Harun KART / Türkçe Öğretmeni FİİL (EYLEM) Kainatta iki temel öğe
advertisement
FİİL (EYLEM) Kainatta iki temel öğe vardır. Birincisi her türlü canlı, cansız nesne ve kavramı karşılayan isimler. İkincisi ise bu isimlerin meydana getirdiği iş, oluş ve hareketler yani fiiller Dilin temel görevi ise bu kavram ve hareketleri sesler veya harfler aracılığıyla söze dönüştürmektir. Seviyorum, okuduk,çalışmalıyız, gideceğim. Dikkat edersek bu kelimeler iş, oluş, hareket, durum bildirmekle kalmıyor, bu işleri yapanları yani şahısları ve de işlerin gerçekleştiği zamanı veya dileğini bildiriyorlar. Sevdik .... (Sevme işini geçmişte, biz gerçekleştirdik.) Fiil (Eylem) : Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri veya içinde bulundukları durumları bir kipe (yani zamana veya bir dileğe) ve kişilere bağlayarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiillerin üç temel kuralı vardır: a) İş, hareket, oluş bildirir. b) Kök veya gövde halindeyken kip eklerini alabilir. c) Kök ve gövde halindeyken mastar eklerini (-mek, -mak) alabilir. Fiillerin en önemli özelliği harekettir. Fiiller hareketlerine göre üç çeşittir: A) Fiil Tabanı (Kök veya Gövde) : Fiilin kök veya gövdesi,başka bir ifadeyle kelimenin (-mek, -mak) eklenebilen en büyük parçasıdır. Okudum oku (mak) Kısacası, çekimli bir fiilden kip ve kişi ekleri atıldıktan sonra kalan iş, oluş veya hareket bildiren kısma fiil tabanı denir. Fiil tabanı basit (kök) veya yapım eki alarak türemiş (gövde) halinde olabilir. Çekimli Fiil Kök( İsim Fiil ) Gövde Mastar (Fiilin İsmi) Gördüm ----Gör ------Gör Başlattık Baş -----Başlat Başlatmak Yazdırın ----Yaz Yazdır Yazdırmak Taban Görmek Başlat Yazdır (Yukarıdan da anlaşılacağı gibi her fiilin kökü fiil değildir. Bazen isim de olabilir.) Kelime Kök Gövde İş ve Kılış Fiilleri: Bir nesneyi olumlu olumsuz etkileyen, insanlar tarafından genellikle bilinçli olarak gerçekleştirilen fiillerdir. Bu fiiller “kimi, neyi” sorularına cevap verir. Bu nedenle iş ve kılış fiilleri çatısına göre geçişli fiillerdir. Kır-, ver-, dur-... Durum Fiilleri: Fazla hareketi olmayan, belli bir süre devam eden, nesneyi etkilemeyen, insanlar tarafından bazen bilinçli, bazen bilinçsiz gerçekleştirilen ve sona ermeleri için başka bir fiilin başlaması gereken fiillerdir. Durum fiilleri çatı yönünden geçişsizdir. Uyu, kalk-, yat-... Oluş Fiilleri: Bu fiillere “doğa fiilleri” de denir. Oluş fiillerinde kendi kendine olma anlamı vardır. Bu fiiller aslında gizli bir güç tarafından gerçekleştirilir. Bu fiillerin gerçekleşmesi irademize (isteğimize) bağlı değildir. Yağ-, es-, yeşer-, kızar-, acık-, gürle-... Sarardı Yaşıyorum yaş Çoğalmış sarı yaş a çok sarı ar sarar(mak) yaşa (mak) çok al çoğal (mak) Haber (Zaman) Kipleri Dilek Kipleri Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin yüklemi olan fiillerden hangisi “oluş” bildirmektedir? Geçmiş Zaman -di -miş Gereklilik Kip -meli, -malı Şimdiki Zaman -( ) yor İstek -e, -a Gelecek Zaman -ecek, -acak Şart -se, -sa Geniş Zaman -( ) r Emir Eki yoktur. 1. 2. 3. A) B) C) D) Sizi çok seviyoruz. Bir de şu soruyu çözsene. Çocuklar ne güzel de oynuyorlar. Sen ne kadar da büyümüşsün, ufaklık! [Cevap: A’da sev(mek) için birine ihtiyaç vardır. B’de, çöz(mek) için soruya ihtiyaç vardır. Her iki fiil de kılış bildiriyor. C’de oyna(mak) durum bildirir. D’de ise büyü(mek) irademizin dışında olur, biz istediğimiz için büyümeyiz. Cevap D’dir. ] Fiillerde Somutluk-Soyutluk Somut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanabilen fiillere denir. Kır-, oku-, yaz-... Soyut Fiiller: Beş duyu organından herhangi biriyle algılanamayan; fakat var olan fiillere denir. Düşün-, hoşlan-... Bazı somut fiiller, cümlede kullanılışına göre soyut olabilir: Babam biraz odun kırdı. (Somut) / Arkadaşımın sözleri kalbimi kırdı. (Soyut) Fiillerde Aktarma: İnsanlarla ilgili fiiller doğaya; doğayla ilgili fiiller insana aktarılabilir. Mevsimler yas tutup, çöller ağlasın. (İnsandan doğaya) / Ali Paşa sinirle kükredi: “Buraya gel!” (Doğadan insana) Dikkat ! gerekir. 1. 2. 3. Bir kelimenin fiil olabilmesi için şu üç öğeyi bulundurması Fiil tabanı Kip eki Şahıs eki Örnek Soru: Çekimli fiiller aşağıdakilerden hangisini göstermez? (1989-AL) A) Zaman B) Şahıs C) Hareket ve oluş Çözüm : Sev – i – yor – um İş-oluş-hareket Zaman Şahıs Cevap D Harun KART / Türkçe Öğretmeni D) Yer Taban B) Kip Eki : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklerle almış oldukları biçimine “kip” denir. Kipler iki grupta incelenir: A) Bildirme (Haber) Kipleri B) Dilek (Tasarlama) Kipleri HABER KİPLERİ : İşin, oluşun, hareketin gerçekleşme zamanını; işin yapıldığını, yapılacağını veya yapılmakta olduğunu haber verirler. Haber verdikleri zamanın adıyla anılırlar. 1. Görünen (-di’li) Geçmiş Zaman: Geçmişte yaşadığımız veya gördüğümüz fiilleri anlatmak için kullanılır. Fiil tabanına –di eki getirilerek yapılır. Bu yüzden di’li geçmiş zaman kipi de denir. Fiil Tabanı -dı,-di,-du,-dü, -tı,-ti,-tu,-tü şahıs eki Sev Yaz Oku Git Sat Uç di dı du m n ------- ti tı tu k nız lar Notlar : 1. –dı zaman ekiyle –k şahıs ekleri birleştiğinde yapım eki olarak kullanılır. Biz o devleti tanıdık. (Çekim eki) / Okulda tanıdık yüzler vardı. (Yapım eki) 2. Bu kipteki bir fiilden sonra “mi” edatı gelirse, zaman anlamı kazanabilir. Babam geldi mi? (Soru) / Babam geldi mi okula gideceğiz. (Zaman) 2. Duyulan (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi : Fiilin, önceden gerçekleştiğini bildirir. Ancak söyleyen fiilin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Fiil tabanına –miş eki getirilerek yapılır. Fiil Tabanı -mış, -miş, -muş, -müş Şahıs Eki Sev miş im Kazan mış sın Kork Notlar: 1. 2. 3. 4. muş ---- –mış eki, yapım eki olarak kullanılır. Burak bu kitabı okumuş (çekim eki) / Okumuş adamdan zarar gelmez. (yapım eki) –dir ek-fiil eki bu kipe bazen kesinlik bazen olasılık anlamı katar. Bu kitap Ankara’da basılmıştır. (Kesinlik) / Şimdi bizim oralarda dağlar yeşermiştir. (olasılık) Bazı kullanımlarda “farkına varmama” anlamı görülür. Maçta ayağımı incitmişim. Oluş fiilleriyle birlikte kullanılırsa “sonradan farketme” anlamı kazanır. Sabah kalktım ki her tarafa kar yağmış. 3.Şimdiki Zaman Kipi: Fiilin şu an gerçekleşmekte olduğunu bildirir. Fiil tabanına –( ) yor eki getirilir. Sev (i) yor um Dikkat: - ( ) yor eki kendinden önceki geniş sesliyi (a, e) daraltır. Gör me yor um ----Görmüyorum. Dikkat: Şimdiki zaman anlamı –mekte, -makta ekiyle de sağlanabilir. Ders çalışıyorum / Ders çalışmaktayım. NOTLAR: a) -dir ek-fiil, şimdiki zaman kipinin anlamına olasılık katar. b) –makta, -mekte ekleri şimdiki zaman anlamı taşır. c)Olumsuz soru biçimi, zaman zarfı olarak kullanılır. Böyle konuşuyor musun, deli oluyorum. d)İkilime biçiminde kullanılırsa, süreklilik anlamlı zarf olur. Geliyor gidiyor, beni deli ediyor. 4.Gelecek Zaman Kipi: Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil tabanına –ecek, -acak getirilerek yapılır. Fiil Tabanı -ecek/-acak şahıs eki Sev eceğ im Anla y acak sın Bekle y ecek ..... Çalış acağ ız Başar acak sınız Gör ecek ler Diğer özellikler: a) Fiilin yapılması konusunda kesinlik yoktur. Kesinlik anlamı bir zarfla sağlanır. Yarın mutlaka köye gideceğim. (Zarf) b) Çoğunlukla tahmin edilir. Seninle güzel günler göreceğiz. c) –dir ek-fiili, bu kipin anlamına kesinlik katar. Toplantı saat 14.30’da başlayacaktır. d) –acak, -ecek ekleri bazen yapım eki göreviyle kullanılır. Kırılacak eşyaları kutulara yerleştir. (Yapım eki) e) Bazı kullanımlarda “hırs ve kararlılık” anlamları görülür. Herkes benim kim olduğumu görecek. f) “Ol” fiiline getirildiğinde bazen olasılık anlamı kazanır. Yarın hava güzel olacak.(olabilir) 5. Geniş Zaman Kipi: Fiilin her zaman yapıldığını veya yapılabileceğini bildirir. Fiil tabanına –( )r eki getirilerek yapılır. Fiil tabanı+ [-( ) r ]+ şahıs eki (Sev-e-r-im) DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu yapılırken –( ) r kullanılmaz. Yerine – me, -ma, -mez, -maz kullanılır. (Severim...Sevmem, Anlarız....anlamayız, Okur...okumaz,çalışırsınız....çalışmazsınız) Özellikleri: 1) Ata sözlerinde kullanıldıklarında her zaman geçerli olan gerçekleri anlatır. Su uyur, düşman uyumaz. 2) Bazı kullanımlarında alışkanlıkları bildirir. Her yemekten sonra bir fincan kahve içerim. 3) Geniş zamanın olumluluk eki –r ile olumsuzluk eki –mez, bazen yapım eki olarak kullanılır. Koşar adım, görünmez kaza. 4) Birleşik isimler yapılır. Bilirkişi, yazarkasa, uyurgezer... 5) –r ve –mez eklerini alan kelimelerle ikileme yapılırsa, bu ikilemeler zarf-fiil olur. Sabah olur olmaz köye gideceğiz. 6) Bazen gelecekteki bir iş için kullanılır. Bu durumda olasılık bildirir. Bu sene sınıfı geçer. 7) Soru biçiminde kullanıldığında “rica, yadırgama” anlamları görülür. Bir dakika bakar mısınız? (Rica) / Ben seninle aynı yerde oturur muyum? (Yadırgama) Örnek Soru: “Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur” Cümlesindeki fiillerin zamanı hangi seçenekte doğru verilmiştir? (1994EML) A) B) C) D) Şimdiki zaman-geniş zaman Geniş zaman-geniş zaman Gelecek zaman-gelecek zaman Geçmiş zaman-geçmiş zaman Çözüm: kavuş-maz / kavuş-ur (her zaman) (geniş zaman) (Geniş zamanın olumsuzu –mez, -maz, veya –me, -ma ile yapılır) Harun KART / Türkçe Öğretmeni DİLEK KİPLERİ 1. Gereklilik Kipi : Eylemin mutlaka gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil tabanına –meli, -malı ekleri getirilerek yapılır. (Sevmeli-y-iz) Özellikleri: a) Bazı cümlelerde olasılık anlamıyla kullanılır. Geç kaldığına göre uyanamamış olmalı b) Gereklilik kipini alan bir fiilden sonra –dir ek-fiili getirilirse, kesinlik anlamı oluşur. Başarılı olmak isteyenler çok çalışmalıdır. Gereklilik kipinden sonra – dır ek-fiilinin kullanıldığı cümlelerde kesinlik zarfları kullanılırsa dil yanlışı olur. Başarılı olmak isteyenler mutlaka çok çalışmalıdır. (Yanlış) 2. Dilek-Şart Kipi: İşin, oluşun, hareketin gerçekleşmesi ,başka bir eylemin olması şartına bağlı olduğu durumlarda fiil tabanına –se, sa ekleri getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart anlamı görülebilir. Çalışırsan kazanırsın.(Şart) / Şimdi Konya’da olabilsem. (Dilek) Diğer Özellikleri: a) –sa, -se ekini alan fiiller tekrarlanırsa,bu durumda “sadece” veya “en fazla” anlamları ortaya çıkar. Bu soruyu çözse çözse Murat çözer. (Sadece) / Bu defter gitse gitse iki ay gider. (En fazla) b) Olumlu ve olumsuz biçimlerinden sonra “de, da” bağlacı getirilirse şart anlamı ortadan kalkar, kararlılık ve eşitlik anlamları oluşur. Sen olsan da, olmasan da bu işi yapacağım. (Kararlılık) / Sevse de olur, sevmese de (Eşitlik) 3. İstek Kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır. Ğenellikle birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır. Fiil tabanına –e, -a ekleri getirilerek yapılır. Sev-e-lim, çalış-a-yım... Diğer Özellikleri: a) İyi dilek sözleri istek kipiyle oluşturulmuştur. (Rastgele, uğurlar ola, kolay gele...) b) Bazen soru amacıyla kullanılır. (Beni görünce meraklı bakışlarla konuştu: “Hayrola!” d) Bazı cümlelerde “öğüt, gereklilik ve emir” anlamları görülür. (Çiçekleri koruyalım, derste gürültü etmeyelim) 4. Emir Kipi : Eylemin yapılmasını veya yapılmamasını başkasından isteme durumunda kullanılır. DİKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna göre kök halindeki bütün fiiller, emir kipindedir. Üçüncü tekil ve çoğul kişilere göre, emir kipinde çekimlenmiş fiillere –sin eki getirilir. (Gel-, dur-, otur-, /gelsin, dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar) Özellikleri: a) İnsan kendi kendine emir veremeyeceği için emir kipi 1.tekil ve 1.çoğul kişilerde kullanılmaz. b) Emir kipi, cümlede bazen istek anlamı taşır. Allah’ım beni affet! c) Verilen emirleri yumuşatmak amacıyla ikinci tekil kişiye, ikinci çoğul kişiymiş gibi emir verilebilir. Ahmet Bey, buraya geliniz. d) Bazı ata sözü ve özdeyişlerde öğüt verme amacıyla kullanılır. Sakla samanı, gelir zamanı. e) Olumlu ve olumsuz biçiminin tekrarlanması “süreklilik, korkutma, boyun eğme” anlamları taşır. Akşama kadar yaz yaz, bıktık doğrusu (süreklilik) / Gelmeyin gelmeyin, görürsünüz siz! (korkutma) / Biz emir kuluyuz! Otur otur, kalk kalk! (Boyun eğme) f) Emir kipinin bazı kullanımları yalvarma ve dileme anlamları taşır. Allah’ım bizi koru. Allah korusun. Allah razı olsun. ÖZEL NOT : Dilek kiplerini şöyle formüle edebiliriz: Melisa’ya emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok. Örnek Soru: Aşağıdaki fiillerin hangisi emir kipindedir? (1987-FL) A) Yazasın B) Yazsın C) Yazmalı D) Yazsa Çözüm: Yaz – a – sın (İstek kipi) / Yaz – malı (Gereklilik kipi) / Yaz – sa (Şart kipi) Yaz x sın (Emir kipi) Cevap B C) Şahıs Eki : Fiilin bildirdiği iş mutlaka canlı veya cansız bir varlık (özne) tarafından yapılır. İşte bu varlığa fiilin kişisi denir. Türkçe’de üç tanesi tekil, üç tanesi çoğul olmak üzere altı tane şahıs vardır. Ben....(Kendisi söz söyleyen) Sen....(Kendisine söz söylenilen) O......(Kendisinden bahsedilen) Dikkat: Fiilin bildirdiği şahısları aldıkları eklerden tanırız. Sevdim...(Ben), Sevmiş-sin ...(Sen) Tekil Çoğul Ben Biz Sen Siz O Onlar 1 2 3 * Çalış – tı –m * Çalış – sın * Oku – muş Ben Sen --- (3. tekil şahıs eki yoktur) İste – di – m (Fiil tabanı-Kip eki-şahıs eki) Örnek Soru : Aşağıdakilerden hangisi çekimli fiil değildir? A) Anlarım B) Anlamak C) Anlamazsın Anlıyorum D) Çözüm: Şimdi bu kelimelerde fiilin 3 temel öğesinin (taban, kip, şahıs) olup olmadığına bakalım: Anlarım (Fiil tabanı, geniş z., 1.t.ş.) Anlamazsın (Fiil tabanı, geniş zamanın olumsuzu, 2.tekil ş.) Anlıyorum (Fiil tabanı, şimdiki z., 1.tekil ş.) Anlamak (Mastar eki alan fiiller artık fiil değil fiilin ismidir ve isimlerde kip ve şahıs kavramı yoktur. ) Cevap B’dir. 1.çeşit -m -n --- 2.çeşit -im -sin ---- 3.çeşit -yim -sin ---- ---sin 1.Çoğul 2.Çoğul 3.Çoğul -k -niz -ler -iz -siniz -ler -lim -siniz -ler -in, -iniz -sinler 1. 2. 3. 4. BİLEŞİK (BİRLEŞİK) ZAMANLI FİİLLER: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra idi (-dı,-di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü), imiş (-mış, -miş, -muş, -müş), ise (-sa, -se) ek-fiilleri getirilerek oluşur. Bazı kaynaklarda birleşik zamanlı fiiller, “iki kip eki almış” fiil olarak da tanımlanır. Birleşik zamanlı fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye (öyküleme) birleşik zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “idi” (-dı, -di, ...) getirilerek oluşturulur. Gel-i-r-di, gel-i-yor-du-m... 2. Rivayet birleşik zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “imiş” (-mış, -muş...) getirilerek oluşturulur. Gel-i-r-miş, gel-miş-miş... 3. Şart (Koşul) Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “ise” (-se, -sa) getirilerek oluşturulur:Gel-i-r-se, gel-miş-se-m... NOT: Çekimi tabloda gösterilmiştir. Birleşik Zaman Formülü : Fiil Tabanı + Kip Eki + Ek-fiil + Şahıs Eki Haber Kipleri (-di, -miş, -yor, -ecek, -r Hikaye -idi(-dı,-di,-tu..) Dilek Kipleri(-meli, -sa, -a) Rivayet –imiş (-mış, -muş... Şart -ise (-se, -sa) Sev Gel Bil 4.çeşit Basit Zamanlı Fiiller Bileşik Zamanlı Fiiller BASİT ZAMANLI FİİLLER: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirilmesiyle oluşur. Basit zamanlı fiillerde, kip ekinden sonra kişi ekleri getirilir. Türkçe’de basit zamanlı fiillerin tekil ve çoğul kişilere göre çekimlenişi tabloda gösterilmiştir. Çalış Türkçe’de Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir: Şahıs 1.Tekil 2.Tekil 3.Tekil A. B. miş m ecek ler malı sınız (i)yor lar ti miş (y)mış sa Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilekşart Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi FİİLLERİN OLUMSUZLUK ŞEKLİ Fiil tabanı +Olumsuzluk Eki (-me,-ma, -mez, -maz)+Kip +Şahıs Eki Sev me di m Gel me -y in DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu 1. şahıslarda –me, -ma diğerlerinde ise – mez, -maz ile yapılır. Ve “- ( ) r kip ekinin yerini alır. Sev (e) r im ----Sev (me) m / Bil (i) r sin....Bil (mez) sin DİKKAT : Şimdiki zamanın olumsuzu yapılırken “ ( ) yor” eki -me, -ma olumsuzluk ekini daraltarak –mı, -mi, -mu, -mü haline sokar. İste mi yor um, Görüş mü yor uz FİİLLERİN SORU ŞEKLİ Fiillerde soru anlamı “-mı, -mi, -mu, -mü” soru ekiyle sağlanır. Soru eki daima kelimeden ayrı yazılır. Şahıs ekleriyle ise bitişik yazılır. Soruları çözdünüz mü? Beni seviyor musun? ZAMANLARINA GÖRE FİİLLER Fiiller, zamanlarına göre iki ana grupta incelenir: Harun KART / Türkçe Öğretmeni FİİLLERDE ANLAM KAYMASI Bazen fiilin kipi kendi zamanını değil de başka bir zamanı ifade eder. Buna fiillerde zaman (anlam) kayması denir. Yarın sinemaya gidiyor muyuz? (Fiilin kipi şimdiki zaman ama “yarın gidecekler” gelecek zaman anlamı taşıyor. Şimdi Konya’da olsak keşke. (Şart kipiyle çekimlenmiş ama istek bildiriyor.) C) D) EK FİİL -miş -( ) yor ()r Dilek Kipleri Hikaye -di -dı, -di, idi Rivayet Haber Kipleri imiş Şart F İ İ L T A B A N I KİP EKİ ise -du, -dü, -tı -ti, -tu, -tü -mış, -miş -muş, -müş -meli -sa -se, -sa -a Sev Bil Gel Al miş (i)yor ecek sa y ti sa miş dı m (miş’li geçmiş zamanın hikayesi) lar (şimdiki zamanın şartı) ler (gelecek zamanın rivayeti) m (şartın hikayesi) Cevap (B) Çözüm: Ol- kelimesi tek başına yüklem olduğu zaman, yanındakini fiilleştirmek yerine onları özne, nesne veya tümleç olarak alır. DİKKAT ! Yardımcı fiille oluşturulan birleşik fiillerde ses düşmesi veya ses türemesi oluşuyorsa fiil bitişik yazılmalıdır. Eğer ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi olmuyorsa ayrı yazılır. Sabır-et- sabret- (Ses düşmesi) Af-etaf-f-et- (Ses türemesi) Terk etNamaz kılHasta olÖrnek Soru: Hangi cümlede birleşik fiil yoktur? (1993 EML) A) Bahçede çalışan komşumuza yardım edelim. B) İnsanları fikirlerinden dolayı küçümsemeyin. C) Sabahtan beri içimde bir eziklik hissediyorum. Dayıma, sabah erkenden telefon ettim. b) YAPILARINA GÖRE FİİLLER Türkçe’de fiiller yapı bakımından üçe ayrılır: 1. Basit fiil 2. Türemiş fiil 3. Birleşik fiil 1.BASİT FİİLLER: Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş kök durumundaki fiillerdir. Kök, fiilin bölünemeyen en küçük anlamlı parçasıdır. Sev-, ağla-, kaç-, sorÇekimli bir fiilin kip, kişi ve olumsuzluk ekleri atıldıktan sonra geriye kalan iş, oluş, hareket bildiren kısmı yapım eki almamış, yani başka bir kelimeden türememiş veya başka bir kelimeyle de birleşmemiş fiil basit yapılıdır. Okuyacakmışsın ....Oku-y-acak-mış-sın (Kök-yardımcı ses-gelecek zam.ekirivayet eki-2.tekil şahıs eki.) 2.TÜREMİŞ YAPILI FİİLLER: Fiil ya da isim köklerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir. Göz-legör-üş yaş-agiy-in İsim fiil isim fiil Fiil fiil fiil fiil Dikkat ! Yansıma olan kelimelerle de fiil türetilebilir.( Çat-la-, fısıl-da-, havla-) Örnek Soru: Hangi cümledeki yüklemin yapısı basittir? (19996 DPY) A) Yeni aldığı elbiseyi bugün giydi. B) Çocuk, yatağından hafifçe doğruldu. C) Seyahatten dönen kardeşini yokladı. D) Akşam olunca sokaklar tenhalaştı. Cevap (A) : Giy-di (Basit) Örnek Soru : Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi isimden türemiş bir fiildir? A) Babam koca bir ayı avlamış. B) Bebeğe yedirdin mi mamasını? C) Bu kartları çok ucuza bastırdım. D) Alıştım artık, bana yapılanlara. Cevap (A) : Av (isim) 3. BİRLEŞİK YAPILI FİİLLER : İki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir. Üç yolla yapılır: a) Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller: İ S İ M Yardımcı Fiil etoleylekılYardım Başarılı etol- Not: Ol- yardımcı fiili tek başına da fiil olarak kullanılabilir. Ben hep sizin yanınızda olacağım. Örnek Soru: “Olmak” fiili aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır? (1996 – FL / AÖL) A) B) Gideli iki yıl oluyor. (Zarf Tümleci) Her şeyden önce insan olmalı. (Yüklem) Harun KART / Türkçe Öğretmeni Evimizin bir de bahçesi olmalı. (Özne) Bu yaz ekinler erken oldu. (Zarf Tümleci) Ş AHIS E K İ TABLO : B Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller ( Deyim Halindeki Birleşik Fiiller) : Kelimelerin gerçek anlamlarından sıyrılmasıyla yani mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. –mek. –mak mastar ekinin alabilen deyimler bu gruba girer. Veya ; isim soylu kelime ya da kelimelerle bir fiilin bir araya gelmesiyle oluşur. Memleketim gözümde tütüyor ! Başka nereye başvurdunuz? Çok eziyet çekmiş. (Göz gezdir-, kafa patlat-, kapı dinle-, kulak asma-, akıl ver-...) c) Kurallı Birleşik Fiiller En az iki kelimenin belli bir kurala göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Dilimizde çok değişik kurallı birleşik fiil vardır. Bunların en yaygın olarak kullanılanları dört çeşittir. 1) Tezlik Fiili: Fiil kök ve gövdelerine –ı, -i, -u, -ü ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “vermek” fiiliyle birleştirilir. Tezlik fiilleri daima bitişik yazılır. Geliver-, yapıver-, okuyuver-, seçiver... Tezlik fiillerinde genellikle “çabukluk, beklenmezlik, kolaylık, önem vermeme” anlamları görülür. Gazeteyi yere atıverdi. (Önem vermeme) Fiil Tabanı -(i) ver (mek) Bak (ı)verTezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Geliver...gelmeyiver veya Geliverme 2) Yeterlilik Fiili : Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “bilmek” fiiliyle birleştirilir. Bu fiillerde bir işin yapılmasına gücün yetmesi, işi başarma anlamları vardır. Daima bitişik yazılır. Yapabil-, gezebil-, okuyabil-... Yeterlilik fiillerinde genellikle olasılık anlamı görülür. Bu nedenle yeterlilik fiillerinin bulunduğu cümlelerde olasılık zarflarının kullanılması dil yanlışlığına yol açar. Belki yarın köye dönerim. (Doğru) Yarın köye gidebilirim. (Doğru) Belki yarın köye gidebilirim. (Yanlış) Yeterlilik fiilinin olumsuzu üç şekilde yapılır: Alabilirim... (Alamam) (Almayabilirim) (Alamayabilirim) Yukarıdaki üç olumsuz yeterlilik fiilinin aralarında anlam farkı vardır. Birincide kesinlik, ikincide kişinin kendisine bağlı olumsuzluk, üçüncüde ise kişinin elinde olmayan nedenlerden doğan olumsuzluk söz konusudur. 3) Sürerlilik Fiili : İki şekilde yapılır. Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “durmak, kalmak, gelmek” fiilleriyle birleştirilir. Bu tür sürerlilik fiilleri daima bitişik yazılır. Uyuyakal-, gidedur-, süregel-... Fiil kök veya gövdelerine –ıp, -ip, -up, -üp ekleri getirilir. Bu kelimelerden sonra “durmak, kalmak, gelmek” fiilleri kullanılır. Bu tür sürerlilik fiilleri ayrı yazılır. Konuşup dur-, gidip dur-, donup kal-, sürüp gel-... Bu fiillerde, işin belli bir süre devam ettiği anlamı vardır. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur. 4) Yaklaşma Fiili: Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime, “yazmak” fiiliyle birleştirilir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır. Düşeyaz-, öleyaz-... Bu fiillerde “olmadı ama az daha olacaktı, az kalsın oluyordu” anlamları vardır. Yaklaşma fiillerinin anlamı olumsuzdur. Bu nedenle yaklaşma fiilleri ayrıca olumsuz yapılamaz. Yani bu fiillerin görünümü olumlu, anlamı olumsuzdur. NOT : Türkçe’de en çok kullanılan kurallı birleşik fiiller bunlardır. Bunlar iki fiilden oluşmuştur. Ayrıca bir fiilimsi, bir fiilden (ağlayacağı tut-, göresi gel..) ; bir fiil , bir yardımcı fiilden oluşan (hazırlanmış ol-, gider ol-, söyleyecek ol-...) kurallı birleşik fiiller de vardır. EK-FİİL (EK-EYLEM) İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek, onları yüklem yapan eklere ek-fiil denir. Ek –fiil ekleri şunlardır: -dır, -idi, -imiş, -ise Ek-fiillerin iki temel görevi vardır: a) Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı yapar. (-dır eki dışındakiler) Sev (i) yor du m. b) İsim ve isim soylu kelimelere gelerek onları yüklem yaparlar. Hayat, yaşayınca güzeldir. Ek-fiiller genel olarak dört bölümde incelenir: 1.Ek-fiilin geniş zamanı 2.Ek-fiilin görülen geçmiş zamanı 3.Ek-fiilin duyulan geçmiş zamanı 4.Ek-fiilin şartı Ek-fiilin geniş zamanı İSİM + EK FİİL ( -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tür, -tur, -tür) + ŞAHIS EKİ (-ım, -im, -um, -üm, -sın, -sin, -sun, -sün, -ız, -iz, -uz, -üz, -sınız, siniz, -sunuz, -sünüz, -lar, -ler) ekleri de Ek-fiilin geniş zamanını karşılar. İyidir- , yorgundur, yorgunum, yorgunsunuz, yorgunlar. Ek-fiilin geniş zamanı, aynı zamanda ek-fiilin şimdiki zamanını karşılar. DİKKAT :1) “-dır” ek-fiili sadece 3.şahıslarda kullanılır. Birinci ve ikinci şahıs çekimlerinde –dir yerine şahıs ekleri kullanılır. 2) İyelik ekiyle ek fiilin ek hali birbirine karıştırılabilir. Ben iyi bir babayım. (Ek fiilin 1.tekil şahıs hali) / Benim canım babam. (İyelik eki) 3) Üçüncü şahsa gelen “dır” ek fiili istenirse kullanılmayabilir. Bu daha iyidir. / Bu daha iyi. Ek-fiilin görülen geçmiş zamanı İSİM + EK FİİL (-idi, -dı, -di, -du, -dü-tı, -ti, -tu, -tü ) + ŞAHIS EKİ Öğrenci-y- di- m , çalışkandı, güzeldi. Ek-fiilin duyulan geçmiş zamanı İSİM + EK FİİL (-imiş, -mış, -miş, -muş, -müş) + ŞAHIS EKİ Güzelmişim, güzelmişsin, güzelmiş, güzelmişiz, güzelmişsiniz, güzelmişler Ek-fiilin şartı İSİM + EK FİİL ( ise, -se, -sa) + ŞAHIS EKİ Hastaysanız... DİKKAT: Ek-fiilin şartı olan ise isim ve isim soylu kelimelere geldiğinde onları yüklem yapmaz; sadece cümleye şart anlamı kazandırır. Hastaysanız biraz istirahat ediniz. DİKKAT : Ek fiiller sadece isimleri değil; isim soylu olan zamirleri de yüklem yapabilirler. Benim en iyi arkadaşım sen-di-n. / Kim-miş beni soran / En iyi adam Odur. NOT : Ek-fiiller, fiilimsilerin sonuna gelerek onları yüklem yapabilir. En güzel şey, sağlıklı yaşamaktır. FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER) Fiil anlamı taşıyan; ancak fiillerin özelliklerini tam olarak yansıtmayan ve cümlede isim soylu kelimeler gibi görev üstlenen kelimelere fiilimsi (eylemsi) denir. Bilindiği gibi Türkçe’de –(i)msi eki benzeyen anlamına gelir. Buna göre fiilimsi de “fiile benzeyen” demektir. Fiillerin üç temel özelliği vardır: Fiiller, iş hareket, oluş bildirir, mastar eklerini (-mek, mak) alır, kip eklerini alır. Fiilimsiler ise mastar eklerini ve kip eklerini alamaz. Sadece iş, hareket, oluş bildirmesi bakımından fiile benzer. Fiil Fiilimsi Harun KART / Türkçe Öğretmeni GelKoşGül- Gelmek Koşan adam gülerek Fiilimsiler üçe ayrılır: 1. İsim-fiiller 2. Sıfat-fiiller (Ortaç) 3. Zarf-fiiller (Bağ-fiil, ulaç) İsim-fiiller Fiilin adı demektir. Fiil kök veya gövdelerine –mak, -mek, -ma, me, -ış, -iş, -uş, -üş ekleri getirilerek oluşur. Yazmak, konuşmak, yemek, yazma, alış... Konuşmak bir sanattır. Olumsuzluk eki –ma, -me ile isim-fiil eki olan –ma, -me karıştırılmamalıdır. Bu hafta işe gitme. (Olumsuz fiil) / Tatile gitme hazırlıkları başladı. (İsim-fiil) -mak, -mek, -ma, -me eklerini alan bazı kelimeler bir nesnenin adı olarak kullanılabilir. Ekmek, çakmak, yemek, tokmak, kıyma, sarma, kazma... Bu yıl tarlaya buğday ekmek istiyorum. (isim-fiil) Bakkaldan üç ekmek aldı. (İsim) -iş ekini alan bazı kelimeler isim-fiil, isim ve fiil görevinde kullanılabilir. Yurda giriş işlemleri başladı. (İsim-fiil) Binanın girişi çok berbattı. (İsim) Hiç çekinmeden rakiplerine girişti. (Fiil) Sıfat-Fiiler (Ortaç) Fiilin sıfat dönüştürülmüş şeklidir. Fiil kök veya gövdelerine –an, en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür, -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, tik, -tuk, -tük, -acak, -ecek, -mış, -miş, -muş, -müş ekleri getirilerek yapılır. Sıfatların her zaman bir ismi nitelediği gibi sıfat-fiiller de genellikle bir ismi niteler. Tanıdık kişi, okumuş adam, çıkmaz sokak.... Sıfat-fiil ekini alan fiiller, bazen isim göreviyle kullanılır. Bayrama katılan öğrencilere izin verildi. (Sıfat-fiil) / Bayrama katılanlara izin verildi. (İsim) (Sıfat-fiiller çekim eki alarak isimleşir.) Sıfat-fiil ekleriyle kip ekleri karıştırılmamalıdır. Görünmez kaza (Sıfat-fiil) / Buradan bizim ev görünmez. (Fiil) Sıfat-fiil eklerinin olumsuzları da yaygın olarak kullanılır. Görmemiş adam, olmayacak iş -dık, -acak sıfat –fiil ekleri, ünlü ile başlayan ekleri aldığında yumuşama olayı meydana gelir. Babamın tanıdığı kişiler geldi. Zarf-fiiller (Bağ-fiil, ulaç) Fiillerin durumunu, zamanını, şeklini bildiren fiilimsilerdir. Fiil kök veya gövdelerine “-ıp, -ip, -up, -üp, -arak, -erek, -ken, -a, -e, -maden, madan, -alı, -eli, -ınca, -ince, -maksızın, -meksizin, -casına, -alı, -eli, -ınca, ince, -unca, -ünce, -dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe, -dığında, -düğünde, -mez” ekleri getirilerek yapılır. Zarf-fiiller çoğunlukla bağlama göreviyle kullanıldığı için bir adı da bağ-fiildir. Koşa koşa geldi. Çocuk ağladıkça açıldı. Öğretmen dersi anlatıp çıktı. Zarf-fiiller çekim eki almaz (Diğer fiilimsilerden farklı) NOT : Fiil ve fiilimsilerde olumsuzluk –me, -ma ekleriyle sağlanır. Geniş zamanın olumsuzu –maz, -mez ekleriyle yapılır. Gel-me, gel-mez ÖRNEK SORU: Fiil kök ya da gövdelerinden türeyen, tamlayıcı cümlecik kuran, çekimi olmayan kelime çeşitlerinin ortak adı nedir? (1985 FL) a) İsim-fiil b) Sıfat-fiil c) Bağ-fiil d) Fiilimsi ÖRNEK SORU: “Okul eğitimi dışında kalan gençlerin de eğitilmeleri gerekir.” Cümlesinde “kalan” kelimesinin çeşidi nedir? (1986-FL) a) İsim-fiil b) Bağ-fiil c) Sıfat-fiild) Yardımcı fiil ÖRNEK SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat-fiil yoktur? (1996 FL/AÖL) a) b) Günlerce düşünüp çalışarak bir program yaptık. Yapılacak işleri öncelik sırasına göre dizdik. c) d) Bulunduğumuz çevreyi ayrıntılarıyla tanıdık. Bu arada bizi üzen olaylar oldu. ÖRNEK SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiilimsi vardır? (1996 FL/AÖL= A) B) C) D) Yolda pek çok tanıdık kimseyle karşılaştık. Biraz konuştuk, sonra ayrıldık. Onu uzaktan gördük, ama yetişemedik. Okuldan çıktık, hemen eve geldik. FİİLLERİN ÇATISI Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” fiilin en önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre iki grupta incelenir. Bu iki grupta toplam sekiz çeşit fiil vardır: 1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller a) Etken fiiller (Belli eki yok) b) Edilgen fiiller (-l, -n) c) Dönüşlü fiiller (-l, -n) d) İşteş fiiller (-ş) 2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller a) Geçişli fiiller (Belli eki yok) b) Geçişsiz fiiller (Belli eki yok) c) Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır) d) Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır) Öznesine Göre Fiiller 1. Etken Fiiller : Cümlenin gerçek öznesi varsa, işin kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa böyle fiillere etken fiiller denir. Sezai, dün geç geldi. / Bugün geleceğim. (Ben- Gizli Özne) Ger.Özne Etken Etken Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Çünkü yalın fiillerin öznesi ikinci tekil kişidir. Git, yaz, oku, ver...) 2. Edilgen Fiiller : Cümle okunduğunda veya dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı belli olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa böyle fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, etken fiillerin sonuna –l, -n ekleri getirilerek yapılır. Kır-ı-l-, sev-i-n-.... Ali pencereyi kırdı. Pencere kırıldı. G.Özne Etken Sözde Özne Edilgen Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı olduğu için karıştırılabilir. Karıştırmamak için şuna dikkat etmek gerekir: Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. Yani gerçek özne vardır. Edilgen fiillerde ise işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Yani sözde özne vardır. Dün, çarşıdan öte beri alındı. Ahmet, sana çok alındı. Edilgen Dönüşlü Şu cümleler de edilgendir: Fatih, 29 Mayıs’ta milletçe anıldı. / Ali, Hasan tarafından dövüldü. 3. Dönüşlü Fiiller : Özne tarafından yapılan işin etkisi, başka bir varlığı etkilemeyip yeniden özne üzerine dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü fiiller denir. Genellikle –n, bazen de –l ekleri dönüşlü fiil yapar. Abim, bu olaya çok sevindi. Çocuk, üzerime atıldı. -l, -n eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş eklerini alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı görülür. Türküyü dinleyince iyice dertlendim. Şu günlerde Zehra iyice gelişti. Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu nedenle bütün dönüşlü fiiller aynı zamanda etkendir. 4.İşteş Fiiller : Birden çok öznenin karşılıklı veya birlikte gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik eki –ş’dir. Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-.... Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır. Barış-, güreş-, yarış-... Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik sağlanır. Mektuplaş-, bayram-laş-.. Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek işteşlik sağlanır. Karşı-la-ş-, selam-la-ş-... Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen işteş olur. Bazen olmaz. Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş değil) / Selma ile Nalan, kütüphanede oturup konuştu. (işteş) Nesnesine Göre Fiiller 1. Geçişli Fiiller : Nesne alabilen, etkisini bir nesne üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, neyi, ne” sorularına cevap verirler. Gör-, seç-, bil-, al-... Harun KART / Türkçe Öğretmeni Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle o cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne vardır. Fatih’ten kitap aldım. (Belirtisiz Nesne – Geçişli Fiil) Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesne bulunmayabilir. Öğretmen konuyu öğrencilere açıkladı. (Nesne var) Öğretmen öğrencilere açıkladı. (Nesne yok) Geçişli fiil Geçişli fiil 2. Geçişsiz Fiiller : Nesne alamayan yani etkisini bir nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, neyi, ne” sorularına cevap veremeyen fiillere denir. Otur-, uyu-... Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu özneyi bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan fiil, geçişli sanılabilir. Kitap düştü. (Ne düştü?) (Kitap: Özne) Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller geçişsizdir. Yağmur yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz), Kapı kırıldı (Edilgen = geçişsiz)... İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir. Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz), Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli) Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına göre bazen geçişli, bazen geçişsiz olabilir. Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz). Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. (Geçişli). 3.Oldurgan Fiiller : Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde geçişsizken, geçişli yapılan fiillere oldurgan fiiller denir. Geçişsiz Geçişli (Oldurgan) Gülgül-dürOturotur-tGelgetir4.Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilerek geçişlilik derecesi artırılır. Böylece geçişliyken yine geçişli yapılan fiillere, ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerde genellikle işi başkasına yaptırma anlamı vardır. Geçişli Sulaİç- Geçişli (Ettirgen) Sula-tİç-i-r- Türkçe’de fiillerin geçişlilik derecesi en fazla dörttür. Sula-t-tır-t1 2 3 4 NOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu nedenle çatı eklerini alan fiiller, türemiştir.
