KAY 361 Türk İdare Tarihi

advertisement
KAY 361 Türk İdare Tarihi
Ders 5(2): 16 Temmuz 2007
Konular: Osmanlı Eyalet İdaresi
Osmanlı Şehirleri ve Ulaştırma
Kapitülasyonlar Hakkında
Okuma: Ortaylı, 1979, sf. 183- 205
(205-231 arası iptal), 243-245 .
Osmanlı Eyalet İdaresi
„
Machiavelli’ye göre her parçası hükümdarın
otoritesine sıkı sıkıya bağlı bir ülke olan Osmanlı
İmparatorluğu zaptedilemez ama bir zaptedilirse
idaresi çok kolaydır.
„
„
Kolayca zaptedilmiş ama hiçbir işgalci kolayca
tutunamamıştır.
16. Asır’dan beri Osmanlı yönetiminde belli bir
desantrilizasyon göze çarpar.
„
Geleneksel devlet ve toplum düzeninin bir sonucu
Geleneksel Toplumun
Özellikleri
„
Ulaşım ve haberleşme teknolojisinde organik enerjiden
yararlanılır
„
„
Güçlü bir merkezi denetim kurulmamıştır
„
„
Kurak, bereketsiz topraklar
Bürokrasinin kadroları azdır
„
„
„
Mali yönden özerk birimlerden oluşur
Taşradaki birimler bağımsız olarak ekonomik zenginlikten
yoksundur
„
„
Taşımacılıkta katır ve deveden, ulaştırmada insan ve attan
yararlanılır
İhtisaslaşma bulunmaz
Buna karşın eyaletler coğrafi olarak oldukça büyüktür
Böyle bir devlet düzenine merkeziyetçi denemez
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet
İdaresi
„
İki yetkili yönetici tayin edilirdi
„
„
„
„
„
Eyalet idaresinde ikili bir denge
Ülke genişledikçe bu sistem yetersiz kaldı
19. Asıra kadar sancak, temel idari birimdi
„
„
Bir bey (ilk dönemde subaşı) sultanın icrai
otoritesini temsil ederdi
Hukuki otoritesini temsil eden bir kadı
Tımar sisteminin temel birimi
Tanzimat’tan sonra taşra, vilayetlere bölündü
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet
İdaresi
„
14. Asır başında Rumeli’de , bu asrın sonunda Anadolu’da
fetihler artınca sancaklar üzerinde bir kontrol ve eşgüdüm
birimi olarak eyaletler kuruldu
„
„
15. ve 16. Asırlarda sancak hala temel idari birimdi
„
„
„
Askeri, idari ve mali yönden sancak birimi temel birim
Eyalet kadısı yoktu
Hızlı fetihler sonucunda eyalet sayısı arttı
„
„
Eyaletlerin başına beylerbeyi atandı
1520’de 6 eyalet varken, 1610’da bu sayı 32’ye çıktı
İmtiyazlı beylikler bu sayıya dahil değildi
„
Eflak-Boğdan, Erdel, Kırım Hanlığı, Mekke Şerifliği
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet
İdaresi
„
Tımar sistemi ve örfi kanunların uygulanmadığı özerk
eyaletler de vardı
„
„
„
„
„
Mısır, Bağdat, Habeşistan, Basra gibi
Yine de bu eyaletlerde yeniçeri garnizonları, kadı ve defterdar
vardı
Merkeze “salyane” denen yıllık bir vergi öderlerdi
Beylerbeyi bir kral naibi gibi mahalli beyler üzerinde denetim
kurardı
Doğu Anadolu’da sancak idaresi aşiret şeyhlerine
verilmişti (Ocaklık, Yurtluk Sistemi)
„
„
„
Şehirleşme az, halk göçebe
Hükümet bazı yerlere kadı tayin ederdi
Bu aşiretler belli sayıda askerle orduya katılırdı
Eyalet Düzeni ve Alt Birimleri
„
Beylerbeyi eyaletin paşa sancağında otururdu
„
„
„
„
Sancakların alt birimi olan kazalarda subaşı ve kadı
bulunurdu
„
„
Beylerbeyi kethudası ve tezkirecisi gibi memurlarıyla beylerbeyi
divanını oluştururdu
Eyaletin mali işlerini tımar defterdarı ve hazine kethudası
yürütürdü
Sınır eyaletlerinin beylerbeyleri merkeze danışmadan bazı
diplomatik kararlar alabilirlerdi
Kazaların alt kademesinde de tımarlı sipahilerin bulunduğu
köyler vardı
Eyaletlerin içeriği ve sayısı sürekli değişmiştir
„
„
Toprak artışı ve azalışı
19. Asırda bazı liman şehirlerinin (İzmir ve Selanik gibi )
gelişmesi ve ulaşım ağlarındaki değişmeler
Eyalet Ordusu
„
„
Beylerbeylerinin hizmetkarları ve muhafız
alayları 16. Asır’dan sonra kalabalıklıklarından
beslenemeyip soygunlara başladılar
15. ve 16. Asırlarda eyalet ordusu kapıkulu
ordusundan çok daha kalabalıktı
„
„
Eyalet ordusu bozuldukça kapıkulu ordusunun
önemi arttı
17. Asır sonuna kadar Osmanlı ordusunun
önemli bir bölümünü de imtiyazlı eyaletlerden
gelen askerler oluşturmuştur
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
1. Eflak-Boğdan
„
Çağdaş Romanya’nın bir kısmı ile Moldavya
„
„
„
1711 Prut Savaşı’ndan sonra statüleri değişti
„
„
„
Haraç karşılığı milli hanedanların yönetimine
bırakılmışlardı
Mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı
İki bölgeye de Fener Rum aristokrasisi içinden beyler tayin
edildi
1861’de iki bölge Romanya Prensliği oldu
1878’de bağımsız krallık oldu
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
2. Erdel Beyliği
„
Kısmen Macaristan, kısmen Romanya’da bulunan
Transilvanya (orman boyu) bölgesi
„
„
„
„
„
1526 Mohaç Savaşı’ndan beri içişlerinde bağımsız
imtiyazlı bir beylik oldu
Krallık, mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı
ile
1683 Viyana bozgunu ile burada Osmanlı nüfuzu
azaldı
1699 Karlofça Antlaşması ile Avusturya’ya bırakıldı
Osmanlı Yönetimi Macar ulusal kültürünü ve
protestanlığını korudu
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
3. Dubrovnik
„
„
„
„
Adriyatik kıyısında şehir cumhuriyeti
15. Asır’dan beri Osmanlı himayesine girerek Venedik ve diğer
İtalyan şehir devletlerinden korundu
Güney Slav ve Rönesans kültürünün kaynaştığı yerlerden biri
oldu
1815’de Avusturya’ya geçti
4. Kamuk Şamhalı
„
Kuzey Kafkasya’daki dağ kabilelerini kontrol eden emir
5. Hicaz Emirliği
„
„
„
Peygamber soyundan gelen Mekke Şeriflerine bırakılmıştı
Osmanlı Garnizonunun gözetimi altındaydı
Bedevi kabilelerinin kontrolünden sorumluydu
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
6. Kırım Hanlığı
„
Osmanlı hakimiyetine 1475’de girdi
„
„
„
Hanlık, Cengiz soyundan gelen Giraylar Hanedanı’nın elindeydi
„
„
„
„
„
„
Osmanlı soyu tükenirse tahta aday hanedan
Kimin tahta geçeceğine padişah karar verirdi
Han, mahalli beylerle beraber karar verirdi
Her yetişkin erkek süvariydi
„
„
Kefe Sancağı doğrudan merkeze bağlandı
Buradaki vali ve garnizon gözetim ve denetim yapardı
Osmanlı ordusunun en büyük destek kuvveti
Osmanlı egemenliği altında göçebelikten tarım toplumuna geçildi
Daha 18. Asır’da Bab-ı Ali’den önce ordu ve diğer alanlarda
Avrupa usulü reform yapıldı
1783’de Ruslarca işgal edildi
„
Osmanlı Sultanı’nın hilafet hakları saklı kaldı
Osmanlı Şehirleri
„
Eski yerleşim merkezlerinin restore edilerek kullanımı
„
„
Temel işlev, kırda doğan tarımsal artı ürünün denetimi
Mekansal yapı
„
„
„
Şehir merkezindeki büyük meydanda bir mabet, merkezi devlet
ofisi (saray, sancakbeyi konağı) ve Bedesten (lonca binası ve
depo)
Merkezin hemen çevresinde zenaatçılar ve esnafın bulunduğu
bir çarşı
Bu iş bölgesinden sonra bir konut bölgesi (mahalleler)
„
„
„
Sosyal sınıflaşmaya değil, etnik ve dini farklılığa göre
Şehrin periferisinde azınlıklar (Yahudiler, Rumlar, Ermeniler...)
Bazen göçmen gruplar (Boşnak ve Arnavutlar gibi) ve
çingeneler çevredeki ayrı mahallelerde
Şehrin Yönetimi
„
Şehrin en yüksek yöneticisi kadı
„
„
Sancak beyi ve beylerbeyi sürekli seferde
Yargıçlığın yanısıra, idari, mali ve beledi işlevleri de olan bir
memur
„
„
„
„
„
„
„
Merkezden gelen ferman ve emirleri tebliğ eder
Vakıfların da denetimini yapar
Esnaf loncalarını denetler
Dürüst çalışmayan esnafı cezalandırır
İstanbul kadısı Bab-ı Aliye bağlıdır, vilayet kadıları beylerbeyi ve
sancak beyinden bağımsızdır
Kadıya, subaşı, muhtesip, mimarbaşı gibi görevliler de yardım
eder
Semtlerde kadıyı naibler ve mahalle imamları temsil eder
Kadının Yardımcıları
„
Subaşı
„
„
„
„
„
Yatakçılar (asesler)
„
„
„
„
Her sancak, kazaya denk gelen subaşılıklara ayrılmıştır
Şehirlerde ve kırsal alanda asayişten sorumludur
Suçluları yakalar ama yargılayamaz
Bazı vergileri de toplar
Geceleri çarşı ve pazar yerlerini beklerler
Ücretlerini dükkan sahipleri öder
Hırsızlıkta ihmalleri görülürse tazminat verirler
Kale dizdarları
„
Şehrin iç kalesindeki hazine ve evrakı korurlar
Kadının Yardımcıları
„
Mahalle imamı
„
„
Kadının görevlerini mahalle ölçeğinde yerine getirir
Mahallenin mülki ve beledi amiri
„
„
„
„
„
„
Cami vakfından maaş alır
Yangınlarda ve asayişle ilgili konularda mahalleliyi örgütler
Temizlik işlerini denetler
Nüfus kayıtlarını tutar
Mahalle ahalisi için üst makamlara kefil olur
Azınlık mahallelerinde imamın görevlerini papaz ve
kocabaşlar üstlenirdi
„
Cemaatler üzerindeki kontrolün kendi dini liderleri yoluyla
yapılması milli hareketlerin geliştiği 19. Asır’da sorunlar
ortaya çıkardı
Kadının Yardımcıları
„
Lonca düzeni
„
Esnaf Kethudalarının denetim alanları
„
„
„
Alışveriş ve imalatta düzen ve doğruluğun
sağlanması
Çarşının temizliği
Çarşı içindeki yol, çeşme, su yolu gibi tesislerin
bakım ve onarımı
Kadının İşlevlerinde Azalma
„
Yeniçerilik kaldırılınca kadının kontrolcü işlevini
yapması mümkün olamadı
„
„
„
„
„
„
1826’de başkentte ihtisap nazırlığı, eyletlerde de ihtisap
müdürlükleri kuruldu
Şehirlerin kolluk ve belediye işlevleri ve vergi toplama
görevi, narhın tesbiti ve uygulanması
Böylece kadı sadece yargı organı, noter ve vakıf denetçisi
durumuna geriledi
1836’da kurulan Evkaf Nazırlığı da vakıf işlerini yüklendi
1846’da kurulan Zaptiye Müşüriyeti kolluk görevini üstlendi
Sonuç olarak ihtisap nazırlığı, yıkılan klasik teşkilatın yerini
dolduramadı
Kapitülasyonlar
„
Osmanlı ticaretinin çöküşünün asıl sebebi tarım ve
zenaatlerde yapısal değişmelerin olmayışıdır
„
„
Kapitülasyonlar, temelde gayrimüslimlerin ticaret
yapmalarına verilen izindir
„
„
„
„
„
Ticaret yollarının kayması sonucu, ticareti çekebilmek için
imtiyazlar vermek gerekmiştir
Geleneksel ekonomilerdeki kıtlık korkusu yüzünden
verilmişlerdir
“Mal olmamasındansa dışarıdan getirilsin” mantığı
Zamanla imparatorluk zayıfladıkça siyaseten verildi
1914’te tek taraflı kaldırıldılar
1923’te Lozan Antlaşması ile tamamen kaldırıldılar
Download