (1979), s. 97. 68 4.2.GÜNÜMÜZ SĠYASĠ PARTĠ PROGRAMLARINDA TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER 4.2.1.Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) Programında Temel Hak ve Özgürlükler Ak Parti programında konu “Temel Hak ve Özgürlükler” baĢlığı altında Ģu Ģekilde yer almaktadır: “Temel insan hak ve özgürlükleri, insanlığın yüzyıllar boyu süren mücadeleleri sonucu elde edilmiĢ kazanımıdır. Bu özgürlüklerin düzeyi medeni bir toplum olmanın göstergesidir. Medeni dünyanın bir parçası olan Türkiye‟nin temel hak ve özgürlükler açısından hakkettiği konuma getirilmesi, toplumumuzun da beklentisidir. Dolayısıyla atılacak adımlar, uluslararası kuruluĢlar istediği için değil insanımız bu hak ve özgürlüklere layık olduğu için atılmalıdır. Halkın sağduyuya sahip olduğu ve seçimini doğru yapacağı inancı peĢin kabulümüzdür. Halkın özgür iradesine dayanmadan kurulacak hiçbir yapı, bireylere özgürlük ve topluma huzur getiremez. Özgürlükler demokrasinin temelini oluĢturur. Hiçbir bireysel ve kurumsal baskı kabul edilemez. Bir toplumdaki en önemli güven unsuru, toplum içinde yaĢayan bireylerin kendi hak ve özgürlüklerine saygı duyulduğuna olan inançlarıdır. Bu inanç tüm sosyal ve iktisadi dinamikleri harekete geçiren temel güçtür. Ayrıca bireylerin hak ve özgürlüklerine saygı, demokratik bir siyasi rejimin toplum tarafından benimsenmesinin, toplumsal barıĢ ve huzurun temel Ģartıdır. Partimiz Atatürk ilke ve inkılaplarını, Türk toplumunu çağdaĢ uygarlık seviyesinin üstüne çıkarmanın en önemli vasıtası olarak algılar ve bunu toplumsal barıĢın bir unsuru olarak görür. Temel hak ve özgürlüklerle ilgili olarak partimiz aĢağıdaki hedefleri gerçekleĢtirecektir: - BaĢta Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, Paris ġartı ve Helsinki Nihai Senedi olmak üzere Türkiye‟nin taraf olduğu uluslararası sözleĢmelerin insan hakları alanında getirdiği standartlar uygulamaya geçirilecektir. 69 - Ġnsan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü kuruluĢların, sivil toplum örgütlerinin görüĢ ve önerileri dikkate alınacak, devlet organları ile bu kuruluĢlar arasında sıkı bir iĢbirliği oluĢturulacaktır. Ġnsan hakları ihlallerinin tespiti, çözüm önerilerinin geliĢtirilmesi, insan hakları eğitimi ve kolluk güçlerinin denetimi konularında bu kuruluĢların katılımına ağırlık verilecektir. - DüĢünce ve ifade özgürlükleri uluslararası standartlar temelinde inĢa edilecek, düĢünceler özgürce açıklanabilecek, farklılıklar birer zenginlik olarak görülecektir. - Partimiz, dini insanlığın en önemli kurumlarından biri, laikliği ise demokrasinin vazgeçilmez Ģartı, din ve vicdan hürriyetinin teminatı olarak görür. Laikliğin, din düĢmanlığı Ģeklinde yorumlanmasına ve örselenmesine karĢıdır, esasen laiklik, her türlü din ve inanç mensuplarının ibadetlerini rahatça icra etmelerini, dini kanaatlerini açıklayıp bu doğrultuda yaĢamalarını ancak inançsız insanların da hayatlarını bu doğrultuda tanzim etmelerini sağlar. Bu bakımdan laiklik, özgürlük ve toplumsal barıĢ ilkesidir. Partimiz, kutsal dini değerlerin ve etnisitenin istismar edilerek siyaset malzemesi yapılmasını reddeder. Dindar insanları rencide eden tavır ve uygulamaları ve onların, dini yaĢayıĢ ve tercihlerinden dolayı farklı muameleye tabi tutulmalarını anti-demokratik, insan hak ve özgürlüklerine aykırı bulur. Öte yandan dini, siyasi, ekonomik veya baĢka çıkarlara alet etmek veya dini kullanarak farklı düĢünen ve yaĢayan insanlar üzerinde baskı kurmak da kabul edilemez. - Partimiz bütün vatandaĢlarımızın özgür haber alma ve düĢüncelerini yansıtma hakkını esas kabul eder. Çağımız demokrasilerinin vazgeçilmez koĢullarından biri, özgür medyanın varlığıdır. BaĢta anayasa olmak üzere medyaya iliĢkin tüm yasal çerçeve ele alınarak, medyanın ifade özgürlüğüne getirilen ve demokratik toplum düzeninin gerekleri ile bağdaĢmayan yasak ve cezalar kaldırılacaktır. Yazılı ve görsel medyanın özgürlükleri, titizlikle korunacak ve tekelleĢmeye fırsat tanınmayacaktır. 70 - Ġnsan hak ve özgürlüklerini bir davranıĢ biçimi haline getirmek ve bu sayede insan hakları ihlallerini ortadan kaldırmak için ilköğretim okullarından ve kamu kuruluĢlarından baĢlamak üzere eğitim programları düzenlenecektir. - Hak arama özgürlüğü ve adil yargılanma hakkı bütün unsurlarıyla gerçekleĢtirilecektir. Tüm bireylerin hak arama yolları kolaylaĢtırılacaktır. - Kadın, çocuk ve çalıĢma hayatına iliĢkin hak ve özgürlük alanlarında uluslararası standartlar ülkemizde de eksiksiz uygulanacaktır. - ĠĢkence, gözaltında ölüm, kayıp, faili meçhul cinayetler gibi demokratik hukuk devletinde kabul edilemez uygulamaların üstüne ciddiyetle gidilecek ve Ģeffaflık sağlanacaktır. Bu konuda her vatandaĢın Ģikâyeti değerlendirilecek, caydırıcılığı sağlayan gerekli düzenlemeler yapılacak, sorumlular cezasız kalmayacaktır. - Ġnsan hakları ihlalleriyle ilgili Ģikâyetlerin mahkemelerde harçsız ve bizzat temsil yolu açık tutularak öncelik ve ivedilikle sonuçlandırılabilmesi için gerekli yasal düzenlemeler yapılacaktır. - VatandaĢların Ģikâyetlerini kamu adına izleyecek kurum ve kuruluĢlar oluĢturulacaktır. - Partimiz, tüm yurttaĢların kamu hizmetlerinden hiçbir ayırım gözetilmeksizin faydalanması için gereken düzenlemelerin yapılmasını öngörür. Bu bağlamda, devlet ve kurumlarıyla yurttaĢlar arasında gittikçe artan güven bunalımı giderilecek ve yurttaĢın devlete ve devletin tüm kurumlarına güvenini sağlayacak bir yönetim anlayıĢı tesis edilecektir.”110 4.2.1.1. Değerlendirme Ak Parti programında ilk göze çarpan husus Ülkemizin insan hak ve özgürlükleri alanında istenilen seviyede olmadığı tespitinin yapılmıĢ olmasıdır. Ayrıca Ülkemizin temel hak ve özgürlükler açısından hakkettiği konuma getirilmesinin toplumumuzun da beklentisi olduğu vurgulanmıĢtır. 110 http://www.akparti.org.tr/parti-programi_79.html (Erişim Tarihi: 5/3/2010). 71 Ġnsan hak ve özgürlükleri alanında yeni adımlar atılması gerektiği ve bunun sadece partinin bir tercihi olmadığı aynı zamanda bir toplumsal talebe dönüĢtüğünün bir parti programında yazılı olarak ifadesi önemlidir. Programdaki yeri yadırgansa da bir insan hakları eğitiminden söz edilmesi yerindedir. Zira temel hak ve özgürlüklerin, mevzuatta yer alması bunlara siyasi iktidarca riayet edilmesi yollarının öngörülmesi kısaca bazı serbestlik ve yasaklamalara konu edilmesinden çok daha önemli olan husus insan hak ve özgürlüklerini bir davranıĢ biçimi haline getirebilmektir. Programda insan hak ve özgürlükleri mantığının yerleĢtirilmesi amacıyla ve bu sayede insan hakları ihlallerini ortadan kaldırmak için ilköğretim okullarından ve kamu kuruluĢlarından baĢlamak üzere eğitim programları düzenleneceği ifade edilmektedir. Bu soyut ancak yerinde ve son derece önemli bir husustur. Yapılan tespit ve toplumun bu yöndeki beklentisi bağlamında yapılması gerekenin baĢta Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi, Paris ġartı ve Helsinki Nihai Senedi olmak üzere Türkiye‟nin taraf olduğu uluslararası andlaĢmaların insan hakları alanında geliĢtirdiği standartların uygulamaya geçirilmesi olduğu belirlenmiĢtir. Yani Ak Parti programına göre aslında yapılması gerekenler büyük oranda bellidir. Ġnsan hak ve özgürlükleri alanında insanlığın ortak değer olarak geliĢtirdiği ve uluslar arası belgelere yansıyan standartlar öncelikle hayata geçirilmelidir. Zaten ülkemiz bu uluslar arası belgeleri imzalamakla geliĢtirilen standartları benimsediğini ortaya koymuĢtur. O halde yapılması gereken aynı zamanda bir yükümlülük de olan bu ilkelerin toplumda yaĢanılır kılınmasıdır. Bu noktada vurgulanması gereken bir husus insan hak ve özgürlükleri alanında atılacak adımlar, uluslararası kuruluĢlar istediği için değil insanımız bu hak ve özgürlüklere layık olduğu için atılması gerektiğine ayrıca dikkat çekilmesidir. Programda insan hak ve özgürlükleri konusunda uluslar arası belgelere yapılan ciddi atıfların, hedeflenenin uluslar arası kuruluĢları memnun veya ikna etmeye matuf olmadığı bilakis uluslar arası belgelere yansıyan ilkelerin 72 insanımız için yapılması gerekenler olduğuna inanıldığı için ifade edildiği belirtilmektedir. Bu programda yer alan soyut bir hedeftir. Programda insan hak ve özgürlükleri alanında daha somut hedefler de yer almaktadır. Bu somut adımlardan biri devletin insan hak ve özgürlükleri alanında giriĢeceği eylem ve iĢlemlerine ve bunların denetimine sivil toplum kuruluĢlarının katılımını sağlamaktır. Buna göre insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü kuruluĢların, sivil toplum örgütlerinin görüĢ ve önerileri dikkate alınacak, devlet organları ile bu kuruluĢlar arasında sıkı bir iĢbirliği oluĢturulacak, insan hakları ihlallerinin tespiti, çözüm önerilerinin geliĢtirilmesi, insan hakları eğitimi ve kolluk güçlerinin denetimi konularında bu kuruluĢların katılımına ağırlık verilecektir. DüĢünce ve ifade özgürlüğünün, uluslararası standartlar temelinde inĢa edileceği, herkesin düĢüncesini özgürce açıklanabileceği, farklılıklar birer zenginlik olarak görüleceği açıkça ifade edilmiĢtir. Din ve vicdan hürriyeti laiklik bağlamında dile getirilmiĢtir. Dinin insanlık için önemli bir kurum olduğu ve demokrasinin vazgeçilmez Ģartı olan laikliğin, din ve vicdan hürriyetinin teminatı olarak görüldüğü ve asla din düĢmanlığı Ģeklinde yorumlanamayacağı vurgulanmıĢtır. Laiklik, her türlü din ve inanç mensuplarının ibadetlerini rahatça icra etmelerini, dini kanaatlerini açıklayıp bu doğrultuda yaĢamalarını ancak inançsız insanların da hayatlarını bu doğrultuda tanzim etmelerini sağlar. Bu bakımdan laiklik, özgürlük ve toplumsal barıĢ ilkesidir. Ġnsan hak ve özgürlükleri bağlamında kutsal dini değerlerin ve etnisitenin istismarını, dindar insanların rencide edilmesini ve onların, dini yaĢayıĢ ve tercihlerinden dolayı farklı muameleye tabi tutulmalarının öte yandan dini, siyasi, ekonomik veya baĢka çıkarlara alet etmenin veya dini kullanarak farklı düĢünen ve yaĢayan insanlar üzerinde baskı kurmanın da kabul edilemeyeceği ifade edilmiĢtir. Burada din ve vicdan özgürlüğünün çok boyutlu ele alındığı görülmektedir. Herkesin dini inancında, inancını ifade etmede, inançsız insanların düĢünceleri doğrultusunda hayatlarını düzenlemelerinde özgür olduğu ve laikliğin de bu bağlamda bir güvence olarak kabul edildiği ortaya konmuĢtur. Ancak açılımı iyi yapılan din 73 ve vicdan özgürlüğü ve Türkiye uygulamasının ötesinde uluslar arası standarttaki geniĢ laiklik yorumuna rağmen bunların nasıl sağlanacağı konusunda programda net bir açıklık bulunmamaktadır. Basın ve yayın hürriyeti bağlamında Partinin bütün vatandaĢların özgür haber alma ve düĢüncelerini yansıtma hakkını esas kabul ettiği yazılmıĢtır. Özgür medya varlığı çağdaĢ demokrasinin vazgeçilmez koĢullarından biri olarak sayılmıĢtır. Basın ve yayın hürriyeti ifade edilmekle yetinilmemekte iki somut hedef konmakta veya vaatte bulunulmaktadır. Bunlardan ilki baĢta anayasa olmak üzere medyaya iliĢkin tüm yasal çerçeve ele alınarak, medyanın ifade özgürlüğüne getirilen ve demokratik toplum düzeninin gerekleri ile bağdaĢmayan yasak ve cezaların kaldırılarak medya özgürlüğün sağlanacağı diğeri de yazılı ve görsel medyada tekelleĢmeye fırsat tanınmayacağıdır. Bu somut hedeflerin gerçekleĢtirilmesi halinde Türkiye‟de gerçek manada basın ve yayın özgürlüğü sağlanması yolunda hayati önemi haiz dönemeçler aĢılmıĢ olacaktır. Hak arama özgürlüğü ve adil yargılanma hakkı bütün unsurlarıyla gerçekleĢtirilecektir. Burada aynı paragrafta birbiriyle bağlantılı iki farklı konudan bahsedilmektedir. Bunlardan ilki hak arama özgürlüğü diğeri adil yargılanma hakkıdır. Bu hususlarla ilgili programda konan hedef zaten Anayasal birer ilke olan hak arama özgürlüğü ve adil yargılanma hakkının “gerçekleĢtirilecek” olmasıdır. Ak Parti programında nasıl olacağı belirtilmemekle birlikte soyut anayasal kuralın somuta indirgeneceğini bir baĢka deyiĢle gerçeğe irca edileceğini beyan etmektedir. Bu bağlamda ayrıca herkes için hak arama yollarının kolaylaĢtırılacağı vurgulanmıĢtır. Hak aramayı bir özgürlük olarak anayasada kurala bağlamak Ģüphesiz önemli bir Ģeydir; ancak bireyin bu özgürlüğünü kullanabilmesinin yolları geliĢtirilmediği ve sürecin sonucunda adil bir yargıya varılması temin edilmediği müddetçe bu soyut kural bir anlam ifade etmeyecektir. Program insan haklarının ihlali halinde mahkemelere yapılacak baĢvuruların kolaylaĢtırılması yönünde yasal düzenleme öngörmektedir. Buna göre Ģikâyetlerin mahkemelerde harçsız ve bizzat temsil yolu açık 74 tutularak öncelik ve ivedilikle sonuçlandırılabilmesi sağlanacaktır. Ġnsan hakları ihlallerinin harçtan muaf olarak dava edilebilmesi ve bu tür davaların ivedilikle görüĢülmesinin sağlanması insan hak ve özgürlüklerinin hayata geçirilmesi yönünde atılacak önemli bir adımdır. Ancak mahkemelerde Ģikayetçinin bizzat temsiline hukuk mevzuatımızın müsaade ettiğini belirtmek gerekir. Programdaki bu hükmün olumlu olduğunu ancak iç hukuk yollarının tüketilmesi halinde konunun Avrupa Ġnsan Hakları mahkemesine taĢınmak istenmesi halinde de aynı kolaylıkların devletçe sağlanacağının belirtilmemesi kanaatimizce bir eksikliktir. Zira asıl baĢvuru prosedürü zor olan ve çoğu vatandaĢça bilinmeyen husus iç hukuk yollarının tüketilmesi halinde Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‟ne gitmektir. Yine aynı konuda vatandaĢların Ģikâyetlerini kamu adına izleyecek kurum ve kuruluĢlarının oluĢturulacağının öngörülmesi de önemlidir. Programdaki bu hükmün gerçekleĢtirilmesine yönelik olarak örneğin 9/10/2003 tarihli ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanununun çıkarılması ve BaĢbakanlığın bünyesinde bir Bilgi Edinme ve Değerlendirme Üst Kurulu‟nun oluĢturulması önemli bir adımdır. Yine aynı bağlamda 28/9/2008 tarihinde çıkarılan 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu da Anayasa Mahkemesi‟nin 25/12/2008 tarihli ve Esas: 2006/140, Karar: 2008/185 numaralı kararıyla iptal edilmiĢtir. Programda, çalıĢma hayatına iliĢkin hak ve özgürlük alanlarında uluslararası standartların ülkemizde de eksiksiz uygulanacağı belirtilmektedir. ÇalıĢma hayatı son derece önemli ve geniĢ konuları içermektedir. Dolayısıyla bu hususun daha ayrıntılı öngörülmesi yararlı olurdu. Temel hak ve özgürlüklerin baĢında gelen kiĢinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığına iliĢkin olarak programda iĢkence, gözaltında ölüm, kayıp, faili meçhul cinayetler gibi demokratik hukuk devletinde kabul edilemez uygulamaların üstüne ciddiyetle gidileceği ve Ģeffaflık sağlanacağı, bu konuda her vatandaĢın Ģikâyetinin hassasiyetle değerlendirileceği, caydırıcılığı sağlayan gerekli düzenlemelerin yapılacağı ve sorumlulara gerekli cezaların verilmesinin sağlanacağı belirtilmektedir. 75 Parti programında Anayasa‟da düzenlenmiĢ olan kamu hizmetine girme hakkı ile ilgili bir husus yer almamaktadır. Ancak bu kapsamda düĢünülecek kamu hizmetlerinden yararlanma konusu ayrı bir paragrafta değerlendirilmiĢtir. Buna göre Ak Parti, tüm vatandaĢların kamu hizmetlerinden hiçbir ayırım gözetilmeksizin faydalanması için gereken düzenlemelerin yapılmasını öngörür. Devlet ve kurumlarıyla vatandaĢlar arasında var olan güven bunalımı giderilecek ve yurttaĢın devlete ve devletin tüm kurumlarına güvenini sağlayacak bir yönetim anlayıĢı tesis edilecektir. Ak Parti programındaki bu beyan doğrultusunda örneğin 9/2/2008 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nde Anayasasının 10 uncu maddesinin dördüncü fıkrasına “ve her türlü kamu hizmetlerinden yararlanılmasında” ibaresini eklemiĢ aynı bağlamda 42. maddeye “Kanunda açıkça yazılı olmayan herhangi bir sebeple kimse yükseköğrenim hakkını kullanmaktan mahrum edilemez. Bu hakkın kullanımının sınırları kanunla belirlenir.” hükmü getirilmiĢ ve değiĢiklikler 5735 numarasıyla kanunlaĢmıĢtır. Ancak Anayasa Mahkemesi 5/6/2008 tarihli ve Esas: 2008/16, Karar: 2008/116 sayılı kararıyla bu hükmü iptal ederek uygulanmasına imkan bırakmamıĢtır. 4.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler CHP parti programında “Ġnsan Hak ve Özgürlükleri” ayrı bir baĢlık olarak yer almakta ve partinin bu konudaki düĢünceleri Ģu Ģekilde metne yansımaktadır: “- Özgür Birey Demokrasinin asıl öğesi özgür bireydir. Özgür olmayan bireyin, kendi potansiyelini geliĢtirebilmesi, yeteneklerini sergileyebilmesi, toplumda demokratikleĢmeye, insan hak ve özgürlükleri çıtasının yükseltilmesine katkıda bulunabilmesi, demokrasi bilincini paylaĢabilmesi, gerçek anlamda seçme yeterliliğine sahip olabilmesi mümkün değildir. 76 CHP‟nin temel amacı; bireyi özgürleĢtirmek, bireyin kendisini geliĢtirmesinin önündeki ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel engelleri kaldırmak, bireyin özgürlüklerini bilinçli olarak kullanmasını sağlamaktır. - Ġnsan Hak ve Özgürlükleri ÇağdaĢ demokrasilerin özünü; ulusal irade ve hukukun üstünlüğü ilkeleri eĢliğinde, bireylerin evrensel nitelikli temel hak ve özgürlüklerini, yaĢamları boyunca eksiksiz olarak ve engellenmeden kullanabilmeleri oluĢturur. CHP, insan haklarının, çağın gereklerine uygun olarak süreklilik içinde geliĢtirilmesinin gereğine inanmaktadır. Özgürlükçü ve çoğulcu demokrasinin tüm kurum ve kuralları ile yaĢama geçirilmesini amaçlayan CHP; baĢta Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi olmak üzere, insan hakları alanında ülkemizin taraf olduğu tüm uluslararası sözleĢme hüküm ve ilkelerinin eksiksiz olarak uygulanmasını öncelikli hedef olarak görmektedir. - Temel hak ve özgürlükler eksiksiz uygulanacaktır: CHP en geniĢ anlamda insan hak ve özgürlüklerinin uygulanmasının takipçisi olacaktır. - Temel hak ve özgürlükler, yalnız yasayla sınırlanabilir: Temel hak ve özgürlükler Anayasa‟nın ve Türkiye‟nin taraf olduğu uluslararası antlaĢmaların sözüne ve özüne uygun biçimde ancak ve yalnızca yasayla sınırlanabilir. Bu sınırlama, hangi gerekçeyle olursa olsun hakkın özüne dokunamayacağı gibi, demokratik toplum gereklerinin haklı kıldığı ölçüyü aĢamaz ve öngörülen amaç dıĢında kullanılamaz. Yargı kararı olmadan kimse özgürlüğünden yoksun bırakılamaz. Siyasal, düĢünsel, toplumsal, dinsel ve bireysel özgürlükler bir bütündür. Bu özgürlüklerin en etkili biçimde korunması için Anayasa‟da gerekli değiĢikliklerin yapılması hedef alınacaktır. 77 Bireylerin, din, mezhep, ırk, renk, cinsiyet, etnik köken, dil ve benzeri özelliklerine bakılmaksızın, aralarında herhangi bir ayırım gözetmeksizin temel insan hak ve özgürlüklerinden yararlanması sağlanacaktır. - YurttaĢların temel hak ve özgürlüklerinin mümkün olan en ileri düzeye getirilmesi hedef alınacak: YurttaĢların yaĢam hakkı kutsaldır. ĠĢkence ve orantısız güç kullanımına hiçbir Ģekilde izin verilmeyecektir. Yapılacak tüm yasal düzenlemelerde ve uygulamada Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinin ve taraf olduğumuz diğer uluslar arası sözleĢmelerin ilkeleri gözetilecek, hak ve özgürlüklerin ihlaline izin verilmeyecektir. Bu anlayıĢla; YaĢam hakkı: YaĢam hakkı ile insan varlığının korunması ve geliĢtirilmesi temel amaçtır. CHP Türkiye‟nin farklı yörelerindeki ortalama yaĢam beklentisi arasındaki büyük farkın giderilmesi hedefini yaĢam hakkı kapsamında değerlendirmektedir. Bu farkın giderilmesi için gerekli ekonomik ve sosyal önlemler alınacaktır. Gözaltında iĢkence ve iĢkenceye bağlı ölümler mutlaka önlenecek, iĢkence yapanlar ve ona göz yumanlar etkili biçimde cezalandırılacaktır. DüĢünce ve ifade özgürlüğü: DüĢünce özgürlüğü demokrasinin temelidir. DüĢünce, onu açıklama, anlatma ve örgütleme ile bütündür. Bu nedenle düĢünceyi söz, yazı, resim ya da baĢka yollarla açıklama ve yayma hakkı, Ģiddet kullanılmasını teĢvik etmedikçe ve yakın ve açık tehlike oluĢturmadığı sürece engellenemez. Suçu ve suçluyu övme düĢünce ve ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilemez. DüĢünce ve düĢünceyi ifade özgürlüğüne yönelik sınırlamalar uluslararası antlaĢmalarda öngörülen ölçüleri aĢamaz. Din, inanç ve vicdan özgürlüğü: Kimse dinsel inanç ve düĢüncesinden ötürü kınanamaz, baskı altına alınamaz; düĢünce ve inançlarını değiĢtirmeye, açıklamaya zorlanamaz. Herkes ibadetini, dininin veya inancının gereğini özgürce yapma, öğrenme ve geliĢtirme hakkına sahiptir. Toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkı: DüĢünce özgürlüğü; düĢüncenin, bireysel veya kitlesel iletiĢim araçları ile toplantılarla, gösteri yürüyüĢleri ile demokratik kitle örgütleri aracılığıyla açıklanması olanağı 78 sağlandığında gerçekleĢebilir. Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Yasası, ileri demokratik ülkelerdeki normlara uygun biçimde, özgürlükçü bir anlayıĢla yeniden düzenlenecektir. Savunma hakkı: Gözaltına alınan ve tutuklanan kiĢi, savunma ve en kısa zamanda yargıç önüne çıkarılmayı isteme hakkına sahiptir. Savunma ve hak arama olanağından yoksun olanlara hak arama ve savunma hakkını sağlamak devletin yükümlülüğüdür. Yönetime katılma ve örgütlenme hakkı: Siyasal partiler, sendikalar, dernekler, kooperatifler ve meslek kuruluĢlarına üye olma ve yönetime katılma hakkı, çoğulcu ve katılımcı demokrasinin gereğidir. Bu gibi kuruluĢlara üye olmak isteyenlerin önündeki engeller çağdaĢ ülkelerdeki kurallara uygun olarak kaldırılacaktır. ÇalıĢma hakkı: ÇalıĢma herkesin temel hakkıdır. Devlet iĢsizliğin önlenmesi ve tam çalıĢmanın sağlanabilmesi için gerekli önlemleri alır. Herkesin dilediği alanda iĢ kurma, çalıĢma, toplu sözleĢme ve grev hakkı olmalıdır. Bu hak istisnai görevler için yasayla sınırlandırılabilir. Ġnsan Hakları MüsteĢarlığı kurulacak: BaĢbakanlığa bağlı olarak insan hakları alanında gerekli izleme, denetleme ve değerlendirme iĢlevlerini üstlenecek, eğitim faaliyetlerini koordine edecek bir Ġnsan Hakları MüsteĢarlığı kurulacaktır.”111 4.2.2.1.Değerlendirme CHP programının temel hak ve özgürlüklere ayrılan kısmının baĢında, demokrasilerde olmazsa olmaz öğenin öz gür birey olduğu, özgür olmayan bireyin, kendi potansiyelini geliĢtirebilmesi, yeteneklerini sergileyebilmesi, toplumda demokratikleĢmeye, insan hak ve özgürlükleri çıtasının yükseltilmesine katkıda bulunabilmesi, demokrasi bilincini paylaĢabilmesi, gerçek anlamda seçme yeterliliğine sahip olabilmesinin mümkün olmadığı vurgulanmaktadır. Bu 111 http://www.chp.org.tr/Files/chpprogram.indd.pdf (Erişim Tarihi: 7/3/2010). 79 bağlamda CHP‟nin temel amacının bireyi özgürleĢtirmek, bireyin kendisini geliĢtirmesinin önündeki ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel engelleri kaldırarak bireyin özgürlüklerini bilinçli olarak kullanmasını sağlamak olduğunun altı çizilmektedir. ÇağdaĢ demokrasilerin özünü ulusal irade ve hukukun üstünlüğü ilkeleri eĢliğinde, bireylerin evrensel nitelikli temel hak ve özgürlüklerini, yaĢamları boyunca eksiksiz olarak ve engellenmeden kullanabilmelerinin oluĢturduğunu dolayısıyla Partinin, insan haklarını çağın gereklerine uygun olarak süreklilik içinde geliĢtirilmesinin gereğine inandığı ifade edilmektedir. Temel hak ve özgürlüklerle ilgili genel giriĢten sonra CHP‟nin bu konudaki hedefleri veya vaatlerine geçilmektedir. Öncelikli hedef olarak baĢta Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi olmak üzere, insan hakları alanında ülkemizin taraf olduğu tüm uluslararası sözleĢme hüküm ve ilkelerinin eksiksiz olarak uygulanması öngörülmektedir. Görüldüğü üzere uluslar arası temel hak ve özgürlük standartlarının teorik kabulünden pratiğe dönüĢtürülmesi taahhüt edilmektedir. Zımni de olsa bundan Ülkemizde insan hak ve özgürlükleri konusunda uygulamada henüz uluslar arası standarda ulaĢılamadığı sonucu kabul edilmektedir. Temel hak ve özgürlükler eksiksiz uygulanacağı Partinin en geniĢ anlamda insan hak ve özgürlüklerinin uygulanmasının takipçisi olacağı belirtilmektedir. Burada bir kez daha dikkat çekilmelidir ki program temel hak ve özgürlüklerin “uygulanması” konusunda ısrarcıdır. Bu son derece yerinde bir hassasiyettir. Anayasa‟nın temel hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasına dair hükümleri programa taĢınarak hak ve özgürlükler konusunda Partinin hassasiyeti belirtilmektedir; ancak bunun anayasal hükümlerin tekrarından ibaret olduğu görülmektedir. Buna göre temel hak ve özgürlüklerin, Anayasa‟nın ve Türkiye‟nin taraf olduğu uluslararası andlaĢmaların sözüne ve özüne uygun biçimde ancak ve yalnızca sadece kanunla sınırlandırılabileceği, bu sınırlamanın hiçbir gerekçeyle hakkın özüne dokunamayacağı, demokratik toplum gereklerinin haklı kıldığı ölçüyü aĢamayacağı ve öngörülen amaç dıĢında kullanılamayacağı aynı 80 zamanda yargı kararı olmadan kimsenin özgürlüğünden yoksun bırakılamayacağı kaleme alınmaktadır. Siyasal, düĢünsel, toplumsal, dinsel ve bireysel özgürlüklerin bir bütün olduğu bu özgürlüklerin en etkili biçimde korunması için Anayasa‟da gerekli değiĢikliklerin yapılmasının hedef alınacağı dile getirilmiĢtir. Özgürlüklerin korunması amacıyla gerekli anayasal değiĢiklik yapılacağı ifade edilmektedir. Parti mevcut düzenlemelerin ihtiyaca cevap vermediği düĢüncesiyle bu konuda yeni düzenlemeler önermektedir. Temel hak ve özgürlüklerden yararlanmada bireylerin, din, mezhep, ırk, renk, cinsiyet, etnik köken, dil ve benzeri özelliklerine bakılmaksızın, aralarında herhangi bir ayırım gözetmeksizin temel insan hak ve özgürlüklerinden yararlanmasının sağlanacağı kaydedilmektedir. Böylece temel hak ve özgürlüklerin herkes için olduğu ve uygulamada hiçbir ayırımın gözetilmeyeceği dikkate sunulmaktadır. Temel hak ve özgürlüklerin baĢında gelen kiĢinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığına iliĢkin olarak programda yurttaĢların yaĢam hakkı kutsal olduğundan bahisle yaĢam hakkı ile insan varlığının korunması ve geliĢtirilmesinin temel amaç olduğu vurgulanmaktadır. CHP‟nin Türkiye‟nin farklı yörelerindeki ortalama yaĢam beklentisi arasındaki büyük farkın giderilmesi hedefini yaĢam hakkı kapsamında değerlendirdiğini belirtilmektedir. Bu farkın giderilmesi için gerekli ekonomik ve sosyal önlemler alınacağı kaleme getirilmiĢtir. ĠĢkence ve orantısız güç kullanımına hiçbir Ģekilde izin verilmeyeceği, gözaltında iĢkence ve iĢkenceye bağlı ölümlerin mutlaka önleneceği, iĢkence yapanlar ve ona göz yumanların etkili biçimde cezalandırılacağı üzerinde durulmaktadır. DüĢünce ve ifade özgürlüğünün demokrasinin temeli olduğu ve düĢüncenin onu açıklama, anlatma ve örgütleme ile bir bütün oluĢturduğu belirtilmektedir. DüĢünceyi söz, yazı, resim ya da baĢka yollarla açıklama ve yayma hakkının, Ģiddet kullanılmasını teĢvik etmedikçe ve yakın ve açık tehlike oluĢturmadığı sürece engellenemeyeceği, suçu ve suçluyu övme düĢünce ve 81 ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilemeyeceği, düĢünce ve düĢünceyi ifade özgürlüğüne yönelik sınırlamaların uluslararası antlaĢmalarda öngörülen ölçülerin aĢamayacağı de yazılmaktadır. Programdaki bu hükmün de Anayasa‟daki düĢünce özgürlüğü hükmüyle paralel olduğu hatta hükümden farklılık arzetmediği söylenebilir. Din, inanç ve vicdan özgürlüğünün de kimsenin dinsel inanç ve düĢüncesinden ötürü kınanamayacağı, baskı altına alınamayacağı; düĢünce ve inançlarını değiĢtirmeye, açıklamaya zorlanamayacağı, herkesin ibadetini, dininin veya inancının gereğini özgürce yapma, öğrenme ve geliĢtirme hakkına sahip olduğu Ģeklinde, Anayasal hükmün programa taĢınmasından ibaret olduğu ve bir yenilik içermediği görülmektedir. Toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkı diğer birçok konuya göre farklı öngörülmüĢtür. DüĢünce özgürlüğünün düĢüncenin, bireysel veya kitlesel iletiĢim araçları ile toplantılarla, gösteri yürüyüĢleri ile demokratik kitle örgütleri aracılığıyla açıklanması olanağı sağlandığında gerçekleĢebileceğinden Toplantı ve Gösteri YürüyüĢleri Yasası‟nın ileri demokratik ülkelerdeki normlara uygun biçimde, özgürlükçü bir anlayıĢla yeniden düzenleneceği vaat edilmektedir. CHP programının toplantı ve gösteri yürüyüĢü düzenleme hakkı konusunda yeni bir kanun yapma taahhüdünü içermesi önemli noktadır. Bu kanun ileri demokratik ülkelerin düzenlediği normlara uygun çıkarılacaktır. Parti programının öngördüğü somut, net ve yerinde vaatlerden biridir. Hak arama özgürlüğü ve adil yargılanma hakkı kapsamında savunma hakkı özellikle vurgulanmaktadır. Buna göre gözaltına alınan ve tutuklanan kiĢi, savunma ve en kısa zamanda yargıç önüne çıkarılmayı isteme hakkına sahiptir. Savunma ve hak arama olanağından yoksun olanlara hak arama ve savunma hakkını sağlamak devletin yükümlülüğüdür. Yönetime katılma ve örgütlenme hakkı: Siyasal partiler, sendikalar, dernekler, kooperatifler ve meslek kuruluĢlarına üye olma ve yönetime katılma hakkı, çoğulcu ve katılımcı demokrasinin gereğidir. Bu gibi kuruluĢlara üye olmak 82 isteyenlerin önündeki engeller çağdaĢ ülkelerdeki kurallara uygun olarak kaldırılacaktır. ÇalıĢma hakkı: ÇalıĢma herkesin temel hakkıdır. Devlet iĢsizliğin önlenmesi ve tam çalıĢmanın sağlanabilmesi için gerekli önlemleri alır. Herkesin dilediği alanda iĢ kurma, çalıĢma, toplu sözleĢme ve grev hakkı olmalıdır. Bu hak istisnai görevler için yasayla sınırlandırılabilir. Ġnsan Hakları MüsteĢarlığı kurulacak: BaĢbakanlığa bağlı olarak insan hakları alanında gerekli izleme, denetleme ve değerlendirme iĢlevlerini üstlenecek, eğitim faaliyetlerini koordine edecek bir Ġnsan Hakları MüsteĢarlığı kurulacaktır. Programın bu kısmı bir yenilik içermektedir. Ġnsan haklarının yeni kurulacak bir müsteĢarlık düzeyinde takibi öngörülmektedir. Mevcut sistemde BaĢbakanlığa bağlı bir Ġnsan Hakları BaĢkanlığı olduğu düĢünüldüğüne konunun müsteĢarlık düzeyinde ele alınması yerinde bir öngörüdür. 4.2.3.Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler MHP parti programına “DemokratikleĢme, Temel Hak ve Özgürlükler” ayrı bir baĢlık olarak Ģu Ģekilde yer almaktadır. “- DemokratikleĢme Hukukun üstünlüğünün, insan Ģeref ve haysiyetinin; fikir, teĢebbüs, din ve vicdan özgürlüğünün teminatı olan demokrasi sadece bir siyasî rejim değil, aynı zamanda bir hayat tarzıdır. Bu sebeple Partimiz, sosyal ve siyasî iliĢkilerde, demokrasinin bütün kurum ve kuralları ile iĢletilmesinin gereğine inanmaktadır. - Ġnsan hak ve özgürlüklerinin korunması BaĢta yaĢama hakkı olmak üzere, insanın dokunulamaz, devredilemez, vazgeçilemez temel hak ve özgürlüklerinin korunması ve 83 geliĢtirilmesi devletin baĢta gelen görevlerinden biri olup, bu hak ve özgürlüklerin tanınması özgürlük, adalet ve barıĢın temelidir. - Ġnsanlık ayıbı iĢkence Ġnsanı yüce bir varlık olarak gören Partimiz; her türlü iĢkence ile insanlık dıĢı ve aĢağılayıcı davranıĢ ve uygulamalara Ģiddetle karĢı olup, her bireyin güvenliğinin sağlanması ve hayatının güvence altına alınması gerektiğine inanmaktadır. - Toplum sözleĢmesi belgesi niteliğinde bir anayasa Anayasamızın özgürlüğü esas alan, genel sınırlama hükümlerinden daha çok, genel koruma hükümlerine yer veren gerçek bir “Toplum SözleĢmesi Belgesi” olması için mümkün olabildiğince geniĢ bir uzlaĢma ile gözden geçirilmesi ve gerekli değiĢikliklerin yapılmasını öngörmekteyiz. - DüĢünce özgürlüğü Millî birlik ve bütünlüğü, kamu yararı ve genel ahlâkı zedelememek kaydıyla, düĢünceyi ifade etme ve inandığı gibi yaĢama üzerindeki yasaklar ile bu özgürlüğü kullanma araçlarından basın, yayın ve diğer iletiĢim organları üzerindeki kısıtlayıcı kural ve uygulamalar kaldırılacaktır. - Hak arama özgürlüğü ve kanun önünde eĢitlik Ġdarenin her türlü eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolunun açık olması ve herkesin kanun önünde eĢitliği ilkesi uyarınca, anayasa ve kanunlarımızdaki dokunulmazlıklar kaldırılacak ve herkesin hak arama özgürlüklerine sahip olmasının sağlanması için “Ġdarî Usul ve Bilgi Edinme Hakkına” iliĢkin kanunî düzenleme yapılacaktır. - Örgütlenme, toplantı ve gösteri düzenleme hakkı Cumhuriyetin temel ilkelerine aykırı olmamak Ģartıyla; örgütlenme, toplantı ve gösteri düzenleme hakkını zedeleyen nitelikteki mevzuat hükümleri ve diğer engeller gözden geçirilerek, bu hakların özüne uygun olarak kullanımı sağlanacaktır. 84 - Kadın ve çocuk hakları Kadınlara karĢı uygulanan her türlü fiilî ve hukukî ayrımcılığın kaldırılması, çocukların, ailelerinden gelenler de dahil, her türlü hak ihlâline karĢı korunması sağlanacaktır.”112 4.2.3.1. Değerlendirme MHP programının insan hak ve özgürlükleri kısmının giriĢi demokrasinin öneminin vurgulanmasına ayrılmıĢtır. Buna göre hukukun üstünlüğünün, insan Ģeref ve haysiyetinin; fikir, teĢebbüs, din ve vicdan özgürlüğünün teminatı olan demokrasi sadece bir siyasî rejim değil, aynı zamanda bir hayat tarzıdır. Bu sebeple Parti, sosyal ve siyasî iliĢkilerde, demokrasinin bütün kurum ve kuralları ile iĢletilmesinin gereğine inanmaktadır. MHP programına göre temel hak ve özgürlüklerinin korunması ve geliĢtirilmesi devletin baĢta gelen görevlerinden biri olup, bu hak ve özgürlüklerin tanınması özgürlük, adalet ve barıĢın temelidir. YaĢama hakkı sadece ismen zikredilmekte ve peĢinden temel hak ve özgürlüklerin Anayasa‟da sayılan nitelikleri sıralanmaktadır. KiĢinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı kapsamında iĢkence Ģiddetle reddedilmektedir. Buna göre insanı yüce bir varlık olarak gören Parti iĢkenceyi Ģiddetle reddetmekte ve her türlü iĢkence ile insanlık dıĢı ve aĢağılayıcı davranıĢ ve uygulamalara karĢı olup, her bireyin güvenliğinin sağlanması ve hayatının güvence altına alınması gerektiğine inanmaktadır. Ancak bu konuda ne yapılacağına dair bir açıklamaya programda rastlanmamaktadır. Program doğrultuda 112 anayasa Anayasamızın değiĢikliği yapılacağını özgürlüğü esas vurgulamaktadır. alan, genel Bu sınırlama http://www.mhp.org.tr/arama.php?sub=icerikgoster&iid=361 (Erişim Tarihi: 12/3/2010) 85 hükümlerinden daha çok, genel koruma hükümlerine yer veren gerçek bir “Toplum SözleĢmesi Belgesi” olması için mümkün olabildiğince geniĢ bir uzlaĢma ile gözden geçirilmesi ve gerekli değiĢikliklerin yapılmasını öngörmekteyiz. Yine soyut bir ifade olduğundan anayasal değiĢikliğin neleri içereceğinden söz edilmemektedir. Daha çok toplumsal uzlaĢmanın sağlandığı alanlarda değiĢiklik düĢünüldüğü söylenebilir. DüĢünce özgürlüğü açıkça belirtilmiĢtir. Millî birlik ve bütünlüğü, kamu yararı ve genel ahlâkı zedelememek kaydıyla, düĢünceyi ifade etme ve inandığı gibi yaĢama üzerindeki yasaklar ile bu özgürlüğü kullanma araçlarından basın, yayın ve diğer iletiĢim organları üzerindeki kısıtlayıcı kural ve uygulamalar kaldırılacaktır. Hak arama özgürlüğü ve kanun önünde eĢitlik ilkesi programda açıklıkla yer almaktadır. Ġdarenin her türlü eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolunun açık olması ve herkesin kanun önünde eĢitliği ilkesi uyarınca, anayasa ve kanunlarımızdaki dokunulmazlıklar kaldırılacak ve herkesin hak arama özgürlüklerine sahip olmasının sağlanması için “Ġdarî Usul ve Bilgi Edinme Hakkına” iliĢkin kanunî düzenleme yapılacaktır; burada görüldüğü üzere somut bir husus öngörülmektedir. Hak arama özgürlüğünün uygulanabilirliğini sağlamak amacıyla “Ġdarî Usul ve Bilgi Edinme Hakkına” iliĢkin kanunî düzenleme yapılacağı taahhüt edilmektedir. Keza kanun önünde eĢitlik ilkesinin bir gereği olarak mevzuatta ayrıcalık niteliğindeki dokunulmazlıkların kaldırılacağı vaat edilmektedir. Hak arama özgürlüğü ve kanun önünde eĢitlik ilkesi MHP programında somut yapılacakların belirlendiği en net ortaya konan husustur. Cumhuriyetin temel ilkelerine aykırı olmamak Ģartıyla; örgütlenme, toplantı ve gösteri düzenleme hakkını zedeleyen nitelikteki mevzuat hükümleri ve diğer engeller gözden geçirilerek, bu hakların özüne uygun olarak kullanımı sağlanacaktır. 86 Kadın ve çocuk hakları ayrıca ele alınarak kadınlara karĢı uygulanan her türlü fiilî ve hukukî ayrımcılığın kaldırılması, çocukların, ailelerinden gelenler de dahil, her türlü hak ihlâline karĢı korunması sağlanacaktır. 4.2.4.Saadet Partisi (SP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler SP parti programında konu “Ġnsan Hakları ve Özgürlükleri” üst baĢlığı altında aĢağıdaki sistemle ele alınmıĢtır: “1. Ġnsan Hakları ve Özgürlükler 1. 1. Genel Üzerinde bütün insanların mutabık kaldığı, çoğu uluslararası sözleĢmelerde zikredilen tabii hukuka aykırı olmayan temel haklara, bütün insanlar doğuĢtan sahiptirler ve bu haklara dokunulamaz. Bu haklar insan onur ve haysiyetinin koruma zırhıdır. Saadet Partisi iktidarında, tüm sosyal ve siyasî organizasyonlar, bu doğal hakların korunmasına ve kullanılabilir olmasına hizmet edecektir. Milletimizin ve onun devleti olan Türkiye Cumhuriyeti‟nin dünya milletler ailesinin eĢit haklara sahip Ģerefli bir üyesi olması, ancak vatandaĢlarının temel insan haklarının garanti altına alınmasıyla mümkündür. Saadet Partisi, insan hakları konusunda milletimizin ve tarihinin kabul ettiği tabii hukukun ortak değerlerini ve insan hakları ortak değerlerinin belirttiği ve Evrensel Ġnsan Hakları Bildirgesi ve Avrupa Ġnsan Hakları Beyannamesindeki hususları uygun görmektedir. Maalesef bugün Türkiye‟de insan haklarını gerçek manâda garanti altına alan uygulamaların olduğunu söyleyemiyoruz. Türkiye Cumhuriyeti hudutları içinde yaĢayan herkes hür, onurlu ve haklar bakımından eĢittir. Partimiz, devletin; bu ülkede yaĢayan herkesin, ırkı, rengi, cinsiyeti, dili, dini, mezhebi, siyasi görüĢü, sosyal menĢei, serveti veya 87 diğer herhangi bir özelliğini gözetmeden, tüm insan haklarını ve özgürlüklerini garanti altına almasını sağlamak için çalıĢacaktır. 1. 2. YaĢama ve Güvenlik YaĢama, özgür olma ve kiĢi güvenliği her bireyin hakkıdır. Devletin en temel görevlerinden birisi kiĢi güvenliğini temin etmektir. Herkes yaĢama hakkına, maddî ve mânevî varlığını koruma, sürdürme ve geliĢtirme hakkına sahiptir. Hiç kimseye, zalimane, gayri insânî ve haysiyet kırıcı ceza verilemez, iĢkence yapılamaz; bu tip muameleler hiç kimseye uygulanamaz. Saadet Partisi, iĢkence ve kötü muameleyi en büyük insanlık suçu olarak kabul eder; Türkiye‟yi iĢkence, gözaltında ölüm, kayıplar ve faili meçhul cinayetler gibi uygulamaların olmadığı bir ülke haline getirmek için en büyük titizliği göstereceğini kamuoyuna duyurur. Ülkemizde hiç kimsenin, özel hayatına, ailesine, meskenine ve haberleĢmesine keyfi müdahalede bulunulamaz. Onuruna ve kiĢiliğine dokunulamaz; herkesin bu müdahale ve tecavüzlere karĢı kanun ile korunmaya hakkı vardır. Herkesin ülkede ya da ülke dıĢında serbestçe seyahat ve ikamet etme hakkı vardır. 1. 3. DüĢünce ve Ġfade Özgürlüğü ve Örgütlenme Hakkı Demokrasinin esas dayanağı düĢünce ve ifade özgürlüğüdür. DüĢünce ve düĢünceyi ifade etme özgürlüğü örgütlenme hakkı, öğrenim, öğretim ve inandığı gibi yaĢama hakkı demokrasinin olmazsa olmaz koĢuludur. DüĢünce ve ifade özgürlüğü, düĢüncelerinden dolayı rahatsız edilmemek, düĢünce ve bilgileri her vasıta ile aramak, elde etmek, yararlanmak ve yaymak hakkını gerektirir. Dernek, vakıf, sendika, oda ya da siyasî parti Ģeklinde örgütlenme hakkı ile toplantı ve gösteri hakkı, düĢünce ve ifade özgürlüğünün bir parçasıdır. Bu nedenle Saadet Partisi, sivil toplum kuruluĢlarını ve siyasî partileri, demokrasinin vazgeçilmez unsurları olarak kabul etmektedir. Yalan haberi, iftirayı, hakareti ve Ģiddet çağrısı içeren beyanları, ülkenin bölünmesinin talep edilmesini, ifade özgürlüğü olarak kabul 88 etmiyoruz. Bize göre, düĢünce, ifade ve örgütlenme hakkının sınırları, yalan, iftira, hakaret, Ģiddet ve terördür; hiçbir düĢünce ve onun ifadesi, Ģiddet ve teröre sebep olmadıkça kamu güvenliği ve düzenini tehdit Ģeklinde değerlendirilemez. Demokratik sistemlerin vazgeçilmez unsurları olan siyasî partiler farklı görüĢlere sahiptirler. Tek tip düĢüncenin farklı adlarla örgütlenmesini demokrasi sayan anlayıĢı doğru bulmuyoruz. Farklı düĢüncelere tahammülsüzlüğü ve siyasî partiler üzerindeki baskı ve kısıtlamaları, demokratik anlayıĢa aykırı, ilkel bir zihniyetin ürünü olarak görüyoruz. Bu nedenle Saadet Partisi olarak, düĢünceyi ifade ve örgütlenme hakkının korunması ve siyasetin önündeki tüm engellerin kaldırılması, öncelikli hedefimizdir. Ġktidarımızda, habere ulaĢma hakkı, yorum ve eleĢtiri hakkı ve yayınlama hakkı tam olarak korunacaktır. Bu hakların, basının doğru bilgilendirme ve toplum adına denetim görevini aĢarak, ekonomik ve siyasî çıkar elde etme, kiĢilik haklarının ihlali ve insan onurunun rencide edilmesi Ģeklinde kullanılmasını tasvip etmiyoruz. Bunun için gerekli önlemler alınacaktır. Elbette hak ve özgürlüklerin genel bir sınırlaması da vardır; o da baĢkasının hak ve özgürlüklerine tecavüz edilmesidir. Saadet Partisi, Türkiye‟de hiç kimsenin haklarının baĢkalarının haklarını; özgürlüklerinin baĢkalarının özgürlüklerini; mutluluğunun baĢkalarının mutluluğunu ortadan kaldırma özgürlükler üzerine çatıĢtığı kurulamayacağını zaman savunmaktadır. sınırların adaletle Bundan çizilmesi dolayı gerektiğine inanıyoruz. Devletin ve doğal olarak bu yapı içerisinde yer alan yasama, yürütme ve yargı erklerinin en temel görevi, en geniĢ anlamda insan hakları ve özgürlükleri korumak ve adaleti tesis etmektir. 1. 4. Din ve Vicdan Özgürlüğü ve Laiklik Türkiye, din ve laiklik tartıĢmalarını artık aĢmak zorundadır. Bunun için yapılacak iĢ, evrensel normlara göre bir laiklik tanımı ve uygulamasıdır. Saadet Partisi, bu ülkede yaĢayan herkesin din ve vicdan özgürlüğünü savunur. Herkes din, kanaat ve vicdan özgürlüğüne, ibadet ve dini vecibelerini bireysel ve toplu olarak yerine getirme hakkına sahip olmalıdır. 89 Din, vicdan ve kanaat özgürlüğü temel insan hakları içinde yer alır. Bu hak, dinini tek baĢına veya topluca, açık olarak ya da özel surette, öğrenim, öğretim, tatbikat ve ibadetlerle açığa vurma ve örgütlenme özgürlüğünü de içerir. Hiç kimse din ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; yine hiçbir kimse ve kurum, din ve kanaatler konusunda bir baĢkasına zorlama yapamaz. Devlet; laikliğin gereği olarak din, inanç ve kanaat konusunda taraf olamaz. Bu nedenle devlet, herhangi bir dinin inanç, ibadet ve vecibelerini icbar eden veya bunları yasaklayan bir uygulama içinde bulunamaz. Her konuda olduğu gibi din, inanç ve kanaat konusunda da kendisi bir baskı unsuru olamayacağı gibi toplum kesimlerinden kaynaklanan baskı, dayatma ve Ģiddet içeren eylemleri önlemekle de yükümlüdür. Devlet, insanların din ve kanaat tercihleri ve bunların gereklerini yerine getirmeleri yolundaki engelleri ortadan kaldırır. Laiklik, kanunların ilme, gerçeklere, akıl ve insanların tecrübelerine dayanarak yapılmasını gerektirir. Ancak laiklik, asla dinsizlik veya din karĢıtlığı olarak algılanamaz; aksine laiklik, bir kimsenin genel ahlâka aykırı olmamak Ģartı ile inancının gereklerini özgürce yerine getirebilmesi ve devletin bu konularda kesinlikle taraf olmaması ve bu hakları korumasıdır. 2. Demokrasi Saadet Partisi, herkesin saadetini istemekte, bunun da ancak barıĢ ve kardeĢlik, hürriyet, adalet, refah ve saygınlıkla mümkün olacağını idrak etmektedir. Ġnsan maddî ve manevî varlığı ile bir bütündür. Sosyal bir varlık olan insan diğer insanlarla birlikte oluĢturduğu siyâsal ve sosyal organizasyonları yönetme hakkına sahiptir. Egemenlik, doğrudan halk oylaması yoluyla, ya da bireylerin gerçek serbest seçimler yoluyla ve eĢit tanıtma Ģartları içinde, seçtikleri temsilcileri aracılığıyla kullanılır. Millet tarafından TBMM‟ne verilen egemenliği kullanma hakkı, hiçbir kiĢi veya kuruma kısmen ya da tamamen devredilemez. Bunun dıĢında kalan iĢlerle ilgili alanın düzenlenmesi, yine eĢit hak ve özgürlüklerin korunması ve zarar görmemesi, nimet ve külfetlerin, görev ve yetkilerin adil dağıtılması ve paylaĢılması hususunda demokratik usul ve esaslar geçerlidir. 90 3. Hukukun Üstünlüğü Temel Esas, kaba kuvvetin değil, hakkın üstün tutulmasıdır. Saadet Partisi, insan haklarına dayalı demokratik devlet yapısı için, hukukun üstünlüğünü vazgeçilmez esas olarak görür. Ġnsan haklarının dokunulmazlığını temin için, tabii hukuk ve adalet ilkeleri dâhilinde, önceden anlaĢılmıĢ ve ilan edilmiĢ kurallara ihtiyaç vardır. Bu kurallar tüm erkleri kullananları ve tüm bireyleri bağlar. Bu kuralların insan haklarının dokunulmazlığını koruması ve herkese eĢit ve adil bir Ģekilde uygulanması hukukun üstünlüğünü oluĢturur. Saadet Partisi; hakkı üstün tutan bir anlayıĢa sahiptir. Bu nedenle gücün hukukunu reddetmektedir. Biz, hukukun gücünü, hukukun üstünlüğünü savunan geleneğin temsilcileriyiz. Kaba kuvvete karĢı hakkı, hukuku, adaleti savunuyoruz. Partimiz, hukuka dayalı bir düzen, hakka dayalı iliĢkiler ve adaletin belirlediği paylaĢım için siyaset yapar. Saadet Partisi; siyasi hedefleri olarak belirlediği, gerçek demokrasi, insan hakları, özgürlükler, kalkınma, refah, barıĢ ve sosyal dayanıĢmanın, ancak bir hukuk devletinde gerçekleĢebileceğine inanmaktadır. Bu nedenle Saadet Partisi, hukukun üstünlüğünün tam bir savunucusudur. Ülkemizde „Hukuk Devleti‟ anlayıĢının sorunlu olduğu herkes tarafından ifade edilmektedir. Gerçek bir hukuk devleti oluĢturulması için, baĢta Anayasa olmak üzere, yasalarda ve uygulamalarda bazı düzenlemelere ihtiyaç vardır. Kanun devleti demek, hukuk devleti demek değildir; hukuk devleti, kanunları tabii hukuka, hakka ve adalete uygun olan devlettir. Tabii hukuk Ģu dört temel hak üzerine Ģekillenir: DoğuĢtan var olan temel insan hakları, Emek harcanarak kazanılan haklar, KarĢılıklı rıza ile yapılan sözleĢmelerden doğan hak ve ödevler, Adaletin gereği olarak doğan haklar. 91 4. Sosyal Devlet Anayasanın 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasında devletimiz “Sosyal Bir Hukuk Devleti” olarak tanımlanmıĢtır. Devlet, halka hizmet için vardır. Sosyal devlet, halkın bütününü gözeten; hizmetlerinde tüm halkın ihtiyaçlarını karĢılamayı görev sayan devlettir. Sosyal devlet, refah ve gelir dağılımı bakımından da, zümrevi ve bölgesel dengesizlikleri giderecek tedbirlere öncelik verir. Saadet Partisi sosyal hakların elde edilmesini ve kullanılmasını, milletimizin tüm fertleri için sağlamayı görev sayar. 5. Ahlâk ve Mânevîyat Ahlâk ve Maneviyat en önde yürüyen bayrağımızdır. Ahlâkî ve manevî değerlere bağlı milletlerin büyük uygarlıklar kurduklarına, bu değerlerden uzaklaĢanların ise güçlerini yitirdiklerine tarih Ģahittir. “YaĢanabilir bir Türkiye”, “Yeniden Büyük Türkiye”nin ve “Yeni Bir Dünya”nın ancak ahlâk, mânevîyat ve adil bir düzen temeli üzerinde kurulacağına inanıyoruz. Bu nedenle Saadet Partisi olarak, güzel ahlakın kökleĢmesini ve geliĢtirilmesini toplumsal hayatın sağlıklı bir Ģekilde sürdürülebilmesi ve ülke fertlerinin saadete ulaĢabilmesi için zorunlu görüyoruz. Saadet için zorunlu olan yukarıda belirtilen beĢ temel Ģart ancak “önce ahlâk ve mânevîyat ” prensibi ile gerçekleĢebilir.” 4.2.4.1. Değerlendirme SP‟nin programı da diğer parti programlarında olduğu gibi temel hak ve özgürlüklere iliĢkin bir genel giriĢle baĢlamaktadır. Buna göre üzerinde bütün insanların mutabık kaldığı, çoğu uluslararası sözleĢmelerde zikredilen tabii hukuka aykırı olmayan temel haklara, bütün insanlar doğuĢtan sahiptirler ve bu haklara dokunulamaz. Bu haklar insan onur ve haysiyetinin koruma zırhıdır. SP iktidarında, tüm sosyal ve siyasî organizasyonlar, bu doğal hakların korunmasına ve kullanılabilir olmasına hizmet edecektir. Milletimizin ve onun devleti olan Türkiye Cumhuriyeti‟nin dünya milletler ailesinin eĢit 92 haklara sahip Ģerefli bir üyesi olması, ancak vatandaĢlarının temel insan haklarının garanti altına alınmasıyla mümkündür. Parti, insan hakları konusunda milletimizin ve tarihinin kabul ettiği tabii hukukun ortak değerlerini ve insan hakları ortak değerlerinin belirttiği ve Evrensel Ġnsan Hakları Bildirgesi ve Avrupa Ġnsan Hakları Beyannamesindeki hususları uygun görmektedir. Görüldüğü üzere uluslar arası evrensel hukuk belgelerine açıkça atıf yapılmakta ve bu belgelerde yer alan hususların Partice kabul edildiği ifade edilmektedir. Bu giriĢten sonra ülkemizde insan hak ve özgürlüklerin gerçek manâda garanti altına alan uygulamaların olduğunun söylenemeyeceği tespiti yapılmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti hudutları içinde yaĢayan herkes hür, onurlu ve haklar bakımından eĢittir. Parti, devletin; bu ülkede yaĢayan herkesin, ırkı, rengi, cinsiyeti, dili, dini, mezhebi, siyasi görüĢü, sosyal menĢei, serveti veya diğer herhangi bir özelliğini gözetmeden, tüm insan haklarını ve özgürlüklerini garanti altına almasını sağlamak için çalıĢacaktır. Bu paragrafta eĢitlik ve hak ve özgürlüklerin garanti altına alınması hususları ifade edilmektedir. Soyut değerlendirmelerin ardından ilk olarak yaĢama hakkı ve güvenlik ele alınmaktadır. Sonra herkesin yaĢama hakkına, maddî ve mânevî varlığını koruma, sürdürme ve geliĢtirme hakkına sahip olduğu Ģeklindeki anayasal hüküm aktarılmaktadır. KiĢinin dokunulmazlığı, maddi ve manevi varlığı kapsamında hiç kimseye, zalimane, gayri insânî ve haysiyet kırıcı ceza verilemez, iĢkence yapılamaz; bu tip muameleler hiç kimseye uygulanamaz.YaĢama, özgür olma ve kiĢi güvenliğinin her bireyin hakkı olduğu, devletin en temel görevlerinden birisinin kiĢi güvenliğini temin etmek olduğu. Bu bağlamda Partinin iĢkence ve kötü muameleyi en büyük insanlık suçu olarak kabul ettiğini; Türkiye‟yi iĢkence, gözaltında ölüm, kayıplar ve faili meçhul cinayetler gibi uygulamaların olmadığı bir ülke haline getirmek için en büyük titizliği göstereceğini kamuoyuna duyurmaktadır. Ülkemizde hiç kimsenin, özel hayatına, ailesine, meskenine ve haberleĢmesine keyfi müdahalede 93 bulunulamaz. Onuruna ve kiĢiliğine dokunulamaz; herkesin bu müdahale ve tecavüzlere karĢı kanun ile korunmaya hakkı vardır. Herkesin ülkede ya da ülke dıĢında serbestçe seyahat ve ikamet etme hakkının olduğu belirtilmiĢtir. Seyahat hürriyetinin olduğunun belirtilmesi dıĢında bu konuda bir açıklama programda yer almamaktadır. DüĢünce ve ifade özgürlüğü ve örgütlenme hakkı bir baĢlık altında ortak düzenlenmiĢtir. Demokrasinin esas dayanağı olan düĢünce ve ifade özgürlüğü düĢüncelerinden dolayı rahatsız edilmemek, düĢünce ve bilgileri her vasıta ile aramak, elde etmek, yararlanmak ve yaymak hakkını gerektirir. Dernek, vakıf, sendika, oda ya da siyasî parti Ģeklinde örgütlenme hakkı ile toplantı ve gösteri hakkı, düĢünce ve ifade özgürlüğü kapsamında değerlendirilmekte ve bu baĢlık altında eĢe alınmaktadır. Bu nedenle Partini, sivil toplum kuruluĢlarını ve siyasî partileri, demokrasinin vazgeçilmez unsurları olarak kabul ettiği belirtilmektedir. Buna karĢın yalan haber, iftira, hakaret ve Ģiddet çağrısı içeren beyanlarının, ülkenin bölünmesinin talep edilmesinin, ifade özgürlüğü olarak kabul edilemeyeceğinin altı çizilmiĢtir. Partiye göre, düĢünce, ifade ve örgütlenme hakkının sınırlarının, yalan, iftira, hakaret, Ģiddet ve terör olduğu; hiçbir düĢünce ve onun ifadesinin, Ģiddet ve teröre sebep olmadıkça kamu güvenliği ve düzenini tehdit Ģeklinde değerlendirilemeyeceği vurgulanmıĢtır. Demokratik sistemlerin vazgeçilmez unsurları olan siyasî partilerin farklı görüĢlere sahip olduğu, tek tip düĢüncenin farklı adlarla örgütlenmesini demokrasi sayan anlayıĢın doğru olmadığı, farklı düĢüncelere tahammülsüzlüğü ve siyasî partiler üzerindeki baskı ve kısıtlamaları, demokratik anlayıĢa aykırı, ilkel bir zihniyetin ürünü olarak görüldüğü ve bu nedenlerle Parti olarak, düĢünceyi ifade ve örgütlenme hakkının korunması ve siyasetin önündeki tüm engellerin kaldırılmasının, öncelikli hedef olduğu beyan edilmiĢtir. Partinin iktidar olması halinde, habere ulaĢma hakkı, yorum ve eleĢtiri hakkı ve yayınlama hakkının tam olarak korunacağı vaat edilmektedir. Bu hakların, basının doğru bilgilendirme ve toplum adına denetim görevini aĢarak, ekonomik ve siyasî çıkar elde etme, kiĢilik haklarının ihlali ve insan onurunun rencide edilmesi 94 Ģeklinde kullanılmasının tasvip edilemeyeceği ve bunun için gerekli önlemlerin alınacağı ifade edilmektedir. Hak ve özgürlüklerin genel sınırlamasını baĢkasının hak ve özgürlüklerine tecavüz edilmesinin oluĢturduğu ilan edilmektedir. Özgürlükler çatıĢtığı zaman sınırların adaletle çizilmesi gerektiğin altı çizilmiĢtir. Devletin ve doğal olarak bu yapı içerisinde yer alan yasama, yürütme ve yargı erklerinin en temel görevinin, en geniĢ anlamda insan hakları ve özgürlüklerini korumak ve adaleti tesis etmek olduğu kaleme alınmıĢtır. Görüldüğü üzere diğer parti programlarında olduğu üzere genel kabul ve kanaatler belirtilmiĢ ancak düĢünce ve ifade özgürlüğü ve örgütlenme hakkı konusunda atılacak adımlar yapılması düĢünülen somut düzenlemeler veya uygulamalara dair herhangi bir açıklığa rastlanmamaktadır. Din ve vicdan özgürlüğü, laiklikle birlikte düĢünülmektedir. Türkiye, din ve laiklik tartıĢmalarını artık aĢmak zorundadır. Bunun için yapılacak iĢ, evrensel normlara göre bir laiklik tanımı ve uygulamasıdır. Parti, bu ülkede yaĢayan herkesin din ve vicdan özgürlüğünü savunur. Herkes din, kanaat ve vicdan özgürlüğüne, ibadet ve dini vecibelerini bireysel ve toplu olarak yerine getirme hakkına sahip olmalıdır. Din, vicdan ve kanaat özgürlüğü temel insan hakları içinde yer alır. Bu hak, dinini tek baĢına veya topluca, açık olarak ya da özel surette, öğrenim, öğretim, tatbikat ve ibadetlerle açığa vurma ve örgütlenme özgürlüğünü de içerir. Hiç kimse din ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; yine hiçbir kimse ve kurum, din ve kanaatler konusunda bir baĢkasına zorlama yapamaz. Devlet; laikliğin gereği olarak din, inanç ve kanaat konusunda taraf olamaz. Bu nedenle devlet, herhangi bir dinin inanç, ibadet ve vecibelerini icbar eden veya bunları yasaklayan bir uygulama içinde bulunamaz. Her konuda olduğu gibi din, inanç ve kanaat konusunda da kendisi bir baskı unsuru olamayacağı gibi toplum kesimlerinden kaynaklanan baskı, dayatma ve Ģiddet içeren eylemleri önlemekle de yükümlüdür. Devlet, insanların din ve kanaat tercihleri ve bunların gereklerini yerine getirmeleri yolundaki engelleri ortadan kaldırır. Laiklik, kanunların ilme, gerçeklere, akıl ve insanların tecrübelerine dayanarak yapılmasını gerektirir. Ancak laiklik, 95 asla dinsizlik veya din karĢıtlığı olarak algılanamaz; aksine laiklik, bir kimsenin genel ahlâka aykırı olmamak Ģartı ile inancının gereklerini özgürce yerine getirebilmesi ve devletin bu konularda kesinlikle taraf olmaması ve bu hakları korumasıdır. Görüldüğü üzere oldukça ayrıntılı ele alınan din ve vicdan özgürlüğü ve laiklik konusunda bu özgürlüğün, laikliğin geniĢ yorumlanması ve laikliğin evrensel normlara göre bir tanımının yapılması gerekliği vurgulanmıĢ ancak ülkemizde son derece sorunlu iki alanı oluĢturan bu iki konuda somut olarak ne yapılacağı tam olarak ortaya konmamıĢtır. Yine laikliğin dinin algılanamayacağına önünde haklı bir olarak engel dikkat veya dinsizlik çekilmekte Ģeklinde ancak laikliğin inanmamanın da güvencesi olduğu aynı açıklıkla vurgulanmamaktadır. Demokrasi baĢlığı altında sosyal bir varlık olan insanın diğer insanlarla birlikte oluĢturduğu siyâsal ve sosyal organizasyonları yönetme hakkına sahip olduğu, Millet tarafından TBMM‟ye verilen egemenliği kullanma hakkının, hiçbir kiĢi veya kuruma kısmen ya da tamamen devredilemeyeceği ancak bunun dıĢında kalan iĢlerle ilgili alanın düzenlenmesinin, eĢit hak ve özgürlüklerin korunması ve zarar görmemesi, nimet ve külfetlerin, görev ve yetkilerin adil dağıtılması ve paylaĢılması temelinde demokratik usul ve esasların geçerliliği vurgulanmaktadır. Programda temel hak ve özgürlükler bağlamında hukukun üstünlüğüne dikkat çekilmektedir. Bu doğrultuda temel esas, kaba kuvvetin değil, hakkın üstün tutulmasıdır. Parti, insan haklarına dayalı demokratik devlet yapısı için, hukukun üstünlüğünü vazgeçilmez esas olarak görür. Ġnsan haklarının dokunulmazlığını temin için, tabii hukuk ve adalet ilkeleri dâhilinde, önceden anlaĢılmıĢ ve ilan edilmiĢ kurallara ihtiyaç vardır. Bu kurallar tüm erkleri kullananları ve tüm bireyleri bağlar. Bu kuralların insan haklarının dokunulmazlığını koruması ve herkese eĢit ve adil bir Ģekilde uygulanması hukukun üstünlüğünü oluĢturur. Saadet Partisi; siyasi hedefleri olarak belirlediği, gerçek demokrasi, insan hakları, özgürlükler, kalkınma, refah, barıĢ ve sosyal dayanıĢmanın, ancak bir hukuk devletinde gerçekleĢebileceğine inanmaktadır. Bu nedenle Saadet Partisi, hukukun 96 üstünlüğünün tam bir savunucusudur. Ülkemizde „Hukuk Devleti‟ anlayıĢının sorunlu olduğu herkes tarafından ifade edilmektedir. Gerçek bir hukuk devleti oluĢturulması için, baĢta Anayasa olmak üzere, yasalarda ve uygulamalarda bazı düzenlemelere ihtiyaç vardır. Kanun devleti demek, hukuk devleti demek değildir; hukuk devleti, kanunları tabii hukuka, hakka ve adalete uygun olan devlettir. Burada da sorunlu olan hukuk devleti anlayıĢını aĢmak ve hukukun üstünlüğünü yerleĢtirmek için baĢta anayasa olmak üzere düzenleme ihtiyacı olduğu tespiti yapılmaktadır. Ancak bu konuda da somut önerilere programda rastlanmamaktadır. Anayasanın Cumhuriyet‟in nitelikleri arasında saydığı sosyal devlet ilkesi Parti programına taĢınmıĢtır. Sosyal devletin açılımı, halkın bütününü gözeten; hizmetlerinde tüm halkın ihtiyaçlarını karĢılamayı görev sayan devlet Ģeklinde yapılmıĢtır. Sosyal devlet, refah ve gelir dağılımı bakımından da, zümrevi ve bölgesel dengesizlikleri giderecek tedbirlere öncelik verir. Partinin sosyal hakların elde edilmesini ve kullanılmasını, milletimizin tüm fertleri için sağlamayı görev saydığı vurgulanmaktadır. 4.2.5. BarıĢ ve Demokrasi Partisi (BDP) Programında Temel Hak ve Özgürlükler BDP de programında “Temel Hak ve Özgürlükler”i ayrı bir baĢlık altında düzenlemiĢ bulunmaktadır. “Türkiye‟de temel hak ve özgürlükler evrensel ve ulus üstü standartlara uygun bir Ģekilde yeniden yapılandırılacaktır. Temel insan haklarının temel hukuk ilkeleri olarak benimsenmesi, her dönem değiĢik gerekçelerle bir kenara itilmiĢtir. Bu anlayıĢ ve bundan doğan düzenleme ve uygulamalara son verecek yeni bir anayasanın hazırlanması, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmasını sağlayacaktır. Hak ve özgürlüklerin garantisi ile özgür birey, örgütlü toplum, demokratik hukuk devleti, toplumsal barıĢ, toplumsal adalet, sürdürülebilir kalkınma ve hakça paylaĢım amaçlarına ulaĢılabilecektir. 97 Haber alma, bilgilenme, düĢünme, düĢüncesini ifade etme ve yayma özgürlüğü her bireyin vazgeçilmez hakkıdır. Herkese anadilinde eğitim yapma hakkı, kültürünü geliĢtirme, kültürel ve siyasal düĢünceyi istediği dilde ifade etme ve yayma özgürlüğü önünde engel olan yasalar ile basın-yayın, iletiĢim alanındaki yasaklayıcı ve kısıtlayıcı engellere son verilecektir. Kadın haklarına özen gösterilecek, kadınların herhangi bir biçimde ayrımcılığa uğramaması yasal garanti altına alınacak ve toplumsal siyasal ve istihdam alanlarındaki eĢit katılımı pozitif ayrımcılık yoluyla temin edilecektir. Kadın erkek arasında fiili eĢitlik sağlanana kadar gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Ġnsanlık suçları ile ilgili aktif hukuki süreç baĢlatılacak ve yargılamaların sonucuna göre, bu suçların tekrarını önlemek amacıyla yeni düzenlemeler yapılacaktır. Partimiz vicdani ret hakkını tanıyacak ve yasal güvenceye kavuĢturulması için düzenlemeler yapacaktır. KiĢinin cinsel yönelimlerinden dolayı dıĢlanmasına iliĢkin yasalarda var olan baskıcı ve ayrımcı hükümler kaldırılacak, buna dönük uygulamaların önüne geçilecektir. Tüm yurttaĢlara sağlık hizmetlerine eĢit eriĢim hakkı sağlanacaktır. Zihinsel ve fiziksel engellilere yönelik özel projeler oluĢturulacak, kamusal alan dıĢında kalmamaları için pozitif ayrımcılık uygulanacaktır. BirleĢmiĢ Milletler Engellilerin Hakları SözleĢmesi ıĢığında, engelli yurttaĢların tüm kamu hizmetlerinden eĢit yararlanmaları ve kimseye muhtaç olmadan özgür bireyler olarak yaĢamlarını sürdürebilmeleri için gerekli koĢullar devlet tarafından sağlanacaktır. Ülke kalkınmasının kültürel kalkınmadan bağımsız düĢünülemeyeceği ilkesinden hareketle kültür ve sanatın yasaksız, baskısız ve özgür ortamda geliĢimi sağlanacaktır. 98 Doğaya zarar veren ve ekolojik yapıyı tehdit eden her türlü harekete ve çalıĢmaya karĢı durmak temel ilkelerimizden biridir. Çevrenin korunması; doğadaki fiziksel, biyolojik ve kültürel varlıkların korunması temel amacımızdır. Siyasi Partiler ve Seçim Yasası DemokratikleĢtirilecektir Siyasi partilerin anti-demokratik yasalarla özgürlük alanlarının ve tüm faaliyetlerinin kısıtlanmasına son verilecektir. Parlamenter/demokratik rejimin vazgeçilmez araçları olmaları nedeniyle siyasi partilere, tam demokratik bir zeminde örgütlenme, çalıĢmalarını sürdürme ve geliĢtirme olanakları yaratılacaktır. Bu temelde, tabanın iradesinin parti organlarında etkinliği sağlanarak güvence altına alınacaktır. Siyasi partilerin amaçları nedeniyle kapatılmasına son verilecek ve buna doğrudan ve dolaylı imkân veren kanun maddeleri değiĢtirilecektir. Bu çerçevede her türlü düĢüncenin örgütlenmesi ve kendini siyasal alanda ifade edebilmesi sağlanacaktır. Böylelikle, siyasi partiler kapatılan kurumlar olmaktan çıkarılacak, varlıklarını özgürce sürdürmeleri anayasal güvenceye bağlanacaktır. Bütün yurttaĢlara siyaset yapma hakkının sağlanması esas alınacak, baĢta kadınlar ve gençler olmak üzere tüm toplumsal kesimlerin siyasi süreçlere katılımı özendirilecektir. Seçim sistemi değiĢtirilecek, temsilde adaleti ve yönetimde demokratik istikrarı ortadan kaldıran % 10‟luk baraj uygulaması kaldırılacak, propaganda eĢitliği ve hazineden adilâne yardım alma koĢulları oluĢturulacaktır. Bütün siyasi eğilimlerin parlamento ve yerel yönetimlerde kendilerini ifade etmesini sağlayacak demokratik düzenlemeler yapılacaktır. Siyasi partilerin, parti içi demokrasi esasına uygun faaliyet yürütmelerini sağlayacak düzenlemeler yapılacaktır. Her alanda hukukun üstünlüğü egemen kılınacaktır. Ġç hukuk ulus üstü hukuk normlarına uygun ve uyarlı hale getirilerek, hayata geçirilecektir. 99 Milletvekili dokunulmazlığı kürsü dokunulmazlığı ile sınırlandırılacaktır. Seçim yasasında siyasi partilerin ittifak yapmasını engelleyen düzenlemeler değiĢtirilerek ittifak yapabilmenin önü açılacaktır. Laiklik Türkiye'de, devletin laiklik konusundaki tutumu sürekli sorun olmuĢtur. Ġnanç ve vicdan özgürlüğünün sağlanmasında yetersiz kalınmıĢ, tektipleĢtirici, otoriter laiklik anlayıĢı burada da kendisini göstermiĢtir. Din ve inanç grupları arasında tarafsız kalınmamıĢ, diyanet devlet adına, tek bir inancın/mezhebin temsiline dayandırılmıĢ ve böylelikle bireylerin ve toplulukların inanç ve ibadette özgür kılınması, inanç ve ibadetini dilediğince yerine getirmesi engellenmiĢtir. Din ve vicdan özgürlüğü, inanmama özgürlüğünü de kapsayacak Ģekilde güvence altına alınacaktır. Devlet tüm dinlere ve inançlara eĢit mesafede duracak, tüm yurttaĢların din ve vicdan özgürlüklerini korumakla yükümlü olacaktır. Çoğunluğun din ve mezhebini temel alan idari yapılanma değiĢtirilecek, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı demokratik bir düzenlemeye kavuĢturulacaktır. Tedricen, din ve inanç iĢleri tümüyle inanç gruplarına bırakılacaktır. Tüm inançların kendisini koruması, geliĢtirmesi, ibadetlerini serbestçe yapabilmeleri sağlanarak, eğitim programındaki din dersleri zorunluluktan çıkartılarak, tercihli hale getirilecektir. Farklı din ve mezhep gruplarının inanç ve ibadet özgürlüğüne saygı duyulacak, eğitim kurumlarının ve ibadethanelerinin varlıklarını sürdürmeleri herhangi bir Ģekilde engellenmeyecek ve tümüne eĢit koĢullarda destek verilecektir. Alevi yurttaĢların da diğer yurttaĢlar gibi, ibadetlerini rahatça yerine getirebilmeleri için cem evlerinin ibadethane olarak inĢa edilmesinin önündeki 100 engeller kaldırılacaktır. Ezidi ve Süryani-Asuri-Nasturi gibi farklı inanç gruplarının kendilerini ifade etmelerinin önündeki engeller de kaldırılacak, her türlü ibadet ve eğitimlerine olanak sağlanacaktır. Gayrimüslim topluluk ve cemaatlerin örgütlenme ve kendilerini geliĢtirmeleri konusundaki tüm engeller ortadan kaldırılacak, geliĢimleri için her türlü destek sağlanacaktır. Özgürlük ilkesinin ve demokrasinin gereği hiçbir din ve inancın diğerine üstün tutulmaması için, gerekli hoĢgörü ortamı yaratılacaktır. 4.2.5.1. Değerlendirme BDP de diğer siyasi partiler gibi öncelikle Türkiye‟de temel hak ve özgürlüklerin evrensel ve ulus üstü standartlara uygun bir Ģekilde yeniden yapılandırılacağını vaat etmektedir. Temel insan haklarının temel hukuk ilkeleri olarak benimsenmesinin, her dönem değiĢik gerekçelerle bir kenara itildiğini, bu anlayıĢ ve bundan doğan düzenleme ve uygulamalara son verilerek yeni bir anayasanın hazırlanması ve uluslar arası evrensel standartlar bağlamda temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmasının sağlanacağı belirtilmektedir. Devamla hak ve özgürlüklerin garantisi ile özgür birey, örgütlü toplum, demokratik hukuk devleti, toplumsal barıĢ, toplumsal adalet, sürdürülebilir kalkınma ve hakça paylaĢım amaçlarına ulaĢılabilmesinin mümkün olabileceğine dikkat çekilmektedir. Haber alma, bilgilenme, düĢünme, düĢüncesini ifade etme ve yayma özgürlüğünün her bireyin vazgeçilmez hakkı olduğuna vurgu yapılmaktadır. Ġncelediğimiz siyasi parti programlarında ana dilde eğitim hakkını temel hak ve özgürlükler kapsamında ele alan tek program BDP‟nin programıdır. Buna göre herkese anadilinde eğitim yapma hakkı, kültürünü geliĢtirme, kültürel ve siyasal düĢünceyi istediği dilde ifade etme ve yayma özgürlüğü önünde engel olan yasalar ile basın-yayın, iletiĢim alanındaki yasaklayıcı ve kısıtlayıcı engellere son verilecektir. Kadın haklarına dikkat çekilerek kadınlar lehine pozitif ayrımcılık öngörülmektedir. Bu doğrultuda kadın haklarına özen gösterilecek, kadınların 101 herhangi bir biçimde ayrımcılığa uğramaması yasal garanti altına alınacak ve toplumsal siyasal ve istihdam alanlarındaki eĢit katılımı pozitif ayrımcılık yoluyla temin edilecektir. Kadın erkek arasında fiili eĢitlik sağlanana kadar gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Ġnsanlık suçları ile ilgili aktif hukuki süreç baĢlatılacak ve yargılamaların sonucuna göre, bu suçların tekrarını önlemek amacıyla yeni düzenlemeler yapılacaktır. BDP, programında son yıllarda farklı ülkelerde gündeme gelen vicdani ret hakkını tanıyacağını ve yasal güvenceye kavuĢturulacağını taahhüt etmektedir. Bu hususunda diğer parti programlarında yer almadığı ve ülkemiz için radikal bir vaat olduğu belirtilmelidir. Ancak hemen ifade eldim ki Parti vicdani ret hakkını açıklıkla ele almakta ve somut olarak atacağı adımı ortaya koymaktadır. KiĢinin cinsel yönelimlerinden dolayı dıĢlanmasına iliĢkin yasalarda var olan baskıcı ve ayrımcı hükümler kaldırılacak, buna dönük uygulamaların önüne geçilecektir. Bu husus da son derece farklı ve diğer parti programlarında rastlanmayan bir politikadır. Sağlık hizmetlerine eĢit eriĢim hakkının tüm vatandaĢlara sağlanacağı ifade edildikten sonra zihinsel ve fiziksel engellilere yönelik özel projeler oluĢturulacağı, kamusal alan dıĢında kalmamaları için pozitif ayrımcılık uygulanacağı belirtilmektedir. BDP programında kadın hakları dıĢında pozitif ayrımcılığın vurgulandığı ikinci bir alan olarak zihinsel ve fiziksel engelliler ele alınmaktadır. BirleĢmiĢ Milletler Engellilerin Hakları SözleĢmesi ıĢığında, engelli yurttaĢların tüm kamu hizmetlerinden eĢit yararlanmaları ve kimseye muhtaç olmadan özgür bireyler olarak yaĢamlarını sürdürebilmeleri için gerekli koĢulların devlet tarafından sağlanacağı ifade edilmektedir. Özellikle engellilerle iliĢkin husus somut ve yerinde bir değerlendirmedir. Ülke kalkınmasının kültürel kalkınmadan bağımsız düĢünülemeyeceği ilkesinden hareketle kültür ve sanatın yasaksız, baskısız ve özgür ortamda geliĢimi sağlanacaktır. 102 BDP üçüncü kuĢak haklara da programında yer vermektedir. Buna göre doğaya zarar veren ve ekolojik yapıyı tehdit eden her türlü harekete ve çalıĢmaya karĢı durmak ve çevrenin, doğadaki fiziksel, biyolojik ve kültürel varlıkların korunmasının temel amaçlardan olduğu üzerinde durulmuĢtur. Üçüncü kuĢak hakların soyut da olsa siyasi parti programlarına yansıması olumlu bir geliĢmedir. BDP programında siyasi partiler, seçim sistemi, siyasi katılım gibi hususlara özellikle ve ayrıntılı olarak yer verilmektedir. Bu bağlamda öncelikle Siyasi Partiler ve Seçim Yasası DemokratikleĢtirilecektir. Siyasi partilerin anti-demokratik yasalarla özgürlük alanlarının ve tüm faaliyetlerinin kısıtlanmasına son verilecektir. Parlamenter/demokratik rejimin vazgeçilmez araçları olmaları nedeniyle siyasi partilere, tam demokratik bir zeminde örgütlenme, çalıĢmalarını sürdürme ve geliĢtirme olanakları yaratılacaktır. Bu temelde, tabanın iradesinin parti organlarında etkinliği sağlanarak güvence altına alınacaktır. Siyasi partilerin amaçları nedeniyle kapatılmasına son verilecek ve buna doğrudan ve dolaylı imkân veren kanun maddeleri değiĢtirilecektir. Bu çerçevede her türlü düĢüncenin örgütlenmesi ve kendini siyasal alanda ifade edebilmesi sağlanacaktır. Böylelikle, siyasi partiler kapatılan kurumlar olmaktan çıkarılacak, varlıklarını özgürce sürdürmeleri anayasal güvenceye bağlanacaktır. Bütün yurttaĢlara siyaset yapma hakkının sağlanması esas alınacak, baĢta kadınlar ve gençler olmak üzere tüm toplumsal kesimlerin siyasi süreçlere katılımı özendirilecektir. Seçim sistemi değiĢtirilecek, temsilde adaleti ve yönetimde demokratik istikrarı ortadan kaldıran % 10‟luk baraj uygulaması kaldırılacak, propaganda eĢitliği ve hazineden adilâne yardım alma koĢulları oluĢturulacaktır. Bütün siyasi eğilimlerin parlamento ve yerel yönetimlerde kendilerini ifade etmesini sağlayacak demokratik düzenlemeler yapılacaktır. Siyasi partilerin, parti içi demokrasi esasına uygun faaliyet yürütmelerini sağlayacak düzenlemeler yapılacaktır. Seçim yasasında siyasi partilerin ittifak yapmasını engelleyen düzenlemeler değiĢtirilerek ittifak yapabilmenin önü açılacaktır. 103 Her alanda hukukun üstünlüğü egemen kılınacaktır. Ġç hukuk ulus üstü hukuk normlarına uygun ve uyarlı hale getirilerek, hayata geçirilecektir. Milletvekili dokunulmazlığı kürsü dokunulmazlığı ile sınırlandırılacaktır. BDP programında da din ve vicdan özgürlüğü laiklik ilkesiyle birlikte ele alınmaktadır. Buna göre Türkiye'de, devletin laiklik konusundaki tutumu sürekli sorun olmuĢtur. Ġnanç ve vicdan özgürlüğünün sağlanmasında yetersiz kalınmıĢ, tektipleĢtirici, otoriter laiklik anlayıĢı burada da kendisini göstermiĢtir. Din ve inanç grupları arasında tarafsız kalınmamıĢ, diyanet devlet adına, tek bir inancın/mezhebin temsiline dayandırılmıĢ ve böylelikle bireylerin ve toplulukların inanç ve ibadette özgür kılınması, inanç ve ibadetini dilediğince yerine getirmesi engellenmiĢtir. Bu tespitten sonucunda din ve vicdan özgürlüğünün, inanmama özgürlüğünü de kapsayacak Ģekilde güvence altına alınacağı, devletin tüm dinlere ve inançlara eĢit mesafede duracağı ve tüm yurttaĢların din ve vicdan özgürlüklerini korumakla yükümlü olacağı beyan edilmektedir. Bu konuda somut olarak çoğunluğun din ve mezhebini temel alan idari yapılanmanın değiĢtirileceği, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı‟nın demokratik bir düzenlemeye kavuĢturulacağı, tedricen, din ve inanç iĢlerinin tümüyle inanç gruplarına bırakılacağı açıkça ifade edilmiĢtir. Tüm inançların kendisini koruması, geliĢtirmesi, ibadetlerini serbestçe yapabilmeleri sağlanarak, eğitim programındaki din dersleri zorunluluktan çıkartılarak, tercihli hale getirilecektir. Farklı din ve mezhep gruplarının inanç ve ibadet özgürlüğüne ibadethanelerinin saygı varlıklarını duyulacak, sürdürmeleri eğitim kurumlarının herhangi bir ve Ģekilde engellenmeyecek ve tümüne eĢit koĢullarda destek verilecektir. Alevi yurttaĢların da diğer yurttaĢlar gibi, ibadetlerini rahatça yerine getirebilmeleri için cem evlerinin ibadethane olarak inĢa edilmesinin önündeki engeller kaldırılacaktır. Ezidi ve Süryani-Asuri-Nasturi gibi farklı inanç gruplarının kendilerini ifade etmelerinin önündeki engeller de kaldırılacak, her türlü ibadet ve eğitimlerine olanak sağlanacaktır. Gayrimüslim topluluk ve cemaatlerin örgütlenme ve kendilerini geliĢtirmeleri konusundaki tüm engeller ortadan kaldırılacak, geliĢimleri için her türlü destek sağlanacaktır. Özgürlük ilkesinin 104 ve demokrasinin gereği hiçbir din ve inancın diğerine üstün tutulmaması için, gerekli hoĢgörü ortamı yaratılacaktır. BDP‟nin din ve vicdan özgürlüğü alanındaki düĢüncelerinin soyut kalmadığı ve yapılacakların somut olarak ifade edildiği söylenebilir. 105 SONUÇ Türkiye‟de siyasi partiler büyük oranda parti programına önem vermektedir. Bir baĢka ifadeyle Ülkemizde programsız bir partiden söz edebilmek pek mümkün değildir. Siyasi parti programlarında temel hak ve özgürlüklerin yer alma Ģeklinin sorunlu olduğunu belirtmek gerekir. Programlarda temel hak ve özgürlüklerle ilgili birkaç genel ifadeden sonra Anayasa‟da yer alan temel hak ve özgürlüklerin bazıları sayma yoluyla belirtilmektedir. Ancak sayılmayan temel hak ve özgürlüklerin siyasi partilerce önemsenmediği iddia edilemeyeceği gibi sayılanların hangi kıstasla özellikle vurgulanma gereği duyulduğu da bilinmemektedir. O halde temel hak ve özgürlüklerin siyasi parti programlarında yer almasında bir yöntem sorunu veya sistematik bir sorun olduğu kabul edilmelidir. Bir baĢka ifadeyle siyasi partilerin, parti programının soyut ve tamamen ideal bir temenni ve dilek metni mi yoksa ayakları yere basan, iktidar olunması halinde gerçekte yapılması düĢünülen somut hedeflerin açıklıkla ortaya konduğu bir siyaset belgesi mi olması gerektiği konusunda tam karar veremediğini söylemek mümkündür. Siyasi parti programlarında özellikle ülkemizin insan hak ve özgürlükleri alanında taraf olduğu ve dolayısıyla yükümlülük altına girdiği uluslar arası andlaĢmalara farklı yoğunluklarda atıflar yapıldığı gözlemlenmektedir. Bu Ģüphesiz önemlidir. Ancak unutmamak gerekir ki imzalanan ulus üstü belgeler hükümetleri aĢacak Ģekilde devlet olarak bazı taahhütlerde bulunulması anlamına gelir. Ġktidarı ele geçiren bir siyasi parti, aksini mevzuata uygun olarak kararlaĢtırmadığı sürece bu taahhütlere re‟sen bağlıdır. Aksi halde devletin devamlılığı ve uluslar arası alanda itibarı tartıĢmalı hale gelir. Bu bağlamda siyasi parti programlarında uluslar arası belgelere yapılan atıflar, devletin zaten var olan yükümlülüklerini teoriden pratiğe geçirme konusunda siyasi partinin açık iradesini ortaya koymak açısından önemlidir. Ancak soyut olarak uluslar arası belgelere yapılan atıfların ötesinde insan hak ve özgürlükleri alanında atılacak somut adımların siyasi parti programında ne kadar yer aldığı da en az bunun kadar önemlidir. 106 Zira devletin soyso-ekonomik ve kültürel Ģartları göz önüne alındığında insanlığın genel kabul görmüĢ ortak ilkeleri de olsa uluslar arası insan hakları belgelerine yansıyan son derece uzun listelerin sorunsuz bir biçimde tümden uygulanmasının son derece zor olduğu hatta çoğu zaman bir iddiadan ibaret kaldığı unutulmamalıdır. O halde uluslar arası belgelerde yer alan insan hak ve özgürlükleri bir piramit olarak kabul edilirse bu piramidin zirvesine çıkmak için basamakları bir bir ve sağlam adımlarla çıkmak gerektiği açıktır. Kanaatimizce parti programlarının piramide tırmanma azmi, samimiyetini bu somut basamaklarda bulacaktır. Ancak siyasi parti programlarında insan hak ve özgürlüklerin uygulanmasını sağlayacak somut önerilerin geliĢtirildiğini ve açıklıkla programlarda yer aldığını söylemek büyük oranda mümkün değildir. Siyasi parti programlarının hemen tamamının ortak noktalarından biri de ülkemizde insan hak ve özgürlüklerinin uluslararası belgelerde yer alan standartta uygulanmadığı yönündedir. Dolayısıyla bu alanda iktidarı ele geçiren siyasi parti veya partiler çok iĢ düĢtüğü ortadadır. Siyasi parti programlarında temel hak ve özgürlükler, 1982 Anayasası‟nın kural koyan ve kurala uzun istisnalar öngören yöntemi paralelinde ele alındığı gözlenmektedir. Birçok hak ve özgürlüğün bazı kayıt ve koĢullarla programlarda yer aldığı hemen farkedilmektedir. Temel hak ve özgürlükler konusunda 1982 Anayasası‟nın tasvip görmeyen bu kısıtlayıcı mantığının siyasi parti programlarına yansımıĢ olması dikkate değer bir tespittir. Bunu birçok baĢka sebebin yanında siyasi parti programlarının, üzerinde yeterince çalıĢılmadan anayasa metni bağlamında ve aktarma Ģeklinde hazırlanmasına bağlamak mümkündür. Yine siyasi parti programlarının temel hak ve özgürlükler konusunda pek çok temenni ve dilekten oluĢtuğu da görülmektedir. Yani toplumsal sorunlara çözüm önerileri ve vaatlerinden ziyade birçok konu iyiniyet ifadesinden ibaret kalmaktadır. 107 KAYNAKÇA AKILLIOĞLU, Tekin, Ġnsan Hakları I: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, Ankara, 1995. ALTUNYA, Niyazi, Anayasa Hukuku Açısından Türkiye‟de Eğitim ve Öğretim Hakkı, Ġstanbul, 2003. ARSEL, Ġlhan, Türk Anayasa Hukukunun Umumi Esasları, I. Kitap, Ankara, 1965. DONNELLY, J., Teoride ve Uygulamada Evrensel Ġnsan Hakları, Çev. M. Erdoğan, L. Korkut, Ankara, 1995. DUVERGER, Maurice, Siyasal Partiler, (Çev. M.D.), Ġstanbul, 1974. ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, 2. Baskı, Ankara, 1997. ERDOĞAN, Mustafa, Demokrasi Laiklik Resmi Ġdeoloji, Ankara, 1995. ESEN, Bülent Nuri/NEBĠOĞLU, Osman, Kölelik ve Hürriyet (Tarihsiz). GĠRĠTLĠ, Ġsmet, Kamu Yönetimi TeĢkilatı ve Personeli, ĠÜ Yayınları No: 2649, 6. Bası, Ġstanbul, 1979. GÖZLER, Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 3. Baskı, Bursa, 2005. GÖZÜBÜYÜK, A. ġeref, TAN, Turgut, Ġdare Hukuku (Genel Esaslar), C. 1, Turhan Kitabevi, Anakara, 1998. GÜNDAY, Metin, Ġdare Hukuku, Ġmaj Yayıncılık, Yedinci Baskı, Ankara, 2004. ĠBA, ġeref, Anayasa ve Siyasal Kurumlar (100 Soruda), Ankara, 2006. KABOĞLU, Ġbrahim Ö., Özgürlükler Hukuku, Ankara, 2002. KARATEPE, ġükrü, Darbeler, Anayasalar ve ModernleĢme, Ġstanbul, 1997. KĠLĠ, Suna, “1876 Anayasasının ÇağdaĢlaĢma Açısından Değerlendirilmesi”, Türkiye‟nin Siyasal GeliĢimi, Editör Ersin Kalaycıoğlu-A. 108 YaĢar Sarıbay, Ġstanbul, 1986, s. 28; Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Anahatları, C. I, (Türkiyenin Siyasi GeliĢimi), Ġstanbul, 1975. MARDĠN, ġerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, Ankara, 1964. ONAR, Sıddık Sami, Ġdare Hukukunun Umumi Esasları, C. 2, Ġsmail Akgün Matbaası, Üçüncü Bası, Ġstanbul 1968. ÖRNEK, Acar, Kamu Yönetimi, Meram Yayınları, Ġstanbul, 1998. ÖZAY, Ġl Han, GünıĢığında Yönetim, Filiz Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 2004. ÖZBUDUN, Ergun, Siyasal Partiler, Üçüncü Bası, Ankara, 1979. ÖZBUDUN, Ergun, Türk anayasa Hukuku, Ankara, 1995. PARLA, Taha, Türkiye‟de Anayasalar, Ġstanbul, 1990. PERĠNÇEK, Doğu, Anayasa ve Partiler Rejimi, Türkiye‟de Siyasal Partilerin Ġç Düzeni ve Yasaklanması, Ġstanbul, 2008. POLATOĞLU, Aykut, Kamu Yönetimi (Genel Ġlkeler ve Türkiye Uygulaması), ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2003. SABUNCU, Yavuz, Anayasaya GiriĢ, Ġmaj Yayıncılık, 5. Bası, Ankara 1997. TEZĠÇ, ERDOĞAN, Anayasa Hukuku, Beta Basım Yayım, 2. Bası, Ġstanbul, 1991. TĠMUR, Taner, Türk Devrimi, Tarihi Anlamı ve Felsefi Temeli, Ankara, 1968. TUNAYA, Tarık Zafer, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 4. Bası, Ġstanbul, 1980. TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiyede Siyasal Partiler, 1952. TBMMTD, D. 22, Y.Y. 3, C. 75, 16.02.2005, B. 59, s. 43. TBMMTD, D. 8, C. 19, Toplantı. 8, 27.5.1949, B. 94‟e ek S.S. 208. 109 http://www.mhp.org.tr/arama.php?sub=icerikgoster&iid=361 (EriĢimTarihi: 2/3/2010) 110 ÖZET AKBULUT, T.Ziyaeddin. Siyasi Parti Programlarında Temel Hak ve Hürriyetler Meselesi, Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara,2010 Türkiye‟de siyasi partilerin büyük oranda parti programına önem verdikleri anlaĢılmaktadır. Ülkemizde programı olmayan partiden söz etmek mümkün değildir. Ancak iktidar olunması halinde veya parlamentoda muhalefette iken bile, varolan programlara bağlı kalınamadığı hatta programa aykırı pek çok uygulamaya imza atıldığı görülmektedir. Tezimizin esasını oluĢturan temel hak ve özgürlüklerle ilgili siyasi partiler, programlarında birkaç genel ifadeye yer verdikten sonra, Anayasa‟da yer alan temel hak ve özgürlüklerin bazılarını sayma ile yetindikleri, bazılarında da programlarda vurgulanan hak ve özgürlüklerin, ilgili partinin ideolojisinin üzerine kurduğu somut değere karĢılık gelen hak ve özgürlükler olduğu ve bunların özellikle üzerinde durulduğu görülmüĢtür. ÇalıĢmanın birinci bölümünde; insan haklarının kavramsal çerçevesi çizilerek, genel olarak hak, hürriyet ve insan hakkı kavramları tanımlanmıĢtır. Ġkinci bölümde; Türk Kamu Yönetiminin genel görünümü ele alınarak, yasama- yürütme-yargı ile devlet örgütlenmesinin anayasal ve yasal temelleri ana baĢlıkları altında açıklanmıĢtır. Üçüncü bölümde; çok partili dönem öncesi ve sonrası tarihi süreçte ülkemizde siyasi partilerin geliĢmesi irdelenmiĢtir. Dördüncü bölümde siyasi parti programları ve temel hak ve özgürlüklerin siyasi parti programlarına yansıması ele alınmıĢtır. ÇalıĢmanın bu bölümünde Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nde grubu bulunan Adalet ve Kalkınma Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi ve BarıĢ ve Demokrasi Partisi ile parlamento dıĢından da Saadet Partisi incelenmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Temel Haklar, Hürriyetler, Siyasi Partiler, Siyasi Parti Programı, Siyasi Parti Programlarında Temel Hak ve Hürriyetler 111 ABSTRACT AKBULUT, Tevfik Ziyaeddin, The Issue Of Basic Human Rights And Freedoms In Political Party Manifests, Master’s Thesis, Department of Public Administration, Ankara, 2010 Political parties in Turkey give importance to their manifests (programs) for the most part. It is also impossible to see a political party in our country without such a manifest. However, when in power, or as an opposition party within the parliament, it is observed that the political parties do not adhere to their manifests or even act against it. On the issue of basic human rights and freedoms, It is seen that, the manifests of investigated political parties have a few general statements; followed by a mere listing of constitutional rights and freedoms. In some manifests, it is emphasized that the mentioned rights and freedoms are established only upon the official party ideology and values. In the first section of this work, the conceptual framework of human rights is drawn, and the general definitions of rights, freedoms and human rights are given. In the second section; The general outlook of the Turkish Public Administration is taken into consideration, where the organization of legislative-executive-judicial branches is explained on the basis of constitution and other laws. In the third section; the period before and after multi-party democracy in Turkey, as well as the maturing of political parties are investigated. In the fourth section; political party manifests and the issue of basic human rights and freedoms are taken into consideration. In this part of the work, major political parties in the Turkish Grand National Assembly (Justice and Development Party (AK Parti), Republican People‟s Party (CHP), Nationalist Action Party (MHP), and Peace and Democracy Party (BDP); as well as the Felicity Party (SP) from outside the parliament are investigated. 112 Keywords: Basic Human Rights, Freedoms, Political Parties, Political Party Manifests, Basic Human Rights and Freedoms in Political Party Manifests.
