Ünite 1 2011.indd
advertisement
GÜZEL SANATLAR VE SPOR LİSELERİ SPOR PSİKOLOJİSİ 11.Sınıf DERS KİTABI YAZARLAR Orhan AZBOY Okan ERER Özlem OYMAK Özlem TUNÇ DEVLET KİTAPLARI ALTINCI BASKI ..........................., 2015 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI .......................................................................... : 4751 DERS KİTAPLARI DİZİSİ ............................................................................................... : 1367 15.?.Y.0002.3915 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz. EDİTÖR Prof. Dr. Coşkun BAYRAK DİL UZMANI Özcan TÜRKMEN REHBERLİK UZMANI Gülseren TOPUZ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI Ender ATAMER PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI Hakan SÖZ GÖRSEL TASARIM UZMANI Oya YILMAZ ISBN 978-975-11-3321-2 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 09.11.2009 gün ve 199 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 10.04.2015 gün ve 3897233 sayılı yazısı ile altıncı defa 2.540 adet basılmıştır. Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI ....................................................................................................... 10 A. PSİKOLOJİ VE SPOR PSİKOLOJİSİNİN TANIMLARI.............. 13 B. PSİKOLOJİNİN BİR ALT DALI OLARAK SPOR PSİKOLOJİSİ ....................................................................... 16 C. SPOR PSİKOLOJİSİNDE PROBLEM ALANLARI .................... 16 Ölçme ve Değerlendirme .................................................... 17 A. ÖĞRENMENİN GENEL TANIMI ............................................. 19 B. KLASİK KOŞULLANMA ....................................................... 21 C. EDİMSEL KOŞULLANMA ..................................................... 22 Ç. SOSYAL ÖĞRENME KURAMI ............................................... 23 Performans Görevi ............................................................. 25 Ölçme ve Değerlendirme .................................................... 26 A. GÜDÜ (MOTİV) VE GÜDÜLENME KAVRAMLARI..................... 29 B. GÜDÜLERİN SINIFLANDIRILMASI............................................ 30 1. Birincil Güdüler .................................................................. 30 2. İkincil Güdüler ................................................................... 30 C. DAVRANIŞIN OLUŞUMU VE GÜDÜLENME İLİŞKİSİ ............... 31 Ç. GÜDÜLENME KURAMLARI ....................................................... 32 1. Hiyerarşi Kuramı .............................................................. 32 2. Hedef Gerçekleştirme Kuramı .......................................... 32 3. Başarı Gereksinimleri Kuramı .......................................... 33 4. Yükleme Kuramı ............................................................... 33 D. SPORCULARI GÜDÜLEMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR ....... 35 E. SPORCULARI GÜDÜLEME STRATEJİLERİ ............................ 36 1. Ödül Kullanarak Güdüleme .............................................. 36 2. Uyararak Güdüleme ......................................................... 36 3. Korkuyu Kullanarak Güdüleme ......................................... 36 Performans Görevi ........................................................................ 37 Ölçme ve Değerlendirme .............................................................. 38 A. KAYGI KAVRAMI ........................................................................ 41 1. Durumluk Kaygı................................................................. 43 2. Sürekli Kaygı ..................................................................... 43 B. KAYGININ SPORTİF PERFORMANSA ETKİLERİ..................... 46 1. Kaygının Fiziksel Boyutu ................................................... 48 2. Kaygının Zihinsel Boyutu .................................................. 48 C. SPORCULARDA KAYGININ NEDENLERİ ................................. 48 Ç. SPORDA STRES ......................................................................... 49 1. Stres Kavramı ................................................................... 49 2. Sporda Stres Yaratan Faktörler ......................................... 49 3. Stresin Belirtileri ................................................................ 50 D. KAYGI VE STRES İLE BAŞ ETME YOLLARI ............................ 52 E. UYARILMIŞLIK KAVRAMI .......................................................... 53 F. UYARILMIŞLIK DÜZEYİNİN ARTIRILMASI ................................ 54 G. UYARILMIŞLIK VE PERFORMANS İLİŞKİSİ ............................ 55 Ölçme ve Değerlendirme .......................................................... 57 A. SPORDA PERFORMANS KAVRAMI.......................................... 59 B. PERFORMANSI ETKİLEYEN FAKTÖRLER .............................. 60 C. SPORDA İMGELEME VE SPORTİF PERFORMANS İLİŞKİSİ .. 60 Ç. İMGELEMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR ...................... 61 D. DİKKAT KAVRAMI ...................................................................... 62 1. Dikkatin Süresi .................................................................. 63 2. Dikkatin Geliştirilmesi ........................................................ 63 3. Dikkatin Yaygınlaştırılması ................................................ 63 4. Dikkatin Yoğunluğu............................................................ 63 E. KONSANTRASYON .................................................................... 64 F. SPORTİF PERFORMANSIN ARTIRILMASINDA PSİKOLOJİK HAZIRLIK ÇALIŞMALARI ........................................................... 65 1. Genel Psikolojik Hazırlık Çalışmaları ................................ 66 2. Özel Psikolojik Hazırlık Çalışmaları .................................. 66 Ölçme ve Değerlendirme .......................................................... 73 A. KİŞİSEL ÖZELLİKLER VE SPOR .............................................. 75 B. PERFORMANS SPORCULARININ KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ ..... 77 C. TAKIM SPORU VE BİREYSEL SPOR YAPANLARIN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ. ............................................................................. 78 Ölçme ve Değerlendirme .......................................................... 79 A. GRUP KAVRAMI ...................................................................................... 81 B. GRUBUN ÖZELLİKLERİ.......................................................................... 83 C. GRUP DİNAMİĞİ VE GRUPTAKİ ETKİLEŞİM ........................................ 84 Ç. GRUP BÜTÜNLÜĞÜ ................................................................................ 85 D. GRUP BÜTÜNLÜĞÜNÜN BİLEŞENLERİ ............................................... 87 E. GRUP BÜTÜNLÜĞÜNÜN SONUÇLARI .................................................. 88 F. TOPLUMSAL KAYTARICILIK OLGUSU VE NEDENLERİ ....................... 89 G. TAKIM OLUŞUMU VE EVRELERİ........................................................... 91 Performans Görevi ................................................................................ 92 Ölçme ve Değerlendirme ...................................................................... 94 A. LİDER VE LİDERLİK KAVRAMLARI ....................................................... 97 B. LİDERLİK ÖZELLİKLERİ ......................................................................... 99 C. LİDERLİK TİPLERİ................................................................................... 99 1. Demokratik .................................................................................... 99 2. Otokratik ........................................................................................ 99 3. Liberal ............................................................................................ 100 Ç. ANTRENÖRLÜK MESLEĞİ VE ANTRENÖRÜN GÖREVLERİ............... 100 D. ANTRENÖRÜN NİTELİKLERİ ................................................................. 100 E. SPORCULARIN GRUP İÇİ DAVRANIŞLARINDA ANTRENÖRÜN ROLÜ ........ 101 Proje Görevi ........................................................................................... 102 Ölçme ve Değerlendirme ...................................................................... 103 A. SALDIRGANLIK OLGUSU ...................................................................... 105 B. SPORDA SALDIRGANLIK DAVRANIŞININ ORTAYA ÇIKIŞI ..................... 106 C. SALDIRGANLIK KURAMLARI ................................................................ 107 Ç. SPORDA SALDIRGANLIĞIN AZALTILMASI .......................................... 108 Ölçme ve Değerlendirme ...................................................................... 109 AKRAN DEĞERLENDİRME FORMU ........................................................................................................... 110 GRUP DEĞERLENDİRME FORMU ............................................................................................................. 111 GRUP ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU ....................................................................................................... 112 GRUP ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU ....................................................................................................... 113 ÖĞRENCİ GÖZLEM FORMU ....................................................................................................................... 114 ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI (PORTFOLYO) DEĞERLENDİRME FORMU ................................................. 115 ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYAMIN İÇİNDEKİLER .............................................................................................. 116 ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI ......................................................................................................................... 117 ÖĞRENCİ ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU ................................................................................................. 118 ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU ................................................................................................................... 119 PERFORMANS ÖDEVİ DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI ..................................................................... 120 PROJE DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ ........................................................................................................... 121 PERFORMANS VE SUNU DEĞERLENDİRME DERECELEME ÖLÇEĞİ................................................... 122 SÖZLÜK ........................................................................................................................................................ 123 KAYNAKÇA .................................................................................................................................................. 127 ORGANİZASYON Konu başlıklarını ve alt başlıklarını içeren bölümdür. Konunun genelini yansıtan kavramlar bu bölümde yer alır. Bu bölümde öğrencilerin ön bilgilerini harekete geçirmelerini, araştırma ve inceleme yapmalarını sağlayacak çalışmalar yer almaktadır. Ünitemize Hazırlanalım! 1. Psikolojinin ilgi alanlarını arkadaşlarınızla tartışınız. 2. Psikolojinin spor ile bağlantısını tartışınız. Haber Köşesi Çeşitli kaynaklardan alınan ve konuyu destekleyen güncel haberler bu bölümde yer alır. Sivasspor, maçlarına 10. Yıl Marşı’nı ve mehter marşlarını dinleyerek hazırlanırken, antrenör bu durumu “Bu bir keyiftir, bir hazdır, bir disiplinin temelidir.” yorumunu yaptı. Okuma Metni Konuyu destekleyen bilgiler, olaylar, anılar, makaleler, bilimsel çalışmalar bu bölümde yer alır. Mükemmel denilebilecek fiziksel becerilere ve yeteneğe sahip bir sporcu olabilirsiniz. Fakat beklenen performansı göstermekte zorlanabilirsiniz. “Yeteneğime göre performans sergileyebiliyor muyum?” sorusunu kendimize soralım. Sporcular genellikle mükemmel bir teknik ve bilgiye sahip olmayı isterler. Atatürk’ün sporla ilgili düşünceleri ve sözlerine bu bölümde yer verilir. Kavram Haritası Ünitelerin açılımını ve öğrenmeyi sağlayacak şematik düzenleme bu bölümde yer alır. Spor psikolojisi Gelişim psikolojisi Klinik psikoloji Psikoloji Eğitim psikolojisi Deneysel psikoloji Sosyal psikoloji Sınıf içi ve sınıf dışında derslerle ilgili incelemeler bu bölümde yer alır. 10 İnceleme Kendi yaptığınız spor branşında uygulanan herhangi bir tekniğin öğrenim aşamasını yazınız. ŞEMASI Etkinlik SPORDA PSİKOLOJİ Spor psikolojisi ile ilgili gazete haberlerini toplayınız. Haberlere yönelik düşüncelerinizi aşağıdaki etkinliği yaparak arkadaşlarınızla paylaşınız. ? Biliyor musunuz? Uluslararası ilk spor psikolojisi kongresinin İtalya’da düzenlendiğini biliyor muydunuz? okulunda İlköğretim 4. sınıfta okuyan Mehmet başarılı bir öğrencidir ve aynı zamanda atletizm sporuyla uğraşmaktadır. Öğrencilerin spor psikolojisi alanına ilişkin becerilerini geliştirmeye yönelik kazanımları destekleyen sınıf içinde yapılacak çalışmalar bu bölümde yer alır. Konuyla ilgili çarpıcı açıklamalar bilgiler ve ilgi çekici notlar bu bölümde yer alır. Konuyla ilgili örnek olacak kişilerin yaşantısına ve bilgilerine ilişkin açıklama bu bölümde yer alır. Performans Görevi İÇERİK SÜRE Psikolojinin uğraş alanını sporla ilişkilendirerek açıklamak BEKLENEN BECERİLER 2-4 Hafta Araştırma Akıl yürütme Yaratıcılık ARAÇ VE GEREÇ Yazılı ve görsel kitle iletişim araçları Öğrencilerin bilgilerini bir ürüne veya aktiviteye dönüştürmesine yönelik geniş kapsamlı çalışmalar bu bölümde yer alır. Ölçme ve Değerlendirme A- Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Psikoloji nedir? Bir örnekle açıklayınız. ................................................................................................ Konuyla ilgili öğrenilen bilgilerin ve kazanılan becerilerin ölçüldüğü çalışmalar bu bölümde yer alır. Proje Görevi İÇERİK Antrenörlük mesleği ve antrenörün görevleri SÜRE BEKLENEN BECERİLER 2-3 ay İletişim becerisi, Araştırmasorgulama becerisi, Bilimsellik, Çalışkanlık, ARAÇ VE GEREÇ Yazılı ve görsel yayınlar Canlı kaynaklar Araştırma Bireysel ya da grup olarak, ilgi duyulan herhangi bir branşta profesyonel lig takımlarından en az iki maç gözleyerek sporcuların performanslarınayönelik araştırma raporu hazırlayınız, Öğrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak spor psikolojisi alanı ile ilgili yapmaları istenilen tasarılar bu bölümde yer alır. Öğrencilerin sınıf dışında bireysel ya da grup halinde yapacakları uzun süreli çalışmalar bu bölümde yer alır. 11 Spor Psikolojisine Giriş 12 Spor Psikolojisine Giriş A. PSİKOLOJİ VE SPOR PSİKOLOJİSİNİN TANIMLARI Ünitemize Hazırlanalım! 1. Psikolojinin ilgi alanlarını arkadaşlarınızla tartışınız. 2. Psikolojinin spor ile bağlantısını tartışınız. Okuma Metni SPOR VE PSİKOLOJİ Mükemmel denilebilecek fiziksel becerilere ve yeteneğe sahip bir sporcu olabilirsiniz. Fakat beklenen performansı göstermekte zorlanabilirsiniz. “Yeteneğime göre performans sergileyebiliyor muyum?” sorusunu kendimize soralım. Sporcular genellikle mükemmel bir teknik ve bilgiye sahip olmayı isterler. Oysa sporcular motor becerilerden bahsederken, zihinsel becerilerle fiziksel becerilerin birbirinden ayrılmaz bir bütün olduğunu pek düşünmezler. Kararlar, düşünceler, tanımlamalar ve duygular her hareketimizi belirler. Bir oyunun teknik özelliklerinde uzmanlaşırken, spor psikolojisi sporcuların güvenlerini geliştirmelerine ve becerilerine odaklanmalarına yardımcı olur. Zihinsel antrenman veya zihinsel oyunlar, mevcut performansını geliştirmeye çalışan sporcular içindir. Spor psikolojisi daha iyi performans göstermenizde size nasıl yardımcı olur? İşte cevaplardan bazıları: 1. Odaklanmanın geliştirilmesine yardımcı olur. 2. Sporcuların öz güvenlerinin gelişmesine yardımcı olur. 3. Problemlerle ve yeni durumlarla baş edebilmemizi sağlar. 4. Yaptığımız sporda kendi eğilim ve özelliklerimiz yönünde alanlar seçmemize yardımcı olur. 5. Takım içindeki ahenk ve iletişimi oluşturmamıza yardımcı olur. 6. Yüksek performans için güdülenme düzeyini artırır. 7. Herhangi bir yaralanma ve sakatlanma durumunda müsabakaya geri dönmenizi sağlar. 8. Oyunlara özgü stratejileri ve oyun planlarını geliştirir. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Spor psikolojisi Klinik psikoloji Gelişim psikolojisi Psikoloji Deneysel psikoloji Eğitim psikolojisi Sosyal psikoloji 13 Spor Psikolojisine Giriş Etkinlik SPORDA PSİKOLOJİ Spor psikolojisi ile ilgili gazete haberlerini toplayınız. Haberlere yönelik düşüncelerinizi aşağıdaki etkinliği yaparak arkadaşlarınızla paylaşınız. • Sınıfınızda altı grup oluşturunuz. • Her bir grup için aşağıdaki şapkalardan birini seçiniz. • Okuduğunuz haberleri şapkanızın renginin ifade ettiği bakış açısına uygun olarak tartışınız. DUYGUSALSINIZ DERLEYİP TOPARLARSINIZ Okuduğunuz gazeteden haberlerin sizde uyandırdığı sevinç, heyecan, merak ve öfke duygularını anlatırsınız. Okuduğunuz gazete haberlerini objektif olarak değerlendirirsiniz. TARAFSIZSINIZ Gazetelerdeki haberOkuduğunuz gazete lerde yer alan tehlikeleri haberlerinde yer alan duve riskleri açıklayarak rumları özetler, bunların haberlerin kötü taraflarını ne gibi sonuçlar doğuracağını ortaya koyarsınız. KÖTÜMSERSİNİZ ele alırsınız. Okuduğunuz gazetede haberlerinin olumlu taraflarını görürsünüz. İYİMSERSİNİZ YENİLİKÇİ VE YARATICISINIZ Türkiyeden ve dünyadan spor psikolojisi alanındaki gelişmeleri takip edebilir ve yaratıcı fikirler ortaya koyabilirsiniz. • Tartışmanızın sonucunda ulaştığınız görüş ve önerilerinizi rapor hâline getiriniz. • Ulaştığınız sonuçları aranızdan bir sözcü seçerek arkadaşlarınızla paylaşınız. • Grup ve akran değerlendirme formu kullanılacaktır. (Form örnekleri ektedir.) Psikoloji, insanın tüm davranışlarını ele alır. Kişinin zihinsel yapısını, bilinçli ve bilinçsiz davranışlarını inceler; bunların içsel ve dışsal nedenlerini araştırır. İnsan davranışlarının açıklanabilmesi ve yorumlanabilmesine yardımcı olmak amacıyla hayvan davranışlarının incelenmesi de psikolojinin ilgi alanına girer. Bundan dolayı psikoloji, insan ve hayvan davranışlarını inceleyen bir bilim olarak tanımlanabilmektedir. Sosyal psikoloji: Bireyler tek başlarına yaşayamazlar. İnsanlar hem birbirlerini etkiler hem de birbirlerinden etkilenirler. Bireyin kişiliği de genellikle bu etkileşim sonucunda biçimlenmektedir. Bireylerin birbirleri ile etkileşimini inceleyen psikoloji dalına sosyal psikoloji adı verilmektedir. Eğitim psikolojisi: İnsanların gelişim özelliklerini ve öğrenme ilkelerini inceleyerek, eğitim ortamlarını etkili bir biçimde düzenlemeyi ve öğretme yoluyla öğrenmeyi verimli bir biçimde gerçekleştirmeyi amaç edinen uygulamalı bir bilim dalıdır. Bu uzmanlık alanı öğrenme ve öğretme konularıyla ilgilidir. Farklı yaş gruplarında kime, hangi konu, nasıl öğretilmelidir? soruları üzerinde durmaktadır. Deneysel psikoloji: İnsanın zihinsel yapısı ile ilgili deneyler yapmak bu bilim dalının temel görev alanını oluşturur. Deneysel psikoloji genellikle duyum, algı, güdü, öğrenme, bellek gibi konular üzerinde durur. Klinik psikoloji: Psikolojik etkenler birçok hastalığın ortaya çıkışında önemli rol oynamaktadır. Örneğin; düş kırıklığı, stres, mesleki başarısızlık ruhsal hastalıklara neden olabilmektedir. Klinik psikoloji bu gibi hastalara yardım etmeyi amaçlayan uzmanlık dalıdır. Gelişim psikolojisi: Psikolojinin bu dalı, bireyin kronolojik (takvim) yaşıyla gösterdiği davranışlarının özellikleri arasındaki ilişkiyi inceler. Spor psikolojisi: Bireylerin psikolojik özelliklerinin araştırılarak takım sporları ve bireysel sporlarda performanslarının nasıl en üst düzeye ulaştırılabileceği konuları ile uğraşır. 14 Spor Psikolojisine Giriş Etkinlik ÖRNEKLEYELİM Aşağıda psikolojinin alt alanları ile ilgili araştırma örnekleri verilmiştir. Siz de bu örneklerden yola çıkarak kendi örneklerinizi oluşturunuz. SOSYAL PSİKOLOJİ Bir takımda kaptanın belirlenmesinde belirleyici olan liderlik özelliklerini araştırınız. SPOR PSİKOLOJİSİ Sporcuları motive etmenin yollarını araştırınız. EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Eğitim ortamındaki bireysel farklılıkları araştırınız. GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Çocukların zihinsel gelişim aşamalarını araştırınız. KLİNİK PSİKOLOJİ Depresyonun nedenlerini araştırınız. DENEYSEL PSİKOLOJİ İngilizce kelimelerin bellekte kodlanma stratejilerini araştırınız. 15 Spor Psikolojisine Giriş B. PSİKOLOJİNİN BİR ALT DALI OLARAK SPOR PSİKOLOJİSİ Etkinlik SPOR PSİKOLOJİSİ NE İLE UĞRAŞIR? Ailesinin desteğiyle voleybola başlayan Elif, 8 yıldır okul ve kulüp takımında voleybol oynamaktadır. Alanında başarılı bir sporcu, takım arkadaşlarıyla iletişimi güçlü, sevilen bir oyuncudur. Oynadığı kulübün antrenörü değişmiş ve yeni gelen antrenör takımın genel değerlendirmesini yaparak yeni bir antrenman programı hazırlamayı planlamıştır. Takımın yaptığı antrenmanların şiddeti ve yoğunluğu değişmiştir. Değişen antrenman programına göre yeni antrenör antrenman sonrasında takıma gevşeme amaçlı nefes alıp-verme egzersizleri de yaptırmaktadır. Antrenörün sert ve baskıcı tavırları takım üzerinde gerginlik yaratmış ve bu durum Elif’te hata yapma korkusunu artırmaktadır. Yeni antrenörle birlikte teknik ekibe bir de psikolog eklenmiş, sporcuların bireysel ve kişilik özelliklerini belirlemeye yönelik çalışmalarda bulunmuştur. Oynadığı kulübün yeni değişkenlerine ek olarak spor salonu da yenilenmiş ve daha donanımlı hâle gelmiştir. Bu durum Elif ve takım arkadaşlarının motivasyonuna katkı sağlamıştır. Metinden yola çıkarak Elif’in sporculuk yaşamında ortaya çıkan olumlu ve olumsuz değişiklikleri sıralayınız. Ortaya çıkan olumlu değişiklikler Ortaya çıkan olumsuz değişiklikler ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... Spor psikolojisi, bireylerin sportif performans seviyesini artırmak, öğrenmeyi hızlandırmak, performansı engelleyen psikolojik etkenleri ortadan kaldırmak amacıyla çalışan psikoloji biliminin bir dalı olarak tanımlanabilir. Bu amaçlar aynı zamanda spor psikolojisinin çalışma alanlarını gösterir. C. SPOR PSİKOLOJİSİNDE PROBLEM ALANLARI 1. Performans Arttırıcı Uygulamalar Antrenman sırasında ve yarışa hazırlık evrelerinde sporcuya uygulanacak motivasyon teknikleri, konsantrasyonu ve dikkati arttırıcı çalışmalar gibi sportif verimi en üst düzeye çıkartmakla ilgili konular irdelenmektedir. 2. Teknik Öğretimi Hızlandırıcı Uygulamalar Sporcuların motor öğrenme aşamalarında antrenör tarafından uygulanan fiziksel ve zihinsel antrenman teknikleri, antrenör özellikleri, sporcuların zihinsel yetenek ve becerileri inceleme alanını oluşturmaktadır. 3. Performansın Önündeki Ruhsal Engellemeleri Kaldırmaya Yönelik Uygulamalar Sporcunun üstün performans göstermesini engelleyebilecek stres, korku, kaygı gibi duygusal faktörlerin incelenmesi ve sporcunun bu durumlarla baş edebilmesi için gerekli stratejilerin öğretilmesidir. 4. Sportif Etkinlikte Sosyal Psikolojik Etkenler Spor psikoloğu; antrenör ile sporcular, sporcularla sporcular arasındaki uyumu ve bu uyumun takım ve antrenör üzerindeki etkilerini incelemektedir. Kişilik özellikleriyle bulunduğu çevreyi birlikte ele alarak yaşadığı sorunları araştırmaktadır. 5. Sportif Etkinliklerin Yapıldığı Ortamdaki Tüm Koşulların Yarattığı Psikolojik Etkenler Spor psikoloğu; spor yapılacak alanın zemini, ısısı, aydınlanması, çevreden gelen etkiler gibi fiziksel koşulların sporcu performansı üzerindeki etkilerini incelemektedir. 16 Spor Psikolojisine Giriş Ölçme ve Değerlendirme A- Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Psikoloji nedir? Bir örnekle açıklayınız. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 2. Spor psikolojisinin ilgi alanları nelerdir? Örneklerle açıklayınız. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 3. Spor psikolojisinin problem alanlarından olan performans arttırıcı uygulamalar nelerdir? Açıklayınız. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. .............................................................................................................................................................. 4. Bireylerin birbirleriyle etkileşimlerini inceleyen psikoloji dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Eğitim Psikolojisi B) Sosyal Psikoloji C) Deneysel Psikoloji D) Gelişim Psiskolojisi E) Spor Psikolojisi 17 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları 18 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları A. ÖĞRENMENİN GENEL TANIMI Ünitemize Hazırlanalım! Yüzmeyi veya bisiklete binmeyi biliyor musunuz? Bu becerileri nasıl öğrendiğinizi, gelişim sırasını hatırlamaya çalışarak açıklayınız. Okuma Metni YAŞAM BİR ÖĞRENME İnsanları diğer canlılardan ayıran en önemli özelliklerinden biri öğrenme kapasiteleridir. Biyolojik bir varlık olarak dünyaya gelen insan, kısa sürede pek çok yeni davranış öğrenir. Önce çevresine bilinçli olarak gülücükler dağıtır; yürümeyi, konuşmayı öğrenir. Sonra giyinmeyi, arkadaşlarıyla oyun oynamayı, okumayı, yazmayı, spor yapmayı öğrenir. Örneklerde görüldüğü gibi bireyin yaptığı davranışların büyük bir çoğunluğu öğrenme ürünüdür. Sizler bu listeyi çok daha fazla uzatabilirsiniz. Öğrenme eski çağlardan beri filozof ve bilim adamlarının farklı biçimlerde tanımladıkları ve açıklamaya çalıştıkları bir kavramdır. Günümüzde psikolog ve eğitimcilerin hemen hemen hepsi öğrenmeyi birbirlerinden farklı olarak tanımlamaktadırlar. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Öğrenme Klasik koşullanma Koşulsuz uyarıcı Edimsel koşullanma Pekiştireç Koşullu uyarıcı Olumlu 1. Tip ceza Koşulsuz tepki Olumsuz 2. Tip ceza Ceza Sosyal öğrenme Bilişsel öğrenme Dikkat Hatırlatma Koşullu tepki 19 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Etkinlik ÖĞRENMEYİ ÖĞRENİYORUM Kaan okuldaki beden eğitimi ve spor dersinde öne takla hareketini yapamıyordu. Öğretmenin bu konudaki uyarılarını değerlendiren Kaan, arkadaşlarını izledi ve çok çalışması gerektiğine karar verdi. Büyük bir çabayla hareketi tekrar tekrar yaparak çalıştı. Bu çalışmaların sonucunda öne takla hareketini tek başına yapar hâle geldi. Kaan bir hafta sonraki beden eğitimi dersinde hareketi uygun bir şekilde yaptı ve öğretmeninden iyi bir not aldı. Yukarıdaki paragrafı yorumlayarak öğrenmenin tanımını oluşturmaya çalışınız. Yaptığınız tanımı arkadaşlarınızla paylaşarak tartışınız? Öğrenme tanımınızı buraya yazabilirsiniz. ........................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. Öğrenme süreci, düşünce tarihi boyunca çeşitli filozoflar, psikologlar ve eğitimciler tarafından tanımlanmaya çalışılmıştır. Davranışçı yaklaşımı benimseyen araştırmacılar insanların ve diğer canlıların öğrenmelerinin birbirine benzediğini ve tüm öğrenmelerin uyarıcı-tepki bağı gibi aynı basit kurala göre işlediğini ileri sürmektedirler. Sosyal öğrenme kuramına göre ise öğrenme, bir modelin gözlenmesi yoluyla gerçekleşir. Bu kuramı savunan kişiler, insanların uyarıcılara tepki veren pasif ve basit bir organizma olmadığını ifade etmektedirler. Bu öğrenme kuramlarının yanında öğrenmenin, bireyin karşılaştığı bir durumu bütün olarak algılaması ve o durumun yorumundaki bir değişim olarak tanımlandığı Gestalt (Geştalt) kuramcıları da vardır. Bilgiyi işleme kuramı olarak ifade edilen kuramda öğrenme, daha önce öğrenilen bilgi ile yeni bilgiyi ilişkilendirme süreci olarak tanımlanırken insancıl kuramda ise insanın bir öğrenme isteği içinde olduğu ve kendisi için anlamlı şeyleri öğreneceği vurgulanmaktadır. Öğrenme konusundaki her kuram öğrenmeyi kendi perspektifinden tanımlamakta ve öğrenme sürecine farklı bir yaklaşım getirmektedir. Bir grup araştırmacı öğrenmeyi yaşantısal deneyimler yoluyla davranışlarda oluşan kalıcı değişimler olarak tanımlamaktadır. Bir başka yönden öğrenme, bireyin kendi yaşantıları aracılığıyla davranışlarında değişiklik oluşturması süreci olarak tanımlamaktadır. Morgan (Morgın) ise öğrenmeyi tekrar ya da yaşantı sonucu davranışta meydana gelen oldukça devamlı bir değişiklik olarak tanımlamaktadır. Bu tanıma göre öğrenmenin üç temel özelliği vardır: 1. Öğrenme, bireyin kendi yaşantıları sonucunda kazanılır. Bireyin çevresinde gördüğü, duyduğu vb. bilgiler farklı olduğu için birikimleri de farklı olmaktadır. Bu yüzden öğrenme bireyseldir. 2. Öğrenme sonucunda değiştirilen davranış, kalıcı izli olmalı, unutulmamalıdır. Kısa süreli, çeşitli maddelerin (uyuşturucu, alkol) kullanımı sonucu ortaya çıkan değişiklikler öğrenme değildir. Öğrenme, bireyin kendi yaşantıları yoluyla davranışlarında meydana gelen kalıcı izli davranış değişikliğidir. 20 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları B. KLASİK KOŞULLANMA Etkinlik NASIL ÖĞRENİYORUZ Aşağıda verilen örneklerden hareketle her öğrenme modelinin temel kavramlarını araştırınız. Temel kavram ve örneklerden yola çıkarak spor psikolojisi ile ilgili kendi örneklerinizi oluşturunuz. KLASİK KOŞULLANMA ÖRNEK Limon gördüğünde ağzı sulanıp irkilme davranışı gösteren bir kişi limon suyunun devamlı olarak limon sıkacağı ile birlikte kullanıldığını görür. Daha sonra limon sıkacağını her gördüğünde ağzı sulanıp irkilme davranışı gösterir. KAVRAM ..……………………………… ..……………………………… …..…………………………… ……..………………………… ……………………………….. ............................................. ............................................. SPORTİF ETKİNLİKLE İLGİLİ ÖRNEK ..…………………………… …..………………………… ………..…………………… ……………..……………… …………………………… ……………....................... ......................................... .......... EDİMSEL KOŞULLANMA ÖRNEK Yeni aldığımız bir spor kıyafetini giydiğimiz zaman arkadaşlarımız kıyafetimizin bize yakıştığını söylerlerse o kıyafeti giyme davranışımız devam eder. KAVRAM ..……………………………… ..……………………………… …..…………………………… ……..………………………… ……………………………….. ............................................. ............................................. SPORTİF ETKİNLİKLE İLGİLİ ÖRNEK ..…………………………… …..………………………… ………..…………………… ……………..……………… …………………………… ……………....................... ......................................... .......... SOSYAL ÖĞRENME MODELİ ÖRNEK KAVRAM Evinin yanındaki oyun parkına arkadaşlarıyla oynamaya giden Ali; arkadaşlarının, bilmediği bir oyun oynadıklarını görmüştür. Ali arkadaşlarını izlediğinde, içlerinden birinin ebe olduğunu, gözlerini kapatarak sayı saydığını ve diğerlerinin de o sırada saklandıklarını gözlemektedir. Ebe olan kişi etrafta diğerlerini aramakta ve bulduklarını ebe alanına sobelemektedir. Bu sırada saklananlar ebeye gözükmeden kaleye gelip sobelemektedir. Ali bir süre oyunu izledikten sonra oyunu öğrenmiş ve “Ben de oynamak istiyorum.” diyerek arkadaşlarının yanına gitmiştir. ..……………………………… ..……………………………… …..…………………………… ……..………………………… ……………………………….. ............................................. ............................................. ..……………………………… ..……………………………… …..…………………………… ……..………………………… ……………………………….. ............................................. ............................................. ..……………………………… ..……………………………… …..…………………………… ……..………………………… ……………………………….. SPORTİF ETKİNLİKLE İLGİLİ ÖRNEK ..…………………………… …..………………………… ………..…………………… ……………..……………… …………………………… ……………........................ .......................................... ..........……………………… ………..…………………… ……………..……………… …………………..………… …………………………… …………………................. .......................................... .................………………… ……………..……………… …………………..………… ………………………..…… …………………………….. 21 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Klasik koşullanma yoluyla öğrenme, ilk kez Rus bilim adamı Ivan Pavlov (İvan Pavlov) tarafından ortaya atılmıştır. Pavlov yaptığı deneyde bir köpeğe düzenli olarak yiyecek vermiştir. Ancak yemek verilmeden hemen önce köpeğin bir zil sesi duymasını sağlayıp bu durumu pek çok defa tekrarlamıştır. Daha sonra zil çalınıp yiyecek verilmediği durumlarda dahi köpeğin salya salgıladığını gözlemlemiştir. Pavlov fizyolojik bir olay olan yiyecek ile salya arasındaki ilişkide yiyeceğe “koşulsuz uyaran”, salyaya “koşulsuz tepki”; zil ve salya arasındaki ilişkide zil sesine yiyeceğin gelişinin ön koşulu olduğu için “koşullu uyarıcı”, salyaya ise “koşullu tepki” adını vermiştir. Yiyecek (Koşulsuz Uyarıcı) Salya (Koşulsuz Tepki) Zil+Yiyecek Salya Zil (Koşullu Uyarıcı) Salya (Koşullu Tepki) Klasik koşullanmanın oluşabilmesi için; 1. Doğal bir uyarıcı (koşulsuz uyarıcı) – tepki bağının olması gerekir. Göze ışık tutunca göz bebeğinin büyümesi, göze üflenince gözün kırpılması, ani bir gürültü karşısında irkilme tepkileri birer koşulsuz uyarıcı ve tepki bağlarıdır. 2. Koşulsuz uyarıcıdan önce koşullu uyarıcının verilmesi ve bu sayede uyarıcıların birleştirilmesi gerekir. (Pavlov’un deneyinde olduğu gibi zil sesi ile yiyeceğin gelişini birleştirmek.) 3. Koşullu uyarıcı ve koşulsuz uyarıcı bağının birçok defa tekrarlanması gereklidir. Fakat korku yaratan yaşantılardan bir tanesinin bile yaşanması hâlinde öğrenme gerçekleşebilir. Gagne (Gagne) (1965), klasik koşullamayı işaret öğrenme olarak tanımlamaktadır. Çünkü koşulsuz uyarıcılardan hemen önce verilen koşullu uyarıcılar, koşulsuz uyarıcının geleceğinin bir habercisidir. Aynı Pavlov’un deneyinde olduğu gibi zil sesinin duyulmasından sonra yiyeceğin geleceğinin bilinmesi salya salgılanmasına neden olmaktadır. Günlük yaşantımızda bizi davranışa yönlendiren kapı zili, saat zili, trafik işaretleri karşısında göstermiş olduğumuz davranışlar birer işaret öğrenmedir. ? Biliyor musunuz? Koşullanma yoluyla öğrenme üzerinde ilk çalışmaları Rus fizyoloğu İvan Pavlov’un (1849-1936) yaptığını biliyor musunuz? C. EDİMSEL KOŞULLANMA Skinner (Sıkiner)’e göre davranış, tepkisel ve edimsel olmak üzere iki çeşittir. Tepkisel davranışlar refleks türü davranışlardan olup klasik koşullanma ile öğrenilmektedir. Edimsel davranışlar ise herhangi bir davranışın sonunda meydana gelen, kişide hoşa giden ya da gitmeyen durumlara göre kontrol edilir. O zaman yapılan davranışın iki türlü sonucu olabilir: 1. Davranış sonucunda organizmanın hoşuna gitmeyen durum. 2. Davranış sonucunda organizmanın hoşuna giden durum. Skinner’e göre bir davranış sonucunda oluşan olumlu durumlar davranışın (edim) tekrar ortaya çıkma olasılığını arttırırken olumsuz durumlar o davranışın tekrar görülme olasılığını zayıflatmaktadır. Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya edimsel koşullanma denir. Edimsel koşullanmanın ortaya çıkmasına neden olan olumlu uyarıcılara pekiştireç, davranış arkasından gelen hoşa gitmeyen durumlar yaratan uyarıcılara ceza adı verilir. Pekiştirilen davranışlar kişi tarafından öğrenilirken cezalandırılan davranışlar davranışın tekrarlanmasını azaltır ya da belli bir süre durdurur. 22 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Pekiştirme olumlu veya olumsuz olmak üzere iki kısımda incelenir. Yapılan bir davranış sonucunda pekiştireç olan uyarıcı verilerek pekiştirme gerçekleştiriliyorsa buna olumlu pekiştirme denir. Sporcunun yaptığı güzel bir harekete aferin denilmesi, başarılı bir karşılaşma sonucunda gazete ve televizyonlarda övgü dolu sözlerle anılması, kazanılan bir karşılaşma sonucunda prim dağıtılması olumlu pekiştirmelere örnek oluşturabilir. Kişinin rahatsızlık veren bir durumdan kurtulması da bir davranışı pekiştirebilir. Buna olumsuz pekiştirme denir. Antrenörün tenkit etmesinden çekinen, futbol alt yapısında oynayan minik bir futbolcunun iyi bir ayak içi vuruşu yapması, onu içinde bulunduğu durumdan kurtarıp rahatlatacaktır. Pekiştireç kullanımı ister olumlu pekiştireç vermek, ister olumsuz pekiştireci kaldırmak biçiminde olsun davranışın görülme olasılığını arttırır. Davranış değiştirmek amacıyla kullanılan diğer bir yöntem de simgesel ödülle pekiştirmedir. Bu yöntemle yapılan davranış için verilecek pekiştireçler doğrudan doğruya verilmez. Bunun yerine yıldız, puan, artı işaretleri gibi simgeler kullanılır. Bu simgeler biriktirilerek gerçek bir ödüle dönüştürülebilir. Bu yöntem sporda bir hareketin öğretilmesi aşamasında hareketin parçalara bölünerek her parçanın ayrı ayrı başarılması durumunda kullanılabilir. Daha önce de söylenildiği gibi kişi için olumsuz bir durum yaratan uyarıcılara ceza denilmektedir. Ceza; davranışın ardından azarlama, kötü not verme gibi doğrudan doğruya uygulanabilen I. tip cezalardan oluşabileceği gibi oyundan çıkartma, fazladan koşu yaptırma (ceza antrenmanı), farklı forma numarasıyla maça çıkma gibi istenilen, sevilen, hoşa giden bir uyarıcının ortamdan çekilmesi ile ifade edilen II. tip cezaların verilmesiyle de gerçekleştirilebilir. ? Biliyor musunuz? Edimsel koşullama araştırmalarının 19. yüzyıllın başında (1898) Thorndike (Törndayk)’ın gerçekleştirdiği bir dizi deneyle başladığını biliyor musunuz? Ç. SOSYAL ÖĞRENME KURAMI İnsan toplumsal bir varlıktır. Davranış öğreniminde klasik ve edimsel koşullanmanın yanında içinde yaşadığı toplumun ve bu toplumu oluşturan bireylerin davranışlarını ve bu davranışlarının sonuçlarını gözleyerek de öğrenir. Çevresindeki diğer insanların yaşamları sonucu pekiştirilen davranışları kendi yaşamına uyarlayarak öğrenen bireyler hoşa gitmeyen davranışları uygulamazlar. İlk bakışta edimsel koşullanma modeline benzeyen sosyal öğrenme modelinde kişiler, davranış öğrenimini ilk başta kendi yaşamları yolu ile öğrenir ve bunu taklit ederler. Televizyondaki spor programlarında, yarışma sonunda yapılan röportajlarda üst düzey performans sporcularına “Örnek aldığınız sporcu kim?” şeklinde sorular sorulmaktadır. Gerçekten de yaptığı spor branşında başarılı olan sporcular o branşta faaliyet gösteren daha alt düzeydeki sporcular tarafından örnek alınırlar. Özellikle yarışmalar sırasında üst düzey performans sporcularının uyguladıkları teknik hareketler, o spor branşıyla ilgilenen herkesin dikkatini çeker ve sporcular o hareketi taklit ederek yapmaya çalışırlar. 23 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Etkinlik AKLIMDA TUTUYORUM Size verilen sayı dizisine 10 saniye süre ile bakınız ve sonrasında sayı dizisinin üzerini kapatarak hatırlamaya çalışınız. Sayıları dizinin yanındaki boşluğa yazınız. 821732645 …………………. Yazmış olduğunuz sayı dizisi ile orijinal dizi arasındaki tutarlılığı (benzerliği) inceleyiniz. Bu durumu arkadaşlarınızla tartışınız. 1. Arkadaşlarınız ne kadar hatırlamış? 2. Farklı hatırlama sebepleriniz nedir? Tartışınız. 3. Bu sayı dizisini ezberleyerek bir ders sonra da hatırlamaya çalışınız. Belleğin Tanımı ve Türleri Bellek: Geçmiş bir olayı ya da bir bilgiyi zihinde tutma ve hatırlama yetisidir. Bir başka deyişle öğrenilen bilgileri depolamaya ve istenildiği zaman kullanmaya olanak sağlayan yetenektir. Belleğin türlerini kısa süreli ve uzun süreli bellek olarak ikiye ayırabiliriz. 1. Kısa süreli bellek: Duyusal kayda gelen bilgilerin kısa bir süre için zihinde tutulmasını ya da uzun süreli belleğe kodlanmasını sağlar. Bu belleğin kapasitesi oldukça sınırlıdır. Araştırmalar bu belleğin kapasitesinin 7±2 yeni bilgi birimi (sayı, harf, obje, isim vb.) ile sınırlı olduğunu göstermektedir. Kısa süreli belleğin bilgiyi koruma süresi ise yaklaşık 20 saniyedir. 2. Uzun süreli bellek: Uzun süreli bellek, yeni gelen bilgilerin eskilerle örgütlenerek saklandığı yerdir. Uzun süreli belleğin kapasitesinin sınırları belli değildir. Bu nedenle sınırsız olarak da kabul edilmektedir. Bilgilerin burada kalma süresi çok uzundur. Kısa süreli bellekte etkin olan bilgiler uzun süreli bellekte edilgen biçimde durur. Bu nedenle kısa süreli bellekteki bilgiler anında hazırlanırken, uzun süreli bellekteki bilgilerin hatırlanması için belli bir süre geçmesi gerekmektedir. Etkinlik BELLEĞİMDE SPOR Basketbol takımının antrenörü takım oyuncularına turnike atışını öğretmek istemektedir. Bunun için turnike atışının aşamalarını gösteren resimleri oyuncularına göstermiştir. Oyunculardan gördükleri hareketleri yapmalarını ister. Uygulama esnasında bazı oyuncuların hareketleri resimde gördükleri ile aynı iken diğerlerininkinde bazı eksikler görülmüştür. Tekrarlar sonucunda tüm takım oyuncularının turnike atmayı öğrendikleri gözlenmiştir. 1. Yukarıda verilen örnek durumda kısa süreli belleğin işlevini tartışınız. 2. Yukarıda verilen örnek durumda uzun süreli belleğin işlevini tartışınız. 3. Yukarıdaki örneği dikkate alarak kendi örneğinizi oluşturunuz. İnceleme Kendi yaptığınız spor branşında uygulanan herhangi bir tekniğin öğrenim aşamasını yazınız. Yazdıklarınızdan yola çıkarak bu aşamaları inceleyiniz. Spor, yalnız beden yeteneğinin bir üstünlüğü sayılmaz. Anlayış ve zekâ, ahlak da bu işe yardım eder. Zekâ ve kavrayışı geri olan kuvvetler; zekâ ve kavrayışı yerinde olan daha az kuvvetlilerle başa çıkamazlar. Ben sporcunun zeki, çevik ve aynı zamanda ahlaklısını severim. Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK Atatürkçülük I, Sayfa : 343 24 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Performans Görevi İÇERİK SÜRE Spor psikolojisinde öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini açıklamak. 2 - 4 hafta BEKLENEN BECERİLER Araştırma ARAÇ VE GEREÇ Çalışma yaprağı Akıl yürütme DEĞERLENDİRME Öz değerlendirme formu Yaratıcılık Gözlem Bu performansta izleyeceğiniz bir antrenmandaki öğrenme ve öğrenme kavramları ile ilgili görüşlerinizi yazarak süreci açıklamaya çalışınız. Performans adı: Öğrenme sürecinin oluşumu Hazırlık 1. Öğrenme sürecini tanımlamak için hangi antrenmanı izleyeceğinize karar veriniz. 2. Antrenmanda gözlemleyeceğiniz davranışları not etmek için gözlem kâğıdı hazırlayınız. 3. Gözlem kâğıdı hazırlarken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. Uygulama 1. Herhangi bir antrenmanı izleyiniz. 2. Gözlem sonuçlarınızı not ediniz. 3. Gözlem sonuçlarınızdan yola çıkarak süreci aşağıdaki şemaya uygun olarak tanımlamaya çalışınız. 4. Süreci tanımlarken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. UYARICI DAVRANIŞ …………………….. …………………….. ……………………. .……………………. .……………………. .…………………… ….………………….. …………………….. …………………….. ……………………... ............................... …………………….. …………………….. ……………………. .……………………. .……………………. .…………………… ….…………………. .……………………. .……………………. .……………………. ............................... PEKİŞTİRME (VARSA) ……………………… ...…………………… …...…...................... CEZA (VARSA) ……………………… ...…………………… …...…...................... ................................ Sunum 1. Elde ettiğiniz bulguları bilgi teknolojilerini kullanarak raporlaştırınız. 2. Sunumunuzu ne kadar sürede yapacağınızı belirleyiniz. 3. Sunumunuzu ürün dosyasına ekleyiniz. Bu performans görevi örnek olarak hazırlanmıştır. Öğretmen isterse farklı bir konuda performans görevi verebilir. 25 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Bellek nedir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. 2. Kısa ve uzun süreli bellek arasındaki farklar nelerdir? Bunu spor ile ilişkilendirerek açıklayınız. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................. B. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz. Bir futbol maçında savunma oyuncusu köşe atışı esnasında rakip ceza sahası içine girmiştir. Bu çıkışı esnasında gol atmıştır. Daha sonra her köşe atışında oyuncu, rakip ceza sahası içine gitmeye başlamıştır. 3. Yukarıdaki örnek durumda “köşe atışı” etmektedir? A) Uyarıcı B) Davranış edimsel koşullanma kavramlarından hangisini ifade C) Genelleme D) Pekiştireç E) Ceza 4. Yukarıdaki örnek durumda futbolcunun ceza sahası içine gitmesi edimsel koşullanma kavramlarından hangisini ifade etmektedir? A) Davranış B) Uyarıcı C) Pekiştireç D) Ceza E) Genelleme 5. Yukarıdaki örnek durumda futbolcunun gol atması edimsel koşullanma kavramlarından hangisini ifade etmektedir? A) Ceza B) Genelleme C) Davranış D) Uyarıcı E) Pekiştireç 6. Hentbol takımının alt yapı antrenörü sporcularına 7 metre atış tekniklerini öğretmek istemektedir. Antrenör, ünlü olan ve iyi 7 metre atışı yaptığı bilinen hentbolcuların video görüntülerini bularak sporcularına izletmiş, sporcuların görüntüleri izledikten sonra bu teknikleri aynen uygulayabildiklerini görmüştür. Yukarıdaki paragraf hangi öğrenme türü ile ilgili bir örnek durumdur? A) Edimsel koşullanma B) Klasik koşullanma C) Sosyal öğrenme modeli D) Bilişsel öğrenme E) Gestalt öğrenme modeli 7. Orhan, antrenörünün penaltı atış tekniğini antrenmanlarda izlemiştir. Birkaç gün sonra maçta Orhan penaltı atışını gördüğü şekliyle kullanmış ve gol atmıştır. Antrenörü, Orhan’ı arkadaşlarının yanında övmüştür. Antrenöründen övgü alan Orhan penaltı atışında bu tekniği daha sık kullanmıştır. Yukarıdaki duruma göre Orhan hangi öğrenme süreçlerini yaşamıştır? A) Sosyal öğrenme – edimsel koşullanma B) Bilişsel öğrenme – tepkisel koşullanma C) Tepkisel koşullanma – edimsel koşullanma D) Bilişsel öğrenme – sosyal öğrenme E) Sosyal öğrenme – tepkisel koşullanma 26 Öğrenme ve Öğrenme Kuramları 8. Genç sporcuların, yıldız sporcuları izleyerek olumlu ve olumsuz birçok davranış öğrendikleri iddia edilmektedir. Bu iddia aşağıdaki yaklaşımlardan hangisiyle örtüşür? A) Tepkisel koşullanma B) Bilişsel öğrenme C) Edimsel koşullanma D) Gestalt öğrenme modeli E) Sosyal öğrenme 9. Kolumuzu soğuk suya soktuğumuzda kolumuzdaki damarlarda büzüşme meydana gelir. Kol soğuk suya sokulurken aynı anda zil çalınmıştır. Denemeler birkaç kez tekrar edildikten sonra sadece zil sesi verildiğinde kol damarlarında büzüşme görülmüştür. Örneğe uygun olarak kutucukları doldurunuz. Koşulsuz Uyarıcı Koşulsuz Tepki C. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız. 10. Öğrenme sonucunda mutlaka bir davranış değişikliği meydana gelir. ( ) 11. Öğrenme yaşantı ürünüdür. ( ) 12. Öğrenme toplumsaldır. ( ) 13. Kısa süreli davranış değişiklikleri de öğrenmedir. ( ) 27 Sporda Güdülenme 28 Sporda Güdülenme A. GÜDÜ (MOTİV) VE GÜDÜLENME KAVRAMLARI Ünitemize Hazırlanalım! 1. Sporcular neden hızlı koşmaya çalışır? Araştırınız. 2. Yıldız sporcular müsabakadayken ara sıra beklenenden daha az performans gösterirler. Neden? Araştırınız. Okuma Metni PERFORMANS ÇALIŞMALARI İnsan davranışı çok boyutludur ve bu nedenle kolayca gözlenmesi mümkün değildir. Güdüler, bireyin kendi duygu ve düşüncelerinden ya da çevresel kaynaklardan etkilenir. Sporcuların güdülenmesinin altında yatan birçok sebep vardır. Bunlar fiziksel olabildiği gibi sosyal kaynaklı da olabilir. Çünkü insan fiziksel varlığını da sosyal varlığını da sürdürmek zorundadır. Bunları anlamada spor yapanların ve yapmayanların özelliklerini değerlendirmek yararlı bilgiler vermektedir. Sporda başarılı olmayı veya başarılar arasındaki farklılıkları anlamak için sporda güdülenmenin öneminin ve güdülenme modellerinin bilinmesi gerekir. Sporcuların nasıl güdüleneceği ve çalıştırıcıların nasıl davranacağı önemli bir konudur. Sporcuyu güdülemenin özel spor güdülenmesi yönünden zor olmadığı söylenebilir. Güdülenme, spor kamuoyunca başarılı kabul edilen sporcuların yaptığı antrenmanların, öğretmenlerin kitle iletişim araçlarının ve toplum liderlerinin etkisiyle sağlanabilir. Burada önemli olan, spor yapma olanaklarını sunmak ve bu imkânlara ulaşabilirliği sağlamaktır. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Güdü İkincil Güdüler Birincil Güdüler Güdülenme Güdülenme Kuramları Hiyerarşi Kuramı Başarı Gereksinimi Kuramı Hedefi Gerçekleştirme Kuramı Yükleme Kuramı Başarılı Olma Güdüsü Benlik Yönelimli İçsel Başarısızlıktan Kaçınma Güdüsü Görev Yönelimli Dışsal Kontrol Edilebilirlik 29 Sporda Güdülenme Etkinlik GÜDÜLENMELİ Yukarıdaki sporcu fotoğraflarını inceleyiniz. Bu başarılı sporcuları başarıya götüren nedenleri düşünerek sınıf arkadaşlarınızla tartışınız. • Bir bireyin, spor etkinlikleriyle giderebileceği gereksinimleri var mıdır? Araştırınız. • Sporcular neden bir numara olmak ister? Düşününüz. • Bir sporcu neden her zaman aynı performansı gösteremez? Açıklayınız. • Bir sporcu neden aşırı çalışır? Düşününüz. Nasıl oluyor da aç olduğumuzun farkına varabiliyoruz? Yalnız aç olduğumuzun farkına varmakla kalmıyor, belli türden bir yiyeceği canımızın çektiğini nasıl anlayabiliyoruz? Böyle soruların cevabını bulmaya çalıştığımız zaman karşımıza güdülenme psikolojisinin çıktığını görüyoruz. Güdü (motiv); kişinin enerjisini ve davranışlarını, istekleri, arzuları, gereksinimleri doğrultusunda yönlendiren içsel uyarım durumudur. Açlık, susuzluk gibi fizyolojik kökenli güdülere dürtü adı verilir. Bireylere özgü doyurulmamış bir arzunun, isteğin ya da fizyolojik bir yoksunluğun yarattığı içsel gerilim durumuna da gereksinim (ihtiyaç) denir. Güdüler, organizmayı uyararak faaliyete geçirir ve davranışı belirli bir amaca doğru yöneltir. Organizmanın davranışında bu iki özellik gözlendiği zaman organizmanın güdülenmiş olduğu kabul edilir. Güdülenme, bireylerde belirli şeylere karşı duyulan gereksinmeyle başlar.Bir gereksinme oluşunca bireyde onu karşılama isteği belirir. Böylece birey itici bir güçle uyarılmaya başlar. Bu uyarılmalar bireyi belli davranışlara iter. Bireyin amacı kendisine gereksinmelere karşı duyduğu isteğin doyumunu sağlamaktır. B. GÜDÜLERİN SINIFLANDIRILMASI Bireyi belli bir eyleme doğru yönlendiren, uyandırıp iten, psikolojik olgu olan güdü ikiye ayrılır. 1. Birincil güdüler: Yeme, içme, soluk alıp-verme gibi fizyolojik (biyolojik) özellikli olup geciktirilemeyen, ertelenemeyen, mutlaka karşılanması gerekli gereksinimlerdir. 2. İkincil güdüler: Toplumda saygın bir yer edinme, tanınma, sevilen ve sayılan biri olma gibi kısa bir süre içinde doyurulması mümkün olmayan fakat uzun süreli davranışları harekete geçirebilecek türdeki toplumsal ve psikolojik özellikli güdülerdir. 30 Sporda Güdülenme C. DAVRANIŞIN OLUŞUMU VE GÜDÜLENME İLİŞKİSİ Organizma, yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan su gibi bir madde ya da uyku gibi bir koşuldan mahrum bırakılmışsa organizmanın bu durumuna gereksinme (gereksinim, ihtiyaç) hâli adı verilir. Gereksinme hâli organizmada homeostatik denge bozukluğuna ya da bir eksikliğe neden olur. Bir gereksinme ortaya çıktığında organizma gerginlik ve huzursuzluk duygusu duyar. Bu gerginlik ve huzursuzluk durumu organizmayı harekete hazırlar. Organizmanın bu durumuna dürtü hâli adı verilir. Bu gergin hâl, organizmayı gereksinmesini giderme yönünde harekete iter. Gereksinme giderildikten sonra organizmanın gerginliği azalır ve organizma normal hâle geçer. Örneğin susamış bir kedi su gereksinimini giderme isteği duyar ve davranışı su arama ve içme yönünde olur. Suyu içtikten sonra kedinin su gereksinmesi karşılanmış olduğundan dürtü hâli ortadan kalkar. Futbol takımındaki bir hücum oyuncusu maç esnasında gol atma ihtiyacı içindedir. Çünkü bu onun görevidir. Bu görevini yapma isteği hücum oyuncusunda bir gerginlik durumu yaratır ve gol atmak için çalışır. Bu çalışmalarının sonunda gol atabilirse bir süreliğine sporcu denge konumuna gelir. Bu denge durumu bir süre sonra ihtiyacın tekrar ortaya çıkması ile bozulur. Örneklerden ve şekilden de anlaşılacağı üzere güdülenmiş davranış, ihtiyacın ortaya çıkması ile başlar; ihtiyaç gerginlik yaratır ve ardından davranış oluşur. Davranış, ihtiyacı gidermeye yönelik olursa organizmada denge durumu oluşur. Bu denge durumu bir ihtiyaç daha ortaya çıkana kadar sürer. Etkinlik GÜDÜLERİ SINIFLAYALIM Lise ikinci sınıf öğrencisi Can’ın basketbola başlamasının ve basketbola devam etmesinin altında yatan temel güdüleri düşünerek aşağıdaki kutuları doldurunuz. Birincil Güdüler (Varsa) İkincil Güdüler (Varsa) Profesyonel lig futbol oyuncusu olan Cem’in profesyonel olarak futbol oynamasının ve oynamaya devam etmesinin altında yatan temel güdüleri düşünerek aşağıdaki kutuları doldurunuz. Birincil Güdüler (Varsa) İkincil Güdüler (Varsa) 31 Sporda Güdülenme Ç. GÜDÜLENME KURAMLARI 1. Hiyerarşi Kuramı Maslow (Maslov), insan güdülerini bir piramit gibi birbiri üstüne merdiven basamağı şeklinde çıkan aşamalı bir düzen içinde düşünmüştür. Bu güdü piramidinin temelinde biyolojik güdüler (birincil güdüler) yer alırken üst katlarında ise psikolojik güdüler (ikincil güdüler) yer alır. Temeldeki bir güdünün gereksinmeleri azami ölçüde karşılanmadan birey üst düzeydeki güdülerden etkilenmez. Alt düzeydeki güdüler doyuma ulaşınca birey, üst düzeydeki güdülere hazır hâle gelir. Bir gemi kazası sonrasında kendinizi bir ıssız adada buluyorsunuz. Açsınız, elbiseleriniz yırtılmış, nerede olduğunuzu da bilemiyorsunuz. Böyle bir durumdayken “Şu güzelim adanın ve denizin resmini yapmalıyım.” diye düşünmeyiz büyük bir ihtimalle. İlk yapacağımız iş açlığımızı ve susuzluğumuzu gidermenin yolunu aramak olacaktır. Birincil güdülerimizi doyurduktan sonra geceyi güvenlik içerisinde geçirebileceğimiz bir yer arayışına girebiliriz. Tüm bu ihtiyaçlarımız doyurulursa “Adada başka insanlar var mı?” sorusu aklımıza takılır ve arayışa başlarız. İnsanların temel güdüleri doyurulduktan sonra ancak toplum içerisinde kendilerine saygın bir yer edinme ve topluluğa ait olmayı isterler ve kendilerini gerçekleştirmeye çalışırlar. Sporcular da aynı şekilde temel ihtiyaçlarını giderdikten sonra şöhret ararlar. Sonrasında da yaptıkları spor dalında en büyük olmak ve tüm dünyaca tanınmak arzusu içerisinde olurlar. Piramidin tepesinde yer alan kendini gerçekleştirme aşamasına herkes ulaşamayabilir. Fakat büyük ressam, sanatkâr, sporcu, yazar, devlet adamı vb. kişiler bu aşamaya gelerek yaşamlarının en önemli deneyimlerini gerçekleştirmiş olurlar. Kendini gerçekleştirmiş kimseler her zaman tanınmış kimseler olmak zorunda değildir. Yaşamını son derece anlamlı gören ve yaşamın her dakikasının önemini bilerek yaşayabilen kişiler, ister tanınmış ister tanınmamış olsun, bu aşamaya ulaşmış kabul edilirler. İhtiyaçlar hiyerarşisi ile ilgili şu noktalar üzerinde durmak gerekir: a. Piramitte üst düzeydeki bir güdüye gidebilmek için alt düzeydeki tüm güdülerin tam anlamıyla doyuma ulaşma zorunluluğu yoktur. Bu güdülerin belirli bir oranda doyurulması sayesinde birey diğer düzeye hazır hâle getirilebilir. b. Kişiler arasında piramit basamaklarına verilen önem değişebilir. Bazı bireyler için sosyal ilişkiler kurarak insanlarla yakınlaşma güdüsü, emniyet ve korunma düzeyinden daha önce gelebilir fakat bir başkası için bu doğru olmayabilir. c. İnsanların içinde büyüdüğü sosyal çevre ve kültür, kişinin hangi düzeydeki güdülerinin daha belirgin ve baskın bir rol oynayacağını saptar. 2. Hedef Gerçekleştirme Kuramı Bu kuram, sporcuların başarılarını değerlendirme biçimlerinin, sporcu başarısını tahmin etmede önemli olacağını vurgular. Bu durumu anlatan şu örneği inceleyelim: Bir yarışmada birinci olan fakat bu duruma farklı tepkiler gösteren iki sporcu düşünelim. İlk sporcu birinci olmasına karşın yaptığı dereceden hoşnut olmayabilir. Diğer sporcu ise iyi bir performans göstermeyip rakiplerinin derecelerini bekler. Rakipleri kendi derecesini geçemeyip birinci olursa aşırı sevinir. Bu iki örnekte farklı davranışlar sergilemesinin nedeni, sporcuların başarı hedeflerinin farklı olmasıdır. Başarı hedefi, benlik yönelimli ve görev yönelimli başarı hedefi olmak üzere ikiye ayrılır. Bir sporcunun yarışmayla ilgili olarak kendi yeteneğini rakiplerinin yeteneğiyle karşılaştırması ve kendisini başarı durumunda “yetenekli”, başarısızlık durumunda “yeteneksiz” olarak değerlendirmesine benlik yönelimli başarı hedefi adı verilir. Sporcunun hedeflerini kendi performansına göre belirlemesi ve kendini başka sporcularla karşılaştırmamasına da görev yönelimli başarı hedefi denir. 32 Sporda Güdülenme 3. Başarı Gereksinimleri Kuramı Başarı gereksinimi kuramına göre başarı gereksinimi öğrenilmiş, kararlı bir özelliktir. Başarı gereksinimi fazla olan sporcuların zor durumları aradıkları, mücadeleyi sevdikleri ve antrenmanlardan sıkılmadan performanslarını en üst seviyeye taşımaya çalıştıkları bilinmektedir. Bir sporcuda başarı gereksinmesi iki kişilik özelliği ile belirlenir: Başarılı olma güdüsü ve başarısızlıktan kaçınma güdüsü. Kişinin başarılı olma güdüsünün (başarılı olma isteğinin) başarısızlıktan kaçınma güdüsünden (başarısız olmaktan korkmasından) daha büyük olduğu durumda başarı gereksinmesi ortaya çıkar ve sporcu davranışa yönelir. Başarı gereksinmesinde iki durumsal faktör öne çıkmaktadır. Bunlar; başarı olasılığı ve başarının özendirici değeridir. Bu iki faktör birbiriyle ters orantılı olarak hareket etmektedir. Bir yarışmada başarılı olma olasılığımız %100 ise o yarışmanın özendirici değeri 0 (sıfır) olacaktır. Yarışmanın özendirici değeri sıfır olduğunda sporcu o yarışmaya hazırlanmak ve yarışma esnasında performans göstermek için güdülenmeyecektir. Sporcuları antrenman yapmaya ve performans göstermeye iten temel fakör yarışmadaki başarının özendirici değeridir. Bunu en açık şekilde futbol maçlarında görmekteyiz. Türkiye Süper Futbol Liginde her sene şampiyonluğa oynayan dört büyük futbol takımının ligin alt sıralarındaki takımlarla maç yaparken yeterince güdülenmeyişlerini o maçın özendirici değerinin düşük olmasına bağlayabiliriz. Diğer taraftan alt sıralardaki takımların dört büyüklerle yaptıkları maçları kazanma olasılıkları (başarı olasılığı) düşük olduğu için bu maçların özendirici değeri yüksek olmaktadır ve takımlar maçlara daha çok güdülenmektedir. 4. Yükleme Kuramı Bir maç sonrası sporcuların vermiş oldukları demeçlere baktığımızda kazanan takımın oyuncularının genel de “çok çalıştık”, “kazanmayı hak ettik”, “bu başarı tesadüfi değildir”, “takımımız çok yetenekli sporculardan oluşmaktadır” gibi ifadeleri kullandıklarını görmekteyiz. Oysa ki kaybeden takımın sporcuları “çok şansızdık”, “hakem yanlı tutum sergiledi”, “yanlış kararların kurbanı olduk” ifadelerini kullanmaktadır. Açıklamalardan da görüldüğü gibi sporcular başarılarını ya da başarısızlıklarını çeşitli nedenlere bağlarlar. Bu nedenler, kazanan ve kaybeden sporculara göre farklılık gösterebilir. Verilen örnekteki açıklamalara bakıldığında bunların içsel ya da dışsal nedenlere bağlı oldukları ve yine bu nedenlerin kontrol edilebilir veya kontrol edilemez olduğu görülebilir. Eğer sporcu kaybetme nedenini şansla açıklıyorsa dışsal ve kontrol edilemez bir kaynağa bağlıyor demektir. Benzer bir şekilde kazanma nedenini çok çalışma olarak açıklayan sporcu içsel ve kontrol edilebilir kaynaklara yükleme yapmış olmaktadır. Çünkü çok çalışmak ya da çalışmamak kişinin kendisinden (içsel) kaynaklanan bir durumdur. Tablo-1’de sporcuların başarı ya da başarısızlıklarının nedenleri sunulmuştur. Genellikle kazanan sporcular kazanma nedenlerini ya çok çalışmalarına ya da yetenekli olmalarına bağlarlarken; kaybeden sporcular kaybetme nedenlerini daha çok şanslarının olmamasına bağlayabilirler. Tablo-1: Nedensellik Odağı İçsel Dışsal İstikrarlı İstikrarsız İstikrarlı İstikrarsız Kontrol edilebilir İstikrarlı çaba İstikrarsız çaba Başkalarının istikrarlı çabası Başkalarının istikrarsız çabası Kontrol edilemez Yetenek Duygu Görevin kolaylığı Şans 33 Sporda Güdülenme Yetenek ve çabayla başarının açıklanması sporcunun kendisiyle ilgili pozitif bir tutum geliştirmesine neden olup benlik saygısını arttıracaktır. Ayrıca sporcu “Ben yetenekliyim.” derken “Çaba sarf ettiğim için kazandım.” da diyebilmelidir. Bir çok yetenekli sporcunun yeterli çabayı göstermediği için sahip olduğu yeteneğin çok altında performans sergilediğine ülkemizde şahit olmaktayız. Bu noktada yetenek tek başına yeterli olmamaktadır. Yetenekle birlikte çalıştığı için kazandığının söylenmesi sporcularda “Ancak çalıştığım zaman kazanırım.” düşüncesinin gelişmesine neden olacaktır. Diğer bir deyişle kontrol edilebilir faktörlerin sporcular tarafından içselleştirilmesi önemli olmaktadır. Eğer başarı yetenek ve çaba ile açıklanacak olursa sporcu “Çok çalıştığım zaman başarılı olurum.” düşüncesini genelleyecektir. Başarının şans gibi dışsal bir nedene bağlanmış olması sporcunun yeteneğinin ve çabasının farkında olmadığını anlatır. Bu durumda sporcunun başarı ve başarısızlık nedenleri kendisinin dışındadır. Özellikle başarılarını şansa bağlayan sporcularda kendine şans getirmesi için kurban kesme, adak adama, türbelere gitme gibi eylemler sıklıkla görülmektedir. Kaybedilen bir yarışmanın nedenini kontrol edilemeyen faktörlerle açıklamak mantıklıdır. Çünkü sporcuya kaybetme nedeni olarak kendi kontrolünde olmayan faktörlerin gösterilmesi, sporcunun kendi kontrolünde bulundurabileceği faktörlere yoğunlaşmasını sağlayacaktır. Sporcular kazanma nedenlerini içsel, istikrarlı ve kontrol edilebilir; kaybetme nedenlerini de dışsal, istikrarsız ve kontrol edilemez nedenlerle açıklamaları yönünde eğitilmeli ve teşvik edilmelidir. Etkinlik HEDEFİNİ BELİRLE Aşağıda başlıkları verilen kuramlarla ilgili örnek durumlar oluşturarak kutucuklara yazınız. Hiyerarşi Kuramı Hedefi Gerçekleştirme Kuramı Başarı Gereksinimi Kuramı Yükleme Kuramı ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... ………………........... BENZERLİKLER 34 FARKLILIKLAR Sporda Güdülenme D. SPORCULARI GÜDÜLEMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR Etkinlik NASIL GÜDÜLEYELİM? Yapmış olduğunuz spor dalını göz önüne alarak kendi güdülenme sürecinizi düşününüz. Bir sporcunun güdülenme sürecinde dikkat edilmesi gereken noktaların neler olabileceğini listelemeye çalışınız. 1. ................................................................................................................................. 2. ................................................................................................................................. 3. ................................................................................................................................. 4. ................................................................................................................................. 5. ................................................................................................................................. 6. ................................................................................................................................. 7. ................................................................................................................................. 8. ................................................................................................................................. 9. ................................................................................................................................. Antrenörlerin ve sporcuların güdülenmelerine yardımcı olmada dikkat edilmesi gereken bazı önemli noktalar vardır. Bunlar: • Sporcunun, spor yapmasının altında yatan nedenleri belirlemek, • Ödül kavramının hangi sporcular için hangi davranış ve koşulları karşıladığını belirlemek, • Sporcuda güdülenmeyi sağlayabilecek hedef davranışları doğru olarak belirlemek, • Sporcunun başarı ya da başarısızlığına neden olan etkenleri bulabilmek için sporcunun bu konudaki söylemlerinden yararlanmak, • Sporcuyu bir bütün olarak psikolojik, bedensel ve toplumsal yönleriyle tanımak, • Sporcunun başarı güdüsü ile ilgili düzeyini belirlemek, • Sporcunun başarısızlıktan kaçınma gibi eğiliminin olup olmadığını belirlemek, • Sporcunun yerleşmiş diğer kişisel özelliklerini belirlemek, • Sporcunun ilgi alanlarını, verdiği kararları, yaptığı seçimleri, planlarını ve amaçlarını anlamaya çalışmaktır. Yorgunluk her insan, her canlı için doğal bir durumdur. Fakat insanda yorgunluğu yenebilecek manevi bir kuvvet vardır ki işte bu kuvvet, yorulanları dinlendirmeden yürütür. Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK Atatürkçülük I, Sayfa: 341 35 Sporda Güdülenme E. SPORCULARI GÜDÜLEME STRATEJİLERİ 1. Ödül Kullanarak Güdüleme Ödül, yapılan davranış sonrasında verildiğinde o davranışın ileride görülme olasılığını artırır. Sporcularda da doğru ve yerinde verilen ödüller onların güdülenmesinde etkili bir yoldur. Ödül maddi ya da manevi özellikte olabilir. Ödül kullanarak güdülemede ödülün niteliğinin ve miktarının doğru seçilmesi önemlidir. Ödülün doğru kullanılabilmesi için çalıştırıcının; sporcunun kişiliğini, sosyokültürel özelliklerini iyi bilmesi gerekir. Ödülün sık ve yüksek miktarlarda verilmesi zamanla güdüleyici etkisinin azalmasına, sporcuların doyuma ulaşmalarına ve güdülemede yararsız olmasına neden olabilir. 2. Uyararak Güdüleme Bu yöntemde çalıştırıcı ile sporcunun çeşitli konularla değerlendirme yapması temeldir. Bu güdüleme türünde çalıştırıcı merkezdedir ve değerlendirme yaparken amacı bellidir. Değerlendirmeye spor, sporda başarı, sporun birey için önemi gibi genel konularla başlanır. Daha sonra başarının ve başarısızlığın olumlu ve olumsuz etkileri üzerinde durulur. Tüm bu konular konuşulduktan sonra sporcunun performansını arttırabilmesi için sporcunun yeteneklerini doğru olarak tanıması, başarılı olmayı istemesi, başarısız olmanın olası sonuçlarını istememesi, yeterince çalıştığında başarılı olacağına inanmasıdır. 3. Korkuyu Kullanarak Güdüleme Sporcuların korkutularak güdülenmesi, ilk bakışta olumsuz bir durum yaratır gibi görünse de burada sözü edilen şey, sadece korkulan bir durum yaratmanın ötesinde sporcuların duyarlı olduğu konuların öne çıkarılarak vurgulanmasıdır. Bunları yapmaya çalışırken aşırıya kaçılmaması önemlidir. “Ders notların kötü gelirse takımdan çıkarılırsın.”, “Bu davranışlarına devam edersen kadro dışı kalırsın.” gibi antrenör ifadeleri, sporcunun bazı davranışları yapmaya güdülenmesine yol açabilir. Çalıştırıcı, sporcunun olası sakatlık durumlarından kaçınması için bazı davranışları yapmasının önemini vurgulayabilir. Bu sayede sporcu sakatlanmamak için bazı davranışları yapmaya güdülenebilir. Bir diğer yol ise sporcunun başarısız olmasının yaratacağı etkiden yararlanarak sporcunun belirli davranışları yapmaya güdülenmesi durumudur. Etkinlik GÜDÜLENDİM ÖDÜL KULLANARAK GÜDÜLEME UYARARAK GÜDÜLEME KORKUYU KULLANARAK GÜDÜLEME 1. Sporculuk yaşantınız içerisindeki tecrübelerinize dayanarak yukarıdaki kutulara başlıklara uygun örnekler yazınız. 2. Örneklerden yola çıkarak kendi güdülenme stratejinizi belirlemeye çalışınız. 36 Sporda Güdülenme “Forma aşkı için oynadım. Futbol takımımı çok seviyorum. Sakatlığımı tam olarak atlatamadan büyük bir özveri ile derbi maçına çıktım ve bu aşkla derbide elimden geleni yaptım.” şeklinde bir beyanat okuduğumuzda neler düşünüyoruz? Bu futbolcunun maça çıkmasının altında yatan nedenler neler olabilir? Bir diğer deyişle bu futbolcuyu motive eden güdüler nelerdir? Araştırınız. Performans Görevi İÇERİK SÜRE Sporcunun güdülenmesinde dikkat edilecek noktaları saptamak. 2 - 4 Hafta BEKLENEN BECERİLER ARAÇ VE GEREÇ Araştırma Kâğıt Akıl yürütme Kalem DEĞERLENDİRME Öz değerlendirme formu Yaratıcılık Raporlaştırma Bu performansta: Aktif spor yapan bir sporcunun en iyi hangi şekilde güdülendiğini belirleyip (güdülenme stratejisini) bilgi teknolojilerini kullanarak raporlaştırınız. Performans Adı: Nasıl güdülenilir? Hazırlık 1. Güdülenme stratejisini belirlemeye çalışacağınız sporcuyu seçiniz. 2. Sporcu ile yapılacak görüşmede soracağınız soruları belirleyiniz. 3. Soruları hazırlarken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. Uygulama 1. Sporcu ile görüşmenizi yapınız. 2. Görüşme sonucunda sporcunun güdülenme stratejisini ortaya koymaya çalışınız. 3. Çalışmalarınızda öğretmeninizden yardım alabilirsiniz. Sunum 1. Elde ettiğiniz bulguları bilgi teknolojilerini kullanarak raporlaştırınız. 2. Sunumunuzu ne kadar sürede yapacağınızı belirleyiniz. 3. Sunumunuzu ürün dosyanıza ekleyiniz. Bu performans görevi örnek olarak hazırlanmıştır, öğretmen isterse farklı bir konuda performans görevi verebilir. ? Biliyor musunuz? • Motivasyonun güdülenmeyle eş anlamlı olduğunu biliyor musunuz? • Güdü ile ilgili en kapsamlı araştırmalardan birini Maslow’un yaptığını biliyor musunuz? 37 Sporda Güdülenme Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi herhangi bir ihtiyacını doyurmak amacıyla bireyi belli davranışlara yönlendiren güce verilen addır? A) Dürtü B) Güdü C) İlgi D) Dikkat E) Merak 2. Aşağıdakilerden hangisi başarı ve başarısızlıklarını kontrol edilebilir değişkenlere bağlama eğiliminde olan bir sporcunun gelecek müsabaka ile ilgili beklentisi olabilir? A) Kesin olarak galip geleceğini düşünür. B) Galibiyet olasılığının yüksek olacağını düşünür. C) Galibiyet ve mağlubiyet olasılığına ilişkin beklentisi aynı düzeydedir. D) Mağlubiyet olasılığının daha yüksek olduğu kanısındadır. E) Galibiyet olasılığının bulunmadığını düşünür. 3. Aşağıdakilerden hangisi Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinin en üst basamağıdır? A) Açlık B) Sevgi C) Kendini gerçekleştirme D) Güvenlik E) Yaşama 4. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerine göre daha üst düzeyde bir gereksinimdir? A) Yaşama B) Entelektüel başarı C) Ait olma D) Güvenlik E) Estetik beğeni 5. Aşağıdakilerden hangisinde şampiyonluğu hedefleyen bir sporcunun amacına ulaştıktan sonraki güdülenme düzeyi doğru ifade edilmiştir? A) Giderek düşer. B) Sabit kalır. C) Giderek yükselir. D) Biraz düşer, sonra durur. E) Biraz yükselir, sonra düşer. 38 Sporda Güdülenme Okuma Metni ATATÜRK VE KURTDERELİ MEHMET PEHLİVAN Atatürk, 16 Kasım 1931 günü, yalnız yurdumuzda değil bütün dünyada da ünü yayılmış bir güreşçi olan Kurtdereli Mehmet Pehlivan’a bir mektup yazmışlardı. “Çocuk Esirgeme Kurumu Ankara’da Türk pehlivanları arasında büyük bir müsabaka tertip etmişti. Türkiye’ nin her tarafından bu müsabakalara birçok pehlivan gelmişti. Eski ve namdar güreşçiler de bu müsabakaların hakemliğine seçilmişlerdi. Kurtdereli bunlar arasında bütün salahiyet ve kudretiyle en büyük yeri almıştı. O günlerde kendisi ile konuşanlar başarısındaki sırrı öğrenmek istediler. Koca Türk: “Muvaffakıyetim için ben her güreşte arkamda Türk milletinin bulunduğunu ve millet sevgisini düşünürüm.” diyerek yabancılarla güreşirken niçin hassas davrandığını mükemmel surette izah etti. Kurtdereli’nin genç güreşçilere verdiği bu öğütten haberdar olan ebedî şef Atatürk aşağıdaki mektubu kendisine gönderdi. Atatürk’ün yazdığı ve Türk sporu için önemli bir direktif olan bu mektup şu şekildedir. ANKARA 15.11.1931 Kurtdereli Mehmet Pehlivana Seni, cihanda büyük ün almış bir Türk pehlivanı tanıdım. Parlak muvaffakıyetinin sırrını izah ettiğini de öğrendim. Bu dediğini, en az yaptıkların kadar beğendim. Onun için senin bu değerli sözünü Türk sporcularına bir meslek düsturu olarak kaydediyorum. Bununla senden ve sözlerinden ne kadar memnun olduğumu anlarsın. Pehlivan, “Ömrünün tam sağlıkla uzun sürmesini dilerim.” GAZİ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK Belgeleri İle Türk Spor Tarihi Cilt-1’den alınmıştır. 39 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık 40 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık A. KAYGI KAVRAMI Ünitemize Hazırlanalım! 1. Endişeli arkadaşlarınız var mı? Bu arkadaşlarınız ne tür davranışlar göstermektedirler? Belirtiniz. 2. Spor yarışmalarından önce arkadaşlarınızın ne tür kaygı belirtileri gösterdiklerini söyleyiniz. 3. Arkadaşlarınızın kaygıları ile spor yarışmalarındaki performansları arasında farklılık var mı? Karşılaştırmaya çalışınız. Okuma Metni PSİKOLOG ÇAĞRILDI Millî takımlar teknik direktörümüz, futbolcuların stresini azaltmak için bir psikoloğu İsviçre’ye getirtti. Psikolog, oyuncularla bire bir görüşmeler yaptı. Türkiye’yi 2006 Dünya Kupası Finalleri’ne taşıyacak olan zorlu baraj maçlarının ilk doksan dakikasına saatler kala, ayyıldızlı futbolcuların heyecanı ve stresi doruk noktaya ulaştı. Kritik mücadele öncesinde sakat ve cezalı oyuncuların durumu ile büyük sıkıntı yaşayan teknik direktör, bu konuda da önlemini alarak psikoloğu İstanbul’dan İsviçre’ye getirtti. Önceki gece geç saatlerde kampa katılan uzman, hayati maçlar öncesinde oyuncularla bire bir görüşmeler yaparak çalışmasına başladı. Psikoloğun, teknik heyetin belirlediği bazı futbolcularla özel sohbetlerde bulunduğu kaydedildi. Uzman psikolog, millî takım kampında bundan önceki çalışmalara benzer uygulamalarda bulunduğunu söyleyerek, “Oyuncularımızın hepsi iyi birer profesyonel. Gerekli çalışmalarımızı yaparak onları en iyi şekilde bu maça çıkarmak istiyoruz.” ifadesini kullandı. Milliyet Gazetesi Haberi Kavram Haritası Sporcularda Kaygı ve Stres İle Başa Çıkma Yolları Duyarsızlaştırma Yarışmanın Önemini Hafifletme Tekniği Sporcuları Seyirci Stresine Alıştırma Tekniği Zihinsel Teknikler Nefes Alıp Verme Teknikleri 41 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Kaygı, Stres, Uyarılmışlık Kaygı Durumluk Kaygı Stres Sürekli Kaygı Fiziksel Çevreden Kaynaklanan Uyarılmışlık Görevden Kaynaklanan Psikososyal Özelliklerden Kaynaklanan Fiziksel Boyut Fiziksel Boyut Fiziksel Tepki Fiziksel Tepki Fiziksel Tepki Zihinsel Boyut Zihinsel Boyut Psikolojik Tepkiler Psikolojik Tepkiler Psikolojik Tepkiler Davranışsal Boyut Davranışsal Boyut Davranışsal Boyut Etkinlik EYVAH KAYGI Şu anda okuduğunuz okulu kazanabilmek için girdiğiniz özel yetenek sınavını hatırlayınız. O günlerde yaşadığınız duygu, düşünce ve fiziksel tepkilerinizi anımsayarak yaşadıklarınızı yazınız. 1. Sınav öncesinde gireceğiniz sınavla ilgili neler düşünmüştünüz? 2. Sınav öncesinde vücudunuzda ne tür fiziksel tepkiler (terleme, mide ağrısı, kalp atımı hızlanması vb.) meydana gelmişti? Yazdığınız metni ve cevapları sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşarak kaygı ve kaygı durumlarının tanımlarını yapmaya çalışınız. 42 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Kaygı ile ilgili olarak yapılan pek çok tanım vardır. Kaygı Michael Anshel (Ansel)’e göre algılanan tehdit iken, Ruby Cox’a göre artmış fizyolojik uyarılmışlık ve subjektif bir endişedir. Weinberg (Venberg) ve Gould (Gauld)’ a göre ise vücudun uyarılmışlığı ile birlikte bulunan sinirlilik, endişe ve sıkıntı duyguları ile ilgili duygusal durumu anlatır. Kaygılanan kişiler, gerçekle bağlantısı olmayan; anlatılması, anlaşılması zor, sıkıntı veren bir duygu karmaşası yaşarlar. İnsanlar genellikle gelecekte kötü bir şey olacakmış hissine kapılırlar ve geleceğe yönelik endişe duyarlar. Kaygı; nedeni açık olmayan korku veya bir temel ihtiyacın karşılanmaması durumunda meydana gelen endişe, korku, rahatsız edici ve gerginlik yaratan duygu durumudur. Kaygılı bireylerde kötü bir şey olacağına dair bir his, sürekli baskın hâldedir. Yukarıdaki tanımların tümünden de görüleceği gibi kaygıya eşlik eden bir uyarılmışlık vardır. Kaygıyı iki şekilde ele alıp yorumlamak olasıdır. Hangi tür kaygı yaşarsanız yaşayın, kaygılara nasıl tepki verdiğiniz kaygının kendisinden çok daha önemlidir. Her performansta sporcu belirli kaygılar yaşayacaktır. Sporcunun kaygıyı yorumlayış biçimi bizim için daha çok önem arz eder, hepimiz için orta düzeyde bir kaygı seviyesi mevcuttur. Önemli olan işte bu seviyeyi yakalayabilmektir. Doğru kaygı seviyesini elde edebilmek, güvene giden yolu açar. Kendine güvenen bir sporcu kaygısını pozitif yönde kullanır ve bu da genellikle daha iyi bir performansa öncülük eder. 1. Durumluk Kaygı Sınava girecek bir öğrencinin sınav öncesi yaşadığı, ameliyat olacak bir hastanın ameliyat öncesi yaşadığı, önemli bir yarışmaya katılacak sporcunun yarışma öncesi yaşadığı, şampiyonluk maçında sonucu belirleyecek penaltı atışını yapacak futbolcunun yaşadığı endişeli olma ile ilgili kaygıya durumluk kaygı denilmektedir. Bireyde gerginlik ve endişe yaratan o anki durum ortadan kalktığında, bu gibi olumsuz duygular da ortadan kalkmaktadır. Durumluk kaygıya organizmanın artmış uyarılmışlığının eşlik ettiği unutulmamalıdır. Sporcunun tehdit edici durumlara nasıl durumluk kaygı ile yanıt vereceği, sporcunun bu durumları algılamasına bağlı olmaktadır. Sporcular içinde bulundukları durumları farklı farklı algılayabilirler ve bu nedenle farklı durumluk kaygı ile yanıt gösterebilirler. Sporcuların gereksinmelerine uygun kişisel yaklaşımlar geliştirilmelidir. Antrenörler, teknik direktörler ve beden eğitimi öğretmenleri, sporcularının karşılaştıkları durumları, kendilerinin algıladıkları gibi algılayamayacaklarını ve sporcunun durumu nasıl algıladığının kaygı düzeyini belirleyebileceğini bilmelidirler. 2. Sürekli Kaygı Bazı insanlar çevrelerinde gelişen olayları sanki her an başlarına kötü bir şey gelecekmiş gibi algılama eğilimindedirler. Bu davranış onların bir kişilik özelliği hâline gelmiştir. Bir sporcunun sürekli sakatlanacağına ilişkin kaygı duyması durumu sürekli kaygıya örnektir. Sürekli kaygı düzeyleri yüksek olan bireylerin başka ortamda (örneğin bir yarışma öncesi ve sonrasında) daha çabuk ve sık durumluk kaygı belirtileri göstereceği ifade edilmektedir. 43 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Etkinlik KAYGIMIN ÇEŞİDİ NE? Kaygı çeşidinizin düzeyini belirlemek için aşağıdaki uygulamaları yapınız. Uygulama sonucunda kaygı çeşidinizin düzeyi ile ilgili fikir sahibi olunuz. Hem durumluk kaygı ölçeği hem de sürekli kaygı ölçeği ile ilgili puanlama ve bu puanların yorumlanması ile ilgili açıklayıcı bilgi etkinliğin sonunda (sayfa 46) ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. DURUMLUK KAYGI ÖLÇEĞİ ADI-SOYADI:.................................................... Cinsiyet:................. Yaş:.............. Yönerge: Aşağıda kişilerin kendilerine ait duygularını anlatmada kullandıkları bir takım ifadeler verilmiştir. Her ifadeyi okuyun, sonra da o anda nasıl hissettiğinizi ifadelerin sağ tarafındaki parantezlerden uygun olanını işaretlemek suretiyle belirtin. Doğru ya da yanlış cevap yoktur. Herhangi bir ifadenin üzerinde fazla zaman sarfetmeksizin anında nasıl hissettiğinizi gösteren cevabı işaretleyin. HİÇ 44 BİRAZ ÇOK TAMAMEN 1 Şu anda sakinim (1) (2) (3) (4) 2 Kendimi emniyette hissediyorum (1) (2) (3) (4) 3 Su anda sinirlerim gergin (1) (2) (3) (4) 4 Pişmanlık duygusu içindeyim (1) (2) (3) (4) 5 Şu anda huzur içindeyim (1) (2) (3) (4) 6 Şu anda hiç keyfim yok (1) (2) (3) (4) 7 Başıma geleceklerden endişe ediyorum (1) (2) (3) (4) 8 Kendimi dinlenmiş hissediyorum (1) (2) (3) (4) 9 Şu anda kaygılıyım (1) (2) (3) (4) 10 Kendimi rahat hissediyorum (1) (2) (3) (4) 11 Kendime güvenim var (1) (2) (3) (4) 12 Şu anda asabım bozuk (1) (2) (3) (4) 13 Çok sinirliyim (1) (2) (3) (4) 14 Sinirlerimin çok gergin olduğunu hissediyorum (1) (2) (3) (4) 15 Kendimi rahatlamış hissediyorum (1) (2) (3) (4) 16 Şu anda halimden memnunum (1) (2) (3) (4) 17 Şu anda endişeliyim (1) (2) (3) (4) 18 Heyecandan kendimi şaşkına dönmüş hissediyorum (1) (2) (3) (4) 19 Şu anda sevinçliyim (1) (2) (3) (4) 20 Şu anda keyfim yerinde. (1) (2) (3) (4) Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık SÜREKLİ KAYGI ÖLÇEĞİ ADI-SOYADI:.............................................. Cinsiyet:................. Yaş:.............. Yönerge:Aşağıda kişilerin kendilerine ait duygularını anlatmada kullandıkları bir takım ifadeler verilmiştir. Her ifadeyi okuyun, sonra da o anda nasıl hissettiğinizi ifadelerin sağ tarafındaki parantezlerden uygun olanını işaretlemek suretiyle belirtin. Doğru ya da yanlış cevap yoktur. Herhangi bir ifadenin üzerinde fazla zaman sarfetmeksizin anında nasıl hissettiğinizi gösteren cevabı işaretleyin. HEMEN HEMEN HİÇ BİR ZAMAN BAZEN ÇOK ZAMAN HEMEN HER ZAMAN 21 Genellikle keyfim yerindedir (1) (2) (3) (4) 22 Genellikle çabuk yorulurum (1) (2) (3) (4) 23 Genellikle kolay ağlarım (1) (2) (3) (4) 24 Başkaları kadar mutlu olmak isterim (1) (2) (3) (4) 25 Çabuk karar veremediğim için fırsatları kaçırırım (1) (2) (3) (4) 26 Kendimi dinlenmiş hissediyorum (1) (2) (3) (4) 27 Genellikle sakin, kendine hakim ve soğukkanlıyım (1) (2) (3) (4) 28 Güçlüklerin yenemeyeceğim kadar biriktiğini hissederim (1) (2) (3) (4) 29 Önemsiz şeyler hakkında endişelenirim (1) (2) (3) (4) 30 Genellikle mutluyum (1) (2) (3) (4) 31 Herşeyi ciddiye alır ve endişelenirim (1) (2) (3) (4) 32 Genellikle kendime güvenim yoktur (1) (2) (3) (4) 33 Genellikle kendimi emniyette hissederim (1) (2) (3) (4) 34 Sıkıntılı ve güç durumlarla karşılaşmaktan kaçınırım (1) (2) (3) (4) 35 Genellikle kendimi hüzünlü hissederim (1) (2) (3) (4) 36 Genellikle hayatımdan memnunum (1) (2) (3) (4) 37 Olur olmaz düşünceler beni rahatsız eder (1) (2) (3) (4) 38 Hayal kırıklıklarını öylesine ciddiye alırım ki hiç unutamam (1) (2) (3) (4) 39 Aklı başında ve kararlı bir insanım (1) (2) (3) (4) 40 Son zamanlarda kafama takılan konular beni tedirgin ediyor (1) (2) (3) (4) Öner, N., Le Compte A. Süreksiz Durumluk / Sürekli Kaygı Envanteri El Kitabı’ndan derlenmiştir. 45 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık DURUMLUK VE SÜREKLİ KAYGI ÖLÇEĞİ PUANLANMASI Üçten fazla ifadeye cevap verilmemişse, doldurulan form geçersiz sayılır ve puanlanmaz. Durumluk kaygı ölçeğinde dört sınıfta toplanan cevap seçenekleri, (1) Hiç, (2) Biraz, (3) Çok ve (4)Tamamiyle şeklinde; Sürekli Kaygı Ölçeğindeki seçenekler ise (1) Hemen hiçbir zaman, (2) Bazen, (3) Çok zaman ve (4) Hemen her zaman şeklindedir. Ölçeklerde iki türlü ifade bulunur. Bunlara (1) doğrudan ya da düz (direct) ve (2) tersine dönmüş (reverse) ifadeler diyebiliriz. Doğrudan ifadeler, olumsuz duyguları; tersine dönmüş ifadeler ise olumlu duyguları dile getirir. Bu ikinci tür ifadeler puanlanırken 1 ağırlık değerinde olanlar 4 ‘e, 4 ağırlık değerinde olanlar ise 1’e dönüşür. Doğrudan ifadelerde 4 değerindeki cevaplar kaygının yüksek olduğunu gösterir. Tersine dönmüş ifadelerde ise 1 değerindeki cevaplar yüksek kaygıyı, 4 değerindekiler düşük kaygıyı gösterir. “Huzursuzum” ifadesi doğrudan, “kendimi sakin hissediyorum” ifadesi de tersine dönmüş ifadelere örnek olarak gösterilebilir. Bu durumda “huzursuzum” ifadesi için 4 ağırlıklı bir seçenek, “kendimi sakin hissediyorum” ifadesi için 1 ağırlıklı seçenek işaretlenmişse, bu cevaplar yüksek kaygıyı yansıtmış olur. Durumluk kaygı ölçeğinde on tane tersine dönmüş ifade vardır. Bunlar 1, 2, 5, 8, 10, 11, 15, 16, 19 ve 20. maddelerdir. Sürekli kaygı ölçeğinde ise tersine dönmüş ifadelerin sayısı yedidir ve bunlar 21, 26, 27, 30, 33, 36 ve 39. maddeleri oluşturur. Puanlama: Doğrudan ve tersine dönmüş ifadelerin herbiri için iki ayrı anahtar hazırlanır. Böylece bir anahtarla doğrudan ifadelerin, ikinci anahtarla tersine dönmüş ifadelerin toplam ağırlıkları hesaplanır. Doğrudan ifadeler için elde edilen toplam ağırlıklı puandan ters ifadelerin toplam ağırlıklı puanı çıkarılır. Bu sayıya önceden tespit edilmiş ve değişmeyen bir değer eklenir. Durumluk kaygı ölçeği için bu değişmeyen değer 50, Sürekli kaygı ölçeği için ise 35’ dir En son elde edilen değer bireyin kaygı puanıdır. PUANLARIN YORUMLANMASI Her iki ölçekten elde edilen puanlar kuramsal olarak 20 ile 80 arasında değişir. Büyük puan yüksek kaygı seviyesini, küçük puan düşük kaygı seviyesini ifade eder. Puanlar yüzdelik sırasına göre yorumlanırken de aynı durum geçerlidir. Yani düşük yüzdelik sıra (1, 5, 10 ) kaygının az olduğunu gösterir. Uygulamalarda belirlenen ortalama puan seviyesi 36 ile 41 arasında değişmektedir. İnceleme Kaygının nedenlerini, kaynağını ve sportif performansa olan etkisini araştırınız. Sonuçları bilgi teknolojilerini kullanarak sınıf ortamına getiriniz. B. KAYGININ SPORTİF PERFORMANSA ETKİLERİ Etkinlik KALBİM GÜM GÜM Yukarıdaki inceleme çalışmalarından seçeceğiniz konuyla ilgili hazırladığınız sunuyu sınıf ortamında paylaşınız. Sunumdan elde ettiğiniz beceriler ve sportif yaşantılarınızdan yola çıkarak ne tür kaygılar ve kaygı belirtileri yaşadığınızı sınıflandırmaya çalışınız. 1) Fiziksel belirtiler sportif performansı nasıl etkiler? Açıklayınız. 2) Zihinsel belirtiler sportif performansı nasıl etkiler? Açıklayınız. 46 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Okuma Metni SPOR VE STRES Bugün birçok kimse sporcuların bazı zihinsel uygulamalarla otonom sinir sistemleri üzerinde etki kuramayacaklarını düşünebilir. Sovyetler Birliğinin ünlü psikoloğu Dr. A. R. Luria (Dr. A.R. Luri) (1968), üstün hafızaya sahip olan bir insanın dakikalık kalp atım sayısını 70’den 100’e çıkarabileceğini ve sonra tekrardan 70’e düşürebileceğini söylemektedir. Bu şöyle açıklanabilir: Kendimizi yeni kalkan bir trenle veya bir arabayla birlikte hızlanırken hayal ettiğimizde kalp atışımız da hızlanacaktır. Kalp atışlarımızı yavaşlatmak için kumsalda veya yatağımızda yatıyor olduğumuzu düşünebiliriz. Kalp atım hızını, terlemeyi, deri sıcaklığını kontrol eden otonom sinir sistemi bazı psikolojik antrenman yöntemleriyle kontrol altına alınabilmektedir. Stres ve bunun yönteminde kalp atım hızını, deri sıcaklığını, solunum sayısını, kan basıncını ve olumsuz düşünceleri kontrol altına almanın önemi uzun zamandır bilinmektedir. Bazı Hintlilerin ateşin üzerinde yürüdüklerini, çivi ve camların üzerlerine yattıklarını çoğu kez duymuşuzdur. Bütün bunlar nasıl olmaktadır? Bir grup bilim adamı bu inanılmaz şeyleri nasıl başardığını araştırmak için Swami Raja (Sıvami Raja)’yı izlediler. Swami Raja’nın kalp atım oranını, deri sıcaklığını, solunum sistemini ve beyin dalgalarını takip etmek üzere elektrotlar yerleştirildi. Swami Raja içinde 5 dakikalık oksijeni olan bir tanka konuldu. Swami Raja’nın kalp atım sayısı dakikada 68, solunumu dakikada 12, deri sıcaklığı o 33 C, EEG dalgası beta şeklinde normal beyin fonksiyonlarını göstermekteydi. Beş dakika sonra Swami Raja’nın yaşamsal fonksiyonları büyük ölçüde değişti. Dakikalık kalp atım sayısı 24’e, solunum sayısı o 3’e,deri sıcaklığı 20 C’e, EEG dalgaları sadece uyku öncesi beyin aktivitesinde yaşanılan alfa karakterine dönüştü. Swami Raja vücut fonksiyonlarını inanılmayacak ölçülerde düşürmeyi başarmıştı. Swami Raja 5 dakikalık oksijeni olan tankın içinde tam 30 dakika kalmayı başardı. Bir başka deyişle normalinden 6 kat daha iyi bir derece elde etmişti. Tankın kapağı açıldığında Swami Raja’nın vücut fonksiyonları hemen normale döndü ve hiç olmadığı kadar da sağlıklı görünüyordu. Sporcular buna benzer kaygı yönetme yollarını zihinsel çalışmalarla öğrenebilirler. Ancak bunun için yıllar süren sistematik çalışmalara gereksinme vardır. Nasıl ki bir kişi, bir kaç futbol antrenmanıyla, iyi bir futbolcu olamayacaksa, hiç kimse, hemen bir kaç çalışmayla da bu türden zihinsel becerileri elde edemez. Bu gün dünyada spor psikolojisine olan ilgi giderek büyümektedir. Antrenörler fiziksel becerilerin gelişimiyle ilgili çalışmalarının yanı sıra, psikolojik becerilerinin gelişimiyle ilgili de çalışmalar yapmalı ve yenilikleri takip etmlidirler. Eğer antrenörler bunu beceremezlerse gelişen dünya içinde kendileri geri kalacak ve sporcularını bunun sağlayacağı avantajlardan eksik bırakacaklardır. http://kisi.deu.edu.tr/erkut.konter/k10.doc 47 Performans Düzeyi Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Düşük Kaygı Uygun Kaygı Aşırı Kaygı Kaygı Düzeyi Şekil 1. Kaygı-Performans İlişkisi Sporculardaki performans düzeyini belirleyen en önemli etkenlerden birinin sporcunun yaşadığı kaygı ile ilgili olduğu bilinmektedir. Yarışma öncesi yaşanılan kaygı düzeyinin çok yüksek ya da çok düşük olması performansı olumsuz etkileyecektir. O yüzden yarışma öncesi uygun bir seviyede kaygı yaşanması sporcunun performansını yükseltecektir. Şekil 1’de görüldüğü gibi bir okçunun hiç kaygılanmadan ya da aşırı kaygılanarak yapacağı atışın başarılı olma ihtimali çok az iken uygun düzeyde kaygılı bir sporcunun yapacağı atışın başarılı olma ihtimali çok daha fazladır. 1. Kaygının Fiziksel Boyutu Fiziksel tepkiler genel olarak kalp atışlarının hızlanması, kas geriliminin artması, yorgunluk duygusu, aşırı alınganlık, el ve ayak terlemesi, mide kasılması, bulantı, nefes almanın sıklaşması biçiminde yaşanmaktadır. 2. Kaygının Zihinsel Boyutu Sporcuların yarışma öncesi kaygılanmaları zihinsel sorunlara yol açmaktadır. Aşırı düzeydeki kaygı performansı olumsuz etkilemekte ve sporcularda ayrıntılara dikkat edememeleri, ani karar vermede başarısız olma, konsantrasyonlarını sağlayamamaları gibi durumlara yol açmaktadır. Bu olumsuzlukların dışında kaygının ortaya çıkardığı en önemli zihinsel sorunlardan biri de sporcunun ben yapamam, yeteneksizim, kazanamam gibi kendi kişiliğine yönelik olumsuz düşünceleridir. ? Biliyor musunuz? Belirsizliğin kaygı yarattığını biliyor musunuz? C. SPORCULARDA KAYGININ NEDENLERİ Sporcunun kaygılanma nedeni genellikle sporla ilgili bir durumla ilişkili ise de asıl neden kaygıya neden olan durumdan çok sporcunun bu duruma ilişkin algısıdır. Örneğin herhangi bir yarışma öncesinde sporcunun, performans düzeyi hakkında gerçekçi olmayan düşünce ve inançlar geliştirmesi ve kendi başarı düzeyinin düşük olacağını düşünmesi gibi nedenler kaygıya yol açabilir. Öte yandan geçmiş performans gelecek performansa ilişkin beklentilerimizi şekillendirmektedir. Bu tür düşüncelere sahip sporcunun kaygı düzeyi giderek artacaktır. Kısaca sporcunun yapacağı nedensel yükleme, onun kaygı düzeyi üzerinde etkin rol oynar. Otorite figürü olarak algılanan bir antrenöre, başarısızlık beklentileri de eşlik ettiğinde sporcuda cezalandırılma beklentileri ile birlikte yoğun bir kaygı ortaya çıkabilir. 48 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Ç. SPORDA STRES Etkinlik YARIŞMA STRESİ Bulunduğunuz şehirde farklı branşlarda faaliyet gösteren profesyonel ve amatör sporcularla sporculuk geçmişinde yaşadıkları sıkıntılar, zorluklar ve çözümleri ile ilgili olarak görüşünüz. Elde ettiğiniz bulguları sunum hâline getirerek arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. Stres Kavramı Organizma, yaşamını devam ettirebilmek için kendisini oluşturan yapıları bir denge içinde tutmak ve korumak zorundadır. İnsanlar sürekli olarak içten ve dıştan gelen uyarılarla karşı karşıya kalırlar. Canlılığın devamı için bu uyarıların uygun şekilde değerlendirilip gerekli tepkinin verilmesi gerekir. Stres sözcüğü Latince “estrictia” kelimesinden türetilmiştir. Baskı yapmak, zorlamak, germek gibi anlamlara gelmektedir. İnsan organizmasının iç ve dış çevreden gelen uyarılara karşı uyum sürecinde fiziksel, ruhsal ve sosyal olarak zorlanması ya da tehdit edilmesi ile ortaya çıkan tepkilere stres denmektedir. Örneğin; bir sporcu yakın zamanda katılacağı bir yarışmayı tehdit edici olarak algılarsa bu durumda, US HİPOTALAM vücutta birtakım fizyolojik değişiklikler meydana ilerin beyin gelecektir. Öncelikle hipotalamus, sempatik sinir esidir. Memel Ön beyin bölg i sağlar. Vücut sistemine uyarılar göndererek vücutta adrenalin asındaki ilişkiy ar i er zl ke er patik sinir m ve noradrenalin salgılanmasına sebep olur. Bu da izmasını, sem caklığı mekan ı denetler. sı ın sporcunun içinde bulunduğu durumla savaşması ya fizin çalışmas po hi ve i in potalamus sistem da o durumdan kaçması gibi sonuçlar doğurabilir. el temeli de hi ks zi fi rın la gu Duy Eğer yarışma biter, sonuç olumlu olursa tehdit ortadan turulmaktadır. rafından oluş ta kalkacaktır. Vücut normal fizyolojik durumuna dönerek dengeyi sağlayacaktır. Ancak sonuç istenildiği gibi bitmez, yarışma ile ilgili yorumlar ve bir sonraki yarışma tehdit edici bir hâl alırsa kandaki hormon seviyesi düşmeyecek ve vücut denge durumunu sağlayamayacaktır. Bu da çeşitli hastalıkların oluşmasına neden olacaktır. 2. Sporda Stres Yaratan Faktörler İnsanda stres yaratan durumlar üç grupta toplanır. a) Fiziksel çevreden kaynaklananlar: Hava kirliliği, gürültü, hava durumu, radyasyon, kalabalık vb. b) Görevden kaynaklananlar: Ağır iş, çok hafif iş, bant sistemi, vardiyalı çalışma, gece işi, bireyin katkıda bulunamayacağı iş, aşırı sorumluluk gerektiren iş. c) Ruhsal - toplumsal (psikososyal) özelliklerden kaynaklananlar: Günlük stresler: Günlük yaşamda karşılaşılan terslikler, trafiğin sıkışması, bürokratik işler, insan ilişkilerinde bozukluk. Gelişimsel stresler: Ergenlik dönemi, menopoz. Yaşam krizleri niteliğindeki stresler: Doğum, ölüm, hastalık, boşanma, iflas, işten çıkarılma, vb. Sporun meslek hâlini aldığı günümüzde sporcu hem bedensel hem de ruhsal yönden yoğun yüklenmeler altındadır. Bunlar; • Uzun süreli, ağır ve sıkıcı antrenmanlara katlanmak, • Yaptığı çalışmaların karşılığını alamamak duygusu, • Sakatlanma riski, • Antrenörlerle yaşanan tartışmalar, 49 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık • Takım arkadaşları ile yaşanan anlaşmazlıklar, • Yarışma ortamı ile ilgili olumsuzluklar (iklim, saat farkı, yemek farklılığı vb.), • Aşırı güdülenme, • Seyircinin tepkisi, • Spor yapmaya bağlı olarak evde ve okulda yaşanan çatışmalar, • Yarışma sırasında sporcunun seyirci ve rakipten aşırı derecede etkilenmesi ve bu nedenle karar verme güçlüğü, • Yüksek risk taşıyan spor dalları (dağcılık, paraşütçülük, dalma, motor yarışları vb.). 3. Stresin Belirtileri Stres durumunda vücutta salgılanan çeşitli hormonların etkisiyle kişide bir takım fiziksel (fizyolojik), zihinsel (psikolojik) ve davranışsal değişiklikler olmaktadır. Fiziksel tepkiler her insanda genellikle aynı olmakla birlikte ruhsal tepkiler bireyin kişilik yapısına, ruhsal dayanıklılığına, kullandığı savunma düzeneklerine, içinde bulunduğu ruhsal, toplumsal ortama göre değişiklik gösterir. * Fiziksel (Fizyolojik) Tepkiler □ Solunum sayısı artar. □ Nabız ve kan basıncı yükselir. □ Kas gerginliği artar. □ Göz bebekleri büyür. □ Sindirim yavaşlar ya da durur. □ Duyumlar artar. □ Ter bezlerinin etkinliği artar. □ Adrenalin ve noradrenalin salgılanır. □ Karın ağrısı olur. □ Ağız kuruluğu olur. * Zihinsel (Psikolojik ) Tepkiler □ Güvensizlik duygusu oluşur. □ Değersizlik ve yetersizlik duygusu oluşur. □ Depresyon (çöküntü) durumu görülür. □ Karamsarlık artar. □ Terk edilmişlik duygusu oluşur. □ Diğer insanlara karşı aşırı güven ya da güvensizlik meydana gelir. □ Huzursuzluk görülür. □ Endişe artar. □ Korku görülür. □ Karar vermede güçlük oluşur. □ Dikkat dağınıklığı meydana gelir. * Davranışsal Tepkiler □ Hızlı konuşma oluşur. □ Sinirli tavırlar; tırnak yeme, ayağı sık sık yere vurma, sık sık göz kırpma, kas seğirmesi meydana gelir. □ Kaşları çatma gözlenir. 50 Yaşadığın / yaşayabileceğin stres durumlarına ilave edebileceğiniz örnekler ……………………………………………... Grubunuzda şampiyonluk iddiasında olan bir rakiple karşılaşıyorsunuz. Rakip çok güçlü ve seyircisi aktif. Bu yüzden maç içinde birkaç hata yaptınız ve yine hata yapmaktan korkuyorsunuz. Antrenmanlara eksiksiz şekilde katılıyorsunuz. Çok iyi form tuttunuz. Ancak derslerde çok başarısızsınız. Üstelik aileniz bu yüzden size karşı çok tepkili. Karşınızda yarıştığınız takıma ait fanatik bir seyirci topluluğu var ve yaptığınız her harekete karşılık size devamlı hakaretlerde bulunuyorlar. Önemli bir karşılaşmaya çıkacaksınız ve hava koşulları alışkın olmadığınız şekilde çok soğuk, zemin çok bozuk, tribün sahaya çok yakın. Takım içindeki en iyi arkadaşınızla antrenman sonrasında ciddi bir tartışma yaşadınız. Antrenörün sizi yeterince çalışmadığınız iddiasıyla uyardı ve ciddi bir tartışma yaşadınız. Çok önemli bir karşılaşma öncesinde sakatlandınız. Yaptığınız antrenmanların ve çektiğiniz diğer sıkıntıların karşılığını alamamak duygusu içindesiniz. Uzun süreli ve ağır antrenman dönemindesiniz ve çok sıkıldınız. Yaşadığınız / Yaşayabileceğiniz Stres Durumları TEPKİMİ BİLİYORUM, STRESİMİ KONTROL EDİYORUM Etkinlik Strese Göstereceğin Tepkin (Fiziksel, Psikolojik, Davranışsal) Strese Karşı Çözüm Yolları Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık 51 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık D. KAYGI VE STRES İLE BAŞ ETME YOLLARI Sporcunun performansını olumsuz etkileyebilecek derecede yüksek olan kaygı ve stres; psikolog, psikiyatr ve klinisyenler tarafından çeşitli tekniklerle uygun düzeye indirilebilmektedir. Kaygı ve stres düzeyini azaltmada kullanılan psikolojik tedavi yöntemleri arasında ise davranışçı yaklaşımlarla, zihinsel yaklaşımların oldukça popüler olduğu görülmektedir. Kaygının ve stres düzeyinin azaltılmasında bu yaklaşımlardan yalnızca birinden yararlanılabileceği gibi çeşitli yöntemlerin birleştirilmesinden oluşan çok bileşenli yöntemler de kullanılabilmektedir. Sporcuların kaygı ve stres düzeylerini ayarlayabilmelerine yardımcı olabilecek tekniklere aşina olmaları, onların performanslarını arttırıcı bir etkendir. Bu yöntemlerin bazılarına aşağıda değinilmiştir: Duyarsızlaştırma Teknikleri Duyarsızlaştırma teknikleri, sporcunun kaygı ve stres duymasına neden olan durum ve olaylara yavaş yavaş alıştırılarak artık bu durumlar karşısında kaygılanmaması ya da kaygı düzeyinin hafifletilmesini amaçlayan tekniklerden oluşmaktadır. Düşük düzeyde kaygı ve stres nedeni olan durumlardan yüksek düzeyde kaygı ve strese neden olan durumlara kadar tüm kaygı ve stres durumları basamaklandırılarak sıralanır. Sporcu önce en alt sıradaki duruma alıştırılır. Daha sonra yavaş yavaş üst düzeydeki bir durumla yüz yüze getirilerek kaygı ve stres yaratan durumla başa çıkmasına yardımcı olunur. Yarışmanın Önemini Hafifletme Tekniği Bazı sporcular yarışmanın önemini fazla abarttıkları için kaygı ve stres yaşayabilmektedir. Bu tür bir durumda çalıştırıcıların telkinleri yararlı olabilir. Örneğin; liseler arası futbol müsabakaları öncesinde çalıştırıcı, sporculara o anda ülkenin birçok yerinde böyle bir karşılaşmanın yapıldığını söyleyerek kazanmak veya kaybetmenin her şey demek olmadığını anlatabilir. Sporcuları Seyirci Stresine Alıştırma Kalabalık bir seyirci topluluğunun tezahüratı, alışık olmayan sporcular için büyük bir stres kaynağı ve rahatsız edici bir öge olabilmektedir. Bu nedenle antrenmanların ve hazırlıkların bir parçası olarak, sporcuları, seyirci gürültüsüne alıştırmak, sporcunun performansını olumlu biçimde etkiler. Bu amaçla çalışmalarda sporcuları seyirci gürültüsüne maruz bırakma, maç esnasında ortaya çıkacak kaygı ve stresi önlemede yararlı olabilir. Zihinsel Teknikler Zihinsel teknikler kaygı ve stres düzeylerini ayarlamada yararlı olabilmektedir. Örneğin; rahat bir durumda iken sporcudan, yarışma esnasında ortaya çıkabilecek stresi ve yaşayabileceği fiziksel tepkileri hayal etmesi istenir; daha sonra stres yaratan bu durum için olumlu bir düşünceyi zihninde canlandırması beklenir. Böylece stres durumlarında sporcunun zihninde oluşan olumsuz düşüncelerin olumlu düşüncelerle yer değiştirmesi sağlanarak sporcuya enerjisini yapıcı yönde yönlendirme becerisi kazandırılmaya çalışılır. Nefes Alıp Verme Egzersizleri Farklı ortamlarda insanların nefes alıp vermeleri de değişmektedir. Küme düşme veya şampiyonluk maçı öncesi bir voleybol takımında sporcuların nefes alıp vermelerinin değiştiği, sık nefes alıp verdikleri görülmektedir. Bu durum solunum sayısını artırmakta ve vücudun fiziksel ve zihinsel tepkilerini etkilemektedir. Karın kaslarının otomatik kasılması, beyne uyarılar göndermesi bir tehdit olarak algılanır ve vücut alarma geçer. Dolayısıyla doğru nefes alıp vermek vücutta gevşemeyi sağlamanın ilk ve en kolay yoludur. 52 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık ? Biliyor musunuz? • Stresli ve aşırı uyarılmış olduğumuzda vücudumuzun elektrik geçirgenliğinin çok yüksek olduğunu biliyor musunuz? • Stresi bugünkü anlamıyla ilk açıklayan kişinin fizyoloji bilgini Dr. Hans Selye (Hans Selya) olduğunu biliyor musunuz? E. UYARILMIŞLIK KAVRAMI Etkinlik UYARILMIŞLIĞINI ANIMSA Uğraştığınız spor dalı ile ilgili takıma ilk kez seçildiğiniz anı hatırlayınız. Takıma seçildiğinizi öğrendiğiniz andaki fiziksel ve duygusal olarak tüm hissettiklerinizi yazarak listeleyiniz. Yaşadığınız deneyiminizle ilgili yazdıklarınızdan örnekle aşağıdaki metni değerlendirip metinle ilgili soruları cevaplandırınız. Ece, amatör ligde voleybol oynayan genç bir kızdır. Profesyonel voleybol liginin en iyi takımlarının birinden transfer teklifi ile ilgili bir mektup aldığını varsayalım. Ece; 1. Mektubun üzerindeki kulüp amblemini ve gönderenin kim olduğunu gördüğünde neler yaşayacak olabilir? Düşününüz. 2. Mektubu okumayı bitirdiğinde neler yaşayacak ve yapacak olabilir? Düşününüz. Kendi uyarılmışlığınızla ilgili yazdıklarınızı ve metinle ilgili cevapladıklarınızı sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşıp tartışarak uyarılmışlığın tanımını oluşturmaya çalışınız. Uyarılmışlık, organizmanın uyanık olma düzeyinin fiziksel ve psikolojik aktivasyonu olarak tanımlanabilir. Uyarılmışlık (arousal), organizmanın fiziksel durumuyla ilgilidir. Beynin çeşitli bölgeleri, sempatik ve parasempatik sinir sistemi gibi yapılar uyarılmışlık ile yakından ilişkilidir. Bu bağlamda uyarılmışlık, organizmanın en sakin durumu (uyku hâli) ile organizmanın en heyecanlı durumu arasındaki dağılımına işaret eder. Uyarılmışlık kendini salt fizyolojik belirtilerle değil aynı zamanda davranışsal ve bilişsel olarak da göstermektedir. Uyarılmışlık konusu birçok kuram ve kavramla ilişkilidir. Bu nedenle üzerinde durulması gereken bir kavram olarak görülmektedir. Kişinin çevresindeki herhangi bir uyaranı tehdit edici olarak algılaması durumunda, organizmanın savaş ya da kaç davranımına girmesinde ilk önce fizyolojik değişiklikler olmaktadır. Organizma bu durumla başa çıkmak için önce fizyolojik olarak hazır duruma gelmektedir. Bir diğer durum ise öğrenme anında yaşanır. Bireyin herhangi bir şeyi öğrenmesi için organizmanın belli bir düzeyde uyarılmış olması gerekir. İnsan uykuda öğrenemeyeceği gibi aşırı uyarılmışlık durumlarında da öğrenemez. Dolayısıyla uyarılmışlık öğrenme sürecinde önemli bir kavramdır. Sporcunun istenen performansa ulaşabilmesi ve istediği başarıyı yakalayabilmesi için uygun bir uyarılmışlık düzeyine sahip olması gerekmektedir. Bu düzeyin altı ve üstü performansı olumsuz yönde etkiler. Örneğin atletizim yarışmasına katılacak olan bir sporcunun uyarılmışlık düzeyinin çok yüksek olması “çıkış telaşı”na, düşük olması ise “çıkış tembelliği”ne yol açar. Çıkış tembelliği durumunda sporcunun kas gerginliğinde (kas tonusunda) düşme, hareketlerde 53 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık uyuşukluk, tembellik ve genel isteksizlik oluşur. Bu durumda sporcunun anlam veremediği bir yorgunluk ve sporcuda yarışmayı bırakma eğilimi görülür. Çıkış telaşı durumunda ise, kalp atım sayısında artma, terleme, ellerde titreme ve bacaklarda hâlsizlik hissedilir. Bunun sonucu sporcu, aşırı sinirlidir ve davranışları kontrolsüzdür. Kas gerginliği yükseldiği için hareketlerin yumuşaklığı ve koordinasyonu bozulabilir. Düşük uyarılmışlık hâlindeki kişilerde, kaygı düzeyi düşüklüğü, olaylar karşısında kayıtsız kalma ve konsantre olamama gibi durumlar görülür. Uygun uyarılmışlıkta ise durgunluk, sakinlik, heyecanlılık, odaklanmışlık ve karında ağrı gibi bulgular görülür. Aşırı uyarılmışlık durumunda da sinirlilik, sertlik, kayıtsızlık, konsantre olamama ve sakarlık gibi bulgular gösterilebilirler. F. UYARILMIŞLIK DÜZEYİNİN ARTIRILMASI Etkinlik UYARILMIŞLIK DÜZEYİNİ BUL VE ARTIR Sınıfta iki gruba ayrılınız. Aşağıda verilen belirtiler tablolarından yararlanarak, düşük uyarılmışlık düzeyinde olan bir takım ya da sporcu ile ilgili örnek durum oluşturunuz. Fiziksel Belirtiler Davranışsal Belirtiler Psikolojik Belirtiler • Düşük kalp atım hızı • Esneme • Düşük solunum hızı • H a r eketler de yava şlık, u y u şukluk • Yarışma güdülenmesinin yitimi • Bacaklarda ağırlık hissi, sıçrayamama • Genel bir rahatlık - gevşeklik • Konsantre olmada güçlükler, zihinsel karışıklık, zihinde kaymalar • Yarışma performansıyla ilgili davranışlarda azalma • Yarışmayı bırakma eğilimi • Ne kadar iyi yaptığına ilgisiz kalma • “Burada ne işim var?” der cesine genel bir isteksizlik Oluşturulan örnek durumları sınıf içinde tartışarak bu örnek durumlardaki uyarılmışlık düzeyini artırmak için ne gibi tekniklerin uygulanabileceğini bulmaya çalışınız. Sporcular her zaman yüksek uyarılmışlık hâlinde olmayabilirler. Tam tersine, düşük uyarılmışlık hâlinde de olabilirler. Antrenörlerin deyim yerindeyse bu “uyuşukluk” ve “miskinlik” ten şikâyetçi oldukları bilinmektedir. Düşük uyarılmışlıkta, fiziksel ve psikolojik faktörlerin önemli olduğu belirtilmektedir. Düşük uyarılmışlık genellikle kendine aşırı güvenen ve kolaylıkla kazanacağını düşünen sporcularda sık sık görülür. Sporcu kolay kazanacağını düşündüğü için kendisini denk bir rakibe karşı hazırlandığı şekilde fiziksel olarak hazırlamaz. Yarışmaya karşı istek ve güdülenmenin düşük olması düşük uyarılmışlığa neden olmaktadır. Antrenmanlarda aşırı yüklenmelerin sonucu yorgunluk, uyumada güçlük, beslenme yetersizliği ve sakatlanmalar da düşük uyarılmışlığın fiziksel nedenleri arasında gösterilmektedir. Düşük uyarılmışlığın artırılması için harekete geçirici teknikler uygulanmalıdır. Bunun için de öncelikle çalıştırıcı, bu tip sporcular ile onları teşvik edici konuşmalar yapmalı; bu konuşmalar sırasında dirsekten bükülü ve gövdeye yakın sıkılı bir yumruk, konuşma sırasında ayağını sertçe zemine vurma gibi bedenin enerjik olduğunu gösteren beden dilini kullanmalıdır. Ayrıca sporcuyu sıkı ve hızlı bir ısınmaya almak da yararlı olmaktadır. Yine yarışmanın önemi üzerinde fazlasıyla durmak da etkili yöntemler arasında gösterilmektedir. 54 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık G. UYARILMIŞLIK VE PERFORMANS İLİŞKİSİ Etkinlik UYGUN UYARI, YÜKSEK PERFORMANS Antrenör Ece müsabaka sırasında yumruğunu sıkarak ayağını yere vurarak sporcuları ile konuşmalar yapmakta, aldığı molalarda bu maçı kazanmanın onlar için çok önemli olduğunu vurgulamaktadır. Antrenör Doğa ise müsabaka sırasında sporcularına daha sakin davranmaktadır. Yukarıdaki örnek durumlardaki antrenörlerin sporcularının hangi uyarılmışlık düzeyinde olabileceklerini alt bölümdeki boş kutucuklara yazınız. Sportif performans ile uyarılmışlık arasındaki ilişki ele alındığında uyarılmışlığın performansı nasıl etkilediği üzerine geliştirilen en bilinen teori Yerkes (Yerks) ve Dodson (Datsın)’ a dayanan ters U hipotezidir. Şekil 2’ de sportif performans ile uyarılmışlık arasındaki ilişki görsel olarak gösterilmiştir. Şekil 2 incelendiğinde düşük ve yüksek uyarılmışlığın düşük performans düzeylerine neden olduğu görülmektedir. Uyarılmışlık ne düşük ne de yüksek olduğunda (optimum uyarılmışlık) ise performans en üst düzeyde olmaktadır. Uyarılmışlık; ters U hipotezinde performansın düşük veya yüksek olmasına neden olan tek faktör olarak görülmektedir. Bu hipoteze göre okçuluk ya da tabanca atıcılığı yarışmasından önce kalp atım sayısının artması, elde bir titremeye, dolayısıyla hedefe iyi nişan alamamaya neden olacaktır. Bu gibi durumlarda performans düşer. Sporcunun yarışmaya kendini iyi hazırladığı, rakibini kendine denk gördüğü durumlarda uyarılmışlığı uygun düzeyde artacak ve performansı da üst düzeyde olacaktır. Yüksek Performans Uygun Düşük Düşük Uyarılmışlık Yüksek Şekil 2. Uyarılmışlık-performans arasındaki ilişki 55 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Şekil 3’te de gösterildiği gibi ters U hipotezinin spordaki açıklaması şu şekilde yapılabilir. Eğer bir sportif beceri, voleybolda blok, halterde silkme kaldırışı, futbolda iç vuruş gibi kolay bir beceri ise bu becerinin uygulanabilmesi için uyarılmışlık düzeyinin düşük olması performansı olumlu etkilemektedir. Eğer bir sportif beceri; voleybolda smaç, futbolda vole vuruşu, güreşte çırpma gibi zor bir beceri ise bu becerinin uygulanabilmesi için uyarılmışlık düzeyinin yüksek olması performansı olumlu yönde etkileyecektir. Yüksek Orta güçlükte beceri Performans Kolay beceri Zor beceri Düşük Düşük Uyarılmışlık Yüksek Şekil 3. Değişik zorlukta becerilerde veya görevlerde performansla uyarılmışlık düzeyleri arasındaki ilişki Haber Köşesi EN BÜYÜK SORUN STRES Gençlik ve Spor Genel Müdürü Mehmet Atalay, Türkiye’nin 35. Avrupa Şampiyonası’nda aldığı sonuçların normal olmadığını ve bu yenilgilerin stresten kaynaklandığını söyledi. Atalay yaptığı açıklamada, Türkiye’nin dünya basketbolundaki “dev”lerden biri olduğunu belirterek “Ancak ne yazık ki Avrupa Şampiyonası’na bu yansıyamadı. Takımın gerçek yeri bu değil.’’ dedi. Millî Takım’ ın, Japonya’da düzenlenen Dünya Kupası’nda verdiği mücadele ile ayakta alkışlanan takımdan çok uzak bir görüntü çizdiğini ifade eden Atalay, “Devler, cüce olmadılar; strese girdiler. İyi bir başlangıç yapılamayınca strese girildi. İbrahim Kutluay bile streste. Hidayet iyi ancak Mehmet çok şansız. Şutları giremeyince rahat oynayamadı.’’ diye konuştu. Çek Cumhuriyeti ile bu akşam oynanacak maçın sonucunu şimdiden kestirmenin zor olduğunu kaydeden Atalay, sözlerini şöyle sürdürdü: “İnşallah yener ve Madrid’e gideriz. Ama ne olursa olsun takıma sahip çıkmalıyız, yıpratmamalıyız. 2010’da evimizde yapacağımız Dünya Kupası’ nda tarihimizde ilk şampiyonluğu istiyoruz. Avrupa Şampiyonası sonrasında takımdaki polemikler ve basındaki tartışmalar yeniden yaşanmamalı. Belgrad sonrası sendromu burada yaşamak istemiyoruz. Bu felaket olur. Bunu bir kaza olarak kabul edeceğiz. Takımın sadece iyi değil, kötü gününde de yanında olacağız.’’ Basketbol Federasyonu Başkanı Turgay Demirel de alınan sonuçlardan memnun olmadıklarını vurgulayarak “Oynanan basketboldan, alınan sonuçlardan memnun değiliz. Nedenlerini antrenörümüzle birlikte tartışıyoruz. Çek Cumhuriyeti’ni yenerek üst sıralara çıkmamızı sağlayacak formüller arıyoruz.’’ ifadelerini kullanmıştır. http://www.gsgm.gov.tr/basin/haber/2007/eylul/05.09-02.htm 56 Sporda Kaygı Stres ve Uyarılmışlık Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Kaygı nedir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 2. Kaygının sportif performansa etkileri nelerdir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 3. Sporda stres yaratan faktörler nelerdir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz 4. Aşağıdakilerden hangisi stresin fiziksel tepkilerinden değildir? A ) Nabız ve kan basıncı azalır. B ) Duyumlar artar. C ) Ter bezlerinin etkinliği artar. D ) Solunum sayısı artar. E ) Göz bebekleri büyür. 5. Hızlı konuşma stresin hangi tepkilerindendir? A ) Fiziksel B ) Zihinsel C ) Davranışsal D ) Fiziksel - zihinsel E ) Zihinsel - davranışsal 6. Aşağıdakilerden hangisi düşük uyarılmışlık durumundaki sporcularda görülmez? A ) Kaygısızlık B ) Konsantre olamama C ) Sinirlilik D ) Önem vermezlik E ) Yavaşlık 7. Aşağıdakilerden hangisi bir sporcunun yarışma öncesinde yaşadığı kaygının fiziksel boyutu ile ilgilidir? A ) Ayrıntılara dikkat edememe B ) Unutkanlık C ) Konsantrasyon sağlayamama D ) Ani karar vermede başarısızlık E ) Aşırı alınganlık 57 Sporda Performans 58 Sporda Performans A. SPORDA PERFORMANS KAVRAMI Ünitemize Hazırlanalım! Sportif beceriyi fiziksel olarak uygulamakla aynı beceriyi zihinsel olarak uygulama arasındaki ilişkiyi açıklayınız. Okuma Metni PERFORMANSINI ARTIR Psikologlar yaptıkları deneyde, üç grup basketbol oyuncusunu alıp serbest atış konusunda imgelemenin etkisini inceliyor. İlk grup günde yirmi dakika serbest atış çalışması yapıyor, ikinci grup hiçbir çalışma yapmıyor. Üçüncü grup ise her gün yirmişer dakika kusursuz basket atışları yaptığını düşünüyor. Deney sonucunda hiçbir şey yapmayan grup hiçbir gelişme göstermezken sadece fiziksel çalışma yapan grup %24’lük bir gelişme gösteriyor. Yalnızca imgeleme yapan grup ise şaşırtıcı bir şekilde %23’lük bir gelişme gösteriyor. Tüm bunlar bize gösteriyor ki imgeleme, dikkat ve konsantrasyon performansımızı yükselten önemli etkenlerdendir. Doping ve Dopingle Mücadele Dergisinden alınmıştır. Kavram Haritası Performans İç Faktörler Dış Faktörler Dikkat Dikkatin Süresi Dikkatin Yaygınlaştırılması Dikkatin Yoğunluğu Gençler ! Cesaretimizi kuvvetlendiren ve devam ettiren sizsiniz. Siz almakta olduğunuz terbiye ve irfan ile insanlık meziyetinin, vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en kıymetli sembolü olacaksınız. Ey yükselen yeni nesil! Gelecek sizindir. Cumhuriyeti biz kurduk; onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz. Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK Atatürkçülük I, Sayfa: 339 59 Sporda Performans Etkinlik KONTROLSÜZ GÜÇ, GÜÇ DEĞİLDİR Doğa, 2008 Pekin Olimpiyat Oyunları’na hazırlanan başarılı bir okçudur. Bu amaçla yapılan kamp programlarında Pekin’in iklim koşullarını göz önüne alarak yoğun bir şekilde antrenman yapmaktadır. Bu antrenmanlarla fiziksel kapasitesini maksimum düzeyde kullanmayı amaçlamaktadır. Antrenörü ile yaptığı çalışmalarda mükemmel performans gösterebilmek için atış tekniği çalışmaları yapmaktadır. Programı kapsamında antrenörünün yanı sıra kendisini yönlendiren diyetisyeni, psikoloğu ve doktoru bulunmaktadır. Doğa’ya teknik ekibi beslenme, sağlık, motivasyon ve stresle baş etme yolları konusunda destek vermektedir. Yukarıda verilen örnekten yola çıkarak; 1) Performansın tanımını yapınız. 2) Performansı etkileyen iç (kişisel) faktörlerin neler olduğunu bulunuz. 3) Performansı etkileyen dış (çevresel) faktörlerin neler olduğunu bulunuz. Son yıllarda “spor için spor” anlayışının yerine sporun bir meslek hâlini aldığı görülmektedir. Bu durumun sonucu olarak gerek antrenman biliminde, gerek spor psikolojisinde sportif performansı yükseltme çalışmaları yoğunluk kazanmıştır. Bir futbolcunun topa vurması, basketbolcunun top sürmesi, voleybolcunun smaç vurması gibi bir fiziksel aktivite sırasında o fiziksel aktivitelerin gerektirdiği fizyolojik, biyomekanik ve psikolojik verime “performans” adı verilir. B. PERFORMANSI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Sportif performansı çok çeşitli faktörler etkilemektedir. Bu faktörler iç ve dış faktörler olmak üzere ikiye ayrılır: İç faktörler (kişisel faktörler) • Antrenman düzeyi • Fiziksel uygunluk • Beslenme • Yaş • Stres düzeyi • Sağlık durumu • Cinsiyet • Motivasyon durumu • İlaç kullanımı Dış faktörler • Yükseklik • Nem • Sıcaklık • Zemin durumu Bu etkenler durumlarına göre performansı olumlu ya da olumsuz olarak etkiler. C. SPORDA İMGELEME VE SPORTİF PERFORMANS İLİŞKİSİ Etkinlik DÜŞÜN YAP • Futbolda penaltı atışı kullanmak • Voleybolda servis atışı kullanmak • Atletizmde yüksek atlamak Yukarıda verilen spor branşlarındaki becerilerden herhangi birini seçerek imgelemeye çalışınız. İmgeleme sürecini ve sonuçları sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 60 Sporda Performans Sporcuların kendilerini herhangi bir hareketi yaparken hayal etmeleri ve bu hayal ettikleri olayı tüm duyularıyla yaşayabilmeleri durumuna imgeleme denir. İmgeleme yapan sporcuda aktif olarak eylem içinde olma, bir olayı zihninde canlandırırken onu yaşama ve enerji harcama söz konusudur. İmgeleme çalışması kolay bir çalışma değildir. Çünkü sporcunun zihinsel olarak yaşaması, yaşarken buna çeşitli duyuları (koklama, dokunma, duyma, görme, tat alma) katması, bir diğer anlatımla eylemi tüm duyularla yaşamayı gerçekleştirmesi basit değildir. Bu nedenle çalıştırıcıların bilinçli bir şekilde bu süreci idare etmeleri gerekmektedir. Bir sportif beceriyi fiziksel olarak uygulamakla aynı sportif beceriyi zihinsel olarak uygulamak arasındaki ilişki ilk bakışta anlaşılamayabilir. Fakat hepimiz kötü olarak adlandırdığımız rüyalar görmüşüzdür. Rüyadan uyandığımızda ağzımızın kuruduğu, kalbimizin çarptığı ya da terlediğimiz zamanlar olmuştur. İşte rüyamızda kalbimiz nasıl bu kadar hızlı atıyor, nasıl nefes nefese kalabiliyoruz gibi sorular beden ve zihin arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir. Hareketin imgelenmesi, hareketin direkt olarak kendisinin yarattığı uyaranları yaratmaktadır. Ç. İMGELEMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR İmgeleme çalışmalarında, bir beceri fiziksel olarak hangi hızda uygulanıyorsa ya da uygulanması gerekiyorsa aynı uygulama şekli ile imgelenmesine de dikkat edilmelidir. Daha yavaş ya da hızlı uygulanmasıyla beceri orijinal özelliğini kaybetmektedir. Etkin bir imgeleme için aşağıdaki noktalara dikkat etmek gerekmektedir: 1. Bireyin gereksinimlerini analiz etmek, 2. İmgelenecek hedef davranışı belirlemek, 3. İmgelemeye ilişkin öğretim basamaklamalarını belirlemek, 4. Her bir basamaktaki imgeleme hızını belirlemek, 5. Uygulamayla ilgili olarak sporcuyu eğitmek, 6. İçsel olumlu pekiştireçleri öğretmek ve geliştirmek (yani sporcu beceriyi başarıyla imgelediğinde kendi kendisini pekiştirmesi: Örneğin; bravo, bak gerçekleştirdim, ben yetenekli bir sporcuyum, başardım gibi), 7. Sporcunun bedensel ve zihinsel olarak ortaya koyabileceği en yüksek performansını değerlendirmek. Bu noktalara dikkat ederek sporcu beceriyi fiziksel olarak en iyi şekilde ve her tekrarda daha iyi uygulandığını imgeler. Daha sonra bu beceri bir yarışma sırasında da uygulanır. Örneğin; bir futbolcu maçtan bir gece önce ertesi gün yapacağı maçı düşünürken maçta orta sahada güzel bir çalım atar, rakibi geçtikten sonra sol kanatta duran arkadaşına iç üst vuruşuyla yüksek bir top atar. Topu attıktan sonra kale içine gelecek topa vurabilmek için hızla koşar. Topu kontrol eden arkadaşı karşısındaki rakibi yanındaki bir başka arkadaşıyla verkaç yaparak geçer. Kale çizgisine kadar topu sürerek buradan kale içine doğru orta yaptığını ve gelen topa kendisini kafa vuruşu yaparak topu gole çevirdiğini hayal eder. 61 Sporda Performans İmgeleme çalışmaları sportif performansın yükseltilmesinde antrenörler ve sporcular için önemli bir araçtır. Bunun için beyindeki depolanmış bilgi ve yaşantı zenginliği kullanılır. Sporcular ve sporla ilgili günümüz araştırmaları, müziğin egzersiz üzerinde ve gevşemede verimli etkileri olduğunu göstermektedir. Müzik ayrıca, sporda imgeleme becerilerini geliştirmek için kullanılan bir faktördür. Öncelikle doğru hareketin geliştirilmesinde sporcuların yapmış oldukları hareketler videoya alınıp seyrettirilebilir. İmgeleme programına yardımcı olması amacıyla hareket bölümlendirilip, sporcunun sevdiği müzikler de bu bölümlerde kullanılabilir. Sporcular seyahatte veya diğer uygun zamanlarda çekimlerde kullanılan müziği dinleyerek, yaptığı hareketleri imgeleyerek bunun bedensel duyumlarını yaşayabilirler. Bu sayede zihninde müzikle kendi görüntüsünü canlandıran sporcu, aynı müziği yineleyerek kaygısını kontrol altına alabilir. İnceleme Aşağıdaki İnternet sitesini ziyaret edip imgelemenin öğrenme ve performansa olan etkisini inceleyerek bir rapor oluşturunuz. Bu raporları arkadaşlarınızla sınıf ortamında paylaşınız, hazırladığınız raporu ürün dosyanıza koyunuz. h t t p : / / w w w. a n t r e n m a n d u n y a s i . c o m / k u l l a n i c i _ d o s y a l a r i / F i l e / s p o r p s i k o l o j i s i / imgelemedeberrakligiartirmak/imgelemedeberrakligiartirmakicin.htm D. DİKKAT KAVRAMI Etkinlik DİKKAATTT! Yukarıdaki resimlerde sporcuların dikkatlerini yaptıkları eyleme yönelttiklerini görmektesiniz. Resimleri inceleyerek “Dikkat” kavramını açıklayınız. Sportif performans ile dikkat kavramı arasındaki ilişkiyi inceleyiniz. Dikkatin geliştirilebilmesi için neler yapılabileceğini beyin fırtınası tekniğini kullanarak belirleyiniz. Sporculara maç veya antrenman sırasında “Daha dikkatli olmalısın, dikkatli olsaydın hatan daha az olurdu.” gibi ifadelerin kullanıldığı anlar çok olmuştur. Dikkat, bir hedefe yönelik bilinçli ve yoğun algıdır. Kişi kendini bedensel ve psikolojik olarak tek noktaya odaklamıştır. Bu sırada o kişide odaklanmaya bağlı olarak fizyolojik değişmeler olduğu fark edilir. Duyu organlarından gözler, en belirgin özellik olarak bir noktaya dikilir. Bir sporcunun bakışı ve duruşu, dikkatli olup olmadığını anlamanın en iyi yoludur. Bir noktaya dikkatimizi yoğunlaştırdığımızda göz ağrısı, baş ağrısı veya hâlsizlik durumları yaşanır. Bunlar da dikkat olayının meydana getirdiği fizyolojik sonuçlardır. 62 Sporda Performans Dikkat, bilincimizin bir konu üzerinde yoğunlaşması; hedefe yönelik, bilinçli ve yoğun algı olarak tanımlanabilir. Dikkatliyken tüm zihinsel yetenek ve becerilerimiz etkin hâle gelir. 1. Dikkatin Süresi Daha öncede ifade edildiği gibi dikkatin sürdürülebilirliği, davranışın öğrenilebilmesi için önemlidir. Dikkatin süresi yaşa, içsel dışsal uyaranlara, yapılan aktivitelerin çeşitliliğine, kişinin ilgi ve ihtiyaçlarına bağlıdır. İçsel uyaranlar; ilgiye, ihtiyaç ve merak duygularına bağlı olarak dikkatin bir yöne çevrilmesidir. Dış uyaranlar; uyarıcının kuvvet ve hacmi, aşırı zıtlıklar, hareket eden uyarıcılar, yenilik ve tanışıklık, alışılmışın dışındaki uyarıcılar, tekrarlardır. 2. Dikkatin Geliştirilmesi Sporcunun bir beceriyi öğrenebilmesi ve öğrendiklerini yarışma anında da uygulayabilmesi için dikkatinin geliştirilmesi önemlidir. Bu nedenle sporcunun dikkatini geliştirmesi için izlemesi gereken yollar vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: • Sporcunun kendi davranışlarının yine kendisinin kontrolünde olduğunu unutmaması, • Müsabaka sırasında pozitif düşünmeyi öğrenmesi, • Önemli müsabakalarda dikkatteki kaymaların daha fazla olabileceğini bilerek buna hazırlıklı olması, • Önemli müsabakalarda soğukkanlı kalarak rakiplerinin de gergin olabileceğini unutmaması ve soğukkanlı kalmayı avantaj olarak kullanması, • Dikkatte bozulmalar kaymalar olduğundan tekrar yoğunlaşabilmek için bir plan geliştirilmesi, • Önemli yarışmalar öncesinde iyi dinlenerek uykusunu alması. 3. Dikkatin Yaygınlaştırılması Aynı anda pek çok uyarana odaklanabilme ve dikkat alanının birçok konuyu alacak şekilde genişletilmesi, dikkatin yayılması olarak tanımlanır. Dikkatin yaygınlığı, sporcuların üstün performans göstermelerinde önemli bir rol oynamaktadır. Birçok uyarıcı kaynağına aynı şekil ve yoğunlukta dikkat veriliyorsa dikkatin yaygınlaştırılmasından söz edilir. Topla oynanan takım sporlarında sporcunun geniş ve değişken bir ilgi alanını izlemesi ve sürekli olarak yeni bilgileri araması gerekir. Burada açıklanan durum dikkatin yaygınlaştırılmasıdır. Örneğin; bir basketbol maçında oyun kurucunun hücuma çıkarken pota altına kaçan takım arkadaşlarını görmesi, yandan bağıran çalıştırıcısının sesini duyması ve aynı anda da topu sürmesi gibi. Konzak tarafından yapılan araştırmada dikkatin yaygınlaştırılması yeteneği açısından kadın sporcuların, erkek sporculara oranla daha başarılı oldukları ortaya çıkmıştır. 4. Dikkatin Yoğunluğu Sporcunun dikkatini bir ya da iki uyarana yöneltmesi ve bu uyaranlara karşı derinlemesine yoğunlaşması durumu, dikkatin yoğunluğu olarak tanımlanabilir. Bir okçunun, atıcının veya golfçünün dikkatini hedefine yöneltmesi ve hedef noktasına yoğunlaşmasıdır. Algı ne kadar yoğun olursa sarf edilen dikkatle ilgili çaba da o kadar fazla olur. Buna bağlı olarak gösterilen dikkatin yoğunluğuna göre de dikkati istemli ve istem dışı dikkat olmak üzere ikiye ayırabiliriz. İstemli dikkat: İlgili nesne veya olayı hedefi ve amacı belli olarak izleme yönünde bilinçli bir karar verme durumu vardır. Bu çeşit dikkatte daha fazla 63 Sporda Performans enerjiye gereksinim vardır. Zihinsel yorgunluk, baş ağrısı ve göz kararması gibi enerji tüketiminden meydana gelen durumlar görülür. Örneğin; saatler süren bir tenis müsabakası sırasında gösterilen dikkatteki uzun süreli yoğunluk artışı sarf edilen enerjiyi de arttırır. Sporcu, dikkatinde dalgalanmalar yaşamamak için bilinçli aralar vererek dikkatini kontrol etmeye çalışır. İstem dışı dikkat: Bir çaba göstermeden kendiliğinden ortaya çıkan dikkat türüdür. Dışarıdan gelen uyarılar dikkati yönlendirir. Örneğin; sporcunun atış yapacağı sırada düdük sesi duyarak dikkatini sesin geldiği yöne yöneltmesi gibi. Etkinlik DİKKAT! “Bir basketbol maçı sırasında kendi sahasından topla hızla çıkan bir oyuncu, dikkatini top sürmede yoğunlaştırdığı için iki yanında koşmakta olan takım arkadaşlarını görmeyebilir ve hatta karşısında durmakta olan savunma oyuncusuna da çarparak bir hücum faule neden olabilir.” Yukarıdaki paragraf dikkatin yoğunluğu ve sportif performans arasındaki ilişkiye bir örnek durumdur. Yukarıdaki örneği göz önüne alarak aşağıdaki kutucuklardaki konularla ilgili örnek durumları oluşturunuz ve bu yazılanlardan yola çıkarak dikkat kavramını örneklerle açıklayınız. Tüm bu yapılanları arkadaşlarınızla paylaşınız. Dikkat süresi ile performans arasındaki ilişki Dikkatin geliştirilebilmesi ile performans arasındaki ilişki Dikkat kavramı ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... ……………………………....... …………………………….......... ……………………………... E. KONSANTRASYON Etkinlik KONSANTRASYON = BAŞARI Uygulama yapması için bir öğrenci seçilir. Öğrenci, atışını yaptığı sırada konsantrasyonunu bozucu hareketler yapılır. Ondan ikinci bir atış yapması istenir; bu kez atış esnasında müdahale edilmez. Bu iki durumu karşılaştırarak konsantrasyonun önemini açıklayınız ve konsantrasyonu artırıcı faktörlerin neler olduğunu bulmaya çalışınız. 64 Sporda Performans Bilindiği gibi uzun süre dikkatli kalabilmek zordur. Bazı araştırmacılar, çevredeki bazı ipuçlarına odaklaşılmasını ve bu odaklaşma yeteneğini, dikkatli olma anlamına da gelen konsantrasyonu devam ettirebilme olarak tanımlamaktadırlar. Çevredeki uygun ipuçlarına yönelmek demekle örneğin; servis karşılayan bir tenisçinin rakibinin nasıl bir servis kullanacağı, gelen topun hızı, geliş yönü ve yüksekliği gibi şeylere dikkat etmesi gerektiği denmek istenmektedir. Ancak bu ipuçlarına dikkat edilirse sayı kazanılabilir. Diğer taraftan aynı tenisçi için uygun olmayan ipuçları ise rakip oyuncunun şortuna, formasına, saçının şekline ve şapkasına dikkat etmesi olabilir. Bu da konsantrasyonun dağılması olarak isimlendirilebilir. Tanımdaki diğer bir özellik, dikkat odağının uzun müddet devam ettirilmesidir. Aynı tenisçiyi örnek olarak verirsek uzun bir müsabaka sonunda maç devam ederken tenisçi eğer dikkatini bir an için dağıtacak olursa kazanmaya çok yakın olduğu bir maçta hata yaparak maçı kaybedebilir. Bu nedenle dikkati uzun süre korumak veya korumaya çalışmak önemli olmaktadır. Konsantrasyonun uzun süre devam ettirilememesine neden olan etmenler şu şekilde sıralanabilir: • Stres ve baskı altında olmak, • Karmaşa içinde olmak, • Uygulama sırasında karşısındaki herhangi birisinin psikolojimizi bozmaya çalışması, • Olumsuz düşünceler içerisinde olmak, • Dikkatin dağılması. Yukarıda verilen olumsuz durumlarda konsantrasyonumuzu artrımak ve devam ettirmek içinse şu çalışmalar yapılabilir: • Kendi kendine konuşma; sporcunun bir yarışma sırasında hareketini yapmadan önce bakışlarını hareket noktasına çevirerek yapacağı hareketi kendi kendine tekrar etmesi ile konsantre olmaya çalışması anlamına gelmektedir. • İmgeleme; sporcuların yapacakları hareketi zihinlerinde canlandırmalarıyla dikkati hareket üzerine odaklama çalışmalarıdır. • Odaklanma antrenmanları; Yantra kartları, grid kartı gibi odaklaşma materyalleri ile dikkatin tek bir noktaya toplanması çalışmaları yapılır. F. SPORTİF PERFORMANSIN ARTIRILMASINDA PSİKOLOJİK HAZIRLIK ÇALIŞMALARI Bir voleybol takımımız uluslararası bir karşılaşma esnasında setlerde 2-0 öndeyken, karşılaşmayı 3-2 kaybetmiştir. Bu durumu takımın yıldızı “voleybol tamamen psikolojik bir spor” biçiminde açıklamaya çalışarak psikolojik etkenlerin önemini vurgulamaya çalışmıştır. Benzer yorumlar diğer spor dalları içinde geçerlidir. Psikolojik çalışmalar, sporcuların duygusal, düşünsel ve davranışsal becerilerini geliştirmek için yapılır. Bu sayede sporcuların hem maç ve yarışmadaki performansını en üst düzeye çıkarmak hem de yaşam kalitesini artırmak amaçlanır. Psikolojik hazırlığın önemi ve yararı genel olarak sporcular, antrenörler ve yöneticiler tarafından kabul görmektedir. Psikolojik hazırlığın tam olarak yapılabilmesi ve istenen yararın sağlanabilmesi için bazı ön koşulların yerine getirilmesi önem taşımaktadır. Bu ön koşullar şöyle sıralanabilir: 65 Sporda Performans 1. Sporcuların kendi olumlu ve olumsuz yönlerini iyi tanıması, 2. Takım sporu yapan bir sporcunun takım arkadaşlarını her yönüyle iyi tanıması, 3. Antrenörün kendini ve sporcularını iyi tanıması, 4. Antrenörün liderlik özelliklerine sahip olması, 5. Antrenörün yeterli teknik ve taktik bilgiye sahip olması, 6. Antrenörün bilgisini antremanlarda ve yarışmalarda kullanabilmesi, 7. Antrenörün sporcularına karşı demokratik ve adil davranabilmesi, 8. Yöneticilerin psikolojik hazırlık çalışmalarını desteklemesi, Sporcuların psikolojik hazırlık süreci, sporcunun yarışmaya katılacağını öğrendiği anda başlayıp yarışmanın sona ermesine kadar devam eder. Psikolojik hazırlık süreci genel olarak üç evrede incelenir. I. Evre: Yarışmanın yapılacağının açıklanmasından, ilk bilgilerin verilmesi ve eşleşmelerin belirlenmesine kadar olan süreyi kapsar. Bu evrede yarışmaya katılacakların listesi, yarışmanın yeri ve zamanı gibi bilgiler öğrenilir. II. Evre: Kura çekimiyle rakiplerin belirlenmesinden ilk yarışmaya kadar olan süreyi kapsar. III. Evre: İlk yarışmanın başlamasından yarışmaların tamamlanmasına kadar olan süreyi kapsar. Sporcuların psikolojik yönden hazırlığı, sadece güdülenme ve rahatlama tekniklerinin kullanılması olarak düşünülmemelidir. Yarışmaların bitmesiyle yarışma sürecinin değerlendirilmesi ilerideki çalışmalara da yön verecektir. Önemli olan sporcunun kişilik ve fiziksel özelliklerinin yapılan spor dalı ile en yüksek düzeyde uyumunu sağlamaktır. 1. Genel Psikolojik Hazırlık Çalışmaları Sporcuların psikolojik hazırlıklarına çeşitli testler yapılarak başlanır. Daha sonra sporcuların hedef, vizyon ve misyon çalışmaları doğrultusunda sporcuya kendini tanıma, yeteneğini geliştirme, motivasyon, konsantrasyon, kendini kontrol, rahatlama ve gevşeme çalışmaları gibi genel psikolojik hazırlık çalışmaları yaptırılır. 2. Özel Psikolojik Hazırlık Performans sporcuları yarışma ve antrenmanlar sırasında çeşitli psikolojik yüklenmelerle karşı karşıyadırlar. Kişilik yapısı, geçmiş yaşantılar ve çevre şartlarının belirleyici rol oynadığı bu zorlanmaları aşmak için sporcular özel olarak hazırlanırlar. Bu özel hazırlıkların temel amacı sporcunun bedeniyle zihni arasındaki ilişkiyi kurabilmesine yardımcı olmaktır. Bu hazırlıklar fiziksel antrenman değil özel anlamda bedenin farkında olma, gevşeme, görselleştirme ve yararsız hareket biçimlerini değiştirme gibi çalışmalardır. Bu çalışmaların başında “bedenin farkında olma” egzersizi gelmektedir. Bu egzersizin amaçlarından biri uğraştığınız spor branşında performans gösterirken yaptıklarınızın daha fazla farkında olmanıza yardım etmektir. Bir diğer amacı ise, daha önce sürekli yapılan aktivite ve deneyimleri yeni bir bakış açısıyla görmeyi sağlayarak zihin-beden ilişkisinin farkında olmayı öğretmektir. Özel psikolojik hazırlıkla ilgili yapılan çeşitli çalışmalar konu devamında örneklendirilmiştir. ? Biliyor musunuz? • Dikkat kavramının 110 yıl önce William James (Vilyım Ceyms) tarafından tanımlandığını biliyor musunuz? • Yantra kartının odaklanma antrenmanlarında kullanılan 30X30 cm boyutlarındaki siyah bir zeminin tam ortasına yerleştirilen 5X5 cm’ lik bir beyaz kareden oluştuğunu biliyor musunuz? 66 Sporda Performans a. Bedenin Farkında Olma Egzersizleri (1) Kinestetik Beden Envanteri Kinestetik duyu, genişletilmiş bir dokunum duyusudur. Yumuşak-sert, sıcak-soğuk, ıslak-kuru, pürüzlüpürüzsüz gibi durumların algılanmalarını içerir. Özellikle, kendi hareketinizi anlamanızı ve anımsamanızı sağlayan uyarımları ve bilgileri kapsar. Hareket öğrenmede kinestetik duyu önemli bir yer tutar.. Herhangi bir beceriyi öğrenmede temel problemlerden biri, bedeninizin gerçekte ne yaptığının farkında olmamanızdır. Özellikle, normal olarak dikkat etmeniz gereken temel hareketlerin dışında diğerlerine daha fazla dikkat etmenizdir. Bu egzersiz, baştan ayağa bedeninizin farkında olmanıza yardım edecektir. Egzersiz herhangi bir şekilde uygulanabilir. Oturma durumundaysanız, egzersizi baştan ayağa doğru uygulayınız. Yatar durumdaysanız ters yönünde yani ayaktan başa doğru bir yol izleyiniz. Bu egzersizi kendi kendinize yapmaya başladığınızda, koşarken, bütünün bir parçası olarak her organın nasıl işlediğine dikkat edin, ayaklarınızdan başlayın ve yavaşça bedeninizin yukarısına doğru hareket edin. Tenis oynarken zemin vuruşları yaptığınızda dikkatinizi bedeninizin farklı bölümlerine yöneltin. Yüzerken de bu envanter yoluyla ilerleyin. Bu envanteri tamamladığınızda, bir kaç dakika bedeninizi gözden geçirin. Bu kez en tanımadığınız beden bölümünüze daha fazla zaman ayırın. Dikkatinizi bu alanda yoğunlaştırın. Daha sonra, egzersizi bitirirken, dikkatinizi odaya geri döndürün ve gözlerinizi açın. 9. Şimdi dikkatinizi kollarınıza yöneltin. Sırayla kolunuzun her bölümüne dikkat edin. Kollarınızın üst kısmı omuzlarınıza nasıl bağlanıyorlar? Dirseklerinize nasıl bağlanıyorlar? Dirseklerinizi nasıl hissediyorsunuz? Nasıl işliyorlar? Ön kollarınızı düşünün. Dirsekleriniz ve bileklerinizle ilişkisi nedir? Şimdi bir süre ellerinize ve parmaklarınıza dikkat edin. Parmak parmak ellerinizin incelemesini yapın. Daha sonra eklemler boyunca devam edin. Eklemleriniz diğerlerinden bir kaç yönden farklılaşıyor mu? 11. Son olarak, bir süre başınıza dikkat edin, yüzünüzün her bölgesini alın, gözler, yanaklar, burun, çene kasları, çene, dudaklar, dil ve ağzınızın içini keşfedin. 7. Şimdi dikkatinizi sırtınıza kaydırın. Bu alan, hemen hemen asla göremediğimiz bir alandır. Bir süre kinestetik olarak ne kadarını görebildiğinizi ya da ne kadarını göremediğinizi keşfetmek için sırtınızda aşağı ve yukarıya dolaşın. 8. Şimdi omuzlarınıza dönün sağ omuzunuz sol omuzunuzla aynı yükseklikte mi? Kaburga kafesinizin üstünde nasıl duruyorlar? Omuz çıkıntısı nerede? 5. Şimdi dikkatinizi karnınıza yöneltin. Karın kaslarınızı hissedin. Sporunuzda hangi kaslarınızı kullanıyorsunuz? Birkaç dakika iç organlarınızın; bağırsaklarınızın, midenizin, karaciğerinizin ve safra kesenizin nerede olduğunu imgeleyin. 3. Şimdi bacaklarınıza dikkat edin. Bacağınızdaki en büyük kas hangisidir? Bacaklarınızın arkasında ne var? Bacaklarınızdaki kaslarınız kalçanızdaki kaslarınızla nasıl ilişkilidir? Dizleriniz bacak kaslarınıza bağlanıyor mu? Nasıl? 10. Şimdi dikkatinizi boynunuza yöneltin. Boynunuzun ön tarafına ve göğüs kafesinizin üst kısmına inen kaslarınıza bir süre dikkat edin. Boynunuzun arkasını hissedin. Başınız omuzlarınızı nasıl bağlıyor? 6. Şimdi dikkatinizi yavaş bir şekilde göğsünüze ve kaburga kafesinize çevirin. Soluk alıp vermeye devam edin, göğsünüzün ve kaburgalarınızın nasıl hareket ettiğini gözleyin. 4. Şimdi kalçanıza dikkat edin. Bir süre için kalçanızı keşfetmeye ayırın. Değişik kaslar kalçanızı biçimlendirmede nasıl birbirine bağlanıyor? Kalçanızdaki ve kasığınızdaki kaslara dikkat edin. Kalçanız bacağınıza nasıl bağlanıyor? Kalçanız nerede? Beden ağırlığınızın kalçanız tarafından desteklendiğini hissedebiliyor musunuz? Kalçanız karnınıza ve belinize nasıl bağlanıyor? 2. Şimdi kaval kemiklerinize ve dizinize dikkat edin. Kaval kemiklerinizdeki ana kaslar hangileridir? Dizlerinize nasıl bağlanıyorlar. Dizinizle eklemler arasındaki ilişki nedir? Dizleriniz nasıl işlemektedir? Diz kapağınız nerededir, diz kapağınızın arkasındaki nedir? 1. İlk önce gözlerinizi kapatın ve gevşemeye çalışın. Ayaklarınıza dikkat edin ve nasıl hissettiklerini keşfedin. Ayak baş parmağınızı ikinci parmağınızdan, dördüncü parmağınızı beşinci parmağınızdan ayırt edebiliyor musunuz? Her ayağınızla bunu yapın. Sağ ayağınız ile sol ayağınız arasındaki fark nedir? Biri diğerinden daha mı fazla hissediyor? Kendinizi test ederken ağırlığınızı daha çok hangi ayağınız taşıyor? 67 Sporda Performans (2) Gözler Kapalı Alıştırma Bu egzersiz, belirli kapalı (temel) becerilerin (örneğin; basketbolda serbest atış, teniste servis) performans düzeyini yükseltmede etkili bir yoldur. Belirli bir kapalı beceriyi uygulayabileceğiniz zaman gerekli araç gereçleri sağlayın, yapılacak hareket yada hareketler bütünü için pozisyon alın. İlk olarak, beceriyi gözleriniz açık şekilde uygulayın daha sonra gözlerinizi kapatın ve aynı yerde, aynı beceriyi birkaç kez gözleriniz kapalı bir şekilde uygulayın. Bu sırada nasıl hissettiğinizin farkında olun. Ne duyuyor, kendinizi nasıl yönlendiriyorsunuz? Hareketinizi organize etmek için görme duyunuz dışındaki duyularınızı ne şekilde kullanıyorsunuz? Özellikle kinestetik duyunuza dikkat ediniz. Aynı çalışmayı gözleriniz açık ve kapalı konumda birçok kez tekrarlayın. Her seferinde özellikle gözleriniz kapalı iken beceriyi tekrarlama esnasında ne hissettiğinize dikkat edin. Sonuçları kontrol etmek için belirli zaman aralıkları ile gözlerinizi açın. Yaptığınızı düşündüğünüz hareket gerçekten gözleriniz açıkken yaptığınız hareket mi? Farklı olan nedir? Görsel şekilde olandan çok kinestetik (bedensel) olan ayrıntılara dikkat ediniz. Şimdi yine gözleriniz açık uygulamayı yapın. Gözleriniz kapalı olarak yaptığınızda hissettiğiniz bedensel duyularınıza dikkat ederek uygulamaya devam edin. Doğru sonuçlara ulaştığınız ve hareketi doğru yaptığınız duyusunu yaşayın. En son şekli ile gözler açık alıştırmayı birkaç kez daha deneyin ve egzersizi bitirin. (3) Bedenin Renkli Biçimlendirilmesi Bedenin farkında olmayı artıran başka bir egzersizdir. Bu egzersizi uygulamaya başlarken gözlerinizi kapatın, gevşeyin ve hayalinizde, uygulamayı istediğiniz belirli bir eylem ya da beceriyi canlandırın. Kendinizi beceriyi uygularken izleyin. Daha sonra bedeninizin her bir bölgesini farklı bir renkle çevrelenmiş gördüğünüzü hayal edin. Örneğin; hareket eden başınızın, kollarınızın, boynunuzun ve omuzlarınızın mavi renkle, gövdenizin, belinizin, pelvis ve kalçalarınızın yeşil renkle, bacaklarınız, dizleriniz, baldırlarınız ve ayaklarınızın kırmızı renkle çevrelendiğini görün. Bir sonraki aşamada, ayaklarınız ve bilekleriniz kırmızı olabilir. Baldırlarınız diziniz ve bacaklarınız yeşil, kalçanız mavi, gövdeniz sarı, omuzlarınız mor, kollarınız kahve rengi ve başınız ve boynunuz lacivert olabilir. Bedeni renkle biçimlendirme işini, bir beceriye zihinsel olarak hazırlanırken de kullanabilirsiniz. Renkle biçimlendirme işi, uygulamak istediğiniz becerinin performansı üzerinde, bedeninizin belirli bir bölümünün sahip olduğu etkiyi göstermenizi sağlar. Bu egzersiz bedeninizin farklı kısımlarını ayırt etmenize mükemmel bir şekilde yardım eder. (4) Nefes Alma Yanlış yaptığınız, bu nedenle de düzelmesini istediğiniz bir beceriyi seçin ve uygulamalı olarak yapın. Bu sırada nefes alma eyleminizi kayıt edin. Nefes alışınız ile beceriyi uygulama arasında bir ilişkinin var olup olmadığına, ne zaman nefes alıp verdiğinize ve nefesinizi ne zaman tuttuğunuza dikkat edin. Bir süre sonra nefes alma düzeninizde bazı değişikler yapın. Normalde nefes verilmesi gereken yerde nefes alın, almanız gereken yerde verin. Eğer nefesinizi tutmanız gerekiyorsa nefes alıp vermeye devam edin hatta almanız gereken hızdan daha hızlı ya 68 Sporda Performans da daha yavaş nefes alın. Yani bu düzeni o kadar değiştirin ki performansınızın ne şekilde etkilediğini hissedin . Daha sonra tekrar nefes düzenini eski haline olması gerektiği biçimine döndürün. Bir önceki durumla bu durum arasındaki farka dikkat edin. Bedeninizi kullanım şeklinize, kaburga ve göğüs kaslarının işleyiş biçiminde yoğunlaşın. Bedeninizin bu kısımlarının nefes alma hareketine nasıl katıldığının farkında olun. (5) Kullanılan Eli Diğeriyle Değiştirme Bedeninizin tek tarafının uzmanlaşmasını gerektiren bir oyun (örneğin badminton, masa tenisi v.b.) oynayan ve sol elinizi kullanan bir oyuncuysanız, diğer elinizle de yaptığınız sporu uygulamaya çalışın. Bu sırada vücudunuzun diğer bölümlerinin, yeni duruma uyum sağlama süreci içerisinde gösterdiği tepkilere dikkat edin. Bu uygulama, tekniğinizin içinde saklanan problemleri daha iyi anlamanıza yardımcı olacaktır. Sürekli kullandığınız eliniz ile yaptığınız uygulamada, küçük ancak önemli bazı ayrıntıları atlayabilir önemsemeyebilirsiniz. Ancak kullanmadığınız tarafınızla yapacağınız uygulamalar, normalde kullandığınız tarafınızla yaptığınız uygulamaların daha iyi bir şekilde yapıldığını gösterecektir. (6) Abartma Beden farkındalığının ve bedenin yaptığı hareketleri incelemenin bir diğer yolu hareketleri abartmaktır. Abartılı şekilde yapılan uygulamalarda, bilinçli olan ve olmayan hareket biçimleriniz daha iyi gözlemlenebilir. Bu sırada yapılan, doğru ve hatalı teknikler ortaya çıkacaktır. Tekrarlı bir şekilde pek çok defa yapılan bir hatayı düzeltmek için o hareketi abartılı bir şekilde yapın. Bu sırada hareket daha iyi bir şekilde analiz edilecek ve yapılan hatanın ana kaynağı tespit edilecektir. Bu uygulama, aynı zamanda, sizi gerginleştiren engellenmeleri de açığa çıkarmanızı sağlar. Gerilim, tekniği istediğiniz gibi gerçekleştirmenizi engeller. Gerilimin nedeni olan hatayı tespit etmek engellemeyi de sonlandıracaktır. Teknikteki hatanın tespitinden sonra kendinizi hareketi doğru biçimde gerçekleştiriyor olarak hayal edin. Daha sonra hayal yoluyla görselleştirdiğiniz hareketi fiziksel olarak somutlaştırmaya çabalayın. b. Gevşeme Egzersizleri Gevşeme, fiziksel, zihinsel ve duygusal enerjinin tam olarak kullanılmasını ve yeniden depolanmasını sağlayan, yapılan aktiviteden geçici ve ağır ağır uzaklaşma durumudur. Sporcular için uygun gevşeme düzeyi kişiden kişiye ve durumdan duruma farklılık göstermektedir. Gevşeme teknikleri sporcular tarafından; -Yarışmanın öncesinde, yarışma sırasında ve bazen de sonrasında stresle başa çıkılabilmek için aşırı uyarılma durumunu azaltmak amacıyla, - Kinestetik duyuların daha fazla hissedilmesini sağlamak amacıyla, - Denge durumuna geri dönmek amacıyla kullanılır. Teknikler, ısınma öncesinde, yeni bir beceri ya da taktiği öğrenirken, yarışma veya antrenman sonrası soğuma evresinde, herhangi bir görselleştirme uygulamasından önce kullanılır. Gevşeme çeşitli pozisyonlarda uygulanabilir. Yatarak yapılan bir gevşemede çok derin durumlara daha kolay bir şekilde ulaşılabilir. Ancak yorgunluk durumunda bu pozisyonda uyanıklığı kaybetmek ve uykuya dalmak olasıdır. Önemli bir maç yada yorucu bir gün sonrasında dinlenme ve dengelenme için gevşeniyorsa, yatarak gevşeme pozisyonu tercih edilmemelidir. Ayrıca bir yarışma ya da bir görselleştirme egzersizinden önce gevşeme tekniklerini uyguluyorsanız, oturur pozisyonda , sırtınız düz ve desteklenmiş bir durumda bulunmanız önerilir. Aslında gevşemeyi ayakta bile gerçekleştirebilirsiniz. Oturarak ve ayakta gevşemenin, baştan ayağa doğru; yatar pozisyonda gevşemenin ayaktan başa doğru olması önerilmektedir. Eğer egzersiz bir eğitici tarafından yönlendiriliyorsa, uygulama sizin için daha kolay olacaktır. Egzersiz tüm takım tarafından yatar pozisyonda gerçekleştiriliyorsa, ortamda gevşemeyi engelleyici olumsuz durumların oluşmasına izin verilmemelidir. Ellerin ayakların yanında ve kolların da düzgün olduğundan emin olunmalıdır. Egzersizi yapacak bir antrenör ya da eğitimen yoksa, yönergeleri sizin için tekrarlayacak bir başka kişi bulunabilir. Aşağıda anlatılan gevşeme egzersizlerinin her biri yaklaşık 10 dakika olmalıdır. Uygulama esnasında “...” gördüğünüz yerlerde bir süre beklemelisiniz. 69 Sporda Performans • Gözlerinizi kapatın ve pozisyonunuzu zeminle minimum temas olacak şekilde ayarlayın, boynunuzu gerdirerek başınızı yukarı kaldırın ve indirin (başınızın geriye eğimli olmadığından emin olun), daha sonra sırtınızı düzleştirmek için kıvrılın ve son olarak, bacaklarınızı gerdirmek için topuklarınızı itin. • Derin bir nefes alın ve... yavaş bir şekilde verin. Bedeninizin zemindeki ağırlığını hissedin... tekrar derin nefes alın, zeminin bedeninizi desteklemesine izin verin... Bir an için duygularınızı izleyin, kapının dışında duruyormuş ve açık bir gecede ayı izliyorumuş gibi... ve bulut parçacıklarının duygularınıza benzer şekilde aktıklarını hayal edin, onların geçişini izleyin, neye benzediklerini tanımlayın ve onlara bir ad verin... • Şimdi dikkatinizi düşüncelerinize yöneltin ve kendinizi bir köprüde, aşağıda akan nehire bakarken hayal edin. Düşüncelerinizin (zihninizdeki ifadeler, sorular ya da görüntüler) köprünün altından geçen sudaki yapraklar gibi olduklarını ve uzaklaştıklarını hayal edin. Düşüncelerinizi izleyin ve onların değiştiğini görün... • Şimdi dikkatinizi bedeninize geri kaydırın, yine bedeninizin ağırlığına dikkat edin ve özellikle ayaklarınızın farkında olun. Parmak uçlarınızdaki, ayaklarınızın altındaki ve eklemlerinizin çevresindeki kaslarınızın duyumuna dikkat edin... Orada bir gerginlik hissederseniz, onunla kalın ve daha sonra nefes verirken, az bir süre sonra (çok gecikmeden) yavaş yavaş gerilimin uzaklaşmasına izin verin... • Ayaklarınızın zemine hafifçe dokunmasına izin vererek, dikkatinizi baldır kaslarınıza çevirin, bacaklarınızdaki kemikleri, gevşemiş hissedin. Zemin tarafından desteklenen kaslarla baldır kaslarınızda dinlenmeyi hissedin. • Bu bölümde tüm ana kas grupları (uyluk, kasık, kalça, pelvis, bel, mide, sırt ve göğüs, omuzlar, kollar, dirsekler, bilekler, parmaklar ve eller) yoluyla yukarıya doğru gevşemeyi devam ettirin. Geride kalan tüm gerilimin parmaklarınız yoluyla zemine akmasına izin verin. Daha sonra, boynunuzdaki, çenenizdeki, ağzınızdaki, dilinizdeki yanaklarınızdaki, gözlerinizin çevresindeki, gözünüzdeki, alnınızdaki ve başınızın üst kısmındaki kaslara dikkat edin. • Dikkatinizi bir kez daha duygularınıza... düşüncelerinize çevirdikten sonra... bedeninizin zemindeki ağırlığına geri dönün... Ayak parmaklarınızın, ayağınızın altındaki eklemlerinizin çevresindeki kasların farkında olun... • Son olarak, bir an için, zeminin bedeninizi desteklemesine izin vererek, hoşlanma ve hoşnutluk duyumuna dikkat edin... Bu, yogada “ölüm pozisyonu” olarak adlandırılır. Bu durum hareket etmek istediğiniz zaman hareket edebileceğinizi bilerek, fakat, hareket etmeksizin sanki ölüymüşcesine uzun süre tam gevşemekten hoşlanmayı seçtiğiniz ve enerjiniz yenilendikçe yaşamınızın sıcaklığı ve potansiyel kuvvetlerini hissedebileceğiniz bir pozisyondur... Hazır olduğunuzda... kollarınızı başınızın üzerinde gerdirin ve yavaşça bir yana doğru dönün ve daha sonra kalkın. Oturarak gevşeme egzersizi de aynı şekilde yürütülür; kas gruplarının gevşetilmesi ters yönde (baştan ayağa doğru) uygulanır. Egzersiz sırasındaki yönergeler, üst beden ağırlığının hisedilmesi için sandalyeye, bacak ve ayakların hissedilmesi için zemine yönlendirilir. c. Konsantrasyon Egzersizleri Konsantrasyon, performans için dikkatin uygun olmayan faktörlerden uzaklaşıp, uygun olanlara yöneltilmesidir. Tüm sporcuların, iyi bir performans için ön koşul olarak görmesi ve anlaması gereken bir durumdur. Yeni bir beceri veya taktik öğrenme çalışmasında, yarışma öncesinde yada yarışma sırasında gerekli olabilecek konsantrasyonun sağlanması için, aşağıdaki çalışmaların yapılması önerilmektedir. • Her iki ayağınız zeminde ve kollarınız çaprazlanmamış şekilde bir sandalyeye oturun. Gözlerinizi kapatın, derin bir nefes alın ve alnınızdan aşağıya doğru gevşemeye başladığınızda, gerginliğinizin yavaşça uzaklaşmasına izin verin... Gevşeme durumunuz oluştuğunda, nefes alışınıza dikkat edin ve ritmini değiştirmeksizin içinizden her nefes alışınızı saymaya başlayın. Sayı 10’a ulaştığında, tekrar 1’e 70 Sporda Performans dönün ve saymaya devam edin. Saymayı unutursanız ya da 10’dan daha ileriye saymaya devam ederseniz; farkına vardığınız anda durun. O anki düşüncelerden kendinizi uzaklaştırmaya çalışın. Tekrar 1 ‘den saymaya başlayın. Başlangıç için bu egzersizi yaklaşık sekiz dakika sürdürmek yeterli olacaktır. • Bir sandalyeye oturun ve ilgilendiğiniz spor branşı ile ilişkili bir nesne ya da fotoğrafı önünüze bir yere yerleştirin. Bir önceki egzersizdeki gibi gevşeyin, ancak gözlerinizi açık tutun. Beş dakika hareket etmeden bekleyin. Önünüzde bulunan resmin ya da nesnenin niteliklerine olabildiğince çok dikkat etmeye çalışın. • Bu kez elinize kağıt ve kalem alın, ilgilendiğiniz spordan bir nesnenin adını kağıdın ortasına yazın. Sözcüğün etrafını bir çemberle çevirin ve sonra çemberden kenarlara doğru bir at arabasının tekerleğinin çubukları gibi çubuklar çizin. Çemberin içindeki sözcükle ilişkilendirebileceğiniz bir nesne ya da niteliği gösteren bir başka sözcüğü bir çubuğun sonuna yazın. Daha sonra, çevrelenmiş sözcüğe dönün ve ilişkilendirilebilecek başka bir sözcüğü diğer bir çubuğun sonuna yazın. Bu işlemi tekerleğin çubukları tamamlanıncaya kadar yineleyin. • Bu egzersiz, nefes alma egzersizinin bir başka şeklidir. Egzersize başlamadan önce kendinizi iyi hissettiren “Ben en büyüğüm.”, “En hızlı benim.”, “Beni geçebilecek hiç bir forvet oyuncusu yok.”, “Benim şutumu çıkarabilecek kaleci yok.” gibi bir ifade belirleyin. (En etkili ifadeler arkadaşlarınızla konuşmalarınız sırasında kendiliğinden ortaya çıkan ifadelerdir.) Sol elinizin işaret parmağını kaşlarınızın arasında ve hemen yukarısında bir noktaya yerleştirin. Baş parmağınızı sol burun deliğinizin üzerine koyun ve kapatın.Sonra gözlerinizi kapatarak dörde kadar sayın, sağ burun deliğinizle nefes alın. Daha sonra orta parmağınızla sağ burun deliğinizi kapatın ve nefesinizi tutarak, sessizce seçtiğiniz ifadeyi söyleyin. Baş parmağınızı sol burun deliğinizden kaldırarak, nefes verin ve dörde kadar sayın. Tekrar sol burun deliğinizle nefes alıp, tutun ve ifadeyi yineleyin. Sonra sağ tarafı açın ve dörde kadar sayarak nefes verin. Bu şekildeki sıralanışı beş kez tekrarlayın. • Mekik dokuma, ne yapacağınızı bilemez halde kalmaktan kurtulmanıza yardım etmek için geliştirilen egzersizdir. Bu çalışmayı bir arkadaşınızla yapın. Egzersize ilk başta siz başlayın, gözlerinizi kapatarak duyum, duygu ve düşüncelerinize uyum sağlayın. Şimdi bacağımdaki ağrının farkındayım, şimdi nefes alıp verişimin farkındayım yada şimdi kendimi şaşkın hissediyorum gibi hissettiklerinizi söyleyin. Daha sonra, gözünüzü açın ve kendinizin dışında gerçekleşen olaylara ilişkin birşeyleri ekleyerek “Şimdi ........... farkındayım.” şeklinde söyleyin. (Örneğin “şimdi gün ışığının farkındayım” , “şimdi gözlerimin farkındayım” vb.) Bu işlemi ara vermeden birkaç dakika kadar tekrarlayın. Önce içsel bir ifade; daha sonra dışsal bir ifade (yanılır ya da takılırsanız, arkadaşınız “Şimdi ...... farkındayım?” şeklinde hatırlatmalar yaparak, sizi içinde bulunduğunuz çelişkili durumdan dışarıya çıkarmalıdır.) ile işlemi yineleyin. Daha sonra arkadaşınıza aynı şeyi yaptırın. • Sporting bodymind egzersizlerinde kişi yavaş hareketlenme, fiziksel kontrol ve denge içeren bir dizi konsantre hareketler bütününü gerçekleştirir. Egzersizin her iki parçası da yumuşak ve çok yavaş bir şekilde yapılmalıdır. Egzersizin birinci bölümünde, gevşemiş durumda, elleriniz ve ayaklarınız açık ve yanlarda, ayakta durun. Yavaşça sol ayağınızı yukarıya ve dışa doğru kaldırın, arkasından dizinizi bükün. Daha sonra kalçalarınızı döndürmeden ayağınızı vücudunuzun sağ yanına getirirken, aynı zamanda, ellerinizi bedeninizden yavaşça uzaklaştırarak saatin 8 - 4 pozisyonunda kaldırın. Durmaksızın sol bacağınızı bedeninizin sol yanına geri getirin ve diğer tarafa dönün. Yavaşça ileriye doğru eğilin. Ellerinizi öne doğru uzatın ve bacağınızı bedeniniz zemine paralel olana kadar arkaya uzatın. Daha sonra yapılan hareketi sondan başa doğru uygulayın. Sol bacağınızı bir kez daha bedeninizin önüne getirin, ayağınızı yumuşak bir şekilde zemine, eski yerine koyun ve ellerinizi o anda yanlara getirin. Ara vermeksizin hareketi sağ ayağınızla yineleyin, bu kez sol ayağınız üzerinde dengelemeye çalışın. Egzersizin ikinci bölümü, farklı bir sıralanış izler. Bu kez sol bacağınızı kaldırın, dizlerinizi bükün ve bilek ekleminizi tutabilene kadar ayağınızı öne doğru kaldırın. Daha sonra bilek ekleminizi tutarak, yavaş 71 Sporda Performans Birinci Bölüm yavaş aşağıya eğilin ve ayağınızı zemine koyun. Sol ayak bileği ekleminizi bırakın ve öne eğik pozisyonda ellerinizi yavaşça sağ ayak bileği ekleminize aktarın. Sağ ayak bileği ekleminizi tutarak doğrulun, bu pozisyonda 3-4 sn kaldıktan sonra elleri bırakmadan yine zemine eğilin, Sağ ayak bileği ekleminizi bırakıp öne eğik pozisyonda ellerinizi yavaşça sol ayak bileği ekleminize aktarın ve yine doğrulun, daha sonra ayak bileğinizi bırakın ve yavaşça sol ayağınızın zemine temasına izin verin. İkinci bölümün aynısını diğer ayakla uygulayın. İkinci Bölüm 72 Sporda Performans Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Sporda performans nedir? Açıklayınız. ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 2. Sporda imgeleme ve sportif performans ilişkisi nasıldır? Örneklerle açıklayınız. ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 3. Dikkat kavramını örneklerle açıklayınız. ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz. 4. Aşağıdakilerden hangisi performansı etkileyen iç faktörlerdendir? A) Yükseklik B) Nem C) Motivasyon durumu D) Zemin durumu E) Sıcaklık 5. Aşağıdakilerden hangisi, etkin bir imgeleme için göz önünde bulundurulması gereken noktalardan biri değildir? A) Öğretim basamaklarını belirlemek B) Hedef basamaklarını belirlemek C) Uygulamayla ilgili olarak sporcuyu eğitmek D) İmgeleme hızını belirlemek E) Negatif pekiştireçleri öğretmek ve geliştirmek 6. Sporcuların kendilerini bir hareketi yaparlarken hayal etmeleri ve bunu tüm duyuları ile yaşayabilmeleri durumuna ne denir? A) Dikkat B) Empati C) Konsantrasyon D) İmgeleme E) Yaratıcılık 73 Spor ve Kişisel Özellikleri 74 Spor ve Kişisel Özellikleri A. KİŞİSEL ÖZELLİKLER VE SPOR Ünitemize Hazırlanalım! 1. Kişiliğin biçimlenmesi ve gelişmesinde sporun rolü nedir? Tartışınız. 2. Kişiliğin sporda başarı üzerine etkisi nedir? Tartışınız. 3. Spor dallarına özgü kişilik özellikleri var mıdır? Araştırınız. Okuma Metni HAKEMLİKTE KİŞİLİK VE DENEYİM İyi hakem tanımının pek çok detayının olabileceğini belirten merkez hakem kurulu başkanı, özellikle kariyeri çok yüksek hakemlerle konuştuklarında kişilik ve deneyim özellikleri üzerinde durduklarını dile getirdi. Başkan, hakemler arasında kural bilgisi bakımından bir standart olduğunu vurgulayarak “Hemen her kategorideki hakemler aşağı yukarı kuralları aynı ölçüde bilir. Önemli olan bu kuralların yorumlanmasıdır. Bu da ancak müsabaka yöneterek kazanılacak bir özellik. Hakemlikte en önemli etkenlerden biri de hakemin kişiliği. UEFA’nın 1973’ten bu yana düzenlediği seminerlerde en çok kullanılan kelimelerden biri, kişilik. Seyirci, medya, oyuncu, idareci baskısının hakem üzerinde yoğun olduğu müsabakalarda standart kararların verilmesi hakemin kişiliği ile orantılı. Baskılara karşı direnç gösterebilen kişiliğe sahip hakemler standart yönetimi devam ettirebilir.” ifadelerini kullandı. Süper ligte yer alan hakemlerin yüzde 51’lik kısmının deneyimli, yüzde 49’luk kısmının ise deneyimsiz kategorisinde değerlendirilebileceğini belirten başkan, özellikle alt kategorilerde hakem başına düşen maç adedinin yetersiz olduğunu, bu hakemlerin daha fazla maçta görev alabilmesi için düzenlemeler yapacaklarını dile getirdi. Tam Saha Dergisinden derlenmiştir. Kavram Haritası Kişilik Kuramları Psikodinamik Kuram Öğrenme Kuramı Hümanistik Kuram Özellik (Trait) Kuramı Dünya spor hayatı, spor gayesi çok önemlidir. Bu kadar önemli olan spor hayatı, bizim için daha da önemlidir. Çünkü ırk meselesidir. Irkın düzelmesi ve gelişmesi meselesidir. Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK Atatürkçülük I, Sayfa: 345. 75 Spor ve Kişisel Özellikleri Etkinlik İŞTE BEN Aşağıdaki soruları okuyunuz. Her soruyu okuduktan sonra görüşünüzü “Evet” ya da “Hayır” olarak işaretleyiniz. Sorular 1 . Herhangi bir hayır kurumuna yardım etmeyi sever misiniz? Evet ( ) ( ) 2. Dişçiye gitmekten korkar mısınız? ( ) ( ) 3. Yüksek ağaçlara çıkmaktan korkar mısınız? ( ) ( ) 4. Arkadaşlarınıza çay, kahve vb. şeyler ikram eder misiniz ? ( ) ( ) 5. Yardım etmeniz teklif edilmediği hâlde, ailenizden birinin işine yardım eder misiniz? 6. Dar bir dağ yolundan otobüs ya da otomobille geçerken korkar mısınız? ( ) ( ) ( ) ( ) 7. Kan gördüğünüzde baygınlık geçirir ya da rahatsız olur musunuz? ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 8. Sizden başka hiçbir kimsenin yardım edemeyeceği bir anda, bir arkadaşınıza yardım eder misiniz? 9. Eğer büyük bir elmanız olsa elmayı çok sevmenize karşın bu elmayı arkadaşınıza isteyerek verir misiniz? 10. Bir dişçi, dişinizde bir çürük bulsa ve dişinizin sinirlerini uyuşturmadan bu çürüğü oyup yerini dolduracağını söylese bunu yapmasına izin verir misiniz? 11. Genel olarak bir işi bitirinceye kadar o işe devam eder misiniz? 12. Alışverişte paranızın üstü verilirken yanlışlıkla fazla para verirlerse farkında olmadıkları hâlde bunu geri verir misiniz? 13. Bir dersin sınavında düşük not alsanız izleyen günlerde bunun etkisi altında kalarak yaşamınızı zehir eder misiniz? 14. Para bulsanız bu paranın sahibini arar mısınız? 15. Bir sınavda sınav görevlisi dışarıdan çağrılsa yokluğundan yararlanarak kopya çekmeye kalkışır mısınız? 16. Bir futbol maçına gitmek isteseniz paranız olmasa bu parayı çalışarak kazanmayı ister misiniz? 17. Bir ödevi mürekkeple yazarken kâğıdınıza mürekkep damlasa, ikincisini yazarken yine mürekkep damlasa, üçüncüsünü yazarken yine damlasa dördüncüsünü yazar mısınız? 18. Kalabalık bir otobüse bindiğinizde kalabalığın etkisi ile bilet almadan otobüsün gerisine itilseniz biletçi farkında olmasa bile biletçiye kadar gidip biletinizi alır mısınız? 19. Bir sınav sonucunda sınavı değerlendirenin size yanlışlıkla fazla not verdiğinin farkında olsanız bunu ilgililere söyler misiniz? 20. Bir cumartesi günü alışveriş yapmak için birçok dükkan gezdikten sonra eve döndüğünüzde bir paketinizi yitirdiğinizi anlasanız bu paketi bulmak için bütün gezdiğiniz yerlere gider misiniz? Hayır Bu sorular sizin kişiliğinize ilişkin bazı özelliklerinizi tanımak için hazırlanmıştır. Şimdi kâğıdınızdaki soru sırasına göre yazdığınız “Evet” ve “ Hayır” ları karşılaştırın. 1, 4, 5, 8, 9. sorulara verdiğiniz “Evet” cevapları sizin cömertliğinizi; 2, 3, 6, 7 ve 10. sorulara verdiğiniz hayır cevapları cesaretinizi; 11, 13, 16, 17 ve 20. sorulara verdiğiniz “Evet” cevapları gücünüzü; 12, 14, 15, 18 ve 19. sorulara verdiğiniz “Evet” cevapları dürüstlüğünüzü gösterir. Yukarıdaki anketi doldurduğunuzda kişiliğinizin bazı özelliklerini tanımış olacaksınız. 1. Kişiliğin değişik yönleri bulunabilir mi? Açıklayınız. 2. Kişilik özellikleri ile sportif faaliyetler arasında herhangi bir ilişki var mıdır? Açıklayınız. 3. Şampiyon sporcuların belirleyici özellikleri var mıdır? Varsa nelerdir? Açıklayınız. Yukarıdaki soruların cevaplarını araştırıp sonuçları bilgi teknolojilerini kullanarak raporlaştırınız. Sonuçları sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. Kaynak : Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları Yayın No: 281’den derlenmiştir. 76 Spor ve Kişisel Özellikleri Spor psikolojisi alanında en çok araştırma yapılan konuların başında kişilik gelmektedir. Kişilik ile sportif performans arasındaki ilişki günümüze kadar en çok merak edilen konu olmuştur. Performansı üst düzeyde olan şampiyon sporcuların kişilik özelliklerinin belirlenmesi, sporcu seçimi ve eğitimi konusunda önemli görülmektedir. Bundan sonraki bölümde kişilik tanımı, kişiliği açıklamaya çalışan kuramlar, kişilik özellikleri ve performans konularını irdelemeye çalışacağız. Kişiliğin tanımı üzerinde net bir birlik bulunmamakla birlikte yapılan tüm tanımlarda kişiliğin; bireye özgü davranışları, duyguları ve düşünceleri yansıttığı üzerinde durulmuştur. Eripek (1993); “Kişilik, bireyin özel ve ayırt edici davranışlarını kapsamaktadır. Özeldir çünkü bireyin sıklıkla yaptığı en tipik davranışlarını temsil eder. Ayırt edicidir çünkü bu davranışlar kişiyi bir başkasından ayırt eder.” şeklinde tanımlamıştır. Kişilik Kuramları 1. Psikodinamik Kuram: Bu kuram Freud’un öncülüğünde gelişmiş bir görüştür. İd, ego ve süper ego (alt benlik, benlik, üst benlik) olmak üzere üç birimden oluşmaktadır. İd, kişinin enerji kaynağıdır. Bireyin birincil dürtüleri olan açlık, cinsellik, saldırganlık gibi dürtülerin gerginliğini azaltma yönünden işlevi vardır. İd için ayıp, günah gibi kavramlar yoktur. Egoda, gerçeklik ilkesi egemendir. Fiziki ve sosyal çevreye uyumunuzu sağlar. İd’i denetim altında tutar. Kişiliğin mantıklı ve bilinçli olarak ortama uygun biçimde doyurulmasını sağlar. Süper ego da toplumun ahlaki değerlerini ifade eden kişilik yönüdür. Ego’nun toplumsal kurallara uygun olarak hareket etmesini sağlar. 2. Öğrenme Kuramı: Kişiliğin klasik koşullanma, edimsel koşullanma ve sosyal öğrenme modeline uygun olarak geliştiği ileri sürülmektedir. Kişilik yapılarının bir öğrenme ürünü olduğu temeline dayanır. 3. Hümanistik ve Varoluşçu Kuramlar: Benlik bilincine önem vermektedir. Bireyin kişiliğinin, kendini gerçekleştirme çabaları içerisinde biçimlendiğini öne sürmektedir. 4. Özellik Kuramı: Bireyin davranışlarının özel ve ayırt edici yönlerinden hareketle kişilik yapısını incelemektedir. Bu kurama göre bireyin kişiliği, doğuştan sahip olduğu temel özelliklerinin bir birleşimidir. Dolayısıyla bu özellikler bilinirse bireyin kişiliği de bilinmiş olur. B. PERFORMANS SPORCULARININ KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ Performans sporcularıyla ilgili kişilik özeliklerinden bahsedebilmek için elit sporcu kavramını açıklamak gerekir. Elit sporcu; şampiyon olmuş, rekor kırmış, ulusal ve uluslararası yarışmalarda başarılara sahip olmuş ya da üst düzey liglerde yarışan sporcu olarak düşünülmelidir. Elit sporcuları diğer sporculardan ayırmak üzere iki model öne sürülmüştür. Bunlardan birincisi Zihinsel Sağlık Modeli, ikincisi ise Aysberg Profili olarak adlandırılır. Zihinsel sağlık modeline göre psikolojik sağlık ile sportif performans arasında bir ilişki söz konusudur. Bu modele göre sporcuların zihinsel sağlık düzeylerinin iyi ya da kötü oluşunun performansın da artıp azalmasına neden olduğu vurgulanmaktadır. Bu nedenle sporcuların kişiliklerini, duygu durumlarını ya da kaygılarını ölçerek, onların performansları hakkında tahminlerde bulunmaya çalışmaktadır. Bu model temel alınarak yapılan araştırmalarda elit sporcuların canlılık, dışa dönüklülük puanları yüksek iken durumluk ve yüksek kaygı, gerginlik, depresyon, öfke gibi puanları daha düşüktür. Psikolojik faktörlerle, sportif performans arasındaki ilişkileri gösteren bir diğer profil de Aysberg Profilidir. Bu modelde duygu durum profil (POMS) kullanılmakta ve bu profilin alt basamaklarında elit ve elit olmayan sporcuların farklılık gösterip göstermedikleri test edilmektedir. Bu profil kullanılarak yapılan araştırmalarda sonuçlar karışıktır. Bazı araştırmalarda profil farklılıklar ortaya çıkarken bazı araştırmalarda da profil farklılıkları ortaya çıkmamıştır. 77 Spor ve Kişisel Özellikleri C. TAKIM SPORU VE BİREYSEL SPOR YAPANLARIN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ Etkinlik KİŞİLİĞİMİ BUL Sınıfta kişilik özelliklerinizi belirlemek için aşağıdaki “Kimim Ben” uygulamasını yapınız. Uygulama sonucunda bireysel spor yapanlar ve takım sporu yapanlar olarak sınıfınızı ikiye ayırınız. Maddeleri tek tek değerlendirerek uygulama sonuçlarınızı bireysel spor yapanlar ve takım sporu yapanlar açısından değerlendiriniz. Değerlendirme sonucunda kişinin seçtiği spor ve kişisel özellikleri arasındaki ilişkileri irdeleyiniz. Yönerge: Sevgili öğrenciler, aşağıda çeşitli kişilik özellikleri verilmiştir. Her bir kişilik özelliğinin sizde olma düzeyine göre “tamamen katılıyorum”,”kısmen katılıyorum”, “katılmıyorum” veya “hiç katılmıyorum” seçeneklerinden birini seçerek işaretleyiniz. Başarılıyım. Uysalım. Planlıyım. Çok zekiyim. Cesurum. Ezberciyim. Neşeliyim. Becerikliyim. Ciddiyim. Tek başıma çalışırım. Derli topluyum. Yakışıklıyım, güzelim. Cana yakınım. Çok güçlüyüm. Hayalperestim. Kıskancım. İlgiliyim. Saygılıyım. Usluyum. Yetenekliyim. Uyumluyum. Sakinim. İyimserim. Yalnızlığı severim. Topluluk içinde rahatım. Grupla çabuk kaynaşırım. Tartışmayı severim. Sorumluluk almayı severim. Duygularımın farkındayım. İlgi merkezi olmak hoşuma gider. Duygularımı kontrol ederim. Eleştirilmekten hoşlanırım. Gözlemciyim. Konuşmayı tercih ederim. Çok arkadaşım var. Cesaretsizim. Espriliyim. Gerçekçiyim. Arkadaşlarımla olmayı severim. Kaynak : Kimdir Bu? anketinden derlenmiştir. 78 Hiç Katılmıyorum Katılmıyorum Bireysel spor □ Kısmen Katılıyorum Takım sporu □ Tamamen Katılıyorum Yaptığınız spor branşı Spor ve Kişisel Özellikleri Takım sporu ve bireysel spor yapanların kişisel özelliklerini ortaya çıkarmak amacı ile yapılan çalışmalar sonucunda birtakım farklılıklar olduğu ortaya çıkmıştır. Bireysel spor yapanların takım sporu yapanlara göre daha az kaygılı, daha özgür, daha kendine güvenen, daha kendine yetebilen, daha dışa dönük, daha öfkeli ve becerilerini kendi başına geliştirmek isteyen kişiler olduğu görülmüştür. Diğer bir çalışmada ise bayan atletlerin bayan voleybolculara göre daha içe dönük, maceracılık eğilimleri daha fazla, ilgileri daha geniş, yargılarında daha esnek; erkeklerle yapılan araştırmada ise erkek atletlerin daha asi, benmerkezci ve daha idealist oldukları ortaya konmuştur. Yapılan çalışmaların da gösterdiği gibi spor ve kişilik arasında var olan ilişkinin yönü ve derecesi ile ilgili kesin bir hükme varmak henüz mümkün değildir. Sınıf, öğrencilerin gürültü patırtısıyla sarsılırken sert görünümlü öğretmen sınıf kapısında belirir. Sınıfı susturup tahtanın önüne geçer ve tebeşirle tahtaya kocaman bir (1) rakamını yazar. “Bakın” der. “Bu kişiliktir. Hayatta sahip olabileceğiniz en değerli şey…”. Sonra birin yanına bir sıfır (0) koyar. “Bu başarıdır. Başarılı bir kişilik 10 yapar.” Bir sıfır (0) daha… “Bu tecrübedir. 10 iken 100 olursunuz.” Sıfırlar böyle uzayıp gider. Yetenek, disiplin, sevgi, Eklenen her yeni sıfır (0) kişiliği 10 kat zenginleştirir. Eline silgiyi alan öğretmen en baştaki biri siler. Tahtada bir sürü sıfır kalır. Öğretmen şu yorumu yapar. “Kişiliğiniz yoksa diğer özellikleriniz hiçtir.” Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Bireyin kişisel özellikleriyle sportif faaliyet arasındaki ilişki nedir? Örneklerle açıklayınız. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 2. Kişilik nedir? Açıklayınız. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 3. Elit sporcuları diğer sporculardan ayırmak için öne sürülen kaç model vardır? Açıklayınız. ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru seçenekleri işaretleyiniz. 4. Freud’un kişilik kuramı aşağıdakilerden hangisidir? A) Psikodinamik Kuram B) Öğrenme Kuramı C) Hümanistik Kuram D) Özellik Kuramı E) Varoluşçu Kuram 5. Bireyin kişiliğinin kendini geliştirme çabaları içerisinde biçimlendiğini öne süren kuram hangisidir? A) Davranışçı Kuram B) Özellik Kuramı C) Hümanist ve varoluşçu Kuram D) Psikodinamik Kuram E) Sosyal öğrenme Kuramı 79 Sporda Grup ve Grup Dinamiği 80 Sporda Grup ve Grup Dinamiği A. GRUP KAVRAMI Ünitemize Hazırlanalım! 1. Sizin dâhil olduğunuz gruplar var mı? Açıklayınız. 2. Bir gruba ait olmak sizde nasıl değişikliklere sebep oldu? Tartışınız. 3. Bir spor takımında grup bütünlüğü nasıl sağlanabilir? Araştırınız. 4. Düşük performans gösteren sporcuların takıma etkisi nasıl olur? Açıklayınız. Okuma Metni TAKIM OLABİLMEK ÖNEMLİ Millî Takım’ın yıldız oyun kurucusu Barış Doğdu ile takım olmak üzerine söyleşi yaptık. - Sayın Doğdu, kariyerinizin ilk yıllarında sayı ortalamanız çok yüksekken şu anda asist ortalamalarınız çok daha yüksek. Neler söylemek istersiniz? - Evet, haklısınız. Basketbola başladığım ilk yıllarda sayı atmayı seviyordum ve çok da sayı atabiliyordum. Maçı kazanmanın yolu benim çok sayı atmamdan geçer ve tek başıma maçları kazanabilirim diye düşünüyordum. Topu elime aldığımda tek düşüncem nasıl sayı atarım, olurdu. Fakat sonra anladım ki ne yaparsam yapayım takım bir bütün olarak iyi oynamayınca maçı kazanamıyorsunuz. Takım olmak, birlikte hareket etmek çok önemli. Ben oyun kurucuyum, takım arkadaşlarımla birlikte savunmada ve hücumda organize olmalıyız. Bu benim görevim. Artık top elimdeyken hangi arkadaşım uygun diye bakıyorum. Takımın kazanması için uğraşıyorum. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Grup Keşfetme Evresi Eylem Evresi Geçiş Evresi Sonlanma Evresi Grup Bütünlüğü Çevresel Etkenler Bireysel Etkenler Liderlik Etkenleri Takım Etkenleri Grup Çekiciliği 81 Sporda Grup ve Grup Dinamiği Etkinlik GRUP MUYUZ YOKSA TOPLULUK MUYUZ? Yukarıdaki topluluk ve grup resimlerini inceleyerek topluluk ve grup kavramlarını incelemeye çalışınız. 1. Topluluk ve grup kavramları arasındaki benzerlik ve farklılıkları listeleyerek irdelemeye çalışınız. 2. Topluluk ve grup kavramının sporla ilişkisini değerlendiriniz. İnsan yaşamı içerisinde hem bireysel hem de toplumsal boyutta çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak, çevresinde olup bitenleri tanımak ve öğrenmek için başka insanlarla iletişim ve iş birliği içinde olmak, bir arada yaşamak durumundadır. Bu durum insanlığın başlangıcından bu yana vardır ve var olmaya devam edecektir. Belirli amaçlar ve bunları gerçekleştirme çabası içerisinde bir araya gelmiş, belirli kurallara göre organize olmuş, belirli süre karşılıklı sosyal ilişkide bulunan, en az iki kişiden oluşan, göreli bir sürekliliği olan bireyler topluluğuna sosyal grup denir. Topluluk belirli bir kültürel değer çerçevesinde bir araya gelmiş büyük gruptur. Toplulukların ortak bir dil ve kültür paylaşımı olmasına karşın üyeleri arasında farkındalık azdır. Diğer bir deyişle topluluklarda ortak bir amaca yönelik olsalar da bireylerin birbirleri ile ilişkileri sınırlı düzeydedir. Maç seyreden taraftarlar, mitinge katılan göstericiler, karşıdan karşıya geçmek için bekleyen insan grupları gibi. Bu topluluklarda ortak bir amaç vardır. Fakat üyelerinin etkileşimi sınırlıdır. Grup ve topluluk arasındaki farkları ortaya koyduktan sonra şimdi de “Grup nasıl oluşur?” sorusu üzerinde duralım. Yapılan açıklamalar grubun bir anda oluşup işe başlamadığı, grup oluşumunun bir süreç olarak işlediği yönündedir. Genel görüş, grubun dört aşamadan geçerek gelişimini gerçekleştirdiği yönündedir. Bu evreleri şöyle açıklayabiliriz: 1. Keşfetme evresi: Bu aşamada grup üyelerinin birbirleriyle tanışması söz konusudur. Grup üyeleri, çalıştırıcı dâhil birbirini her yönüyle tanımaya çalışır. Birincil amaç grup üyelerinin tanışmasıdır. 2. Geçiş evresi: Grup bu aşamaya geldiğinde artık grup içerisindeki roller ve statüler belirlenir. Bu aşamada grup üyeleri arasında çatışma çıkması olasıdır. Çalıştırıcı takım içerisinde rolleri dağıtırken bunu objektif olarak yapmalıdır. Örneğin; takım kaptanını belirlerken “ben istediğim için” şeklindeki bir yaklaşım yerine nedenlerin açıklandığı bir yol takip edilmelidir. Birincil amaç rollerin dağıtılmasıdır. 3. Eylem evresi: Bu aşama artık grup kurallarının oluştuğu ve grubun yapılacak işe odaklandığı eylem devresidir. Artık çalışmalar bitmiş, yerini iş birliğine bırakmıştır. Grup bir bütün hâlinde hareket ettiğinde elde edecekleri başarıların farkına varır. Birincil amaç grup başarısıdır. 82 Sporda Grup ve Grup Dinamiği 4. Sonlanma evresi: Bu devre grubun birlikte yapacağı herhangi bir işin kalmaması ile grubun dağılması durumudur. Spor karşılaşmalarının bitmesiyle spor takımlarının dağılması buna örnek gösterilebilir. Bir grubun oluşma sürecinde ve grubun işleyişinde bazı etkenlerin olumsuz etkisi görülebilir. Bu etkiler yedi başlık altında toplanabilir. Bunlar: 1. Grup üyelerinin sayısı: Bir spor grubunda, sporcu sayısının çok olması doğrudan iletişimde sorun yaratabilir. Sayının çok olması, grup içinde alt grupların ortaya çıkmasına ve “biz” bilincinin zarar görmesine neden olabilir. 2. Üyelerin değişmesi: Grubun temel belirleyicisi, üyelerin arasındaki ilişkilerin niteliğidir. Yeni bir sporcunun gruba katılması ya da ayrılması üyeler arasındaki ilişkileri etkileyebilir. Grubun bütünlüğünü bozabilir. 3. Rollerin ve konumların belirlenmemesi: Böyle bir durumun yaşanması, üyelerin huzursuzluğuna neden olur ve grup bütünlüğünü olumsuz olarak etkileyebilir. 4. Grup normlarına uymama: Her grup üyesi, gruba katılmadan önce belirli değer yargılarına sahiptir. Bir üye bu değer yargılarını öne çıkarıp grubun değerlerine önem vermiyorsa, üyeler arasındaki ilişkiler bozulabilir. Gruba yeni katılan bir üyeye grubun normları açıklanmalıdır. 5. Grup sürecinde aceleci davranmak: Bir grubun oluşturulmasında, grup bütünlüğünün sağlanmasında ve amaca ulaşılmasında zamana gereksinme vardır. 6. Grup içinde aşırı rekabetin olması: Uygun düzeyde grup içi rekabet güdülenmeyi artırırken, rekabetin aşırı olması grup bütünlüğünü azaltır. 7. Ödül dağıtımındaki hatalar: Başarı sonrasında ödül dağıtımının, takımın genel performansına göre değil de bireysel performansa göre yapılması grup bütünlüğünü olumsuz etkilemektedir. B. GRUBUN ÖZELLİKLERİ Belirli bir amaç için bir araya gelen grupları sıradan topluluklardan ayıran bazı özellikler vardır. Bu özellikler şöyle sıralanabilir: 1. Grup üyelerinin ortak bir amaca sahip olması gerekir. 2. Gruplar en az iki veya daha fazla kişiden oluşur. 3. Grup üyeleri arasında yakın ilişkiler vardır. 4. Grup, yapılacak etkinliğin son bulmasına kadar devam eder. 5. Grup üyeleri arasında rol ve statü paylaşımı yapılmıştır. Grup üyelerinin nasıl hareket edeceği belirlidir. 6. Grup üyeleri arasında iş birliği ve iş bölümü vardır. 7. Grup üyeleri arasında “ben” değil “biz” bilinci hâkimdir. 8. Grup, üyelerine amaç yönünde baskı uygular. 9. Grup, üyelerine bir statü ve buna bağlı bir rol kazandırır. 83 Sporda Grup ve Grup Dinamiği C. GRUP DİNAMİĞİ VE GRUPTAKİ ETKİLEŞİM Etkinlik DİNAMİK ETKİLEŞİM Şehir Yıldızları hentbol takımı önemli bir deplasman maçına gidecektir. Takım yola çıkmadan önce çalıştırıcı tarafından yapılan toplantıda, takımın her türlü hazırlığı yaptığı, oyuncuların maça hazır oldukları ve “birlikte hareket” ederlerse kesinlikle maçı kazanabilecekleriyle ilgili konuşma yapılmıştır. Çalıştırıcıları oyunculardan maç esnasında sürekli konuşmalarını, birbirlerinin açıklarını kapatmalarını, yardımlaşmalarını ve birbirlerini desteklemelerini istemiş, oyun içerisinde oyunu takımın kaptanı olan orta oyun kurucunun şekillendireceğini ve hiç kimsenin kaptanın sözünden çıkmaması gerektiğini vurgulamıştır. Bütün bu konuşmalardan sonra yolculuk esnasında, takımın yıldız oyuncusu Batuhan ile takım kaptanı arasında tartışma çıkmış ve oyuncular birbirlerine küsmüşlerdir... Yukarıdaki örnek durumdan yola çıkarak; 1. Grup dinamiği ve etkileşimini tanımlamaya çalışınız. 2. Sportif performansı olumlu ve olumsuz etkileyebilen noktaları belirlemeye çalışınız. 3. Hikâyeyi kendi düşüncüleriniz doğrultusunda tamamlamaya çalışınız. Grubu oluşturan her üye, diğer üyelerle belirli ilişkiler kurar. Yani gruptaki bir üye diğer üyeleri az ya da çok, ama mutlaka düşünsel ve duygusal olarak etkiler. Kuşkusuzdur ki etkileme ve etkilenme durumu bireyden bireye farklılık gösterebilir. Bir diğer açıklama ile grubu oluşturan her üye kendi rolü ve sahip olduğu statü ile ilgili olarak, kişilik yapısı çevresinde bağlı olduğu grubu belirli ölçülerde etkileyebilir. Bu karşılıklı etkileşimler sonucunda ortaya çıkan duruma grup dinamiği diyebiliriz. Grup dinamiği genellikle, bir grup içinde oluşan ilişkiler, grupların oluşması ve işleyişi anlamında kullanılmaktadır. Grubun, üyeleri nasıl etkilediği, grup kurallarının nasıl oluştuğu, bireylerin verimliliğine grubun etkisinin nasıl olduğu sportif grupların anlaşılması ve değerlendirilmesi için önemlidir. Grubun, bireyin performansına olan etkisine sosyal hızlandırma denir. Sosyal hızlandırma, başkalarının varlığını, kişinin güdülenmesini ve faaliyet düzeyinin artırılmasını sağlar. Bu da, kişinin olaylara vereceği tepkilerde yanlış yapma eğilimi varsa kişinin yanlışlarını artıracaktır. Grubun, üyeleri etkilediği bir başka alan da grup kurallarının (normlarının) oluşması ve üyeleri bu kurallara uyması için zorlamasıdır. Yapılan araştırmalarda üyelerin grup kurallarına uyma eğiliminde oldukları, eğer üyeler grup kurallarına uymak istemez ise grubun üyelere baskı yaptığı, onları dışladığı, yalnızlaştırdığı ortaya konmuştur. Birey, bir gruba katılırken ihtiyaçlarını giderebilmeyi 84 Sporda Grup ve Grup Dinamiği istek ve beklentilerini karşılayabilmeyi düşünür. Böylelikle birey, grubun kural ve ilkelerini benimser. Her bireyin, katılacağı gruba uyum sağlayabilmesi düşünülemez. Bazı durumlarda da birey, güçlü bir liderlik özelliğine sahipse katıldığı grubu etkileyerek kendi peşinden sürükleyebilir. Özetle ifade etmek gerekirse grup, bireyleri etkileyerek onların davranışları üzerinde kontrol sağlamaya çalışır. Sportif faaliyetler içinde bulunan takımlar kendi kurallarını (normlarını) ortaya koyarak sporcuları etkilerler. Örneğin; bir takımda kimin kaptan olacağına karar vermek veya kaptanın sözünün ne kadar dinleneceğine ilişkin kararlar grup normlarına örnek oluşturur. Diğer yandan takım içerisinde sosyal hızlandırma etkisi de görülebilir. Takım arkadaşlarının desteğini alan bir kişinin performansı yükselme eğilimi gösterebilmektedir. Hidayet Türkoğlu, Orlando Magic’i Finale Taşıdı NBA’de, milli basketbolcu Hidayet Türkoğlu’nun üstün performansı ile Orlando Magic (Orlondo Mecig), deplasmanda Boston Celtics (Boston Seltiks)’i 101-82 mağlup ederek Doğu Konferansı’nda finale yükseldi. Yarı final serilerinde daha önceki 6 mücadelede, her iki takım da 3’er kez galip geldiği için yedinci ve son maç da normal sezonu Magic’in üstünde tamamlayan Celtics’in evinde oynandı. Boston’daki karşılaşmada, Türkoğlu, 25 sayı, 12 asist ve 5 ribaunt ile oynayarak maçın yıldızı oldu. Mücadelede 36.04 dakika süre ile oynayan Türkoğlu, 5 kez denediği 3 sayılık atışların 4’ünü baskete çevirdi. Mücadele sonrası hem takım arkadaşları ve Magic antrenörü Stan Van Gundy (Sten Van Gal)’nin, hem de Celticsli basketbolcuların tebrik ettiği milli basketbolcu soyunma odasında yaptığı açıklamada, “Çok mutluyum, özellikle takımın galibiyetinde büyük rol oynadığım için de gururluyum. Dünyanın en büyük liginde final oynayacağım için sevinçliyim” dedi. Kariyerinde ikinci defa final oynayacağını söyleyen Türkoğlu, “Sacremento Kings (Sakramento Kings)’le final oynadığımda kenardan gelen bir oyuncuydum. Magic’te takımın önemli oyuncusu konumundayım. Tüm sorumluluğu almak ve takımı finale taşımak beni gururlandırıyor” diye konuştu. İstanbul haber ajansından derlenmiştir. Ç. GRUP BÜTÜNLÜĞÜ Etkinlik BÜTÜNLEŞTİK Grup bütünlüğü kavramı ve bileşenleri konusunda araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarını bilgi teknolojilerini kullanarak arkadaşlarınızla paylaşınız. Sonuçları sportif performans ile ilişkilendirerek açıklamaya çalışınız. Bir grubun üyelerinin ortak bir hedef doğrultusunda “biz” duygusuyla hareket etmesi önemlidir. Medyada, sporcuları piknik yaparken şakalaşırken veya doğum günü kutlarken görmüşüzdür. Bu tür sosyal aktiviteler spor takımlarının grup bütünlüğü ile ilgili örneklerdir. Sporcuların kamp, yabancı saha maçları ve turnuva gibi etkinliklerde sürekli bir arada olmaları aralarında “biz” duygusunun gelişmesine katkıda bulunabilir. 85 Sporda Grup ve Grup Dinamiği Grup bütünlüğü kavramı ilk kez 1950 yılında kullanılmış ve daha sonra grup bütünlüğünün karşılığı grup çekiciliği kavramı kullanılmaya başlanmıştır. Carron (Karon) grup bütünlüğünü “Ortak amaca ulaşmada grubu bir bütün olarak bir arada tutan dinamik süreç” olarak tanımlar. Grubun çalışması, statü, rol ve normların belirlenmesi, hedefin gerçekleşmesi için iş birliği ve dayanışmanın gerçekleşmesi, gruba ait olmanin verdiği memnuniyet gibi süreçler grup bütünlüğünün oluşmasını sağlar. Carron grup bütünlüğünü tanımladıktan sonra çekicilik kavramını da aynı anlamda kullanarak bir tanım yapmıştır. “Odak noktasını çekiciliğin bazı formlarının oluşturduğu duygulardaki tek boyutluluk” yani diğer bir deyişle grubun üyeler için çekici duruma gelmesi olarak tanımlamıştır. Bu tanımdan yola çıkarak bazı bilim adamları grup bütünlüğü ile grup çekiciliğini eş anlamda kabul ettikleri süreci Şekil 1’deki gibi göstermişlerdir. Bağımsız olarak ulaşılamayacak bireysel hedeflerin varlığı Birbiri ile ilişkisi olmayan bireylerin bir araya gelmesi Karşılıklı bağımlılık ve iş birliği biçiminde etkileşim Ortak hedeflerden karşılıklı olarak haz duyma Üyelerin diğer üyeleri ödül kaynağı olarak algılamaları olumlu bir değere sahip olma Şekil 1. Grup bütünlüğü süreci Kişiler arası çekim = Bütünlük Haber Köşesi “Mutluyum ve Gururluyum” Fenerbahçe’nin yeni transferi Burak Yılmaz, imza töreni sonrası katıldığı basın toplantısında, transferiyle ilgili açıklamalarda bulundu. Fenerbahçe gibi büyük bir kulüp tarafından istenmenin çok güzel bir duygu olduğunu kaydeden Burak, “İstenmek güzel bir şey ama Fenerbahçe tarafından istenmek çok farklı bir duygu”. Fenerbahçe`nin büyük bir kulüp olduğunu, özellikle son dönemde elde ettiği başarıları herkesin gördüğünü kaydeden Burak, “Fenerbahçe büyük bir camia bu açıkça dışarıdan görülüyor. Şimdi bu mutluluğu yaşadığım için sevinçliyim.” dedi. Ntv spor haberden derlenmiştir. 86 Sporda Grup ve Grup Dinamiği D. GRUP BÜTÜNLÜĞÜNÜN BİLEŞENLERİ Grup bütünlüğünün sağlanması bazı ön koşulların oluşmasına bağlıdır. Bu ön koşullar beş ana başlıkta incelenir: 1. Çevresel etkenler: Sporcuların ve yapılan spor dalının organizasyonlarıyla ilgili etkenlerdir. Bir takımın amblemi, maskotu, diğer sembolleri ve spor tesislerinin olumlu yönleri grup bütünlüğünü arttırıcı unsurlardır. Takımların aynı formaları giymeleri, gol sonrası sporcuların formalarını öpmeleri grup bütünlüğünü artıran örneklerdir. 2. Bireysel etkenler: Sporcuların sahip olduğu bireysel özellikler grup bütünlüğü üzerinde etkilidir. Sporcuların yaş, bilgi, yetenek, kapasite, deneyim, kişilik gibi özellikleri birbirine yakın oldukça (homojen yapıdaki gruplar) grup bütünlüğünü sağlamak kolaylaşacaktır. 3. Liderlik etkenleri: Çalıştırıcının liderlik özellikleri grup bütünlüğünü doğrudan etkiler. Çalıştırıcının demokratik veya otoriter tavrı, takım ve sporcular ile ilişkilerinin iyi olması grup bütünlüğünü artıran bir diğer etkendir. 4. Takım etkenleri: Gruptaki üyelerin belirlenen hedefe ulaşmak ve başarı elde etmek için görevlerini yerine getirmeleri grup bütünlüğünü etkileyen etkenlerdendir. Bir diğeri, takımdakilerin yetenekleri ve başarıya giden yoldaki istikrarlı çalışmalarıdır. Takımın kazandığı başarı ya da başarısızlıklar takım bütünlüğünü etkiler. Çok başarılı ya da çok başarısız takımlarda grup bütünlüğü artma eğilimindedir. 5. Grup çekiciliği: Takımın ünü yine grup bütünlüğünü artırıcı bir etmendir. Ün arttıkça o takım sporculara daha çekici gelmekte ve o takımın üyeleri arasında grup bütünlüğü daha fazla olmaktadır. ÇEVRESEL ETKENLER - Sözleşme ile ilgili sorumluluklar - Organizasyonel yönelim BİREYSEL ETKENLER - Bireysel Yönelim - Haz - Bireysel farklılıklar LİDERLİK ETKENLERİ - Liderlik davranışı - Lider tipi - Koç-sporcu ilişkisi - Koç-takım ilişkisi TAKIM ETKENLERİ - Grup görevi - Grup başarısını isteme - Grup yönelimi - Grup verimliliği normu - Takımın yeteneği - Takımın istikrarı BÜTÜNLÜK - Görev bütünlüğü - Toplumsal bütünlük GRUP SONUÇLARI - Takımın istikrarı - Mutlak performans etkinliği - Göreli performans etkinliği BİREYSEL SONUÇLAR - Davranışsal sonuçlar - Mutlak performans etkinliği - Göreli performans etkinliği - Haz Şekil 2. Carron’a göre spor takımlarında bütünlüğün kavramsal modeli 87 Sporda Grup ve Grup Dinamiği E. GRUP BÜTÜNLÜĞÜNÜN SONUÇLARI Genellikle grup bütünlüğü yüksek olan takımların grup bütünlüğü düşük olan takımlara göre daha fazla sportif performans gösterdikleri söylenmektedir. Sporcuların ve çalıştırıcıların demeçlerinde “Biz bir aileyiz.”, “Kolej havasını yakaladık.” tarzındaki ifadeler aslında grup bütünlüğünün fazla olduğunun bir göstergesidir. Sportif performans ile grup bütünlüğü arasındaki ilişkinin yüksek olduğu bilinmekle birlikte hangisinin neden hangisinin sonuç olduğu anlaşılamamıştır. Şekil 3. Grup bütünlüğü ve sportif performans ilişkisi Bir diğer deyişle başarıyı getiren grup bütünlüğü müdür? Yoksa takım performansı mıdır? Bu soru önemli olmakla birlikte ilişkinin Şekil 3’teki gibi döngüsel olduğu kabul edilmektedir. Etkinlik BÜTÜNLÜĞÜMÜZÜ BULALIM 1. Sınıfta 5-7 kişilik ekipler oluşturunuz. 2. Ekip olarak bir spor takımı belirleyiniz. 3. Sosyometrik değerlendirme yaparak seçtiğiniz takımın “grup bütünlüğünü” belirlemeye çalışınız. Sosyometrik değerlendirme soruları Sevgili Sporcular; Takımınızın başarısını artırmak amacıyla aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1. Antrenmanlarda birlikte çalışmayı istediğiniz üç arkadaşınız kimdir? Önem sırasına göre belirtiniz. 1. ................................ 2. ................................ 3. ................................ 2. Sizce bu takımın başarısı için önemli olan üç arkadaşınız kimdir? Önem sırasına göre belirtiniz. 1. ................................ 2. ................................ 3. ................................ Sosyometrik değerlendirme örneği Yukarıdaki soruları, belirlediğiniz takımın oyuncularına tek tek sorunuz. Cevaplar doğrultusunda; 1. sıradaki kişiye 3 puan, 2. sıradaki kişiye 2 puan ve 3. sıradaki kişiye de 1 puan vererek aşağıdaki tabloyu oluşturunuz. Sonuçta her sporcu için toplam bir çekim puanı elde edilecektir. Hazırlanan çalışma bize takımdaki grup bütünlüğü hakkında bilgi verecektir. Okan Orhan Kaan Serkan Sibel Okan Orhan Kaan Serkan Sibel Çekim Puanı Çekim Sayısı 4. Takımdaki ilişki örüntülerini, liderleri ve takımdan dışlanmış kişileri tespit etmeye çalışınız. 88 Sporda Grup ve Grup Dinamiği F. TOPLUMSAL KAYTARICILIK OLGUSU VE NEDENLERİ Bir futbolcunun orta sahadan topu alıp tüm savunmayı geçip gol atabilmesi futbol programlarının en güzel golleri arasına girmiştir. Diğer yandan üç hücum oyuncusu topu alıp gol atmak için gelirken bir savunma oyuncusu onları karşılar ve atağın gol olmasını engeller. Nasıl oluyor da 5-6 savunmacı bir hücum elemanını durduramazken bir savunma oyuncusu 2-3 hücum elemanını durdurabiliyor? Bu durumu açıklamaya çalışan çeşitli sosyal psikolojik kavramlar vardır. Bunlardan en çok ilgi göreni sosyal kaytarmacılıktır. Sosyal kaytarma olgusu, bireylerin grupla çalıştıkları zamanki performanslarının, tek başlarına gösterdikleri performanstan daha düşük olması durumudur. Gruplar bazen üyelerinin güçlerinin toplamından daha düşük performans gösterebilmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalar gruplarda üye sayısı arttıkça üyelerin verimliliğinin azaldığını göstermektedir. Bu durum psikolojide sorumluluğun dağılması kavramıyla açıklanır. Sosyal kaytarmacılık olgusunu açıklamaya çalışan görüşlere göre grupta çalışan üyelerin gruba katkılarının değerlendirilemediği ve bu sebeple de güdülenme düzeylerinin düşük olduğu ortaya çıkmıştır. Kısacası bir takımdaki oyuncular, maçın kazanılmasındaki katkılarını algılayamazlar ise motivasyonları düşecektir. Sosyal kaytarmacılık çok sık gözlenmekle birlikte grubun görevi önemliyse yani takım önemli bir maça çıkıyorsa sosyal kaytarmacılık daha az gözlenecek ya da hiç gözlenmeyecektir. Toplumsal kaytarıcılığın nedenleri dört grupta toplanmaktadır: 1. Yerini sağlamlaştırma stratejisi: Buna göre, bir sporcu antrenmanlarda sıkı çalışır, fakat yarışmalardaki çabasını antrenörünün kendisine dikkat ettiği zamanlarda ortaya koyar. Böylece sporcu, antrenöründe çok çalıştığı izlenimi yaratarak takım içindeki yerini sağlamlaştırmaya çalışır. 2. Takım içinde kendini gizleme stratejisi: Çok sayıda sporcunun yer aldığı takımlarda, antrenörün her sporcuyu yeterince yakından izleme olasılığı düşüktür. Sporcu fazla çaba harcamadan “sanki çok çalışıyormuş gibi” görünür, takım arkadaşlarının arkasına gizlenir. 3. Serbest binici stratejisi: Bu durum takımın sonucu baştan kabul ettiği ve yarışmayı bıraktığı zaman görülür. Sporcular takım disiplininden uzaklaşarak kendi bildikleri gibi davranırlar. Burada çaba genel olarak azalmıştır. 4. Emici etki stratejisi: Burada kaytarıcılığın nedeni, bir sporcunun kendisi ve diğer sporcular hakkındaki değerlendirmeleriyle ilgilidir. Kendisinin çok çalıştığını ve “takımı tek başına sırtladığını”, diğer sporcuların yeterince çaba harcamadığını düşünen bir sporcu, yeterli performans gösteremez. Sosyal kaytarmacılık, takım üyelerinin motivasyonu ile ilgilidir. Sporcunun motive olması için muhakkak ki yarışma ortamının olması gerekmez. Bu konuda çalışan araştırmacılar, grup motivasyonunu sağlamak amacıyla üç olguya vurgu yapmaktadırlar. Bunlar: 1. Katılım: Grubun her üyesine; amaçla (hedefle) ilgili, anlamlı ve özel bir görev vermek, üyenin gruba katılımını artırmaktadır. Bu yolla grup üyeleri hedefe ulaşmadaki etkinliklerini belirler ve bu durum onların hedefe ulaşmadaki heveslerini artırır. Herhangi bir sporcuya maç esnasında özel görev vermek, o oyuncunun katılımını artıracak ve toplumsal kaytarmacılık oluşmayacaktır. 89 Sporda Grup ve Grup Dinamiği 2. İçerik: Kişinin özel görevinin amaca ulaşmak için önemli olması gerekmektedir. Eğer kişi görevinin önemli olduğuna inanıyor ise görevini çok daha iyi yapacaktır. Yukarıdaki örneğe dönecek olursak oyuncu kendisine verilen özel görevi yaptıkça takımına katkı yaptığını hissederse görevini daha iyi yapmaya çalışacaktır. 3. Seçim: Grup üyesi görevlerini kendisi seçebiliyorsa toplumsal kaytarmacılık azalacaktır. Eğer sporcular oynadıkları mevkii kendileri seçebilirlerse performansları daha da artar. Sporcuların motive edilmesi, yaptıkları işin değerlendirilmesi ve önemli görevlerinin olması toplumsal kaytarıcılığı azaltacak ve grup performansını artıracaktır. Etkinlik KAYTARMAYALIM ÇALIŞALIM Maçın 72. dakikasıydı. Ahmet, orta sahada topu kaptı ve Ali’ye pas verdi. Ali, topu biraz sürüp Ahmet’e aktardı. Ahmet’in karşısında Koray, Gökhan, Muharrem ve Hüseyin savunma yapmaktaydı. Ahmet’i önce Hüseyin karşıladı. Ahmet’in onu geçmesi zor olmadı. Hüseyin arkasını döndüğünde Koray ve Gökhan’ın Ahmet’i sıkıştırdığını gördü. Ama Ahmet onları geçmiş Muharremin yanındaydı ve topa vuruyordu. Hüseyin’in son gördüğü, topun kalede olmasıydı. Ahmet tek başına dört savunma oyuncusunu geçti ve golünü attı. Hüseyin, Koray, Gökhan ve Muharrem ise birbirlerine bakıyorlardı. 1. Yukarıdaki örnekte toplumsal kaytarıcılık olgusunun nasıl geliştiğini irdelemeye çalışınız. 2. Toplumsal kaytarıcılığın azaltılabilmesi için neler yapılabileceğini arkadaşlarınızla tartışarak bulmaya çalışınız. 3. Kendi örneğinizi oluşturmaya çalışınız. İnceleme “Toplumsal kaytarıcılık” kavramını çevrenizde gözlemlemeye çalışınız. Gözlemlerinizden hareketle toplumsal kaytarıcılık kavramının spor takımlarına nasıl etki ettiğini ve bu durumu ortadan kaldırmak için antrenörlerin ne tür tedbirler aldığını inceleyiniz. Gözlem sonuçlarınızı bir rapor hâline getiriniz. Başarılı olmak için her türlü yardımdan çok bütün milletçe sporun esasını, değerini anlamak ve ona kalpten sevgi göstermek, onu vatani vazife saymak lazımdır. Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK Atatürkçülük I, Sayfa: 345. 90 Sporda Grup ve Grup Dinamiği G. TAKIM OLUŞUMU VE EVRELERİ Takımlar ortak bir amaç çerçevesinde bir araya gelmiş küçük gruplardır. Takımlar karmaşık ve alt görevlerden oluşan hedeflere ulaşmak için belirli bir süre için bir araya gelirler. Takım üyeleri arasında yüksek düzeyde bir bağlılık ve iletişim vardır. Takımı daha iyi anlayabilmek için ideal takımın niteliklerine bir göz atmak gerekir. Takım üyeleri fikirlerini korkmadan serbestçe söyleyebilmelidirler. Takım arkadaşlarının onunla alay etmeyeceklerini, ona kızmayacaklarını bilmelidir. Kısacası takımına güvenmelidir. Gerektiğinde şut çekmekten çekinmemelidir. Takım üyeleri birbirlerini desteklemelidirler. Takım üyeleri birbirlerinin açıklarını kapatmalı ve yardımlaşmalıdırlar. İletişim, takım için olmazsa olmaz bir gerekliliktir. İletişim, takımın amacına ulaşmasının en etkili yoludur. Takımın ortak bir hedefi vardır ve her üye bu hedefe yönelik çalışır. Takım içindeki çatışmalar çözüme kavuşturulur. Hiçbir sıkıntının üzeri kapatılmaz. Her takımın iyi ya da kötü bir yıldızı vardır ve takımlar üyelerinin yetenek, bilgi ve tecrübelerinden yararlanır. Takımdaki herkes iletişim ve kontrolden sorumludur. Takımlar yaptıkları görev bakımından genel olarak birbirine bağlı ve bağımsız takım şeklinde ikiye ayrılır. Birbirine bağlı olan takımlarda, üyelerin birbirlerine yardımı söz konusudur. Her üye farklı bir göreve sahiptir ve başarıya birlikte çalışarak ulaşılır. Tek bir oyuncu ne kadar yetenekli olursa olsun tek başına başarıya ulaşamaz. Bunun en iyi örneğini takım sporlarında görürüz. Bir basketbol takımında oyun kurucu, pivot, forvet mevkilerinde oynayan oyuncuların farklı görevleri olmasına karşın hepsi birlikte maçı kazanabilirler. Bağımsız takımlarda ise maçlar bireysel olarak yapılır ve kazanılır. Her üye aynı işi yapar. Birisinin iyi ya da kötü performansı diğer takım arkadaşını etkilemez. Masa tenisi takımında her maç ayrı ayrı yapılır ve her üyenin performansı birbirinden bağımsızdır. Takımlar farklı görev yapılarında olsalar bile her takımın oluşma aşaması birbirine benzemektedir. Şekil 4’te görüldüğü gibi takımlar beş aşamada meydana gelir. İlk aşamada bir amaç çerçevesinde özel yeteneği olan sporcular bir araya gelirler daha sonra takım üyeleri birbirlerini tanıyarak “biz” duygusunu geliştirmeye başlarlar. Bu aşamanın geçilmesiyle Şekil 4. Takım oluşum süreci takım içerisinde normlar (kurallar), roller, liderler oluşur ve takımda temel görev dağılımı şekillenir. Sonraki aşama takımın amacı doğrultusunda hareket etmeye başlamasıdır. Ardından, “takım ruhu” gelişmeye başlar. Takım artık, tek tek üyelerinin yeteneklerinin toplamından daha fazlasını ifade eder hâle gelir. Takım içerisinde bir sinerji yaratılır. Bu sayede aile havası oluşturulmuş ve takım amacına ulaşmaya hazır hâle gelmiştir. Etkinlik TAKIM OLALIM Şekil 2’de takım oluşumunun aşamaları görselleştirilmiştir. Şekildeki süreçten yola çıkarak herhangi bir spor dalında takım oluşumunu örneklendirmeye çalışınız. 1. Takım oluşum sürecinden nasıl yararlanabiliriz? Açıklayınız. 2. Takım olmanın yararları neler olabilir? Açıklayınız. 91 Sporda Grup ve Grup Dinamiği Performans Görevi İÇERİK SÜRE Spor takımlarında grup ve grup dinamiğini gözlemlemek 2 - 4 hafta BEKLENEN BECERİLER Araştırma Akıl yürütme Yaratıcılık Gözlem ARAÇ VE GEREÇ Fotoğraf makinası DEĞERLENDİRME Grup değerlendirme formu Video kamera Gözlem formu Bu performansta izleyeceğiniz bir maçtaki takımların grup bütünlüğünü, grup dinamiğini, takımda oluşabilecek kaytarıcılık örneklerini tespit ederek sonuçlarını açıklamaya çalışınız. Performans adı: Grup ve grup süreci Hazırlık 1. Grubunuzu belirleyiniz (en fazla 5 kişi). 2. Grup içinde görev dağılımını yapınız. 3. İzleyeceğiniz maçı belirleyiniz. 4. Maç esnasında gözlemleyeceğiniz davranışları not etmek için gerekli araç gereci hazırlayınız. 5. Gözleyeceğiniz davranışları not etmek için de gözlem formu hazırlayınız. 6. Araç-gereci hazırlarken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. Uygulama 1. Belirlediğiniz maçı izleyiniz. 2. Gözlem sonuçlarınızı not ediniz. 3. Gözlem sonuçlarınızdan yola çıkarak grup dinamiği, grup bütünlüğünü ve toplumsal kaytarıcılık olgusunu açıklamaya çalışınız. 4. Bu olguların sportif performansa etkisini de açıklamaya çalışınız. 5. Süreci tanımlarken öğretmeninizden yardım isteyebilirsiniz. 6. Hazırladığınız çalışmayı arkadaşlarınızla paylaşınız. Sunum 1. Elde ettiğiniz bulguları bilgi teknolojilerini kullanarak raporlaştırınız. 2. Sunumunuzu ne kadar sürede yapacağınızı belirleyiniz. 3. Sunumunuzu ürün dosyasına ekleyiniz. Bu performans görevi örnek olarak hazırlanmıştır. Öğretmen isterse farklı bir konuda performans görevi verebilir. 92 Sporda Grup ve Grup Dinamiği Okuma Metni OLİMPİK HAREKET Her 4 yılda bir gerçekleştirilen Olimpiyat Oyunları farklı branşlarda yarışan binlerce sporcu için sportif başarının en üst noktasında bulunmaktadır. Sporcular, oyunlar süresince yarışma sırasında elinden gelen bütün gayreti göstererek kıyasıya mücadele ederken yarışma dışında tüm sporcuların barındığı olimpiyat köyünde aynı yaşamı paylaşırlar. Tam bir kardeşlik ve dünya insanlığının bir yuvası olan olimpiyat köyü, olimpiyatların önemli unsurlarındandır. Olimpik hareketin amacı, olimpizm felsefesini uygulamak suretiyle insanın dengeli gelişimini sağlamak ve insanı mükemmelleştirmektir. Olimpizm prensipleri, insana hayatı boyu eşlik eder ve diğer faaliyetlerinde kendini hissettirir. Tüm sporlar olimpik hareketin bir parçasıdır. Çünkü bütün sporlarda bedenî zihnî faaliyet, sportmenlik, yarışma ve başarıya bu yolla ulaşma prensipleri vardır. Biyolojik ve sağlık sebepleri ile olimpik hareketin faaliyetleri ve özel amaçları, yaşa, cinsiyete, kişisel özelliklere ve kişisel tercihlere göre değişmektedir. Sonuç itibari ile olimpik hareket herkese açıktır. Küçük bir azınlığın bir yarışması ve en başarılının ortaya çıkması hedeflenmemektedir. Aksine cinsiyet ve yaşa bakılmaksızın herkese spor yapması için fırsat sağlamayı hedefler. Amacı HERKES İÇİN SPOR ‘dur. OLİMPİYAT OYUNLARINDA ÖNEMLİ OLAN İŞTİRAKTİR. HAYATTA EN ÖNEMLİ OLAN HER ŞEYE RAĞMEN KAZANMAK DEĞİLDİR. EN ÖNEMLİ HUSUS; İYİ MÜCADELE ETMİŞ OLMAKTIR. BUNU GEREĞİ GİBİ YAYGINLAŞTIRABİLİR, BENİM-SETEBİLİRSEK DAHA KUVETLİ, DAHA CESUR VE HER ŞEYDEN ÖNEMLİSİ DAHA AHLAKLI VE DAHA CÖMERT BİR İNSANLIK YARATMIŞ OLACAĞIZ. BARON PIERRE DE COUBERTIN “Modern Olimpik Hareketin Kurucusu” Daha süratli, Daha yükseğe, Daha kuvvetli Olimpik Hareket kitabından alınmıştır. 93 Sporda Grup ve Grup Dinamiği Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Sosyal grup kavramının sporla ilişkisi nedir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... 2. Sosyal kaytarma olgusu nedir? Bir örnekle açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... 3. Grup bütünlüğü nedir? Bir örnekle açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... 4. Sporcularda görülen toplumsal kaytarıcılık nedenleri kaç grupta toplanır? Birer örnekle açıklayınz. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru olan seçeneği işaretleyiniz. 5. Aşağıdakilerden hangisi bir grubun oluşum süreci içinde yer almaz? A) Geçiş evresi B) Keşfetme evresi C) Eylem evresi D) Tanışma evresi E) Sonlanma evresi 6. Aşağıdakilerden hangisi, bir grubun özelliklerinden olamaz? A) Ortak bir amacın olması B) İş birliğinin olması C) Ben bilincinin olması D) Rol ve statü paylaşımının olması E) Üyeler arasında iletişimin olması 94 Sporda Grup ve Grup Dinamiği 7. Grup bütünlüğünün oluşabilmesi için aşağıdakilerden hangisi ön koşul niteliğindedir? A) Grup çekiciliği B) Sosyal hızlandırma C) Sosyal kaytarmacılık D) Çatışmaları çözmek E) Grup bilinci 8. Aşağıdakilerden hangisi sosyal kaytarmacılıkta takımın motivasyonunu sağlamaz? A) Katılım B) İçerik C) Performans D) Seçim E) Hedef belirlemek 9. Aşağıdakilerden hangisi ideal takımın nitelikleri arasında yer almaz? A) Takım üyelerinin birbirine güvenmesi B) Takım üyelerinin birbirini desteklemesi C) Takım üyeleri arasında iletişim olması D) Takımın ortak hedeflerinin olması E) Bireysel davranılması 10. Aşağıdakilerden hangisi grubun işleyişini olumsuz etkiler? A) Grup üyelerinin sabit olması B) Rollerin tam belirlenmiş olması C) Grup üyelerinin sayısının artması D) Grup normlarına her zaman uyulması E) Grup içinde rekabetin olmaması 11. Sporcunun gol sonrası taraftarlarını selamlaması grubun hangi etkenlerindendir? A) Bireysel etkenler B) Takım etkenleri C) Liderlik etkenleri D) Çevresel etkenler E) Grup çekiciliği 95 Sporda Liderlik ve Antrenörlük 96 Sporda Liderlik ve Antrenörlük A- LİDER VE LİDERLİK KAVRAMLARI Ünitemize Hazırlanalım! 1. Atatürk’ün liderlik özelliklerini sıralayınız. 2. Bir antrenör, lider olarak takımına nasıl davranmalıdır? Açıklayınız. 3. Liderlik davranışlarında grubun özelliklerine göre nasıl değişiklikler olmalıdır? Okuma Metni LİDER ANTRENÖR 2000 yılında UEFA kupasını kazanan A Millî Takımı’mızın antrenörü Fatih TERİM’in liderlik ve antrenörlük özellikleri çok tartışılmıştır. Ülkemizde görev yaptığı süre içerisinde otoriter lider tipiyle Türkiye’de ve Avrupa’da büyük başarılara imza atmıştır. Bu süre içerisinde bir baba gibi takımını yönetmiş, gerektiğinde sevmiş, gerektiğinde de takımına sert tepki göstermiştir. Tüm bu başarıların ardında gittiği Avrupa arenasında aynı liderlik ve antrenörlük özellikleri ile takımını yönetmiş fakat Türkiye’de yakaladığı başarıyı tekrarlayamamıştır. Tüm bu olaylar bize liderlik ve antrenörlüğün oyuncu kültürüne bağımlı olarak değiştiğini ve grup dinamiğine uygunluğu ile ilgili olduğunu göstermektedir. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Liderlik Demokratik Otokratik Liberal Etkinlik LİDERİMİZİ SEÇELİM Spor branşınızla ilgili liderlerin isimlerini söyleyiniz. Verdiğiniz isimlerden yola çıkarak liderlerin özelliklerini, lider tiplerini ve farklılıklarını listeleyiniz. Karşılaştırma yaparak liderlik kavramını irdeleyiniz. 97 Sporda Liderlik ve Antrenörlük Bir hedefe ulaşmak için bireyin veya grupların etkilenme süreci liderlik; bu süreci yaşatan, bu işlevi yerine getiren kişi de liderdir. Lider, hedef belirler, bu hedefe nasıl ulaşılacağını gruba gösterir. Grubun sorumluluklarını belirler. Lider olmak isteyen kişi kendini ortaya çıkarır veya taşıdığı olumlu özelliklerden dolayı grup, lideri belirler. Lider ve onu izleyenlerin amaçlarına ulaşmalarını sağlayan en önemli nokta iletişimlerinin güçlü olmasıdır. Lideri izleyenler de sorumluluklarını yerine getirecek belli özelliklere sahiptir. Liderlik, antrenörün en önemli görevlerinden biridir ve öncelikle sporculara rehberlik etmek, onları yönlendirmek konusunda kendini göstermektir. Aslında tüm liderlerin özellikleri incelendiğinde hepsinin farklı özellikleri bulunmuş, bir tane lider örneği tanımı net olarak yapılamamıştır. Fakat liderde bulunması gereken özellikler konusunda net görüşler oluşmuştur. Lider ve yöneticilik kavramları birbirine yakın kavramlar gibi görünmesine rağmen birbirinden farklı özelliklere sahiptir. Bu farklılıklar aşağıdaki tabloda gösterildiği gibidir. YÖNETİCİ LİDER İdarecidir. Yenilikçidir. Tekrarcıdır. Orjinaldir. Devam ettiricidir. Geliştiricidir. Sistem ve yapılar üzerine odaklanır. İnsanlar üzerine odaklanır. Denetime güvenir. Dürüsttür, doğruluğuna güvenilir. Kısa vadeli görüşe sahiptir. Uzun vadeli perspektife sahiptir. Nasıl ve ne zaman biçiminde soru sorar. Neden ve niçin soruları önemlidir. Her zaman gözlerini yerde gezdirir. Gözlerini yatay düzlemde gezdirir. Klasik anlamda iyi askerdir. Kendidir. Düşünceleri doğrudur. Doğru düşüncededir. Mevcut durumu kabul eder. Mevcut duruma kafa tutar. Kaynak: MEB dergisi, 162. Sayı, 2004-Bahar Dönemi. Liderlik Davranışları Liderin Kullandığı Güçler Etkileme çabaları • Uzmanlık Yüksek memnuniyet • Karizma Yüksek kalite • Zorlayıcılık Yüksek performans • Yasallık 98 Sonuç Sporda Liderlik ve Antrenörlük B. LİDERLİK ÖZELLİKLERİ Bireylerin grup hâline gelebilmeleri ve bir takımın başarılı olabilmesi için bir liderin olması gerekmektedir. Bir liderde bulunması gereken özellikler şunlardır: • İnsanları iyi tanır, kendi davranışlarının olumlu ve olumsuz özelliklerini bilir. • Verdiği kararları neden ve sonuçlarıyla iyi anlatır. • Duygularını, düşüncelerini iyi ifade eder. • Kendinden emindir. • Hızlı ve cesur kararlar verir. • Takımın sorumluluğunu üstlenir. Sorumluluktan kaçmaz. • Takımındaki bireylere değer verir. • Takımdaki görev dağılımını iyi yapar. • Takımın amacına ulaşabilmesi için kararlıdır. • Takımdaki bireylerin güvenini kazanmıştır. • Çalıştığı alanda bilgilidir. • Bireylerin ihtiyaçlarını iyi bilir. • Yeni, bilinmeyen hedefler seçer. Bu hedeflere ulaşmak için gruba rehberlik eder. • Eleştiriye açık insandır. C. LİDERLİK TİPLERİ Etkinlik BEN OLSAM İstediğiniz bir branşta okul takımının antrenörü olsaydınız; • Ne tür görevleriniz olurdu? • Hangi niteliklere sahip olmanız gerekirdi? • Başarılı olmak için takımınızı nasıl yönetirdiniz? Yukarıdaki soruların cevapları için kendi düşüncelerinizi sınıf ortamıda arkadaşlarınızla tartışarak bir antrenörün görevleri, nitelikleri ve takım uyumu için yapabileceklerini tespit etmeye çalışınız. 1. Demokratik Liderlik tiplerinden olan demokratik lider tipi; başarılı, olumlu sonuçlar veren bir lider tipidir. Grubun bir arada bulunmasını, ortak kararlar verilmesini sağlar. Demokratik lider sporculara fikirlerini sorar, onların ihtiyaçlarını, duygularını da dikkate alarak herkesin karara katılmasını sağlar. Lider hedefe, ulaşmak, çözümler bulabilmek için, önerilerde bulunur. Grup ortak karar verir. Kararı sporcular verdiği için alınan karara daha çok sahip çıkarlar. Bu yüzden uygulama anında daha verimli çalışırlar. Bu sürecin olumlu yönleri kadar olumsuz yönleri de vardır. Herkesin fikirlerini söylemesi istendiği için zaman kaybı olmaktadır. Hemen uygulanması gereken durumlarda sakıncalı olmaktadır. Liderin olmadığı durumlarda grubun performansında bir değişiklik olmamakta, aynı şekilde devam etmektedir. 2. Otokratik Otokratik liderler gruba fikirlerini sormazlar. Grupta az sayıdaki kişilere fikrini sorar ve sonuçta yine kendi verdiği kararı uygular. Karar verirken grup üyelerini bu işin dışında tutar. Gruba emir verir, grubu her zaman eleştirir. Grubun fikirleri sorulmadığı, kararları dinlenilmediği için yaratıcılıkları ve sorumluluklarını yerine getirme istekleri azalır. Olumlu yönü ise eğer lider grubun ihtiyaçlarını giderecek, 99 Sporda Liderlik ve Antrenörlük hedefe ulaşmada başarı sağlayacak fikirler veriyorsa zaman kaybı olmayacaktır. Liderin olmadığı durumlarda grubun performansı düşmektedir. 3. Liberal Liberal liderler gruba her zaman fikirlerini sorar ve onların söylediği kararları uygular. Böyle bir süreçte lider kavramından bahsetmek doğru olmaz. Antrenörün lider olup olmadığı belli değildir. Grupların çalışmasında lider olmadığı zamanlarda çalışmaya harcanan zaman çok fazladır ve çalışma verimli olmamaktadır. Yapılan çalışmalar rahat olduğu için sporcular kendilerini özgür hissederler ve iyi bir performansa ulaşamazlar. Ç. ANTRENÖRLÜK MESLEĞİ VE ANTRENÖRÜN GÖREVLERİ Antrenör kelimesi, çalıştıran, çalıştırıcı anlamında kullanılmaktadır. Çalıştığı branşta bilimsel bilgilere sahip, teknik-taktik becerisi iyi olan kimselere antrenör denir. Antrenör, takımın kazanması ve kaybetmesi durumunda yeni arayışlara girmelidir. Başarı elde edildiğinde yöntem değişikliğine gerek yoktur. Fakat takımın kaybetmesi durumunda başarıyı elde edebilmek için teknik-taktik değiştirilmeli, yeni bir antrenman programı hazırlamalıdır. Sporcusunu zihinsel ve fiziksel özellikleri ile iyi tanıması karşılaşacakları sorunların çözümü için faydalı olacaktır. Takım oyuncularının moralinin yüksek tutulması antrenörün görevidir. Sporcularını fiziksel, zihinsel ve davranışsal yönden yarışmalara hazırlamalıdır. Her oyuncu antrenörünü kendisine danışmanlık yapan ve her durumda destek olacak bir kişi olarak görmek ister. Antrenörler kendi koydukları kurallara uymalıdır. Sporcu, antrenörünün bilgisine, uyguladığı becerilerin doğruluğuna inanıyorsa antrenmanları daha iyi yapmakta, daha çabuk öğrenmektedir. Eğer sporcu antrenörünü seviyor ve sayıyorsa onun verdiği kararları, önerileri yerine getirir. Böylece sorumlulukları olduğunun farkına varır. D. ANTRENÖRÜN NİTELİKLERİ Etkinlik BEN OLSAM Kazandığınız ve kaybettiğiniz birer müsabakayı hatırlayınız. Antrenörünüzün müsabakayı kazanmanıza ya da kaybetmenize olan etkilerinin neler olabileceğini listeleyiniz. KAYBETMENİZE NEDEN OLAN NİTELİKLER ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ KAZANMANIZA NEDEN OLAN NİTELİKLER ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ ............................................................ • Antrenörün çalıştırdığı branşta bilimsel bilgileri olmalıdır. • İlk yardım, fizyoloji ve kondisyon çalışmaları konusunda bilgisi olmalıdır. • Takımı oluşturacak sporcuların seçimini iyi yapmalıdır. • Lider özelliklerini taşımalıdır. 100 Sporda Liderlik ve Antrenörlük • Sporcularını iyi tanımalıdır. • Tutum ve davranışlarında kararlı olmalıdır. • Stres altındayken heyecanını kontrol edebilmelidir. • Takımın sorumluluğunu taşımalıdır. • Değişen koşullara göre kendisini yenileyebilmelidir. • Hedefe ulaşmak için motivasyonu iyi sağlamalıdır. • Gerçekleri olduğu gibi kabul etmeli, doğabilecek sorunlarla baş etmekten korkmamalıdır. • Sporcuların kişisel sorunlarına ilgisiz kalmamalıdır. E. SPORCULARIN GRUP İÇİ DAVRANIŞLARINDA ANTRENÖRÜN ROLÜ Antrenör saygın bir kişi ise kendi koyduğu kurallara uyuyorsa sporcular da saygıdan dolayı kurallara uymayı öğrenecektir. Antrenörün iletişiminin iyi olması, insanları dinlemesi sporcular arasındaki iletişimi de güçlendirir. İletişimdeki sert tavırlar sporcular arasında gerginlik ve sorunlar yaratır. Bu olumsuzluklar sonucunda takımda dağılmalar görülebilir. Sert tavırlardan dolayı iletişim kopukluğu olacağı için güvensizlik ve bölünmeler ortaya çıkabilir. Antrenör yıllık çalışma programını yaparken ayrıntılara dikkat ederse sporcunun güvenini kazanacak ve otoritesini kabul ettirecektir. Antrenörün takım içerisindeki olumlu davranışları ödüllendirilirken olumsuz gördüğü davranışları cezalandırabilme yetkisinin olması takım oyuncularının antrenöre saygı duymalarına ve onun sözüyle hareket etmelerine yol açacaktır. Bu noktada ödül ve cezanın adil olarak dağıtılması önemlidir. Takım oyuncuları içerisinde adalet ile ilgili herhangi bir kuşkunun oluşması takım dinamiğini olumsuz yönde etkileyecektir. Diğer yandan antrenörün geçmişte sporcu veya antrenör olarak yaşadığı başarıları, takım üzerinde olumlu bir etki yaratacaktır. Antrenörün bu başarılarını uygun şekilde sporcularına anlatması sporcuları motive edecek ve antrenörün karizmasından etkilenerek onun gibi olmaya çalışacaklardır. Tüm bunlar ışığında antrenörün sahip olduğu özellikler sporcuların davranışlarını olumlu veya olumsuz etkileme gücüne sahiptir. Antrenör, olumlu özelliklerini ön plana çıkararak sporcularını olumlu yönde geliştirmede azami gayreti göstermelidir. Haber Köşesi “Öğretmenimizi Takip Ettik” Brezilya’da yapılan Dünya Liseler Arası Futbol Şampiyonası’na katılan Atatürk Lisesi öğrencileri “Bu başarının temel mimarı öğretmenimizdir.” dediler. Savunma oyuncusu Ege, antrenörümüz olan Ahmet Öğretmenimiz bize çok iyi liderlik yaptı, takım içerisinde bizimle uyum sağladı. Futbolculuk deneyimlerini bizimle paylaştı. Biz sadece onu takip ettik.” dedi. Ahmet Öğretmen, şampiyonluk sonrası çok mutlu olduklarını, takım içinde disiplini sağladıklarını, arkadaş ortamını üst düzeye çıkarttıklarını ve bu sayede başarıya ulaştıklarını ifade etti. 9 golle gol kralı olan Koray ise “Hepimiz birimiz, birimiz hepimiz için ilkesiyle turnuvada oynadık ve şampiyon olduk.” dedi. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. 101 Sporda Liderlik ve Antrenörlük Proje Görevi İÇERİK SÜRE Antrenörlük mesleği ve antrenörün görevleri 2-3 ay BEKLENEN BECERİLER ARAÇ VE GEREÇ DEĞERLENDİRME İletişim becerisi Araştırma-sorgulama becerisi Bilimsellik Çalışkanlık Girişimcilik Karar verme Bilgi teknolojisini kullanma • Yazılı ve görsel yayınlar • Canlı kaynaklar Proje değerlendirme Derecelendirme ölçeği Bu projede sizden 1. Antrenörlük mesleğini araştırmanız, 2. Antrenörün görevlerini araştırmanız, 3. Antrenörün niteliklerini sorgulamanız istenmektedir. Proje Adı: Antrenörlük mesleğini öğreniyoruz. Sevgili öğrenciler sizden antrenörlük mesleği, antrenörün görev ve nitelikleri ile ilgili bir araştırma yapmanız ve bu araştırma sonuçlarına uygun olarak antrenör niteliklerini belirlemenize yönelik bir anket hazırlamanız istenmektedir. Bu proje gerçekleştirilirken aşağıdaki aşamalara uymanız çalışmanızı kolaylaştıracaktır. HAZIRLIK • Bir hafta içinde çalışma yapacağınız arkadaşlarınızı belirleyerek grubunuzu oluşturmalısınız. (En fazla 4 kişiden oluşabilir.) • Araştırmanın verimli ve zamanında hazırlanması için aranızda iş bölümü yaparak her bireyin sorumluluklarını belirlemelisiniz. UYGULAMA • Her grup üyesi, antrenör nitelikleri ile ilgili araştırma yapabilir. • Araştırma için dergilerden, kütüphanelerden, İnternetten, öğretmenlerden, yakın çevrenizdeki kişi ve kuruluşlardan yararlanılabilir. • Araştırma sonuçlarından yararlanılarak antrenör niteliklerini ölçmeye yönelik bir anket oluşturulabilir. • Bu konuda ülkemizde yapılan çalışmalar araştırılabilir. • Hazırlanan anket uygulanabilir. • Uygulama sporculara yapılıp bu sayede o takımın antrenörünün niteliklerini belirlenebilir. SUNUM Sunumlar 8. ünitenin işlenişi sırasında yapılmalıdır. Bu nedenle görevlendirme, ödev süresi kadar önceden verilmelidir. • Çalışmanızı raporlaştırınız. Raporunuzdan yararlanarak sunum materyali hazırlayınız. • Sunumunuzu belirlenen sürede yapınız. Bu proje görevi örnek olarak hazırlanmıştır, öğretmen isterse farklı bir konuda proje görevi verebilir. 102 Sporda Liderlik ve Antrenörlük Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Sporda liderlik kavramı nedir? Örneklerle açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 2. Liderlik tipleri nelerdir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 3. Antrenörün görevleri nelerdir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru seçeneği işaretleyiniz. 4. Aşağıdakilerden hangisi, iyi bir liderde bulunması gereken özelliklerden değildir? A) Kendinden emin olmalı B) Eleştiriye açık olmalı C) Kararları takıma bırakmalı D) Takımda görev dağılımını iyi yapmalı E) Duygu ve düşüncelerini iyi ifade etmeli 5. Karar verirken grup üyelerinin fikirlerini dikkate almayan lider tipi ya da tipleri hangisidir? A) Liberal B) Demokratik C) Otokratik D) Liberal - demokratik E) Otokratik - demokratik 6. İyi bir antrenörde aşağıdaki özelliklerden hangisi bulunmaz? A) Sporcularını iyi tanır. B) Takımın sorumluluğunu alır. C) Sporcularının kişisel sorunları ile ilgilenir. D) Stresli ve heyecanlıdır. E) Kendini değişen koşullara göre yeniler. 7. Antrenörün sert tavırları, aşağıdaki davranışlardan hangisine yol açar? A) Gerginlik B) Saygınlık C) Motivasyon D) Etkili iletişim E) Sorumluluk alma 103 Sporda Saldırganlık 104 Sporda Saldırganlık A. SALDIRGANLIK OLGUSU Ünitemize Hazırlanalım! 1. Günlük hayatınızda karşılaşabileceğiniz saldırgan davranışlar nelerdir? 2. Hangi spor dallarında daha fazla saldırgan davranışlar görülebilir? 3. Sporda saldırganlığı önlemek için neler yapılabilir? Okuma Metni SPORDA SALDIRGANLIK Spor, bir kültür aracı olarak görülür. Sporun herkese olumlu etkileri olabileceği gibi saldırganlık davranışının ortaya çıkışını desteklediğinde olumsuz sonuçları da olabilir. Sporu bazı kesimler kendi yararları yönünde kullanmış, bazı kesimler ise toplumsal faydalarını ortaya çıkararak yararlı bir olgu olmasını sağlamıştır. Saldırganlık davranışının ortaya çıkmasında ve artarak devam etmesinde pek çok neden vardır. Bunlar, bireylerin sosyoekonomik durumları, sosyal yapı farklılıkları, medya, kulüp antrenörleri, yöneticiler ve kazanma hırsı vb. etkenler olarak sıralanabilir. Günümüz insanı yaşam mücadelesi nedeniyle gerek kendine, gerek emeğe, gerekse de bulunduğu toplumsal değerlere uzaklaşmaya başlamıştır. Uzaklaşma sonucu ortaya çıkan yabancılaşmanın saldırganlığı getireceği bir gerçektir. Kitap için komisyon tarafından hazırlanmıştır. Kavram Haritası Saldırganlık Kuramları İçgüdü Kuramı Engelleme Kuramı Fizyolojik (Biyolojik) Kuram Toplumsal (Sosyal) Öğrenme Kuramı Etkinlik SAKİN OL! Bir basketbol oyuncusu “en iyi ribaunt alan oyuncu” unvanını elde edebilmek için ribaunt alışı sırasında rakibine dirsek vurur, sözlü tahrikte bulunur. Böylelikle topa sahip olmayı başararak amacına ulaşmaya çalışır. Yukarıda anlatılan örnek olaya göre saldırganlığın tanımını yapınız, bir örnek durumu da kendiniz oluşturunuz. Saldırganlığın Tanımı Sporda Saldırganlıkla İlgili Örnek Durum ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... ....................................................................... 105 Sporda Saldırganlık Spor genel anlamda ülkeleri ve insanları yakınlaştıran, barışa katkı sağlayan, toplulukları birleştiren bir olgu olarak kabul edilir. En büyük spor organizasyonu olarak bilinen olimpiyatların felsefesi de sporcuların dostluk, kardeşlik, mükemmellik duyguları üzerine kuruludur. Spor karşılaşmaları doğal olarak bir rekabet ortamı yaratmaktadır. Bu rekabetin arttığı durumlarda sporcular, idareciler ve taraftarlar arasında zaman zaman saldırganlık davranışları gözlenebilmektedir. Spor karşılaşmaları ve rekabet ortamları saldırganlığı tetikleyen ortamlardır. Saldırganlık ise herkesi ve her toplumu yakından ilgilendiren bir konudur. Sporda saldırganlık kavramını anlayabilmek için önce saldırganlık kavramının tanımını yapmak gerekmektedir. Saldırganlık; yaşamımızda bazı durumlarda karşımızdakini yönetmek, ona karşı üstün gelme isteğimizi gerçekleştirmek amacıyla fiziksel ya da psikolojik olarak zarar vermeye çalışmaktır. Ayrıca başkalarını incitmek, hırpalamak ve onlara acı çektirmek, ölüm korkusu gibi duyguları da yaşatmak bir çeşit saldırganlıktır. Sporda saldırganlığın sınırları, ilgili spor dalının kuralları dâhilinde yapılan hareketin niyetine ve kastına göre belirlenir. Bazı spor dallarının daha fazla saldırganlık içerdiğini söyleyebiliriz. Aynı hareket farklı spor dallarında farklı şekilde değerlendirilir. Boks, güreş, Amerikan futbolu gibi spor dallarında saldırgan davranışlar yoğundur. Futbol, basketbol, hentbol vb. sporlar ikinci sırada saldırgan davranışlar içerir. Örneğin; güreşte yapılan elense hareketi hentbolda yapılırsa cezayı gerektirir. Hangi şekilde olursa olsun saldırganlık kişinin kendisine veya başkasına zarar veren bir davranış biçimini ortaya koymakta ve olumsuz bir sosyal beceriyi anlatmaktadır. B. SPORDA SALDIRGANLIK DAVRANIŞININ ORTAYA ÇIKIŞI Etkinlik SALDIRMAYA NE GEREK VAR İçinde saldırganlık davranışının olduğu medya haberlerini sınıf ortamına getirerek arkadaşlarımızla paylaşınız. İzlediğiniz görüntülerle ilgili tartışınız. Bu tartışma sonucunda saldırganlık davranışının neden ortaya çıktığını bulunuz ve listeleyiniz. Spor müsabakaları doğaları gereği rekabeti içinde barındırır. Boks, güreş, judo gibi branşlarda saldırgan davranışlar doğrudan rakibe karşı olur. Basketbol, futbol, hentbol gibi dallarda saldırganlık büyük ölçüde kurallarla önlenir. Sporcular, kurallar çerçevesinde rakiplerini engeller, kontrol eder ama doğrudan saldırganlık göstermezler. Voleybol ve tenis gibi dallarda ise saldırganlık dolaylıdır. Rakip ile herhangi bir fiziksel temas kurulmazken, saldırganlık top vasıtasıyla (malzemesiyle) gösterilir. Golf, bowling, bocce (bohçe) gibi sporlarda saldırganlık kullanılan objelere karşı olmaktadır. Rakip bu saldırganlığı görür fakat şiddetini hissedemez. Jimnastik, buz pateni gibi sporlarda ise saldırganlık davranışı gözlenmemektedir. Farklı branşlarda gösterilen tepkiye göre gruplandırılan saldırganlık davranışının ortaya çıkışını uzmanlar incelemişlerdir. Tartışmaya açık olmakla birlikte insanların doğuştan gelen bazı saldırganlık eğilimleri olduğu kabul edilmektedir. Uzmanlar yaptıkları çalışmalarda saldırgan davranışların sergilenmesindeki nedenleri aşağıdaki 5 temel başlıkta toplayarak özetlemektedir: 1. Sporcu ya da sporcunun takımı müsabakayı kaybediyorsa, 2. Sporcu, kapasitesinden daha az bir performans sergiliyorsa, 3. Sporcu, sakatlanması ya da rakiplerinin davranışları sonucu acı/ağrı çekiyorsa, 4. Sporcu ya da sporcunun takımı oyundan kopmuşsa, 5. Sporcu ya da sporcunun takımı, hakemlerin kötü veya yanlı yönettiklerine inanıyorsa saldırgan davranışlar görülebilmektedir. Bunlardan başka müsabakanın ve çevrenin çeşitli özellikleri de saldırganlığın ortaya çıkışında rol oynamaktadır. Bunlar; müsabakanın deplasmanda ya da kendi sahasında oynanması, konsantrasyonu bozucu etkenler (seyirci, gürültü vb.), havanın sıcaklığı, yarışmadaki skor durumu, sporcunun ya da takımın lig sıralamasındaki puan durumu, yarışma sonucundaki galibiyet ya da mağlubiyetin oluşturacağı durum, yarışmanın evresi (başı ya da sonu gibi) dir. 106 Sporda Saldırganlık C. SALDIRGANLIK KURAMLARI Etkinlik NEDEN SALDIRIYORLAR Saldırganlıkla ilgili kuramların neler olduğunu yazılı ve görsel iletişim araçlarından yararlanarak araştıralım. Kuramlardan biri ile ilgili örnek durum size örnek oluşturması için aşağıda verilmiştir. Bu örnek durumun hangi kurama uyduğunu belirleyiniz ve yaptığınız araştırma sonucunda öğrendiklerimizden yola çıkarak diğer kuramlarla ilgili örnek durumları da kendiniz oluşturunuz. * Aşağıdaki örnek durum ……………………………. Kuramı’ na uyan bir olayı anlatıyor. * Bir futbol karşılaşması sırasında santrafor oyuncu tüm çabasına rağmen savunma oyuncusunu geçemez. Rakibine bilerek dirsek, omuz ya da tekme atarak saldırgan davranışlarda bulunabilir. Saldırganlıkla ilgili çeşitli görüşler ve kuramlar vardır. Bu kuramlar; 1. İçgüdü Kuramı Bu kuramla ilgili çalışan araştırmacılar S. Freud (Froyd) ve K. Lorenz (Lorenz)’dir. Freud’a göre insanların doğuştan getirdiği iki temel içgüdü vardır. Bunlar: a. Yaşam (eros) içgüdüsü; insanda doğuştan var olduğu herkesçe bilinen en önemli fonksiyonu cinsellik olan içgüdüdür. b. Ölüm (tanatos) içgüdüsü; en önemli fonksiyonu saldırganlık ve yıkıcılıktır. Bu içgüdü için Freud ve Lorenz’in farklı görüşleri vardır. Freud, ihtiyaçlar sonucu ortaya çıkan gerginliği azaltmak için ölüm içgüdüsünün sebep olduğu yıkıcılığın saldırgan davranışlarla azaldığını söylemiştir. Bunun yanı sıra, saldırgan davranışlar gösterdikten bir süre sonra da yıkıcılığın yeniden oluşacağını ileri sürmüştür. Dolayısıyla Freud’a göre insanın saldırganlık davranışları mutlaktır. Lorenz ise saldırganlığı türlerin varlıklarını korumaları ve devam ettirebilmeleri için kullanılan bir araç olarak görür. Saldırganlık kabul edilebilir ya da kabul edilemez olarak iki şekilde değerlendirir. Örneğin; dünyaca ünlü boks şampiyonu Mike Tyson (Mayk Taysın)’un şampiyonadaki unvan maçında rakibinin kulağını ısırması Mike Tyson’un bu maçı varlığını devam ettirme mücadelesi olarak görmesinden kaynaklanmaktadır. 2. Fizyolojik (Biyolojik) Kuram İnsanın saldırganlığına, hormonlar, merkezî sinir sistemi ve kromozomlar gibi organizmadaki bazı yapıların neden olup olmadığıyla ilgilenir. Testesteron hormonunun beynin oluşumunda yer aldığını düşündüğümüzde erkeklerin kadınlara oranla daha saldırgan olduğu söylenebilmektedir. Kromozomlar ve saldırganlığı düşündüğümüzde erkeklerdeki Y kromozomunun saldırganlığa neden olduğu, yapılan çalışmalar sonucu söylenebilmektedir. Ayrıca beynimizdeki hipotalamus ve amigdalayı uyarmanın saldırgan davranışlara neden olduğunu da gösteren araştırmaların varlığından söz edilebilir. 3. Engelleme Kuramı Bu kurama göre engellemeler arttıkça dürtülere bağlı olarak saldırgan davranışlar ortaya çıkar. Ortaya çıkan engeller aşılamayacak boyutta ise saldırganlık ertelenebilir ya da bastırılabilir. Çünkü engellenen kişi saldırganlık gösterdiğinde cezalandırılabileceği düşüncesiyle ortam uygun oluncaya kadar saldırganlık göstermez ve ortamın uygun olmasını bekler. Berkowitz (Berkovits)’in bu görüşü şu şekilde ifade edilmiştir. Amaca ulaşmadaki yetersizlik Engelleme Olumsuz duygu Saldırgan dürtü Açık saldırgan davranış Saldırgan ipuçları Örneğin basketbolda topsuz alanda yapılan fauller ya da hakemin göremeyeceği alanda yapılan fiziksel ve sözlü hareketler. 107 Sporda Saldırganlık a. Çalıştırıcılar, takım arkadaşları ve aileler: Sporcunun kazanmak amacıyla yarışma sırasında yaptığı saldırgan davranışları hakem tarafından cezalandırılsa dahi çalıştırıcısı, takım arkadaşları ve ailesi tarafından desteklenir. Yani sporcunun saldırganlığı pekiştirilir. Örneğin; şampiyonluk için oynanan bir futbol maçında 2-1 önde olan A takımının oyuncusu maçın son 5 dakikasında gole giden B takımının oyuncusuna olası golü engellemek için sert bir tekmeyle müdahale ederek rakibini yere düşürür. Bunun sonucunda sarı kartla hakem tarafından cezalandırılır. Fakat maçı 2-1’lik sonuçla yine A takımı kazanarak şampiyon olur. Sarı kart alarak golü engelleyen oyuncu gerek çalıştırıcısı, takım arkadaşları gerekse de ailesi tarafından yaptığı saldırgan davranışı için ödüllendirilerek pekiştirilir. Sporda kabul edilebilir olan bu davranışların günlük hayatımızda kabul edilmesi olanaksızdır. Bakkaldaki son ekmeği alabilmek için önümüzdekini itip geçemeyiz. b. Sporun yapısı, kuralların uygulanmasından sorumlu kişiler ve hakemler: Birlik, beraberlik, kardeşlik ve barış olgularının güçlendirilmesi ve yayılması sporun gerçekleştirmesi gereken önemli bir işlevi olarak düşünülmesine rağmen, göz ardı edilmemesi gereken bir diğer gerçekte sporda her şeyin kazanmak, galip gelmek için yapılmasıdır. Sporcular yukarıdaki futbolcu örneğinde de olduğu gibi ceza alacaklarını bilseler de saldırgan davranışlarda bulunurlar. Sporcuların izleyenleri memnun etme isteği ve hakemlerin kural dışı hareketleri hoş görmesi gibi durumlar saldırganlığın dolaylı olarak pekişmesine neden olmaktadır. Terry ve Jackson (1985) Sosyal Değişim Kuramı ile sporcuların bu saldırgan davranışlarının açıklanabileceğini belirtmiştir. Bu kuramda herkes karşısına çıkan herhangi bir durumda kendisi için o durumun (-) negatif ve (+) pozitif yönlerini göz önüne alacaktır. Bu karşılaştırma sonucunda pozitif yönleri negatif yönlerinden daha fazla ise saldırgan davranış pekişecektir. Gole giden rakibe bilerek tekme atan oyuncunun cezası sarı kart değil kırmızı kart almak bile olsa galibiyet sonucunda pirim alacağı için bu davranışı pekiştirilmiş olacaktır. c. Medya, taraftar ve toplum: Sporcular kendileri için idol olarak örnek aldıkları sporcuları taklit ederler. Örnek aldıkları kişileri bütün kitle iletişim araçlarından takip ettikleri gibi yaptıkları spor karşılaşmalarını da izlerler. Yapılan farklı çalışmalar; medyadaki şiddetle ilgili tüm haber ve görüntüleri, video filmleri izleyen çocukların saldırgan davranışları daha fazla gösterdiklerini ortaya koymaktadır. İşte sporda da saldırgan davranışları olan ünlü bir sporcuyu gören genç sporcular başarmak için saldırgan davranmanın gerekli olduğunu düşünebilirler. Saldırgan davranışların öğrenilmemesi ve pekiştirilmemesi için sporcuların çevresinde bulunan herkesin ve her şeyin bunun bilincinde olması, doğru ve dikkatli davranması gerekmektedir. Ç. SPORDA SALDIRGANLIĞIN AZALTILMASI Etkinlik SAKİN OL! SALDIRMA Dünya şampiyonası eleme finallerine katılan bir hentbol takımı son maçına çıkacaktır. Hentbolcular maçı kazanırlarsa dünya şampiyonasına katılmaya hak kazanacaklar. Maç sonunda kulüplerinden primle ödüllendirileceklerdir. Maçın ikinci devresinin bitmesine 15 saniye kala rakip takımın pivot oyuncusu sıçrayarak atış yapacağı sırada savunma oyuncusu rakip pivotun atış kolunu tutarak yere indirir. Hakem tarafından 2 dakika cezası alarak oyun dışı kalır. Kalan sürede rakip takım gol atamaz ve 2 dakika oyundan atılma cezası alan oyuncunun takımı maçı kazanır. Bu oyuncu yaptığı saldırgan davranışı nedeniyle seyirci tarafından alkışlanmış; ailesi, yöneticileri, çalıştırıcısı ve takım arkadaşları tarafından tebrik edilmiştir. Aslında kazanan takımın çalıştırıcı ve yöneticileri maç öncesinde basına saldırganlığı kamçılayan açıklamalarda bulunmuştur. Çalıştırıcı da sporcularından maç öncesinde ve devre arasında rakip takımın bazı oyuncularına karşı sert oynamalarını istemiştir. Yukarıdaki örnek durumu değerlendirerek saldırganlığı azaltmak için neler yapılabileceğini listeleyiniz. Saldırgan davranışların azaltılmasında çalıştırıcılar, sporcular, aileler, hakemler, seyirciler ve medyanın çok dikkatli davranmaları gerekmektedir. Çünkü bunlar davranışların öğrenilmesi ve pekiştirilmesinde önemli rol oynamaktadırlar. Saldırgan davranışlar karşısında gösterilecek olumlu tepkiler, bu tür davranışların tekrar edilmesini ve kitleler tarafından benimsenmesini engelleyecektir. 108 Sporda Saldırganlık Uluslararası Spor Birliği (ISSP) saldırganlığın azaltılmasıyla ilgili olarak aşağıdaki önerileri ortaya koymuştur. 1. Takım yönetimleri, kurallar ve cezalar ile ilgili yaptırımları tekrar düzenlemelidir. 2. Takım yönetimi çalıştırıcıların uygun davranışlar göstermelerini sağlamalı ve sporcu eğitiminde fair-play ruhu üzerinde durmalarını sağlamalıdır. 3. Takım yönetimi spor tesislerini seyircilerin ihtiyaçlarını rahat bir şekilde karşılamalarına olanak sağlayacak şekilde düzenlemelidir. 4. Medya, spor ortamındaki saldırgan davranışlar ve olaylara dikkati çekecek yayınlar yapmaktan kaçınmalıdır. 5. Medya kuruluşları; spordaki saldırganlık ve şiddetin azaltılması için sporcular, çalıştırıcılar, yöneticiler, hakemler ve seyircilerin katılacağı kampanyalar yapmalı ve yürütmelidir. 6. Sporcular, çalıştırıcılar, yöneticiler ve medya çalışanları saldırganlığın ortaya çıkması, zararı ve kontrol altına alınarak engellenmesi ile ilgili grup çalışmalarına katılmalıdır. 7. Çalıştırıcılar, yöneticiler, hakemler ve medya kuruluşları toplum tarafından beğenilen, istenen davranışları sergileyen sporcuları özendirmeli, desteklemelidir. 8. Sporcular için onların saldırgan davranışlarını azaltmalarına yardımcı olabilecek eğitim programları düzenlemeli, sporculara davranışlarının sorumluluğunu almaları gerektiği öğretilmelidir. Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruların cevaplarını yazınız. 1. Sporda saldırganlık olgusunu nedir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... Sporda saldırgan davranışların sergilenme nedenleri nelerdir? Açıklayınız. ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... ............................................................................................................................................................... B. Aşağıdaki sorularda doğru seçeneği işaretleyiniz. 2. Saldırganlığı hormonlar, merkezî sinir sistemi ve kromozomlarla açıklayan kuram aşağıdakilerden hangisidir? A) Engelleme Kuramı C) Fizyolojik Kuram E) İçgüdü Kuramı B) Sosyal Öğrenme Kuramı D) Toplumsal Kuram 3. Aşağıdakilerden hangisi, sporcunun konsantrasyonunu bozucu etkenlerden değildir? A) Taraftar azlığı C) Hava şartları E) Oyuncu değişikliği B) Gürültü D) Skor durumu 4. Aşağıdakilerden hangisi sporda saldırgan davranışların önüne geçilebilmesi için alınması gereken önlemlerden değildir? A) Çalıştırıcının sporculara iyi model teşkil etmesi B) Ceza ve ödül yönteminin kullanılması C) Stadlarda ve spor salonlarında gerekli önlemlerin alınması D) Medyanın, spor ortamındaki saldırgan davranışlara dikkat çekmesi E) Sporcuların kendi davranışlarının sorumluluğunu almaları 109 - Spor Psikolojisi - EK-1 AKRAN DEĞERLENDİRME FORMU Yönerge: Bu form bir grup olarak çalışmalarınızı değerlendirmek üzere hazırlanmıştır. Aşağıdaki her ifadeyi okuyunuz bu ifadelere göre önce gruptaki arkadaşlarınızı son sütunda ise kendinizi değerlendiriniz. : ……………………… Sınıfı 3. Arkadaşımın adı soyadı : ……………………… 4. Arkadaşımın adı soyadı : ……………………… 5. Arkadaşımın adı soyadı : ……………………… : Grubunuzdaki Öğrenciler Grubun adı: 5.Arkadaşım 2. Arkadaşımın adı soyadı 4.Arkadaşım Adı Soyadı : ……………………… 3.Arkadaşım : ……………………… 2.Arkadaşım 1. Arkadaşımın adı soyadı 1.Arkadaşım Değerlendiren öğrencinin: Ben Buna göre 5=Çok iyi 4= İyi 3= Orta 2= Kabul edilebilir 1= kabul edilemez olarak dereceleyiniz. 1.Çalışmalara gönüllü katılma 2.Görevini zamanında yerine getirme 3.Farklı kaynaklardan bilgi toplayıp sunma 4. Grup arkadaşlarının görüşlerine saygılı olma 5.Arkadaşlarını uyarırken olumlu bir dil kullanma 6.Temiz tertipli ve düzenli çalışma 7. Sonuçları tartışırken anlaşılır konuşma Toplam İstek ve Önerilerim ………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………… 110 - Spor Psikolojisi - EK-2 GRUP DEĞERLENDİRME FORMU Grubun Adı : Sınıfı : Yönerge : Aşağıdaki her bir ölçütün ne düzeyde yeterli olduğunu göz önüne alarak grubu değerlendiriniz. DERECELER BECERİLER Hiçbir zaman Nadiren Bazen Sıklıkla Her zaman Grup üyeleri birbirleriyle yardımlaşırlar. Grup üyeleri birbirlerinin düşüncelerini dinlerler. Grup üyelerinin her biri çalışmalarda rol alırlar. Grup üyeleri birbirlerinin düşüncelerine ve çabalarına saygı gösterirler. Grup üyeleri birbirleriyle etkileşim içerisinde tartışırlar. Grup üyeleri ulaştıkları sonucu birbirlerine iletirler. Grup üyeleri bireysel sorumluluklarını yerine getirirler. Grup üyeleri bilgilerini diğerleriyle tartışırlar. Grup üyeleri birbirlerine güvenirler. Grup üyeleri birbirlerini cesaretlendirirler. Grup üyeleri söz hakkının adil bir biçimde paylaşılmasına özen gösterirler. Grupta birbiriyle çatışan görüşler olduğunda, gruptakiler bunları tartışmaya açarlar. Çalıştıkları konuda, grup üyeleri ortak bir görüş oluştururlar. Grup üyeleri birlikte çalışmaktan hoşlanırlar. TOPLAM YORUMLAR: NOT: Öğrencilerin ölçekten aldıkları puanların ortalamasını kullanarak başarılarını ölçebilirsiniz. 111 - Spor Psikolojisi - EK-3 GRUP ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Grubun Adı : Gruptaki öğrencilerin Adları : Açıklama : Aşağıdaki tabloda grubunuzu en iyi şekilde ifade eden seçeneği işaretleyiniz. DEĞERLENDİRİLECEK TUTUM VE DAVRANIŞLAR DERECELER Her zaman Bazen Hiçbir zaman 1. Araştırma planı yaptık. 2. Görev dağılımı yaptık. 3. Araştırmada çeşitli kaynaklardan yararlandık. 4. Etkinlikleri birlikte hazırladık. 5. Görüşlerimizi rahatlıkla söyledik. 6. Grupta uyum içinde çalıştık. 7. Birbirimizin görüşlerini ve önerilerini dinledik. 8. Grupta birbirimize güvenerek çalıştık. 9. Grupta birbirimizi takdir ettik. 10. Çalışmalarımız sırasında birbirimizi cesaretlendirdik. 11. Sorumluluklarımızı tam anlamıyla yerine getirdik. 12. Çalışmalarımızı etkin bir biçimde sunduk. TOPLAM Öğretmen bilgi notu: Değerlendirme Ölçeği (Rubric) Öğrencilerin ölçekten (form) aldıkları puanların ortalamasını kullanarak başarılarını ölçebilirsiniz. Her zaman=3 Bazen =2 Hiçbir zaman=1 3 = İyi 112 Öğrencinin başarısı ortalamanın üstündedir. 2 = Orta Öğrencinin başarısı orta düzeydedir. 1 = Yetersiz Öğrencinin başarısı orta düzeyin altındadır. EK-4 Grubun Adı - Spor Psikolojisi - GRUP ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU : Gruptaki öğrencilerin Adları : 1. Çalışmalar sırasında karşılaştığımız en büyük problem: 2. Problem nereden kaynaklanıyordu? 3. Grubumuzun en iyi olduğu alan: 4. Grup olarak daha iyi olabilirdik. Fakat 113 - Spor Psikolojisi - EK-5 ÖĞRENCİ GÖZLEM FORMU Açıklama : Bu form, etkinlik süresince öğrencilerin, yapılan çalışmalara katılma düzeylerini gözlemeniz amacıyla hazırlanmıştır. Ünite Adı : Adı -Soyadı : Sınıfı : Öğrenci Numarası : DERECELER GÖZLENECEK ÖĞRENCİ Her zaman 5 I. DERSE HAZIRLIK 1. Bilgi kaynaklarına nasıl ulaşacağını bilir. 2. Ulaştığı kaynaklardan etkin bir biçimde yararlanır. 3. Derse değişik yardımcı kaynaklarla gelir. 4. Derse hazırlıklı gelir. Toplam II. ETKİNLİKLERE KATILMA 1. Konu ile ilgili görüşlerini çekinmeksizin ifade eder. 2. Görüşü sorulduğunda söyler. 3. Yeni ve özgün sorular sorar. 4. Belirttiği görüşler ve verdiği örnekler özgündür. 5. Dersi iyi dinlediğini gösteren sorular sorar. Toplam III. İNCELEME - ARAŞTIRMA - GÖZLEM 1. Bilgi toplamak için kaynaklara başvurur. 2. Kendisine verilen kaynaklarla yetinmeyip başka kaynaklar araştırır. 3. İnceleme ve araştırma ödevlerini özenerek yapar. 4. Gözlemlerini dikkatli bir şekilde yapar. 5. Gözlemleri sonucunda mantıksal çıkarımlarda bulunur. 6. Araştırma ve inceleme sonucunda genellemeler yapar. Toplam IV. BİLİMSEL YÖNTEM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Bilinenlerden bilinmeyeni kestirir. Verileri listeler. Verileri sentez ve analiz yapar. Ulaşılan sonuçları doğru yorumlar. Sonuçlara uygun rapor yazar. Araştırma sonuçlarını sunar. Araştırma ve inceleme sonuçlarından genellemelere ulaşır. Toplam GENEL TOPLAM 114 Sıklıkla Bazen Nadiren Hiçbir zaman 4 3 2 1 EK-6 - Spor Psikolojisi - ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI (PORTFOLYO) DEĞERLENDİRME FORMU Öğrencinin Adı ve soyadı : Sınıf : Yönerge : Aşağıdaki her bir ölçütün ne düzeyde yeterli olduğunu göz önüne alarak dosyayı değerlendiriniz. ÖLÇÜTLER Dereceler 1 2 3 4 5 1. Çalışmaların içeriğinin tam olması 2. Çalışmalardaki çeşitlilik 3. Çalışmaların amaca uygunluğu 4. Çalışmaların doğruluğu 5. Dosyanın düzenliliği 6. Harcanan çabaları gösterme 7. Çalışmaların kalitesi 8. Çalışmaların seçiminde risk alma 9. Öğrencinin gelişimini gösterme 10. Kendini değerlendirme YORUMLAR / ÖNERİLER ………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………….. 115 - Spor Psikolojisi - EK-7 Öğrencinin : Adı ve Soyadı : Tarih : ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYAMIN İÇİNDEKİLER Çalışmalarım 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 116 Bu çalışmayı neden saklıyorum? - Spor Psikolojisi - EK-8 Öğrencinin : Adı ve soyadı : Tarih. ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI Başlık Neden bu çalışmayı sakladım? Bu çalışmayı neden arkadaşlarımla paylaştım? Öğrendiklerim hakkında gösterebileceklerim nelerdir? Eğer bu çalışmayı tekrar yapsaydım şu şekilde yapardım: Çalışmamı yaparken beklemediğim nelerle karşılaştım? Benim için bu çalışmanın anlamı: 117 - Spor Psikolojisi - EK-9 ÖĞRENCİ ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Bu form kendinizi değerlendirmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Çalışmalarınızı en doğru yansıtan seçeneğe (x) işareti koyunuz. Öğrencinin; Adı ve Soyadı : Sınıfı : No : DERECELER ÖĞRENCİLERİN DEĞERLENDİRECEĞİ DAVRANIŞLAR Her zaman 1. Bazen Hiçbir zaman Başkalarının anlattıklarını ve önerilerini dinledim. 2. Yönergeyi izledim. 3. Arkadaşlarımı incitmeden teşvik ettim. 4. Ödevlerimi tamamladım. 5. Anlamadığım yerlerde sorular sordum. 6. Grup arkadaşlarıma çalışmalarında destek oldum. 7. Çalışmalarım sırasında zamanımı akıllıca kullandım. 8. Çalışmalarım sırasında değişik materyaller kullandım. 1. Bu etkinlik sırasında grubumdaki arkadaşlarıma nasıl yardım ettim? 2. Bu etkinlik sırasında en iyi yaptığım şeyler: Değerlendirme Ölçeği (Rubric) Öğrencilerin ölçekten (form) aldıkları puanların ortalamasını kullanarak başarılarını ölçebilirsiniz. 3 = İyi 118 Öğrencinin başarısı ortalamanın üstündedir. 2 = Orta Öğrencinin başarısı orta düzeydedir. 1 = Yetersiz Öğrencinin başarısı orta düzeyin altındadır. - Spor Psikolojisi - EK-10 ÖZ DEĞERLENDİRME FORMU Öğrencinin Adı Soyadı : Sınıfı : No : Bu çalışmada neler yaptım? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. Bu çalışmada neler öğrendim? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. Bu çalışmada başarılı olduğum bölümler? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. Bu çalışmada en çok zorlandığım bölümler? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. Çalışmamı yaparken beklemediğim nelerle karşılaştım? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. Bu çalışmayı tekrar yapsaydım şu şekilde yapardım: ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………. 119 - Spor Psikolojisi - EK-11 PERFORMANS ÖDEVİ DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI Konu : Grubun Adı : ÖLÇÜTLER 1 (geliştirilebilir) 2 (Orta) 3 (İyi) 4 (Çok iyi) PUAN TOPLAM PUAN Öğretmenin önerileri: ………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………….. 120 - Spor Psikolojisi - EK-12 PROJE DEĞERLENDİRME ÖLÇEĞİ Projenin Adı : Öğrencinin Adı ve soyadı : Sınıfı-No : DERECELER GÖZLENECEK ÖĞRENCİ KAZANIMLARI Çok iyi 5 İyi 4 Orta Geçer Yetersiz 3 2 1 I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECİ Projenin amacını belirleme Projeye uygun çalışma planı yapma Grup içinde görev dağılımı yapma İhtiyaçları belirleme Farklı kaynaklardan bilgi toplama Projeyi plana göre gerçekleştirme TOPLAM II. PROJENİN İÇERİĞİ Türkçeyi doğru ve etkili kullanma Bilgilerin doğruluğu Toplanan bilgilerin analiz edilmesi Elde edilen bilgilerden çıkarımda bulunma Toplanan bilgileri düzenleme Kritik düşünme becerisini gösterme TOPLAM I. SUNU YAPMA Türkçeyi doğru ve etkili konuşma Sorulara cevap verebilme Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma Sunuyu hedefe yönelik materyalle destekleme Sunuda akıcı bir dil ve beden dilini kullanma Verilen sürede sunuyu yapma Sunum sırasındaki öz güvene sahip olma Severek sunu yapma TOPLAM GENEL TOPLAM Öğretmenin yorumu: ………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… 121 - Spor Psikolojisi - EK-13 PERFORMANS ve SUNU DEĞERLENDİRME DERECELEME ÖLÇEĞİ BECERİLER I. PERFORMANS HAZIRLAMA SÜRECİ Performansın amacını belirleme Performansa uygun çalışma planı hazırlama Grup içinde görev dağılımı yapma İhtiyaçları belirleme Farklı kaynaklardan bilgi toplama Performansı plana göre gerçekleştirme Ekip çalışması gerçekleştirme Performans çalışmasının gerçekleştirilmesi istekli olarak II. PERFORMANS İÇERİĞİ Türkçeyi güzel ve etkili kullanma Bilgilerin doğruluğu Toplanan bilgilerin analiz edilmesi Elde edilen bilgilerden çıkarımda bulunma Toplanan bilgileri düzenleme Eleştirel düşünme becerisini gösterme Yaratıcılık yeteneğini kullanma III. SUNU YAPMA Türkçeyi güzel ve etkili kullanma Sorulara cevap verebilme Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek şekilde sunma Sunuda akıcı bir dil ve beden dilini iyi kullanma Verilen sürede sunuyu yapma Sunum sırasında öz güvene sahip olma Genel Toplam 122 4 3 2 1 (Çok İyi) (İyi) (Orta) (Zayıf) - Spor Psikolojisi - SÖZLÜK adrenalin: -AHekimlikte damarları daraltma, bronşları açma, kanamaları kesme vb. amaçlarla kullanılan, kan şekerinin yükselmesine yol açan böbrek üstü bezlerinin salgısı. aktivasyon: Etkin hale getirme işlemi. algı: Gelen duyusal verileri organize ederek anlamlaştırma süreci. amigdala: Duyguları ve saldırganlıktan cinselliğe çok çeşitli dürtüleri, kontrol eden başlıca subkortikal beyin merkezlerinden birisi ve limbik sisteminin bir parçası. antrenör: 1. Çalıştırıcı. 2. Bir spor dalında sporcuyu eğiten, yetiştiren ve çalıştıran kişi. aşina: Bildik, tanıdık, bilinen. azami: En büyük, en yüksek, en çok, maksimum. bellek: -B1. Geçmiş bir olayı ya da bir bilgiyi zihinde tutma ve hatırlama yetisi. 2. Yaşananları, öğrenilen konuları, bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücü. biyomekanik: Biyoloji, fizyoloji ve tıp konularını mekanik kanunlar yöntemiyle irdeleme. bürokratik: Kamu yönetimi ile ilgili. demeç: -DYetkili bir kimsenin bir konuda yayın organlarına yaptığı açıklama, beyanat. demokratik lider: Grubun bir arada bulunmasını, ortak kararlar verilmesini sağlayan lider tipi. derbi: Büyük takımlar arasında oynanan oyun. dikkat: 1. Bir hedefe yönelik bilinçli ve yoğun algı. 2. Duygularla düşünceyi bir şey üzerinde toplama, uyanıklık. duyum: Kişinin duyular yoluyla elde ettiği izlenim. dürtü: Açlık, susuzluk gibi fizyolojik kökenli güdüler. entelektüel: -EBilim teknik ve kültürün, değişik dallarında özel öğrenim görmüş kimse, aydın. grup: -G1. Belirli amaçlar ve bunları gerçekleştirme çabası içerisinde toplanmış, belirli kurallara göre organize olmuş, belirli süre karşılıklı sosyal ilişkide bulunan, en az iki kişiden oluşan, göreli bir sürekliliği olan bireyler topluluğu. 2. Görüşleri, çıkarları bir olan kimseler bütünü, ekip. güdü: güdülenme: 1. İstek, arzu, gereksinim, dürtü ve ilgileri kapsayan kavram. 2. Bilinçli veya bilinçsiz olarak davranışı doğuran, sürekliliğini sağlayan ve ona yön veren herhangi bir güç. 1. Güdülerin organizmayı uyarıp faaliyete geçirerek organizmanın davranışlarını belirli bir amaca doru yöneltmesiyle organizmanın davranışta bulunma süreci. 2. Bireyin, işinin yönünü, gücünü ve öncelik sırasını belirleyen içten veya dıştan gelen dürtülerle harekete geçmesi, motivasyon. 123 - Spor Psikolojisi - hipofiz: -HBeynin alt bölümünde bulunan salgısını kana vererek fizyolojik olaylarda önemli rol oynayan sinirsel organ . hipotalamus: Otonom tepkileri düzenleyen kontrol merkezidir. hiyerarşi: Makam sırası, basamak, derece düzeni, aşama sırası. homeostatik denge: Canlı varlıların yaşayabilmesi için organizmada beden ısısı, oksijen, su ve kandaki şeker oranı gibi ögelerin belirli bir seviyede dengede tutulmasıdır. homojen: Aynen veya birbirine yakın değerleri/nitelikleri içeren bir bütündür. Bağdaşık. içgörü: -İKendi duygularını, kendi kendini anlayabilme yeteneği. içgüdü: Bir canlı türünün bütün bireylerinde akıl ve düşünceden bağımsız olarak doğuştan gelen bilinçsiz her türlü hareket ve davranış. iflas: Yenilgiye uğrama, değerini yitirme. ilinti: İki şey arasında ilgi, ilişki. imgeleme: 1. Sporcuların kendilerini tüm duyularıyla yaşıyarak herhangi bir hareketi yapıyormuş gibi hayal etmeleri. 2. Hayalde canlandırma. istikrar: Aynı kararda, biçimde sürme, kararlılık. kaygı: -K1. Rahatsız edici ve gerginlik yaratan duygu durumu. 2. Üzüntü, endişe duyulan düşünce, tasa. kinestetik duyu: kişilik: Kinestetik duyu organları, vücut duruşu ile el ve ayakların pozisyonunu bildirir. Bu bilgiyi sağlayan alıcılar üç farklı yerde bulunurlar. 1. İskelet kaslarında bulunan kas iğcikleri: Bu iğcik içindeki alıcılar kasın uzaması hakkında bilgi verir. 2. Kasları kemiğe bağlayan kirişler: Bu alıcılar kirişlerdeki çekilmeyi ya da gerilimi bildirir. 3. Eklemlerde bulunan ve eklem pozisyonunu bildiren alıcılar. 1. Bireyde yapıların, davranış biçimlerinin, düşünüş özelliklerinin, ilgilerin, eğilimlerin, yeteneklerin, yönelişlerin ve ruhsal durumların karakteristik bir bütünleşmesi durumu. 2. Bir kimseye özgü belirgin özellik, manevi ve ruhsal niteliklerinin bütünü, şahsiyet. klinisyen: Hastaların bakıldığı, muayene edildiği yerde çalışan kişi. konsantrasyon: 1. Çevredeki bazı ipuçlarına odaklaşma yeteneği ve bu odağı devam ettirebilme. 2. Dikkat toplaşımı. liberal lider: -LGruba her zaman fikirlerini sorarak onların söylediğini uygulayan lider tipi. lider: 1. Bir hedefe ulaşmak için bireyin veya grubun etkilenme sürecini yaşatan ve yerine getiren kişi. 2. En üst düzeyde yönetimde görevli kimse, önder, şef. mahrum: Yoksun. mertebe: Aşama, derece, evre. noradrenalin: Böbrek üstü bezi medullasından salgılanan,damar lümenini daraltması nedeniyle kan basıncını yükseltici etkiye sahip – adrenaline benzer yapıda- bir hormon. - M-N - 124 - Spor Psikolojisi - orijinal: -OÖzgün, alışılagelenden daha değişik, şaşırtıcı nitelikte olan. otokritik lider: Gruba fikirlerini sormayan, kendi verdiği kararları uygulayan lider tipi. otorite: Yaptırma, yasak etme, emretme. öğrenme: özveri: parasempatik sinir sistemi: pekiştireç: -Ö1. Bireyin kendi yaşantıları yoluyla davranışlarında meydana gelen kalıcı izli davranış değişikliğidir. 2. Bilgi edinmek, yetenek, beceri kazanmak. Bir amaç uğruna veya gerçekleşmesi için herhangi bir şey için kendi çıkarlarından vazgeçme, fedakârlık. -PKalbin atışlarını yavaşlatan, sindirim sistemini, salgıları düzenleyen yaşatkan sinir sistemini oluşturan, iki sistemden biri. performans: Davranışı izleyen ve organizma üzerinde bir etki yaratarak, davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılar. 1. Fiziksel aktivite sırasında o aktivitenin gerektirdiği fizyolojik, psikolojik ve biyomekanik verim. 2. (Psikolojide) Dile bağlı olmayan yetenek. perspektif: Eşya ve nesnelerin uzaktan görünüşü. Psikoanalitik Kuram: Freud tarafından ortaya atılan, kişiliğin id, ego ve süper egonun bileşiminden oluştuğunu belirten kişilik kuramı. refleks: -RDıştan gelen bir uyarım sonucunda doğan ve hareket, salgı vb. tepkilere yol açan sinir etkinliği. röportaj: Konusu bir soruşturma araştırma olan gazete veya dergi yazısı. sağaltım: Terapi. salt: İçinde yabancı bir öge bulunmayan, mutlak. saldırganlık: 1. Karşımızdakini yönetmek ve üstün gelmek isteriz. Bu nedenle fiziksel ya da psikolojik zarar vermeye çalışmak, incitmek, hırpalamak, ağrı, acı ve ölüm gibi olumsuzluklar vermek amacıyla yapılan davranış. 2. Bireyin kendi düşünce ve davranışlarını dıştaki direnmelere karşı zorla karşısındakine benimsetme çabası. -S- sempatik sinir sistemi: Yaşatkan sinir sistemini oluşturan iki sinir sisteminden biri. sinerji: Bir işi yapmak ve sonuçlandırmak için varılan ortak istek, güç. statü: Bir kimsenin, bir kurum veya bir toplum içindeki yeri. strateji: Önceden belirlenen bir amaca ulaşmak için tutulan yol. stres: 1. Baskı yapmak, zorlamak, germek. subjektif: 2. Ameliyat şoku, travma, soğuk, coşku vb. etkenlerin organizmada oluşturduğu bozuklukların tümü, ruhsal gerilim. Öznel. takım: -T1. Ortak bir amaç çerçevesinde bir araya gelmiş küçük gruplar. 2. Meslek, davranış, durum vb. yönlerden birbirine uyan kimselerin oluşturduğu topluluk. 125 - Spor Psikolojisi - telkin: Bilinç dışı bir sürecin aracılığıyla, kişinin ruhsal veya fizyolojik alanıyla ilgili bir düşüncenin gerçekleştirilmesi. testosteron: Erkek eşey hormonu. terapi: Bir hastalığı yenecek etkenleri ve bu etkenlerin kullanılma yöntemlerini bularak hastanın sıkıntılarını giderme, iyi etme işi. topluluk: 1. Belirli bir kültürel değer çerçevesinde bir araya gelmiş büyük gruplar. 2. Nitelikleri bakımından bir bütün oluşturan kimselerin hepsi. uyarılmışlık: 126 -UOrganizmanın uyanıklık düzeyinin fiziksel ve psikolojik aktivasyonu. - Spor Psikolojisi - KAYNAKÇA Alderman, R.B ,Sport psychology: Past Present And Future Dilemmas. P. Klavola ve K.A.W. 6) Eipper (Eds.) Psychology and sociological factors in Sport, Üniversity of Toronto,1980. Baltaş A, Baltaş Z., Stres ve Başa Çıkma Yolları, İstanbul Cenk Matbaası, 1986. Binbaşoğlu, Cavit, Eğitim Psikolojisi, Yargıcı Matbaası, Ankara, 1995. Can, Gürhan, 4. – 8. Ünite, Sezen, Ünlü, Spor Psikolojisi, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları Yayın No: 281, Eskişehir, 1993. Carron A.V.,Cohesiveness in sport groups: Inerpretations and considerations. Journal of sport Psychology,4,131,1982. Cox, R, Sport psychology concepts and applications. (2nd ed.). Wisconsin: WCB Brown & Benchmark Publishers. 1994. Cüceloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitap Evi, İstanbul, 1998. Doğan, Orhan, Spor Psikolojisi, Nobel Kitap Evi, Adana, 2005. Erden, Münire - Akman, Yasemin, Eğitim Psikolojisi Gelişim-Öğrenme-Öğretme, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 1995. Eripek, Süleyman, 2.,3.,6. Ünite, Sezen, Ünlü, Sporda Psikoloji, Anadolu Üniversitesi Fakültesi Yayınları Yayın No: 281, Eskişehir, 1993. Erkuş, Adnan, Psikolojik Terimler Sözlüğü, Doruk Yayınları, Ankara, 1994. Fidan, N., Erden, M., Eğitime Giriş, Meteksan A. Ş, Ankara, 1993. Freedman, J.L.-Sears, D.O.-Carlsmith, J.M., Sosyal Psikoloji, Çeviren: Prof. Dr. DÖNMEZ, Ali, İmge Kitapevi Yayıncılık Pazarlama San. ve Tic. Ltd. Ş, Ankara, 1998. Genelkurmay Başkanlığı, Atatürkçülük, Cilt I, III, MEB Yayınları, İstanbul, 1997. Gill, D.L. Pschological dinamics of sports. Champaign: Human Kinetics Publishers, 1986. Hortaçsu, Nuran, Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler, İmge Kitapevi Yayıncılık Pazarlama San. ve Tic. Ltd. Ş, Ankara, 1998. İkizler, Can - Karagözoğlu, Cengiz, Sporda Başarının Psikoloji, ALFA Basım Yayın Dağıtım Ltd. Ş, İstanbul, 1997. İkizler, Can, Sporda Başarının Psikolojisi, Alfa Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1997. İkizler, Can, Sporda Sosyal Bilimler, ALFA Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti, İstanbul, 2000. Kağıtçıbaşı, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, Evrim Basım Yayın Dağıtım İstanbul, 1988. 127 - Spor Psikolojisi - Koç, Şevki, Spor Psikolojisine Giriş, Saray Medikal Yayıncılık, İzmir, 1994. Konter, Erkut, Spor Psikolojisi ve Futbol, Saray Medikal Yayıncılık, İzmir, 1996. Konter, Erkut, Sporda Motivasyon, Saray Medikal Yayıncılık, İzmir, 1995. Koruç, Ziya, s.96 -100, Spor Psikolojisine Giriş, Emin, Ergen, Spor Hekimliğinde, TTB Merkez Konseyi Spor Hekimliği Kolu Yayın No: 1, Ankara,1992. Leblanc, Janet. Dickson, Louise. Çeviren: Erben, Deniz, Çoçuklar ve Spor, Bağırgan Yayınevi, Ankara, 2005. Öner, N. ve Le Compte, A., Durumluk-Sürekli Kaygı El Kitabı, B.Ü. Yayınları No 333, İstanbul, 1983. Özerkan, Kemal Nuri, İstanbul Üniversitesi Doping ve Dopingle Mücadele Dergisi s. 22-24. Öztürk, Füsun, Sporda Stres ve Spor Müsabakalarında Anksiyete Testi, Bursa Belediyespor Kulübü Yayınları, Bursa, 1991. San, Haluk, Belgeleri ile Türk Spor Tarihinde Atatürk, Türk Spor Vakfı Yayınları: 2,İstanbul, 1981. Sijinn, Mricharo, Zihinsel Antrenman Kılavuzu Sporsal Yüksek Verim İçin Yedi Aşama, Çeviren: Tanju, Bağıran, Hans Huber Yayınevi, Ankara, 1996. Syer, John, Connolly, Christopher, Çeviren: Erkan, F. Umur, Sporcular İçin Zihinsel Antrenman Rehberi, Bağırgan Yayınevi, Ankara 1998. Tiryaki, Şefik, Spor Psikolojisi Kavramlar, Kuramlar ve Uygulama, Eylül Kitap ve Yayınevi, Ankara, 2000. Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005. Yazım Klavuzu, 24. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005. Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi, Olimpik Hareket, Hürriyet Gazetesi Matbaası, İstanbul, 1988. Milliyet Gazetesi haberi Rıdvan DİLMEN (12.11.2005 yayım tarihi) 27.11.2008. Tam Saha Dergisi Mart 2008 41. sayı www.tff.org.tr 27.11.2008 http://www.gsgm.gov.tr/basın/haber/2007/eylül/05.09-02.htm http://www.istanbul.edu.tr http://www.donusumkonagi.net/makale.asp?id=2280&baslik=kimler_icin_spor_psikolojisi_&i=sporda_ ogrenme http://kisi.deu.edu.tr/erkut.konter/k10.doc http://www.psikoweb.com/durumluk_surekli_kaygi.html http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/451531.asp http://www.istanbulhaber.com.tr/haber/hidayet-turkoglu,-orlando-magici-finale-tasidi-4878.htm 128
