TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

KAZvTNl. Zekeriyya b. Muhammed
r
A
~
A
KAZVINI, Zekeriyya b. Muhammed
(~,;ı ı ~ ~
G.f"3 l
Ebu Yahya Cemalüdd!n Zekeriyya
b. Muhammed b. Mahmud el-Kaıvln!
(ö. 682/1283)
L
Ünlü coğrafyacı.
_j
Rebiülahir 598'de (Ocak 1202) Kazvin'de doğdu. Ensari ve Enesi nisbeteriyle de
anılmasından soyunun ensardan Enes b.
Malik'e dayandığı anlaşılmaktadır. Gençlik yıllarında tahsil için Dımaşk'a gitti ve
orada Muhyiddin İbnü'I -Arabi ile tanıştı
(630/1233) . Öğrenim hayatıyla ilgili pek az
bilgi bulunmakla birlikte Aşarü'l-bilad
ve a]Jbdrü '1-'i bad adlı eserinin çeşitli
yerlerinden ve 'Aca'ibü 'l -ma]J1ıl.]fat'ın
müellif nüshasının kenarındaki bir kayıt­
tan Musul'da Esirüddin el-Ebheri'nin öğ­
rencisi olduğu ve onu hendese ilminde en
büyük üstat olarak tanıdığı öğrenilmek­
tedir. Halife Müstansır- Billah döneminin
(ı 226- ı 242) sonlarına doğru Bağdat ' a
gitti ve Hille kadılığına tayin edildi. 652
(1254) yılında da kendisi istemediği haldeVasıt kadılığına getirildi. Bu görevde
iken Bağdat Hülagu tarafından ele geçirildi (656/1 258) Kazvini Vasıt'ta vefat etmiş (7 Muharrem 682/7 Nisan ı 283) ve cenazesi Bağdat'a götürülerek orada toprağa verilmiştir. Batılılar'ın "Araplar'ın
Plinius'u" dedikleri Kazvini'nin eserlerini
kaleme alırken kullandığı malzeme kendi gözlemlerinden çok o dönemde yaygın
olan ve Helenistik çağdan intikal eden
bilgilere , ayrıca gezgin ve taeirierden
işittiklerine dayanır.
Eserleri. 1. cAcii'ibü'l-mal]lı1lp'it* ve
gara'ibü'l-mevcudat. Günümüze ulaşan
iki eserinden biri ve daha meşhuru olup
İlhanlı veziri, münşl ve tarihçi Ata Melik
Cüveyn'i'ye sunulmuştur. Kahire'de tarihsiz bir baskısı yapılan eser Wüstenfeld tarafından neşredilmiş (Göttingen 1848),
ayrıca Demiri'nin lfayatü'l-J:ıayevan' ı­
nın kenarında (Kahire 1305) ve sonunda
(Kahire 1398/1978) basılmıştır. Hermann
Ethe eseri Almanca'ya çevirmiştir (Leipzig ı868) . Eserin Farsça ve Türkçe'ye de
çeşitli tercümeleri yapılmıştır. Z. Aşarü '1bilad ve a]Jbdrü '1- 'i bd d. Bir ön söz ve üç
mukaddimeden sonra yedi ikiimin ele
alındığı bir coğrafya kitabıdır. Aralarında
Ebu Hamid ei-Gırnati, İbnü'I-Fakih, Yaküt ei-Hainevl. ibnü'd-Delai. Ebu Dülef
el-Hazreci, Biruni ve Mes'udi'nin eserlerinin de bulunduğu kırk dolayında kaynaktan istifade edilerek yazıldığı anlaşı-
160
lan eserin önsözünde yeryüzü şekilleri , iklim çeşitleri, milletler ve ülkeler hakkın­
da çeşitli bilgiler verilmekte, ayrıca her
bölgedeki canlı ve cansız varlıkların sahip
oldukları özelliklere, ilginç olaylara ve tarihi şahsiyetlere dikkat çekilerek yer yer
bu şahsiyetlere ait menkıbeler anlatıl­
maktadır. Coğrafya kadar kültür tarihi
açısından da önem taşıyan eserin birinci
mukaddimesinde insanın sosyal bir varlık olduğu ve sosyalitesini ancak bir topluluk içinde gerçekleştirebileceği, bunun
için de mesleklerin ve iş bölümünün gerekliliği üzerinde durulur. ikinci mukaddirnede yeryüzünün çeşitli coğrafi bölgelere ve farklı iklimiere ayrılmasının varlık
türleri üzerindeki etkileri, üçüncü mukaddirnede B'irun'i kaynak gösterilerek yerkürenin ekvatorla nasıl iki yarım küreye
ayrıldığı, kuzey ve güney yarım kürelerin
iklim açısından arzettikleri özellikler ve
meskGn bölgeler hakkında bilgi verilir.
Müellif yedi ikiimin coğrafi dağılımını. her
birinin saat farklarını, enlem ve boylam
açısından konumlarını izah ettikten sonra bu bölgelerde yer alan başlıca şehirleri
alfabetik düzen içinde tanıtır ve bu arada tarihleri. ilmi ve kültürel hayatlarıyla
ilgili ilginç tesbitlerde bulunur. Eser, Anadolu'nun birçok şehir ve kasabası ile Orta Asya Türk boyları hakkında geniş bilgi
vermesi açısından da önemlidir. Aşarü'I­
bilad'ın ayrı ayrı kaleme alınmış iki şekli
bulunmaktadır. Bunlardan ilki 661'de
( 1263) telif edilen 'Aca'ibü '1-büldan
(Berlin, Staatsbibliothek, nr. 6043), ikincisi 67 4 ( 1275) tarihli Aşarü '1-bilad ve
al]barü '1- 'ibdd'dır. ilim aleminden asıl
itibar gören ve Wüstenfeld tarafından
neşredilen edisyon ( Geography 1 Cosmography, ll: Atharal-bilad, Göttingen 1848)
ikincisidir. Daru Sactır'ın baskısı (Beyrut
1380/1960) Wüstenfeld neşrinin tıpkıba­
sımı mahiyetindedir. Aşarü'l- bilad, 806
(1403) yılında Abdürreşid b. Salih b. Nuri
et-Tabib ei-Baküvl tarafından Tel]].işü 'IAşar ve 'aca'ibü'l-meliki'l-]fahhar adıy­
la özetlenmiş, Joseph de Guignes, Farsça'ya da çevrilmiş olan bu telhisin Fransızca bir tercümesini neşretmiştir (Notices et extrais des manuscrits de la Bibliotheque du Roi, Paris 1788, Il, 386-545) .
Tel]Jişü '1-Aşar'ı ayrıca Ziyaeddin Bünya-
tof tahkikli metin halinde yayımiarnıştır
(Moskova 1971 ). Aşarü '1-bilad'ın XVII.
yüzyılda Muhammed Murad b. Abdurrahman tarafından yapılan Farsça tercümesi
neşredilmiş (Tahran 1371 hş . ), eserdeki
Türkler'le ilgili bazı kısımlarda Ramazan
Şeşen tarafından Beyrut 1960 baskısı-
na dayanılarak Türkçe'ye
bi bl.).
çevrilmiştir
(b k.
Zirikli, Kazvlni'ye ljıtatu Mışr adında
bir eser daha nisbet etmekteyse de (elA'lam, lll , 46) diğer kaynaklarda buna
rastlanmamaktadır. Müfidü'l-'ulum ve
mübidü'l-hümum adlı eserle (Kahire
1310,1323,1331, ı353; Dımaşk l323)onun
bir bölümü olan el-Mekarim ve'l-mefal;ir (Kah i re 1354) adındaki risale EbG Bekir ei-Harizmi'ye nisbet edilerek birçok
defa yayımlanmışsa da M. Abdülkadir
Ata eserin Zekeriyya b. Muhammed eiKazvini'ye ait olduğunu ispat etmiş ve
dört yazma nüshasına dayanarak ilmi
neşrini gerçekleştirmiştir ( Beyrut 1405/
1985).
BİBLİYOGRAFYA :
Zekeriyya b. Muhammed ei-Kazvini, Aşarü'l­
bilad, Beyrut, ts. (n şr. Daru Sadır): İbnü'I-Fuvati.
Tell)fşu Mecma'i 'l-adab(nşr. Mustafa Cevad ).
Dımaşk 1963, IV/2, s. 725; Safed!, el-Vafi,
XIV, 206; İbn Tağriberdi. el-Menhelü 'ş-şafi,
V, 365; Ali Paşa Mübarek, el-ljttatü't-Tevfil!:tyye, Kahire 1306, X, 83; Serkis, Mu'cem, ll,
1507-1508; Brockelmann. GAL, ı, 481; Suppl.,
1, 882-883; Zirikll, el-A'lam (Fethullah). lll, 46;
Azzavi, et-Ta'rif bi'l·mü'errii].Tn fi 'ahdi'l-Mogol
ve't-Türkman, Bağdad 1376/1957, 1, 114-116;
Sarton, lntroduction, ll/2, s. 868-870; S. Maqbul Ahmad. "al-Qazwini", DSB,XI, 230-233;
Ramazan Şeşen, Islam Coğrafyaetianna Göre
Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s. 144152; M . Kowalska. " The Sources of al-Qazwini's Athar al-Bilad", FO, VIII (ı 967). s. 4148; Streck, "Kazvlnl", İA, VI, 528-532; T. Lewicki, "al-~zwini", EJ2 (ing.). IV, 865-867.
li!
r
CEVAT
İzGi
ı
KAZZAz
{jljAII )
Ebu Abdiilah Muhammed b. Ca'fer
b. Ahmed ei-Kazzaz
ei-Kayrevan! et-Temim! en-Nahvi
(ö . 412/1021)
L
Arap dili alimi, edip ve
şair.
_j
321 (933) veya 322 yılında Kayrevan'da
Kazzaz ei-Kayrevani ve Kazzaz enNahvi diye tanınır. Öğrencisi ibn Reşi~'in
onu hiçbir eserinde"Kazzaz" (ipekçi) lakabıyla anmaması, ayrıca diğer kaynaklarda ipekçilikle meşgul olduğunun kayctedilmemesi bu kelimenin "Kuzzaz" (kusursuz, nazik, kibar) olabileceğini düşün­
dürmektedir.
doğdu.
Kazzaz, Kayrevan'da EbG Muhammed
Hasan b. Muhammed ed-Deravini, Ebü'IKasım ibnü'l-Vezzan İbrahim b. Osman elKayrevani ve Ebu Muhammed Abdülaziz
b. EbG Sehl ei-Huşeni gibi alimlerden lu-
KEBIKEC
gat. na hiv ve aruz dersleri aldı. Genç yaş­
ta gittiği Mısır'da Fatımi halifelerinden
Muiz-Lidlnillah ve Aziz-Billah'ın hizmetinde bulundu. Lugata ve nahve dair bazı
kitaplarını bu sırada kaleme alan Kazzaz
halitelerin takdirini kazandı. Bir rivayete göre Halife Aziz-Billah'ın ölümünden
(386/996) sonra Kayrevan'a gitmiş (Abduh Abdü lazlz Kalkile, s. 66); diğer bir rivayete göre ise halifenin vefatından önce
hacca gitmek üzere Mısır'dan ayrılmış,
hac dönüşü Irak'ta Hasan b. Bişr el-Amidl
başta olmak üzere dil ve edebiyat alimleriyle görüştükten sonra Kayrevan'a
dönmüştür (Münci el-Ka'bl, s. 33) Kazzaz, hayatının son yıllarında Zirt hanedanından Muiz b. Badls'in ihsanlarına nail
oldu ve Kayrevan'da vefat etti. Nahiv,
lugat ve edebiyatta "Kayrevan'ın şeyhi"
olarak anılan Kazzaz'ın çeşitli kitapları ile
biyografisine yer verilen kaynaklar vası­
tasıyla günümüze ulaşan şiirlerinden, bu
alanda üstün bir yeteneğe sahip olduğu
anlaşılmaktadır.
Yetiştirdiği öğrenciler ve yazdığı eserlerle Kazzaz, Zlr1ler dönemindeki Kayrevan edebi ekolünde yönlendirici bir rol
oynamıştır. Çoğu Arap edebiyatında tanınmış olan İbn Reşl~ el-Kayrevanl, İbn
Şeref el-Kayrevanl, İbnü'r-Reblb diye bilinen Hasan b. Muhammed et-Temlml,
Mekkl b. Ebu Tali b, Abdurrahman b. Abdullah el-Mutarriz, İbnü'l-Ber. İbrahim
b. Sadaka el-Gırnatl ve Ebu Amr et-Teyyari onun öğrencileri arasında yer alır.
Eserleri. 1. l)arfı'irü 'ş-şi'r (Ma yecüzü
li 'ş-şa'ir {l'z-zarüre). Vezin, kafiye ve diğer
bazı zaruretler sebebiyle şairlerin kural
dışı kullanım ve tasarrufianna dair olan
eseri, Münci el-Ka'bl (Tunus 197 1). Muhammed ZağlQI Sellam ve Muhammed
Mustafa Heddare ile ( iskenderiye 1973)
Ramazan Abdüttewab ve Selahaddin elHadi (Kah i re 141211992) neşretmiştir. 2.
el-1\.şerfıt fi'l-luga. Yaklaşık on veya daha fazla anlamı olan kelimelerin derlendiği bir sözlüktür. Müellif bu kitabında
Gulamu Sa'leb'in aynı konudaki eserini
örnek almıştır. İlk defa Sayda'da (Lübnan)
basılan eseri ( 1344 ı Hatim Salih ed-Damin, Md lem -yünşer min Kitabi'I-'Aşe­
rat li'l-Kazzfız el-Kayrevfıni adlı çalış­
masıyla tamamlamıştır (Bağdad 1988) .
Kitabı ayrıca
Yahya Abdürrauf Cebr de
(Amman 1404/1984). 3. ellfulfı ve'ş -şiyfıt (Kitab fihi ?ikru şey'in
mine'l-J:ıula). İnsan vücudunun ve organlarının renk. boy, şekil, güzellik, çirkinlik
ve kusur gibi özelliklerine dair olan eserin
başındaki ifadelerden köle tacirlerinin işi­
ni kolaylaştırmak için kaleme alındığı anlaşılmaktadır (nşr. Tahir en-Na'san ve Ahmed Kadri Kilan!, Sayda 134111922) . 4. elMüşelleş. Arapça'da bir hareke farkıyla
üç değişik kelime oluşturan kalıplarla
ilgili bir sözlüktür. Kutrub'un Müşelle­
şfıt'ından sonra bu alanda zamanımıza
ulaşan ikinci eser olup önemli bir tarihi
belge niteliğindedir. Baştan üçte bir kadarı eksik doksan altı varaklık bir nüshası Meşhed Asitan-ı Kuds Kütüphanesi'ndedir ( nr. 2754 ı. Salah el-Fertusl eserin
müselles fiillerle ilgili son bölümünü yayımlamıştır(bk. bibl.). s. el-Cami' (fi'lluga). Kazzaz'ın en tanınmış eseri olup
Halife Aziz- Billah'ın emriyle yazılmıştır.
Muhammed b. Ahmed ei-Ezherl'nin Teh?,ibü '1-luga'sına benzediği kaydedilen kitap İbn Manzur. F1ruzabadl, Zebldl başta
olmak üzere birçok Iugat ve na hiv aliminin eserlerine kaynak olmuştur (Sezgin,
vıı ı . 250). 6. el-lfuruf. Kazzaz. 1000varak
hacminde olduğu rivayet edilen Arapça edatlara dair bu eserini de 361 (972)
yılında Aziz- Billah 'ın isteğiyle kaleme
almıştır (ibnü'l-Kıftl, inbahü'r-ruvat, lll ,
86)
neşretmiştir
Kazzaz'ın
geçen diğer
eserleri de şunlardır: İ'rfıbü 'd-Düreydiyye ve şerl).uhfı (ibn Düreyd'in memdud ve maksur isim l ere dairel-Makşüre
adlı kasidesinin şerh ve tahlilidi rJ, elMi'fıt (el-'Aşerat'ın benzeri bir ç alışma­
dır). el-Mu'teriz, el-Müfteri]f, et-Ta'riz
kaynaklarda
adı
ve't-taşril)., Şerl).u Risfıleti'l-belfıga, Mfı
ul]i;?:e 'ale'l-Mütenebbi (mine'l-la/:ıni
ve'l-galat), Ebyfıt(ü'l-)me'fıni ii şi'ri'l­
Mütenebbi, Me'fıni'ş-şi'r, Şerl).u Risfı­
leti'ş-Şeyl] Ebi Ca'fer el-1\.devi, Edebü's-sultfın ve't-te'eddüb lehu, Garibü'l-Bul]fıri, el - Me'fılim , eq - l)fıd ve'z za' , el-Kelimfıtü '1-mü şfıkiletü 'ş-şuver.
Münci ei-Ka'bl hakkında el-Kazzfız elKayrevfıni: ljayatühu ve fı§fıruh adıy­
la bir kitap yayımiarnıştır (Tunus 1968).
BİBLİYOGRAFYA :
Kazzaz, Ma yecüzü li'ş-şa'ir fi'z-zarüre (nşr.
Ramazan Abdüttewab- Selahaddin el-Hadi). Kahire 1412/1992, neşredenlerin girişi, s. 15-28;
a.mlf., ei-'Aşerat {i'l-luga (nşr. Yahya AbdurraGf
Cebr) . Arnman 1404/1984, neşredenin girişi, s.
6-13; İbn Reşi~ ei-Kayrevani, el-'Umde (nşr. M.
Muhyiddin Abdü lhamid). Kahire 1374/1955, I,
72,107,131,155,174, 183; ll, 78, 85,186-188,
245; a.mlf .. Ünmü?ecü'z-zaman{f şu'ara'i'l­
Kayrevan (nşr. Muhammed el -ArGsl el-Matvi Beşir el-BekkGş). Tunus 1406/1986, s. 365-369;
İbn Hayr, Fehrese, Bağdad, ts. (Mektebetü'l-müsenna). s. 362-363; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba',
XVIII, 105-109; ibnü'I-Kıftl. İnbahü'r-ruvat, III,
84-87; a.m lf .. el-Mu/:ıammedün mine'ş-şu'ara'
(nşr. Riyad Abdülhamid Murad). Beyrut 1408/
1988, s. 261-262; ibnü'I-Ebbar, et-Tekmile(nş[
A. Bel - M. Ben Cheneb). Cezayir 1920, s. 163;
ibn Hallikan. Ve{eyat, IV, 374-376; Brockelmann. GAL Suppl., I, 539; Sezgin, GAS, VIII, 62,
250; Münci ei-Ka'bl, ei-Kazzaz el-/fayrevani:
f:layatühü ve aşar u h, Tunus 1968; C. Zeyd an,
Adab, ll , 312; Ömer Ferruh, Tarfl:.ıu '1-edeb, IV,
351 -354, 37 4; Abd u h Abdülaziz Kalkile, el-Belatu '1-edebf li'I-Mu'iz b. Bil.dis, Riyad 1403/1983,
s. 65-75; Ahmed Hasan Ferhat. Mekki b. Ebi
Talib ve Te{sirü'I-Kur'an , Arnman 1404/1984,
s. 56-57; Salah ei-Fertüsl. "Evra~ min Kitabi'lMüşelleş", ei-Mevrid, Xll /3, Bağdad 1983, s.
301-316; Ch. Bouyahia, "al-J5:azzaz", EJ2(ing.),
IV, 867.
li!
ı
L
ı
L
ı
MUSTAFA
KıLlÇLI
KAZzAz HASAN ÇELEBİ
(bk. HASAN ÇELEBİ, Kazzaz).
KEBAİR
-,
_)
-,
(bk. KEBIRE).
_)
KEBIKEC
-,
El yazması kitapları
güvelerden korumak için
üzerlerine yazılan
L ve tılsımlı olduğuna inanılan kelime. _)
Cesitli
kebikec
örnekleri
Kitapların genellikle ilk sayfasına "keblkec", "ya keblkec", "ya hafiz ya keblkec"
gibi ibarelerle yazılan kelimenin, Süryanlce'de haşeratı yok etmekle görevli bir
meleğin veya kitap kurtları şeyhinin adı
161