Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
advertisement
TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ Editörler Prof. Dr. Hakkı Yazıcı Doç. Dr. Nusret Koca Editörler Prof. Dr. Hakkı YAZICI Doç. Dr. Nusret KOCA TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ ISBN 978-605-364-842-0 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2007, Ankara 4. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basın Yayın San. Ltd.Sti. İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35. Cadde No : 36 - 38 06370 Yenimahalle /ANKARA (312 395 21 12) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No :13651 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net ÖN SÖZ Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları’nda okutulan Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır. Ders programında IV. yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin yeri ve konumu (matematiksel ve özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), fiziki coğrafya özellikleri (yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile sosyo-ekonomik özelliklerine (nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır. Yukarıda belirtilen konuların her biri Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca büyük bir titizlikle kitap bölümü hâline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hâle getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nusret KOCA’nın büyük emeği geçmiştir. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim. Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan sınıf öğretmeni adaylarına faydalı olmasını diliyorum. Eylül 2014 Prof. Dr. Hakkı YAZICI Doç. Dr. Nusret KOCA BÖLÜMLER VE YAZARLARI I. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafi Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi II. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası Türkiye’nin Jeolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye'nin Jeomorfolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türkiye'nin İklim Özellikleri Prof. Dr. Hakkı YAZICI Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’nin Hidrografik Özellikleri Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye Toprakları Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Türkiye’nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi III. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler Doç. Dr. Salih CEYLAN Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi IV. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası Türkiye’nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’de Yerleşme Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi V. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’de Madencilik ve Enerji Kaynakları Dr. Mehmet Kürşat KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’de Sanayi ve Ticaret Prof. Dr. Okan YAŞAR Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkiye’de Ulaşım ve Turizm Prof. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi VI. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları Doç.Dr. Ünal ÖZDEMİR Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU...............................................................................1 Matematik Konum ...........................................................................................................1 Özel Konum ......................................................................................................................3 Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ...............................................................................5 Türkiye’nin Sınırları ...............................................................................................................6 Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları ..............................................................................................................................7 İran Sınırı ..........................................................................................................................8 Irak Sınırı...........................................................................................................................8 Suriye Sınırı .......................................................................................................................9 Bulgaristan Sınırı ..............................................................................................................9 Yunanistan Sınırı ............................................................................................................10 JEOPOLİTİK AÇIDAN TÜRKİYE....................................................................................11 Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji .........................................................................11 Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ........................................................................12 Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri .....................................................................12 Türkiye’nin Ana karalara ve Denizlere Göre Konumu........................................12 Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre Konumu ................................14 Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu .........................................................15 Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu ..........................19 Türkiye’nin Kendi Gücü ......................................................................................................20 Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ............22 Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ....................................................................................23 Avrupa Birliği (AB) ........................................................................................................23 Amerika Birleşik Devletleri (ABD) .............................................................................25 Rusya Federasyonu.........................................................................................................25 Pasifik Güç Merkezi .......................................................................................................26 Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ................................................................................27 Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması............28 Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri ...............................................................33 Sonuç ......................................................................................................................................36 Kaynakça................................................................................................................................38 viii Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği II. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN FİZİKİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ......................................................................41 I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) .......................................................................................41 II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) .....................................................................................43 III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) .......................................................................................43 IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) ....................................................................................44 TÜRKİYE'NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ .......................................................45 Genel Özellikleri.............................................................................................................45 Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler...............................................45 Epirojenik Hareketler .............................................................................................45 Orojenik Hareketler ................................................................................................45 Volkanizma ..............................................................................................................46 Depremler .................................................................................................................46 Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler ............................................48 Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ..............................................................................................48 Dağlar ..............................................................................................................................48 Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları.....................................................................48 Kırık Dağlar ..............................................................................................................49 Volkanik Dağlar .......................................................................................................49 Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları .............................................................50 İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ....................................................................51 Obruk Platosu .................................................................................................................52 Platolar .............................................................................................................................52 Akdeniz Bölgesi Platoları ........................................................................................53 Doğu Anadolu Bölgesi Platoları.............................................................................53 Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ..................................................................53 Ovalar ..............................................................................................................................53 Tektonik Kökenli Ovalar .........................................................................................54 Flüvyal Kökenli Ovalar............................................................................................55 Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topoğrafya) ................................................................56 Akarsu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................56 Akarsu Biriktirme Şekilleri .....................................................................................57 Karstik Topoğrafya Şekilleri .........................................................................................58 Karstik Aşınım Şekilleri ..........................................................................................59 Karstik Biriktirme Şekilleri .....................................................................................61 İçindekiler ix Kıyı Topoğrafyası ...........................................................................................................61 Aşınım Şekilleri ........................................................................................................61 Birikim Şekilleri .......................................................................................................61 Volkan Topoğrafyası ......................................................................................................63 Kurak Bölge Topoğrafyası .............................................................................................66 Buzul Topoğrafyası ........................................................................................................66 TÜRKİYE'NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ ......................................................................69 Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ..........................................69 Türkiye İklimini Etkileyen Yerel (Bölgesel) Faktörler ...............................................72 Türkiye’de İklim Elemanları ..........................................................................................75 Sıcaklık ......................................................................................................................75 Nemlilik ve Yağış ......................................................................................................77 Basınç ve Rüzgârlar ..................................................................................................79 Türkiye’de İklim Tipleri .................................................................................................80 Akdeniz iklimi ..........................................................................................................80 Karadeniz İklimi ......................................................................................................81 Marmara iklimi ........................................................................................................81 Karasal iklim .............................................................................................................81 Kaynakça .........................................................................................................................83 TÜRKİYE'NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ .....................................................85 Giriş ........................................................................................................................................85 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri .....................................................................86 Türkiye Akarsularının Rejimleri ..................................................................................87 Türkiye’nin Hidrografya Havzaları ..............................................................................89 Türkiye Gölleri................................................................................................................92 Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ................................................................93 Türkiye’nin Yer Altı Sulari ve Kaynakları ....................................................................97 Kaynakça............................................................................................................................. 101 TÜRKİYE TOPRAKLARI ............................................................................................... 105 Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler......................................................................... 105 Başlıca Toprak Türleri................................................................................................. 107 Yerli Topaklar ............................................................................................................... 107 Taşınmış Topraklar ..................................................................................................... 111 Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları .................................................................. 111 x Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği Kaynakça............................................................................................................................. 113 TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ......................................................... 115 Giriş ..................................................................................................................................... 115 Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları ........................................................................ 117 Ormanlar................................................................................................................ 117 Çalı Toplulukları ................................................................................................... 125 Ot Toplulukları ...................................................................................................... 127 Kaynakça............................................................................................................................. 129 III. BÖLÜM TÜRKİYE'DE DOĞAL AFETLER Giriş ..................................................................................................................................... 131 A- Yer Kökenli Doğal Afetler ........................................................................................... 132 Deprem ........................................................................................................................ 132 Tsunami ........................................................................................................................ 141 Volkan Püskürmesi .......................................................................................................... 142 Heyelan ......................................................................................................................... 143 Kaya Düşmesi ............................................................................................................. 145 Çamur Akıntısı ............................................................................................................ 146 B- Atmosfer Kökenli Doğal Afetler................................................................................. 147 Sel – Su Baskını............................................................................................................ 148 Tipi-Aşırı Kar............................................................................................................... 150 Çığ ................................................................................................................................. 151 Dolu .............................................................................................................................. 153 Sis-Pus........................................................................................................................... 154 Don ............................................................................................................................... 155 Fırtınalar ....................................................................................................................... 157 Tornado (Hortum) ................................................................................................... 157 Yıldırım Düşmesi ........................................................................................................ 159 Kuraklık ........................................................................................................................ 161 Orman Yangınları....................................................................................................... 163 İklim Değişiklikleri ..................................................................................................... 163 B- Doğal Afetlerin Sonuçları ........................................................................................... 165 Kaynakça............................................................................................................................. 168 İçindekiler xi IV. BÖLÜM TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI TÜRKİYE’NİN NÜFUSU ................................................................................................ 171 Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları ........................................................................ 171 Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ........................................................................ 173 Nüfus Artışı ........................................................................................................... 173 Nüfus Artışının Nedenleri ................................................................................... 176 Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar....................................................... 178 Türkiye’de Nüfusun Dağılışı ....................................................................................... 179 Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı .......... 179 Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ................................................................................ 181 Türkiye Nüfusunun Özellikleri ................................................................................. 185 Nüfusun Yaş Yapısı................................................................................................ 185 Nüfusun Cinsiyet Yapısı ....................................................................................... 188 Nüfusun Eğitim Durumu..................................................................................... 190 Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı .......................................................................... 191 Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus............................................................................. 193 Türkiye’de Nüfus Hareketleri ..................................................................................... 195 İç Göçler ................................................................................................................. 196 Dış Göçler .............................................................................................................. 199 Kaynakça............................................................................................................................. 204 TÜRKİYE'DE YERLEŞME .............................................................................................. 207 GİRİŞ................................................................................................................................... 207 Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması ................................................................. 208 TÜRKİYE’DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ ............................................................... 210 Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler ......................................................................... 210 Tarihî Çağlarda Yerleşmeler ....................................................................................... 214 TÜRKİYE’DE KIR YERLEŞMELERİ ............................................................................. 219 Köyden Küçük Yerleşmeler ........................................................................................ 219 Yayla Yerleşmeleri ................................................................................................. 219 Kom Yerleşmeleri .................................................................................................. 220 Dam Yerleşmeleri .................................................................................................. 220 Mahalle Yerleşmeleri ............................................................................................ 221 Çiftlik ...................................................................................................................... 221 Kışla Yerleşmeleri .................................................................................................. 222 Saya Yerleşmeleri ................................................................................................... 222 xii Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği Mezra Yerleşmeleri................................................................................................ 223 KÖY YERLEŞMELERİ ............................................................................................... 224 Köy .......................................................................................................................... 224 Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ............................................................................ 226 Adlarına Göre Köyler ........................................................................................... 226 Nüfuslarına Göre Köyler ...................................................................................... 226 Yerleşme Dokularına Göre Köyler ...................................................................... 226 Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler .......................................................... 227 Kasaba Yerleşmeleri .............................................................................................. 228 Köy-Kent ................................................................................................................ 229 Türkiye’de Şehir Yerleşmeleri ........................................................................................... 231 Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri .................................................................... 231 Kent Tanımı ........................................................................................................... 231 Kentlerin Sınıflandırılması......................................................................................... 231 Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ................................................ 233 Tarım Kentleri ....................................................................................................... 233 Sanayi Kentleri....................................................................................................... 233 Ticaret Kentleri...................................................................................................... 234 Liman Kentleri ...................................................................................................... 234 Maden Kentleri...................................................................................................... 234 Asker (Garnizon) Kentleri .................................................................................. 234 Turizm Kentleri ..................................................................................................... 235 Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar ................. 235 Türkiye’de Mesken Tipler ........................................................................................... 237 Ahşap Meskenler ................................................................................................... 237 Taş Meskenler ........................................................................................................ 237 Toprak Evler........................................................................................................... 238 Diğer Meskenler .................................................................................................... 238 Kaynakça............................................................................................................................. 240 V. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI TÜRKİYE'DE TARIM VE HAYVANCILIK .................................................................. 246 1. TÜRKİYE’DE TARIM .................................................................................................. 246 A- Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ................................................................ 246 I. Doğal faktörler ................................................................................................... 246 İçindekiler xiii II. Beşeri Faktörler ................................................................................................ 248 B- Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ....................................................... 252 C- Türkiye’de Bahçe ve Tarla Kültürler ..................................................................... 253 1-Tahıllar ............................................................................................................... 253 2- Sanayi Bitkileri .................................................................................................. 257 3- Yağlı Tohumlu Bitkiler ..................................................................................... 260 4- Meyveler ............................................................................................................ 263 5- Yem Bitkileri...................................................................................................... 266 6- Sebzeler .............................................................................................................. 267 7- Seracılık ............................................................................................................. 269 Türkiye’de Tarımın Sorunları ..................................................................................... 269 2. TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK ................................................................................... 270 A. Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ............................ 271 B. Türkiye’nin Hayvan Varlığı .................................................................................... 274 1. Küçükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 274 2. Büyükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 275 3. Kümes Hayvancılığı .......................................................................................... 276 4. Arıcılık ve İpek Böcekçiliği .............................................................................. 277 5. Su Ürünleri ........................................................................................................ 277 Türkiye’de Balıkçılığın Sorunları ............................................................................... 279 Kaynakça............................................................................................................................. 280 TÜRKİYE'DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI ....................................... 283 Madenler............................................................................................................................. 283 Metalik Madenler ........................................................................................................ 284 Demir...................................................................................................................... 284 Krom ....................................................................................................................... 285 Boksit ...................................................................................................................... 285 Bakır........................................................................................................................ 285 Manganez ............................................................................................................... 286 Kurşun ve Çinko ................................................................................................... 286 Volfram (Tungsten) .............................................................................................. 286 Altın ve Gümüş ..................................................................................................... 287 Metal Dışı Madenler ................................................................................................... 287 Bor Minerali .......................................................................................................... 287 Fosfat....................................................................................................................... 289 Tuz........................................................................................................................... 289 xiv Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği Kükürt..................................................................................................................... 289 Barit ........................................................................................................................ 290 Asbest ..................................................................................................................... 290 Mermer ................................................................................................................... 290 Enerji Kaynakları ....................................................................................................... 290 Tükenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................... 291 Taş Kömürü (Maden Kömürü) ........................................................................... 291 Linyit ....................................................................................................................... 291 Petrol....................................................................................................................... 292 Doğal Gaz............................................................................................................... 293 Nükleer Enerji ....................................................................................................... 294 Yenilenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................. 294 Hidrolik Enerji ...................................................................................................... 294 Rüzgâr Enerjisi ...................................................................................................... 295 Güneş Enerjisi ....................................................................................................... 296 Jeotermal Enerji..................................................................................................... 296 Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ............................................................................. 297 Kaynakça............................................................................................................................. 298 TÜRKİYE'DE SANAYİ..................................................................................................... 301 Giriş ..................................................................................................................................... 301 A. Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ................................. 302 1. Hammadde ........................................................................................................ 302 2. Enerji ................................................................................................................. 304 3. Sermaye .............................................................................................................. 306 4. İş gücü ................................................................................................................ 307 5. Pazar ................................................................................................................... 308 6. Ulaşım ................................................................................................................ 309 7. Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi.................................................................... 310 8. Diğer Faktörler .................................................................................................. 310 B. Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ......................................................... 311 1. Devletçilik Döneminde Sanayileşme (1933-1939) ....................................... 314 2. İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme (1939-1961) ........ 316 3. Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri........................................ 318 a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1963-1967) Sanayileşme............................................................................................................ 318 İçindekiler xv b. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1968-1972) Sanayileşme............................................................................................................ 319 c. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1973-1977) Sanayileşme............................................................................................................ 319 d. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1979-1983) Sanayileşme............................................................................................................ 320 e. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1985-1989) Sanayileşme............................................................................................................ 320 f. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1990-1994) Sanayileşme............................................................................................................ 321 g. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde(1996-2000) Sanayileşme............................................................................................................ 321 h. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2001-2005) Sanayileşme............................................................................................................ 322 ı. Dokuzuncu Kalkınma Planı Döneminde (2007-2013) Sanayileşme .......... 323 i. Onuncu Kalkınma Planı Döneminde (2014- 2018) Sanayileşme ............... 323 C. TÜRKİYE’DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI .................................................... 324 1. Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ............................................................................... 327 2. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi........................................................... 334 2.1. Pamuklu Dokuma Sanayi ............................................................................. 334 2.2. Yünlü Dokuma Sanayi................................................................................... 335 2.3. Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ................................................................ 335 2.4. Tabii ve Suni İpek İpliği ve Dokuma Sanayi ............................................... 336 2.5. Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi.............................................................. 336 2.6. Halı, Kilim ve Benzeri Eşya Sanayi .............................................................. 337 2.7. Deri ve Mamulleri Sanayi ........................................................................... 337 3. Orman Ürünleri Endüstrisi ............................................................................ 338 4. Kağıt Sanayi ...................................................................................................... 339 5. Kimya Sanayi ..................................................................................................... 340 6. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ...................................................................... 342 7. Metal Ana Sanayi .............................................................................................. 343 8. Metal Eşya, Makine ve Ulaşım Araçları Sanayi ............................................ 344 D. TÜRKİYE’DE SANAYİNİN DAĞILIŞI ............................................................. 346 Kaynakça............................................................................................................................. 350 TÜRKİYE'DE ULAŞIM.................................................................................................... 353 A- Kara yolu Ulaşımı ........................................................................................................ 357 B- Demir yolu Ulaşımı...................................................................................................... 361 xvi Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği C- Deniz yolu Ulaşımı ...................................................................................................... 364 a. Başlıca Limanlarımız .............................................................................................. 365 b. Ticaret Filomuz ....................................................................................................... 367 D- Hava yolu Ulaşımı ....................................................................................................... 368 E- Boru Hatları .................................................................................................................. 372 F- İletişim ........................................................................................................................... 375 TÜRKİYE'DE TURİZM ................................................................................................... 377 A. Türkiye’de Turizmi Etkileyen Faktörler ............................................................... 379 B. Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ............................................................... 380 1. Doğal Güzellikler .............................................................................................. 381 2. Tarihî Değerler .................................................................................................. 386 C. TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI...................................................................................................................... 388 Kaynakça............................................................................................................................. 390 TÜRKİYE'DE TİCARET .................................................................................................. 393 Giriş ..................................................................................................................................... 393 1. İç Ticaret .................................................................................................................. 394 2. Dış Ticaret ................................................................................................................ 395 3. Transit Ticaret.......................................................................................................... 400 Kaynakça............................................................................................................................. 401 VI. BÖLÜM TÜRKİYE'NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI 1- Çevre Sorunlarının Tanımı ......................................................................................... 403 2- Başlıca Çevre Sorunları ................................................................................................ 404 A- Yanlış Arazi Kullanımı .......................................................................................... 407 B- Hava Kirliliği........................................................................................................... 409 C- Su Kirliliği ............................................................................................................... 413 D- Toprak Kirliliği....................................................................................................... 419 E- Radyoaktif Kirlenme ............................................................................................. 423 F- Gürültü Kirliliği ...................................................................................................... 424 G- Görüntü Kirliliği .................................................................................................... 426 Kaynakça............................................................................................................................. 427 I. BÖLÜM TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU, SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir. Bir yerin coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder. Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir. Matematik Konum Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06’ kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º 2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 51’)’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır. Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yeri Gökçeada’daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40’ doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48’ doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir. Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4’ = 76’). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İzmir’den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmıştır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir. Buna göre Türkiye’de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 3 saatinden 1 saat ileridir. Ancak yazın, güneş ışığından daha fazla yararlanmak için ortasından 45. meridyeninin geçtiği 3 numaralı saat dilimi kullanılır. Buna göre de Türkiye’nin ulusal saati, Batı Avrupa’dan 3 saat ileri, Orta Avrupa’dan ise 2 saat ileri olur. Özel Konum Türkiye, Kuzey Yarımküre’de “Eski Dünya Karaları” adı verilen Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasına yakın bir yerdedir (Harita 2). Bu nedenle Türkiye, hem Asya ve Avrupa, hem de Afrika ülkelerine yakındır. Ülkemiz bu özel konumu ile bir yandan Güneybatı Asya ülkeleri içinde yer alırken, bir yandan da Trakya toprakları nedeniyle, bir Avrupa ülkesi durumundadır. Akdeniz Havzası’nda bir Akdeniz ülkesi olduğu için, hem Avrupa, hem Asya, hem de Kuzey Afrika ülkeleriyle ilişkilidir. Bu konumunun ekonomiyi canlandırıcı etkisi çok önemlidir. Türkiye pazar olarak önemli olanaklar taşıyan ülkelerle kolaylıkla ilişki kurabilir. Harita 1.2. Türkiye’nin özel konumu 4 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Türkiye’nin özel konum bakımından çok önemli sonuçları olan bir başka özelliği de, büyük kara kütleleri içinde yer almakla birlikte, aynı zamanda denizlerle çevrili bir ülke oluşudur. Atlas Okyanusu’nun bir uzantısı olan Akdeniz, onun Eski Dünya Karaları içine sokulan uzantıları durumunda olan Ege, Marmara denizleri ve Karadeniz’le komşudur. Bu durum, Türkiye’nin dünyanın öbür yerleriyle ilişkisini kolaylaştırmıştır. Çevremizdeki denizler, yurdumuzun iklimini de çok olumlu şekilde etkilerler. Türkiye’nin güneyinde çok geniş çöl alanları yayılır. Oysa yurdumuz, çevresindeki denizler ve yüksek engebeleri sayesinde yeterince yağış alır. Yine bu sayede Türkiye, bütün Ortadoğu’nun orman, akarsular, göller, hidroelektrik üretim gücü bakımlarından en zengin, en şanslı ülkesidir. Ayrıca çevremizdeki denizler, su ürünleri üretimi ile kıyı ve plaj turizmi açısından da ülkemiz için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır. Türkiye’nin özel konumundaki bir başka önemli özellik ise, ülkenin kimi önemli yollar üzerinde yer almasıdır. Bu yollardan biri, eski çağlardan beri çeşitli uygarlıkların merkezi olan Akdeniz ülkeleriyle Çin ve Hindistan gibi Uzakdoğu Asya ve Güney Asya ülkelerini birbirine bağlayan “İpek Yolu” ya da “Baharat Yolu” olarak bilinen yoldur. Günümüzde bu yolların yerini modern karayolları ve demiryolları almıştır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz deniz ulaşımı açısından da oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle İstanbul ve Çanakkale boğazları, Karadeniz’i Marmara, Ege ve Akdeniz üzerinden okyanuslara bağlayan önemli deniz yollarıdır. Bunlar deniz ulaşımını ve deniz ticaretini canlandırarak ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlar (Aras, Çalışkan, 2003: 133-134). Türkiye; değişik siyasî, ekonomik ve kültürel yapıya sahip olan sekiz ülke ile sınır komşusudur. Bu ülkelere açılan gümrük kapılarından yapılan karayolu taşımacılığı ve ticaret, ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizin özel konumunun bu üstünlüğü Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya’daki Türk cumhuriyetleri ile olan ilişkilerimizin gelişmesine ortam hazırlamaktadır. Türkiye, önemli enerji ve yer altı kaynaklarının olduğu alanlara yakın bir konumdadır. Ortadoğu petrol kaynakları, Orta Asya’daki petrol ve doğal gaz kaynakları ile bunların nakledileceği enerji hatlarının ülkemizden geçmesi, ekonomimiz üzerinde etkili olan unsurlardır. Kültür bakımından da ülkemiz, farklı dinlere ve kültürlere sahip ülkeler arsında bir kültür köprüsü oluşturmakta ve birleştirici bir öneme sahip bulunmaktadır. Türkiye Orta Asya, Balkanlar, Kafkasya, Doğu Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerinin arasında büyük bir pazarın merkezinde yer alır. Son yıllarda Avrupa, Ortadoğu ve Karadeniz ülkeleriyle ilişkilerini geliştiren ülkemiz, çok önemli bölgesel bir güçtür. Önümüzdeki dönemde ise geniş bir coğrafyanın ticaret, finans, üretim ve iletişim merkezi haline gelecektir. Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 5 Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu Türkiye’nin genel görünümü, doğu-batı doğrultusunda uzanan ve boyu 1600 km eni de 600 km kadar olan bir dikdörtgen biçimindedir. Ama bu mesafeler yurdumuzun biçimi nedeniyle yer yer değişir. Bu durum, ülke şeklinin, geometrik anlamda bir dikdörtgen olmasını önlemiştir (Harita 1.3). Yurdumuzun ortasından geçen 39º paraleli üzerinde 1 derecelik yayın uzunluğu yaklaşık 86 kilometredir. Buna göre Türkiye’nin batı (Baba Burnu) ve Doğu (Dil Ucu) uçları arasındaki uzaklık 86 x 19 = 1634 km’dir. Oysa Çeşme-Kapıköy (Heretli, Türkiye-İran sınırında Kotur girişine 100 m) arasında bu uzunluk 1520 km’ye düşer (Doğanay, 1997: 89). Topraklarımızın en kuzey uç noktası (Sinop’ta İnce Burun, 42º 06’ kuzey enlemi) ile Akdeniz’de en güney uç noktası olan Anamur Burnu (36º 01’ kuzey enlemi) arasında ise 666 km’lik bir uzaklık bulunmaktadır. Bu değerler, Mürşitpınar (Suriye sınırında)-Giresun (Karadeniz kıyısında) arasında 500 km, Samsun-Topraktutan Köyü (Beysun) arasında 600 km ve Antalya-Karasu arasında ise 475 km kadardır. Harita 1.3. Türkiye’nin matematik konumu ve boyutları Türkiye’nin alanı, farklı kaynaklarda değişik değerler olarak verilmektedir. Ancak, en yeni değerler olduğu kabul edilen verilere göre Türkiye’nin alanı izdüşüm alanı olarak 779.452 km², yüzeyindeki tüm eğimli alanlarla birlikte gerçek alan olarak ise 814.576 km² kabul edilmektedir (DİE, 1997: 5). İzdüşüm alanı olarak hesaplanan yüzölçümünün yaklaşık % 97’sini oluşturan 755.688 km²’si Asya toprakları (Anadolu kesimi), yaklaşık % 3’ünü oluşturan 23.764 km²si de Avrupa toprakları (Trakya kesimi) üstündedir. Gerçek yüzölçüm olarak verilen alanın ise 790.200 km²’si Asya’da, 24.378 km²’si ise Avrupa’dadır. Doğal göllerimiz yaklaşık 9464 km²’lik bir alanı kaplamaktadır. Yapay göllerin yüzölçümü ise 3251 km²’dir (DİE, 1997: 14). Akarsu yatakları da dikkate alınırsa, Türkiye’de akarsu ve göllerin toplam yüzeyi 15.000 km²’yi bulur (Doğanay, 1997: 92). 6 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Bugün dünya karalar alanının yerleşilmiş olan yaklaşık 134,6 milyon km²’lik bir kesimi üzerinde 194 bağımsız ülke vardır. Bu iki rakam birbirine oranlanırsa her ülkeye hemen hemen 693.814 km² saha isabet etmektedir. Türkiye’nin yüzölçümü ise bu aritmetik ortalamaya yakındır. Buna göre Türkiye’nin orta büyüklükte bir ülke olduğu söylenebilir. Dünya ülkeleri arasında ülkemiz toprak genişliği bakımından 32. sırada gelir. Ancak kıyaslama, Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri esas alınarak yapılırsa, Türkiye’nin alan bakımından Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri arasında ön sıralarda yer aldığı anlaşılır. Gerçekten alan bakımından Türkiye, Rusya Federasyonu hariç, Avrupa ülkelerinin her birinden daha büyük bir ülkedir. Danimarka (43.000 km²), Hollanda (41.000 km²), İsviçre (41.000 km²) ve Belçika (31.000 km²) gibi bazı Avrupa ülkelerinin alanları ise belki Konya ilimizle (41.464 km²) karşılaştırılabilir. Ortadoğu ülkeleri arasında ise Suudi Arabistan (2,1 milyon km²), İran (1,6 milyon km²), Mısır (1 milyon km²) hariç, bu bölgedeki 16 bağımsız ülkenin, toprakları en geniş dördüncü ülkesidir. Yine 15 kadar Akdeniz havzası ülkesi arasında Cezayir (2,4 milyon km²), Libya (1,7 milyon km²) ve Mısır’dan sonra Türkiye, dördüncü sırada yer alır. Türkiye’nin alanı, sınır komşularımız olan sekiz ülkeden İran hariç, diğerlerinden daha büyüktür. Hatta Irak (438.446 km²), Suriye (185.180 km²), Yunanistan (131.944 km²) ve Bulgaristan (110.912 km²) gibi beş ülkenin toplan alanı 866.482 km² olup, Türkiye’nin gerçek alanından, ancak 51.904 km²’lik, yani % 6 oranında bir fazlalık gösterir. 2006 yılı tahminlerine göre Türkiye’nin nüfusu 73,3 milyondur (DİE tahminleri). Ülkemizin nüfusu, dünya nüfusunun % 1,1 kadarını oluşturmakta olup, nüfus miktarı açısından Türkiye, dünyada 16. sırada yer almaktadır. 46 Avrupa ülkesi arasında Türkiye, bu bakımından Rusya Federasyonu ve Almanya’dan sonra üçüncü sırada gelmektedir. Komşuları arasında ise nüfusu en kalabalık olanıdır. İran’ın nüfusu hemen hemen Türkiye kadardır. Nüfusumuz, diğer komşularımızın nüfuslarının toplamına eşittir. Türkiye’nin Sınırları Türkiye doğuda Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) ve İran; güneydoğuda Irak; güneyde Suriye; batıda Yunanistan ve kuzeybatıda da Bulgaristan ile komşudur. Bugünkü millî sınırlarımızın başlıca özellikleri şöyle özetlenebilir: 1. Türkiye sınırlarının toplam uzunluğu, 2753 km’si (% 24,8’i) kara sınırları, 8333 km’si (% 75,2’si) de deniz kıyıları olmak üzere, toplam 11.086 km’dir. Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 7 2. Sınırlarının uzunluğu bakımından Türkiye, dünyanın sınırları en uzun olan ülkeleri arasındadır. 3. 8333 km’lik kıyılarımızın, 6480 km’si (% 77,8’i) Anadolu kıyılarından; 786 km’si (% 9,4’ü) Trakya kıyılarından; 1067 km’si (% 12,8’i) de adalar kıyılarından oluşmaktadır. 2805 km’yi bulan Ege Denizi kıyısı tüm Türkiye kıyılarının % 33,7’sini meydana getirmektedir. 4. İran millî sınırımız dışındaki kara sınırlarımız, hemen tümüyle belirlenme tarihi yeni sınırlar olup, Lozan Barış Antlaşması sonucu çizilmiştir. Bu antlaşma sırasında, bazıları da daha sonra kesinlik kazanmıştır (Doğanay, 1997: 98). 5. Kara sınırlarımızdan, coğrafi anlamda, sadece İran ve Irak sınırları doğal sınırlar niteliği taşımaktadır. Diğerleri ise yer yer bazı doğal engellerden geçerlerse de, büyük bir çoğunluğuyla yapay sınır niteliği taşırlar. 6. İran, Irak ve Yunanistan sınırlarımızda olduğu gibi kara sınırlarımızdan bazıları aslında keyfi politik sınırlar olup, Türk yurdunun bütünlüğünü ikiye bölmüştür. Örneğin, İran sınırı Azerbaycan Türk yurdunu, Irak sınırı Musul-Kerkük-Erbil ve dolayları Türk ülkesini, Yunan sınırı ise Batı Trakya Türk ülkesini Anadolu Türklerinden ayırmıştır (Doğanay, 1997: 98-99). Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları Bu sınırlarımız, 1991 yılına kadar, Türkiye-Sovyetler Birliği sınırı olarak biliniyordu. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucu, doğudan üç yeni komşumuz oluştu: Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti). Eski Sovyetler Birliği ile olan bu sınırımız, millî kahramanlarımızdan Kazım Karabekir Paşa’nın komutasındaki kuvvetlerimizin Ermeni çetelerini mağlup etmesinden sonra, 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşması ile çizildi. Çoruh Irmağı’nın güneyindeki Sarp Köyü’nden başlayan, Arpaçay ve Aras Irmağı boyunca uzanarak Dil Ucu yöresinde İran sınırına kavuşan bu sınırın uzunluğu 610 km’dir. Karadeniz kıyısındaki Sarp Köyü’nden (Türkiye’ye ve Gürcistan’a ait iki Sarp köyü vardır) Aktaş (Hazapin) Gölü’nün güneydoğusundaki Başköy (bize ait) yakınlarına kadar uzanan Türkiye-Gürcistan sınırının toplam uzunluğu 276 km’yi bulur. Bunun 128 km’si Acaristen Özerk Cumhuriyeti ile, geri kalan 148 km’si ise Gürcistan iledir. Türkiye ile Acaristan sınırları, 16 Mart 1921’de Türkiye ile Rusya arasında Moskova Antlaşması ile çözülmüştür. Antlaşma gereğince, 28 Mart 8 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği 1921’de Türk askeri kuvvetleri Acaristan’dan çekilmiş ve Acaristan toprakları Rusya Sovyet Cumhuriyetleri Birliği içine dahil edilmiştir. Bu sınırımız üzerinde, Sarp (Artvin’de) ve Türkgözü (Ardahan’da) sınır kapıları bulunmaktadır. Yaklaşık 316 km’lik Türkiye-Ermenistan sınırı, Başköy’ün kuzeydoğusundan başlar ve genel olarak Arpaçay ve Aras vadilerini izleyerek Sürmeli Çukuru’nda (Iğdır İli) onlara ait Arazdayan kasabası yakınlarında sona erer. Bu sınırımızda Akyaka ve Alican sınır kapıları bulunmaktadır. Ancak, her iki kapı da, Ermenistan’la aramızdaki mevcut sorunlar nedeniyle, kapalı durumdadır. Türkiye ile Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) sınırı Türkiye’nin en kısa kara sınırını teşkil eder. Bu sınırımızın toplam uzunluğu ancak 18 km’yi bulur. Sınır, Iğdır Dil Ucu adı verilen çıkıntıda Aras Irmağı boyunca devam eder. Nahcıvan, Ermenistan Koridoru nedeniyle, Azerbaycan’ın parçalanmış bir toprağıdır. Türkiye’nin Azerbaycan ile olan kara bağlantısı, adı geçen koridorun bulunmasından dolayı kesintiye uğrar. Bu sınırımız üzerinde Umut gümrük kapısı bulunmaktadır. İran Sınırı 454 km’lik Türkiye-İran sınırı, Türkiye-Nahcıvan-İran sınırlarının kesişme noktasındaki Dil Ucu’ndan başlar ve Irak sınırının başladığı Şapatan (eski adı Kelşim) Geçidi’ne kadar uzanır. Türkiye sınırları arasında tek doğal sınır olarak kabul edilir ve IV. Murat zamanında, 1639’da Kasr-ı Şirin Antlaşması ile belirlenmiş olup, bu sınırımızda daha sonraki yıllarda bazı düzeltmeler yapılmıştır. Dolayısıyla, millî sınırlarımızın politik açıdan en dengelisidir. Türkiye tarafındaki Van Gölü havzası ile İran tarafındaki Urmiye Gölü havzasını birbirinden ayırır. Sınır, bu iki su toplama havzasını birbirinden ayıran dağların, genellikle doruk noktalarından geçer. Türkiye ile İran sınır üzerinde, Kapıkule Sınır Kapısı’ndan sonra ikinci işlek sınır kapımız olan Doğubayazıt-Gürbulak Sınır Kapısı bulunmaktadır. Ayrıca, Van’da Kapıköy Sınır Kapısı ve Yüksekova’da Esendere Sınır Kapısı vardır. Sınır, etnik açıdan aynı milleti ikiye böler. Çünkü İran Azerbaycanı (politik merkezi Tebriz) Türk nüfusun çoğunlukta olduğu bir Türk bölgesidir. Irak Sınırı Lozan görüşmelerinde söz konusu edilmesine rağmen, Türkiye-Irak sınırının bugünkü statüsü, 1926 yılında kesinleşmiştir. Çünkü çok sayıda Türk’ün yaşamasına rağmen İngiltere, Musul ve Kerkük bölgesindeki petrol yataklarının Türkiye’ye geçmesini istemiyor, bunun için direniyordu. Uzun süren görüşmelerden sonuç alınamadı; bunun üzerine işin çözümü, o zamanlar Birleşmiş Milletler durumundaki “Cemiyet-i Akvam”ın (Milletler Cemiyeti) hakemliğine bırakıldı. Ama bu kuruluşun kararı aleyhimize oldu. Musul ve Kerkük bölgesi 1926’da imzalanan antlaşma ile sınırlarımız dışında kaldı. Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği 9 Yaklaşık 331 km uzunluğunda olan Türkiye-Irak sınırı, Şapatan Geçidi’nin güneyinden başlar ve Hakkâri Yöresi’ndeki yüksek ve dağlık bir kesimden geçerek Habur Çayı’nın Dicle Nehri’ne katıldığı noktada sona erer. Bu sınırımızın 107 km’lik bir bölümü akarsuların vadilerinden, 224 km’lik bir bölümü ise Türkiye kesimindeki çok sarp ve engebeli bir arazinin güney bölümündeki dağlık yörelerden geçmektedir. Irak’la olan sınırımız üzerinde Habur Gümrük Kapısı bulunmaktadır. İstanbul-Bağdat yolu üzerinde bulunan bu gümrük kapısı, Irak’ı Avrupa ülkelerine bağlayan yolun giriş-çıkış kapısı durumundadır. Suriye Sınırı Suriye ile olan sınırımız, Sakarya zaferinden sonra 1921’de Fransızlarla imzalanan Ankara Antlaşması ile belirlendi. Bu antlaşmada, halkın çoğu Türk olan Hatay sınırlarımız dışında kalıyor, ama özel bir yönetime kavuşuyordu. Hatay 1938’de bağımsızlığını elde etti; 1939’da da Anayurtla birleşme kararı aldı. Böylece bugünkü Türkiye-Suriye sınırı belirlenmiş oldu. Kara sınırlarımızın en uzun bölümünü ve yaklaşık % 32’sini oluşturan Suriye sınırı 877 km uzunluğundadır. Önemli bir bölümü Bağdat Demiryolu’nun hemen güneyini izleyen bu sınır, Güvercinkaya’da Akdeniz kıyılarına ulaşır. Dicle Nehri’nin vadi yatağını izleyen yaklaşık 36 km’lik bölüm dikkate alınmazsa, hemen hiçbir doğal engele dayanmaz. Dolayısıyla, bütünüyle bir yapay sınır özelliği taşır. Bu sınırımızda 13 tane gümrük kapısı vardır. Bunların başlıcaları ise Cilvegözü, Öncüpınar, Akçakale ve Cizre’dir. Bulgaristan Sınırı Bulgaristan’la olan sınırımız Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) ile belirlenmiştir. Karadeniz kıyısındaki Mutludere (eski adı Rezve) ağzında başlayarak Edirne’nin kuzeybatısına kadar uzanan bu sınırımızın uzunluğu 269 km’dir. Sadece politik bir sınır olup, belirgin doğal engellerden geçmez. Bununla birlikte, Türkiye-Bulgaristan sınırı, Türkiye için çok büyük bir stratejik önem taşır. Bulgaristan’ın ülkemize açılan Meriç oluğu, Avrupa ve Güneybatı Asya arasında, Anadolu üzerinden işlemekte olan, demir ve karayollarının giriş-çıkış kapısıdır. Türkiye-Yunanistan ve Bulgaristan sınırlarının kesişme noktasında Kapıkule Gümrük Kapısı vardır. Edirne kentine 18 km kadar uzaklıktaki bu gümrük kapısı, Türkiye’nin en işlek ve en önemli gümrük kapısıdır. Türkiye, demiryolu ve karayoluyla, bu kapıdan Avrupa’ya açılır. Aynı yollardan, Avrupa da Türkiye ve Güneybatı Asya’ya bağlanır. Diğer gümrük kapısı, Kırklareli-Burgaz arasındaki karayolunun geçtiği Aziziye sınır kapısıdır. Bu kapı, çoğu kaynakta, Dereköy sınır kapısı olarak geçer.
