ÖZET POLİSLİK MESLEĞİNDE CİNSİYETE DAYALI AYRIMCILIK SORUNU Emel Altunsoy Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İnsan Kaynakları Yönetimi ve Kariyer Danışmanlığı Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Metin PİŞKİN Bu çalışma ile, zor bir görevi icra eden polislerin, çalışma yaşamlarında cinsiyete dayalı ayrımcılığa yönelik karşılaştıkları sorunları belirleyebilmek amaçlanmıştır. Araştırmamızda öncelikle, toplumun ve çeşitli faktörlerin kadın ve erkeğe yüklediği rollerin daha iyi anlaşılabilmesi açısından toplumsal cinsiyet kavramı incelenmiştir. Ayrıca ayrımcılığın cinsiyet dışında ne gibi sebeplerden kaynaklanabileceğinin ve kadın ile erkeğin iş yaşamı dışında hangi durumlarda ayrımcılığa maruz kalabileceğinin detaylarına inilmiş ve ayrımcılık başlığı altında işlenmiştir. İkinci bölümde, araştırmamızın esas konusunu oluşturan çalışma hayatında cinsiyete dayalı ayrımcılıktan; nedenleri ve çeşitleri ile birlikte bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın uygulama kısmını oluşturan Türk Polis Teşkilatı tanıtılarak, polislerin görev ve yetkileri üzerinde durulmuştur. i Dördüncü bölümde, araştırmanın yönteminden bahsedilmiştir. Araştırmada, 39 bayan ve 157 erkek emniyet çalışanına, hazırlanan anket uygulanmıştır. Anket; kişisel bilgiler içeren 11 soru, cinsiyete dayalı ayrımcılık sorununu ölçmeye yönelik 28 madde ve anketi dolduran personelin kendi fikirlerini belirtebileceği son bölümden oluşmaktadır. Araştırmanın bundan sonraki bölümlerinde, anket sonuçları analiz edilmiş ve yorumlar dile getirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Cinsiyet, Toplumsal Cinsiyet, Cinsiyete Dayalı Ayrımcılık, Türk Polis Teşkilatı, Çalışma Hayatında Ayrımcılık ii ABSTRACT GENDER BASED DISCRIMINATION PROBLEM IN PROFESSION OF POLICEMAN Emel Altunsoy Ankara University Institute of Social Sciences Management of Human Resource & Career Consultancy Advisor: Asst. Prof. Dr. Metin PİŞKİN It is aimed to determine the gender based discrimination problems that the policemen,carrying out a very difficult job, meet with this study. In our study firstly, the term of social gender is examined in order to realize the roles of women and men which is loaded by puclic and the other factors. Furthermore, the reasons of discrimination except gender and the details of discrimination that a woman and a man face out of worklife. In the second part, the gender based discrimination in worklife, which is the main part of our study, is mentioned with its reasons and kinds. In the third part, Turkish National Police, whichis the application part of our research, is introduced and the duty authority of policemenis mentioned. In the fourth part, the methodology of the research is discussed. In the research, a survey, in which 39 women and 157 men security employees attended, is conducted. The survey consists of 11 questions about personel information, 28 questions to measure the problem of the gender based discrimination and the questions about personel ideas. iii In the rest research, the result of the survey is analized and interpreted. Key words: Gender, Social Gender, Gender Based Discrimination, Turkish National Police, Discrimination in Worklife iv ÖNSÖZ Yapılan bu çalışma, emniyet teşkilatında, kadın ve erkek personelin, sırf cinsiyetlerinden kaynaklanan bir sorunla ne derece karşılaştıklarını, eşit olmayan bir muameleye ne derece maruz kaldıklarını ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. Teşkilatta daha önce bu konu ile alakalı bir çalışmanın yapılmamış olması, böyle bir çalışmaya gerek duyulduğunu göstermektedir. Öncelikle çalışmamın her aşamasında bilgi ve tecrübesi ile beni yönlendiren, gözlemlerini, katkılarını ve desteklerini esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Metin PİŞKİN’e çok teşekkür ediyorum. Emniyet Teşkilatı mensuplarına, anketin hazırlanmasında ve uygulanmasında fikirlerini ve yardımlarını esirgemedikleri için teşekkür ediyorum. Anketin hazırlanmasında, uygulanmasında ve verilerin girişinde bana devamlı yardım eden ve yanımda olan arkadaşlarıma çok teşekkür ediyorum. Son olarak bütün çalışmam boyunca manevi desteklerini hep yanımda hissettiğim sevgili aileme minnettarlığımı ifade etmek isterim. v İÇİNDEKİLER ÖZET .......................................................................................................... i ABSTRACT ............................................................................................. iii ÖNSÖZ...................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ........................................................................................ vi TABLO LİSTESİ ..................................................................................... xi EK LİSTESİ ........................................................................................... xiv GİRİŞ ........................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM TOPLUMSAL CİNSİYET VE AYRIMCILIK 1-TOPLUMSAL CİNSİYET .................................................................... 2 1.1-TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMI ........................................................ 2 1.2-TOPLUMSAL CİNSİYET YAKLAŞIMLARI ............................................. 2 1.2.1-Biyolojik İndirgemeci Yaklaşım........................................................... 3 1.2.2-Psikanalitik Yaklaşım ........................................................................... 3 1.2.3-Yapısalcı Yaklaşım ............................................................................... 3 1.2.4-Yapısalcılık Sonrası Yaklaşım .............................................................. 3 1.3-TOPUMSAL CİNSİYETİN OLUŞUMUNU ETKİLEYEN UNSURLAR .. 4 2- AYRIMCILIK ...................................................................................... 4 2.1-AYRIMCILIK KAVRAMI ........................................................................... 4 vi 2.2-AYRIMCILIK KAYNAKLARI .................................................................... 5 2.2.1-Psikolojik Kaynaklar............................................................................ 5 2.2.2-Ekonomik Kaynaklar ........................................................................... 5 2.2.3-Sosyal Kaynaklar ................................................................................. 5 2.3-AYRIMCILIK ÇEŞİTLERİ .......................................................................... 5 2.3.1-Pozitif Ayrımcılık-Negatif Ayrımcılık ................................................ 6 2.3.2-Doğrudan Ayrımcılık-Dolaylı Ayrımcılık ........................................... 6 2.4-AYRIMCILIK TÜRLERİ.............................................................................. 6 2.4.1-Irk Ayrımcılığı ..................................................................................... 7 2.4.2-Din Ayrımcılığı .................................................................................... 7 2.4.3-Etnik Ayrımcılık .................................................................................. 7 2.4.4-Azınlıklara Yönelik Ayrımcılık ........................................................... 7 2.4.5-Özürlülere Yönelik Ayrımcılık ............................................................ 7 2.4.6-İktisadi Ayrımcılık ............................................................................... 8 2.4.7-Yaşa Dayalı Ayrımcılık ....................................................................... 8 2.4.8-Cinsel Yönelim Ayrımcılığı................................................................. 8 2.4.9-Cinsiyete Dayalı Ayrımcılık ................................................................ 8 2.4.9.1-Cinsiyet Ayrımcılığını Açıklayan Yaklaşımlar .......................... 9 2.5-AYRIMCILIK ALANLARI .......................................................................... 9 2.6-AYRIMCILIK KARŞITI YASALAR ......................................................... 11 2.6.1-Ayrımcılık Karşıtı Ulusal Çalışmalar ................................................ 11 2.6.1.1-Türk Anayasası ........................................................................ 11 vii 2.6.1.2-4721 Sayılı Türk Medeni Kanunu……………………………13 2.6.1.3-5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu………………………………15 2.6.1.4-4857 Sayılı Türk İş Kanunu………………………………….15 2.6.2-Ayrımcılık Karşıtı Uluslararası Çalışmalar……..…………………...17 2.6.2.1-Birleşmiş Milletler Belgeleri…………………………………17 2.6.2.2-Uluslararası Çalışma Örgütü Belgeleri..……………………..19 2.6.2.3-AB Antlaşma ve Sözleşmeleri……………………………….20 İKİNCİ BÖLÜM ÇALIŞMA HAYATINDA CİNSİYETE DAYALI AYRIMCILIK 1-ÇALIŞMA HAYATINDA CİNSİYETE DAYALI AYRIMCILIK…22 1.1-TANIMI…………………………………………………………………….22 1.2-NEDENLERİ……………………………………………………………….22 1.3-ÇEŞİTLERİ………………………………………………………………...23 1.3.1-Mesleklere Yönlendirmede Ayrımcılık……………………………...23 1.3.2-İşe Alınırken Ayrımcılık.…………………………………………….23 1.3.3-İşyeri Olanaklarından Faydalanmada Ayrımcılık……………………23 1.3.4-İş Dağılımında Ayrımcılık..………………………………...............23 1.3.5-Eğitimde Ayrımcılık..………………………………………………..23 1.3.6-Terfide Ayrımcılık...…………………………………………………24 1.3.7-Ücrette Ayrımcılık..…………………………………………............24 1.3.8-İşten Çıkarılırken Ayrımcılık………………………………………...24 1.3.9-Cinsel Taciz………………………………………………................24 viii 1.4-KURAMLAR ............................................................................................... 25 1.4.1-İkili Rol Kuramı .................................................................................. 25 1.4.2-İnsana Yatırım Kuramı ....................................................................... 25 1.4.3-İstatistiksel Ayrımcılık Kuramı .......................................................... 25 1.4.4-Feminist Kuram .................................................................................. 26 1.4.5-Cinsiyet – Rol Uygunluğu Kuramı ..................................................... 26 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK POLİS TEŞKİLATI (EMNİYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ) 1-TÜRK POLİS TEŞKİLATININ ÖRGÜTSEL YAPISI ...................... 27 1.1-MERKEZ ÖRGÜTÜ .................................................................................... 27 1.2-TAŞRA ÖRGÜTÜ........................................................................................ 28 1.3-YURTDIŞI ÖRGÜTÜ .................................................................................. 28 2-TÜRK POLİS TEŞKİLATINDA EĞİTİM ......................................... 28 2.1-POLİS KOLEJİ ............................................................................................. 28 2.2-POLİSAKADEMİSİ ..................................................................................... 28 2.3-POLİS MESLEK YÜKSEK OKULU .......................................................... 28 3-TÜRK POLİS TEŞKİLATININ İŞLEVLERİ .................................... 28 4-POLİSİN GÖREV VE YETKİLERİ ................................................... 30 4.1-SUÇ ÖNCESİ (İDARİ POLİS ................................................................... 30 4.2-SUÇ SONRASI (ADLİ POLİS................................................................... 30 ix DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 1-ARAŞTIRMANIN MODELİ .............................................................. 31 2-ARAŞTIRMANIN EVREN VE ÖRNEKLEMİ ................................. 31 3-ARAŞTIRMADA KULLANILAN ÖLÇME ARACI ........................ 37 4-VERİLERİN ANALİZİNDE KULLANILAN İSTATİSTİKSEL TEKNİKLER ...................................................................................... 38 BEŞİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA BULGULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ 1-BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ......................................... 39 SONUÇ VE ÖNERİLER ...................................................................... 58 KAYNAKÇA ......................................................................................... 66 EKLER ................................................................................................... 71 x TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Görev Yaptığı İl Dağılımı .................................................................................................... 32 Tablo 2: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Cinsiyet Dağılımı .............. 32 Tablo 3: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Yaşa Göre Dağılımı .......... 33 Tablo 4: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Mesleğe Başlarkenki Eğitim Durumuna Göre Dağılımı ............................................................. 33 Tablo 5: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Şu Anki Eğitim Durumuna Göre Dağılımı ......................................................................... 34 Tablo 6: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Medeni Durumlarına Göre Dağılımı ........................................................................................... 34 Tablo 7: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Unvanlarına Göre Dağılımı .................................................................................................... 35 Tablo 8: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Çalıştıkları Birime Göre Dağılımı .................................................................................................... 35 Tablo 9: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Görev Şekillerine Göre Dağılımı .................................................................................................... 36 Tablo 10: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Kurum Kıdemlerine Göre Dağılımı ........................................................................................... 36 Tablo 11: Araştırmaya Katılan Emniyet Çalışanlarının Birim Kıdemlerine Göre Dağılımı .................................................................................................... 37 Tablo 12: İşe Alım Sürecinde Kimin Daha Avantajlı Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 39 Tablo 13: Kurum İmkanlarından Kimin Daha Fazla Yararlandığına Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 40 Tablo 14: Çalışma Saatleri Belirlenirken Kime Daha Fazla Tolerans Gösterildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................. 40 xi Tablo 15: Nöbetler Belirlenirken Kime Daha Fazla Tolerans Gösterildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 41 Tablo 16: İzin Kullanma Durumlarında Kimin Daha Avantajlı Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 42 Tablo 17: Sosyal Aktivite ve Gezi Planlarına Kimin Daha Çok Dahil Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı.......................................................................... 42 Tablo 18: Staj Dönemlerinde Kimlerin Eğitimlerine Daha Fazla Önem Verildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı ...................................................... 43 Tablo 19: Hizmet İçi Eğitim Süreçlerinde Kimin Daha Öncelikli Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 44 Tablo 20: Kurs Olanaklarından Yararlanmada Kimin Daha Öncelikli Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı.......................................................................... 44 Tablo 21: Verilen Kurslarda Kimin Eğitmen Olarak Daha Çok Tercih Edildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı ........................................................ 45 Tablo 22: Kimlerin Kariyer Gelişimlerinin Daha Fazla Desteklendiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 46 Tablo 23: Terfi Durumunda Kimin Daha Öncelikli Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 46 Tablo 24: Alınan Kararlarda Kimlerin Fikirlerine Daha Fazla Danışıldığına Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 47 Tablo 25: Taciz Olaylarıyla Kimin Daha Fazla Karşılaştığına Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 48 Tablo 26: Kimlerin Kurumun Daha Önemli Bir Parçası Olarak Görüldüğüne Dair Görüşlerin Dağılımı.......................................................................... 48 Tablo 27: Kimlerin Performansının Daha Yüksek Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 49 xii Tablo 28: Kurum İçerisinde Kimin Genel Olarak Daha Avantajlı Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 50 Tablo 29: Kimlere Daha Tavizkar Davranıldığına Dair Görüşlerin Dağılımı .......... 50 Tablo 30: Kimlere Gereğinden Fazla Sorumluluk Verildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 51 Tablo 31: Kimlerin Yetenek ve Kapasitelerinden Daha Fazla Faydalanıldığına Dair Görüşlerin Dağılımı .......................................................................... 52 Tablo 32: Yaşanan Sorunlara Kimlerin Daha Fazla Sebep Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 52 Tablo 33: Çoğunlukla Kimlerin Ağır İşlere Yönlendirildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 53 Tablo 34: Kimlerin Takım Çalışmasında Daha Çok Tercih Edildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 54 Tablo 35: Birimler Arası Atamalarda Kimin Daha Avantajlı Şartlara Sahip Olduğuna Dair Görüşlerin Dağılımı ......................................................... 54 Tablo 36: Kimlerin Daha Sık Ek Görev Durumu İle Karşılaştığına Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................. 55 Tablo 37: Mesai Saatleri Dışında Kimlerin Daha Fazla Çalışmaları İstendiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .......................................................................... 56 Tablo 38: Kimlerin Bulundukları Birimin Görüntü ve Reklam Amacına Daha Çok Hizmet Ettiğine Dair Görüşlerin Dağılımı ........................................ 56 Tablo 39: Ceza Verilirken (Kınama, Uyarma, Görevden Uzaklaştırma vb..) Kimlere Daha Fazla Tolerans Gösterilebildiğine Dair Görüşlerin Dağılımı .................................................................................................... 57 xiii EK LİSTESİ EK-1: Araştırmada Kullanılan Anket Formu ............................................................ 71 xiv