KAY 361 Türk İdare Tarihi

KAY 361 Türk İdare Tarihi
Ders 7
Konular: Osmanlı Eyalet İdaresi
Osmanlı Şehirleri ve Ulaştırma
Okuma: Ortaylı, 2007, sf. 250-260, 279-318.
Osmanlı Eyalet İdaresi

Machiavelli’ye göre her parçası hükümdarın
otoritesine sıkı sıkıya bağlı bir ülke olan Osmanlı
İmparatorluğu zaptedilemez ama bir zaptedilirse
idaresi çok kolaydır.


Kolayca zaptedilmiş ama hiçbir işgalci kolayca
tutunamamıştır.
16. Asır’dan beri Osmanlı yönetiminde belli bir
desantralizasyon göze çarpar.

Geleneksel devlet ve toplum düzeninin bir sonucu
Geleneksel Toplumun Özellikleri

Ulaşım ve haberleşme teknolojisinde
organik enerjiden yararlanılır.


Taşımacılıkta katır ve deveden, ulaştırmada
insan ve attan
Güçlü bir merkezi denetim kurulmamıştır.

Mali yönden özerk birimlerden oluşur.
Geleneksel Toplumun Özellikleri-2

Taşradaki birimler bağımsız olarak ekonomik
zenginlikten yoksundur.


Bürokrasinin kadroları azdır.



Kurak, bereketsiz topraklar
Uzmanlaşma bulunmaz.
Buna karşın eyaletler coğrafi olarak oldukça
büyüktür.
Böyle bir devlet düzenine merkeziyetçi
denemez.
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi

İki yetkili yönetici tayin edilirdi.





Ülke genişledikçe bu sistem yetersiz kaldı.
19. Asıra kadar sancak, temel idari birimdi.


Bir bey (ilk dönemde subaşı) sultanın icrai
otoritesini temsil ederdi.
Sultanın hukuki otoritesini temsil eden bir de kadı
Eyalet idaresinde ikili bir denge
Tımar sisteminin temel birimi
Tanzimat’tan sonra taşra, vilayetlere bölündü.
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi-2

14. Asır başında Rumeli’de , bu asrın sonunda
Anadolu’da fetihler artınca sancaklar üzerinde bir
kontrol ve eşgüdüm birimi olarak eyaletler
kuruldu.


Eyaletlerin başına beylerbeyi atandı.
15. ve 16. Asırlarda sancak hala temel idari
birimdi.


Askeri, idari ve mali yönden sancak birimi temel birim
Eyalet kadısı yoktu.
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi-3

Hızlı fetihler sonucunda eyalet sayısı
arttı.


1520’de 6 eyalet varken, 1610’da bu sayı
32’ye çıktı.
İmtiyazlı beylikler bu sayıya dahil
değildi.

Eflak-Boğdan, Erdel, Kırım Hanlığı, Mekke
Şerifliği
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi-4

Tımar sistemi ve örfi kanunların
uygulanmadığı özerk eyaletler de vardı.




Mısır, Bağdat, Habeşistan, Basra gibi
Yine de bu eyaletlerde yeniçeri garnizonları,
kadı ve defterdarlar vardı
Merkeze “salyane” denen yıllık bir vergi
öderlerdi.
Beylerbeyi bir kral naibi gibi mahalli beyler
üzerinde denetim kurardı.
İlk Devirlerde Osmanlı Eyalet İdaresi-5

Doğu Anadolu’da sancak idaresi aşiret
şeyhlerine verilmişti (Ocaklık, Yurtluk
Sistemi)



Şehirleşme az, halk göçebe
Hükümet bazı yerlere kadı tayin ederdi.
Bu aşiretler belli sayıda askerle orduya
katılırdı.
Eyalet Düzeni ve Alt Birimleri

Beylerbeyi eyaletin paşa sancağında
otururdu.



Beylerbeyi kethudası ve tezkirecisi gibi
memurlarıyla beylerbeyi divanını oluştururdu.
Eyaletin mali işlerini tımar defterdarı ve hazine
kethudası yürütürdü.
Sınır eyaletlerinin beylerbeyleri merkeze
danışmadan bazı diplomatik kararlar
alabilirlerdi.
Eyalet Düzeni ve Alt Birimleri-2

Sancakların alt birimi olan kazalarda subaşı ve
kadı bulunurdu.


Kazaların alt kademesinde de tımarlı sipahilerin
bulunduğu köyler vardı.
Eyaletlerin içeriği ve sayısı sürekli değişmiştir.


Toprak artışı ve azalışına bağlı olarak
19. Asırda bazı liman şehirlerinin (İzmir ve Selanik
gibi ) gelişmesi ve ulaşım ağlarındaki değişmeler
Eyalet Ordusu


Beylerbeylerinin hizmetkarları ve muhafız
alayları 16. Asır’dan sonra kalabalıklıklarından
beslenemeyip soygunlara başladılar.
15. ve 16. Asırlarda eyalet ordusu kapıkulu
ordusundan çok daha kalabalıktı.


Eyalet ordusu bozuldukça kapıkulu ordusunun
önemi arttı.
17. Asır sonuna kadar Osmanlı ordusunun
önemli bir bölümünü de imtiyazlı eyaletlerden
gelen askerler oluşturmuştur.
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
1. Eflak-Boğdan

Çağdaş Romanya’nın bir kısmı ile Moldavya



1711 Prut Savaşı’ndan sonra statüleri değişti.



Haraç karşılığı milli hanedanların yönetimine bırakılmışlardı.
Mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı
İki bölgeye de Fener Rum aristokrasisi içinden beyler tayin edildi.
1861’de iki bölge Romanya Prensliği oldu.
1878’de bağımsız krallık haline geldi.
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
2. Erdel Beyliği

Kısmen Macaristan, kısmen Romanya’da bulunan
Transilvanya (orman boyu) bölgesi





1526 Mohaç Savaşı’ndan beri içişlerinde bağımsız imtiyazlı bir
beylik oldu.
Krallık, mahalli beylerin seçimi ve padişahın onayı ile
1683 Viyana bozgunu ile burada Osmanlı nüfuzu azaldı.
1699 Karlofça Antlaşması ile Avusturya’ya bırakıldı.
Osmanlı Yönetimi Macar ulusal kültürünü ve
protestanlığını korudu.
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
3. Dubrovnik




Adriyatik kıyısında bir şehir cumhuriyeti
15. Asır’dan beri Osmanlı himayesine girerek
Venedik ve diğer İtalyan şehir devletlerinden
korundu.
Güney Slav ve Rönesans kültürünün kaynaştığı
yerlerden biri oldu.
1815’de Avusturya’ya geçti.
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
4. Kamuk Şamhalı

Kuzey Kafkasya’daki dağ kabilelerini kontrol
eden emir
5. Hicaz Emirliği



Peygamber soyundan gelen Mekke
Şeriflerine bırakılmıştı.
Osmanlı Garnizonunun gözetimi altındaydı.
Bedevi kabilelerinin kontrolünden
sorumluydu.
Osmanlı İmtiyazlı Eyaletleri
6. Kırım Hanlığı

Osmanlı hakimiyetine 1475’de girdi.



Hanlık, Cengiz soyundan gelen Giraylar Hanedanı’nın
elindeydi.




Kefe Sancağı doğrudan merkeze bağlandı.
Buradaki vali ve garnizon gözetim ve denetim yapardı.
Osmanlı soyu tükenirse tahta aday hanedan
Kimin tahta geçeceğine padişah karar verirdi.
Han, mahalli beylerle beraber karar verirdi.
Her yetişkin erkek süvariydi.

Osmanlı ordusunun en büyük destek kuvveti
6. Kırım Hanlığı



Osmanlı egemenliği altında göçebelikten
tarım toplumuna geçildi.
Daha 18. Asır’da Bab-ı Ali’den önce ordu ve
diğer alanlarda Avrupa usulü reform
yapıldı.
1783’de Ruslarca işgal edildi.

Osmanlı Sultanı’nın hilafet hakları saklı kaldı.
Osmanlı Şehirleri

Eski yerleşim merkezlerinin restore edilerek kullanımı


Temel işlev, kırda doğan tarımsal artı ürünün denetimi
Mekansal yapı



Şehir merkezindeki büyük meydanda bir mabed, merkezi devlet ofisi
(saray, sancakbeyi konağı) ve Bedesten (lonca binası ve depo)
Merkezin hemen çevresinde zenaatçılar ve esnafın bulunduğu bir
çarşı
Bu iş bölgesinden sonra bir konut bölgesi (mahalleler)



Sosyal sınıflaşmaya değil, etnik ve dini farklılığa göre
Şehrin periferisinde azınlıklar (Yahudiler, Rumlar, Ermeniler...)
Bazen göçmen gruplar (Boşnak ve Arnavutlar gibi) ve çingeneler
çevredeki ayrı mahallelerde
Şehrin Yönetimi

Şehrin en yüksek yöneticisi kadı


Sancak beyi ve beylerbeyi sürekli seferde
Yargıçlığın yanısıra, idari, mali ve beledi
işlevleri de olan bir memur




Merkezden gelen ferman ve emirleri tebliğ eder.
Vakıfların da denetimini yapar.
Esnaf loncalarını denetler.
Dürüst çalışmayan esnafı cezalandırır.
Şehrin Yönetimi



İstanbul kadısı Bab-ı Ali’ye bağlıdır, vilayet
kadıları beylerbeyi ve sancak beyinden
bağımsızdır.
Kadıya, subaşı, muhtesip, mimarbaşı gibi
görevliler de yardım eder.
Semtlerde kadıyı naibler ve mahalle
imamları temsil eder.
Kadının Yardımcıları

Subaşı




Her sancak, kazaya denk gelen subaşılıklara
ayrılmıştır.
Şehirlerde ve kırsal alanda asayişten
sorumludur.
Suçluları yakalar ama yargılayamaz.
Bazı vergileri de toplar.
Kadının Yardımcıları

Yatakçılar (asesler)




Geceleri çarşı ve pazar yerlerini beklerler.
Ücretlerini dükkan sahipleri öder.
Hırsızlıkta ihmalleri görülürse tazminat verirler.
Kale dizdarları

Şehrin iç kalesindeki hazine ve evrakı korurlar.
Kadının Yardımcıları

Mahalle imamı


Kadının görevlerini mahalle ölçeğinde yerine
getirir.
Mahallenin mülki ve beledi amiri





Cami vakfından maaş alır.
Yangınlarda ve asayişle ilgili konularda mahalleliyi
örgütler.
Temizlik işlerini denetler.
Nüfus kayıtlarını tutar.
Mahalle ahalisi için üst makamlara kefil olur.
Kadının Yardımcıları

Azınlık mahallelerinde imamın görevlerini
papaz ve kocabaşlar üstlenirdi.

Cemaatler üzerindeki kontrolün kendi dini
liderleri yoluyla yapılması milli hareketlerin
geliştiği 19. Asır’da sorunlar ortaya çıkardı.
Kadının Yardımcıları

Lonca Düzeni

Esnaf kethudalarının denetim alanları



Alışveriş ve imalatta düzen ve doğruluğun
sağlanması
Çarşının temizliği
Çarşı içindeki yol, çeşme, su yolu gibi tesislerin
bakım ve onarımı
Vakıflar

Kökeni



Vakıf kurumunun köklerinin Eski Roma ve
Bizans’ta olduğu da iddia edilir.
Kuran’ı Kerim’de “sadaka” olarak geçer.
Osmanlı Medeniyeti bir vakıf
medeniyetidir.
Vakıflar-2

Görevleri kentsel alandaki tesislerin
idaresi ve hizmetlerin görülmesidir.


Geleneksel devletin teşkilat ve bütçesi bu
işlevler için yetersizdir.
Ayrıca, vakıf yoluyla yöneticiler
evlatlarına miras bırakabilmişlerdir.
Vakıflar-3

Temel Terimler




Vâkıf: Sahibi olduğu mülkü kamu yararı/hayır için
vakfeden kişi
Mevkûf: Vakfedilen mülk, yani arazi, bina, su
kaynağı, dikkan, vs. veya para
Gayrimüslimler de vakıf sistemini
kullanmışlardır.
Avrupa’da da kilise vakıfları benzer bir işlev
görmüştür.
Vakıflar-4

Vakıf Yolu ile Yapılan İşler




Eserler: Camiler, medreseler, hamamlar, köprüler,
imarethaneler, kervansaraylar...
Hizmetler: Eğitim, sağlık, altyapı, sadaka, vs.
Denetimleri kadı tarafından yapılır.
16. Asır’dan itibaren enflasyon kaynaklı gelir
kaybına uğramış ve işlevlerini yitirmeye ve
yozlaşmaya başlamışlardır.
Kadının İşlevlerinde Azalma

Yeniçerilik kaldırılınca kadının kontrolcü
işlevini yapması mümkün olamadı.



1826’de başkentte ihtisap nazırlığı,
eyaletlerde de ihtisap müdürlükleri kuruldu.
Şehirlerin kolluk ve belediye işlevleri ve vergi
toplama görevi, narhın tesbiti ve uygulanması
Böylece kadı sadece yargı organı, noter ve
vakıf denetçisi durumuna geriledi.
Kadının İşlevlerinde Azalma



1836’da kurulan Evkaf Nazırlığı da vakıf
işlerini yüklendi.
1846’da kurulan Zaptiye Müşüriyeti kolluk
görevini üstlendi.
Sonuç olarak ihtisap nazırlığı, yıkılan klasik
teşkilatın yerini dolduramadı.