Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

advertisement
TÜRKİYE COĞRAFYASI
ve JEOPOLİTİĞİ
Editörler
Prof. Dr. Hakkı Yazıcı
Doç. Dr. Nusret Koca
Editörler
Prof. Dr. Hakkı YAZICI
Doç. Dr. Nusret KOCA
TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ
ISBN 978-605-364-842-0
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Eylül 2007, Ankara
4. Baskı: Eylül 2014, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Yorum Basın Yayın San. Ltd.Sti.
İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi
35. Cadde No : 36 - 38 06370
Yenimahalle /ANKARA
(312 395 21 12)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No :13651
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet:www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ
Bu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalları’nda okutulan
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır.
Ders programında IV. yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf
Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin yeri ve konumu (matematiksel ve özel konum),
jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel organizasyonlar), fiziki coğrafya özellikleri (yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve
su) ile sosyo-ekonomik özelliklerine (nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, ormancılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.
Yukarıda belirtilen konuların her biri Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan,
Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart,
Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim
elemanlarınca büyük bir titizlikle kitap bölümü hâline getirilmiştir. Gösterdikleri
hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu
kitabın düzenlenip baskıya hazır hâle getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölüm Başkanı
Doç. Dr. Nusret KOCA’nın büyük emeği geçmiştir. Bu nedenle kendisine müteşekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı
basan ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına da teşekkür ederim.
Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler
konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekliyoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan sınıf öğretmeni adaylarına faydalı olmasını diliyorum.
Eylül 2014
Prof. Dr. Hakkı YAZICI
Doç. Dr. Nusret KOCA
BÖLÜMLER VE YAZARLARI
I. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafi Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği
Prof. Dr. İbrahim GÜNER
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi
II. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası
Türkiye’nin Jeolojik Özellikleri
Prof. Dr. Lütfi ÖZAV
Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türkiye'nin Jeomorfolojik Özellikleri
Prof. Dr. Lütfi ÖZAV
Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Türkiye'nin İklim Özellikleri
Prof. Dr. Hakkı YAZICI
Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Doç. Dr. Nusret KOCA
Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’nin Hidrografik Özellikleri
Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK
Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye Toprakları
Prof. Dr. Halil KOCA
Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi
Türkiye’nin Bitki Örtüsü Özellikleri
Prof. Dr. Halil KOCA
Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi
III. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler
Doç. Dr. Salih CEYLAN
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi
IV. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası
Türkiye’nin Nüfusu
Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR
Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Yerleşme
Doç. Dr. Kenan ARIBAŞ
Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
V. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası
Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık
Doç. Dr. Nusret KOCA
Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Madencilik ve Enerji Kaynakları
Dr. Mehmet Kürşat KOCA
Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Sanayi ve Ticaret
Prof. Dr. Okan YAŞAR
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Türkiye’de Ulaşım ve Turizm
Prof. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN
Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi
VI. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları
Doç.Dr. Ünal ÖZDEMİR
Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
İÇİNDEKİLER
I. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ
TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU...............................................................................1
Matematik Konum ...........................................................................................................1
Özel Konum ......................................................................................................................3
Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ...............................................................................5
Türkiye’nin Sınırları ...............................................................................................................6
Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti)
Sınırları ..............................................................................................................................7
İran Sınırı ..........................................................................................................................8
Irak Sınırı...........................................................................................................................8
Suriye Sınırı .......................................................................................................................9
Bulgaristan Sınırı ..............................................................................................................9
Yunanistan Sınırı ............................................................................................................10
JEOPOLİTİK AÇIDAN TÜRKİYE....................................................................................11
Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji .........................................................................11
Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ........................................................................12
Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri .....................................................................12
Türkiye’nin Ana karalara ve Denizlere Göre Konumu........................................12
Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre Konumu ................................14
Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu .........................................................15
Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu ..........................19
Türkiye’nin Kendi Gücü ......................................................................................................20
Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ............22
Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ....................................................................................23
Avrupa Birliği (AB) ........................................................................................................23
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) .............................................................................25
Rusya Federasyonu.........................................................................................................25
Pasifik Güç Merkezi .......................................................................................................26
Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ................................................................................27
Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması............28
Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri ...............................................................33
Sonuç ......................................................................................................................................36
Kaynakça................................................................................................................................38
viii
Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği
II. BÖLÜM
TÜRKİYE'NİN FİZİKİ COĞRAFYASI
TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ......................................................................41
I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) .......................................................................................41
II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) .....................................................................................43
III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) .......................................................................................43
IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) ....................................................................................44
TÜRKİYE'NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ .......................................................45
Genel Özellikleri.............................................................................................................45
Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler...............................................45
Epirojenik Hareketler .............................................................................................45
Orojenik Hareketler ................................................................................................45
Volkanizma ..............................................................................................................46
Depremler .................................................................................................................46
Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler ............................................48
Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ..............................................................................................48
Dağlar ..............................................................................................................................48
Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları.....................................................................48
Kırık Dağlar ..............................................................................................................49
Volkanik Dağlar .......................................................................................................49
Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları .............................................................50
İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ....................................................................51
Obruk Platosu .................................................................................................................52
Platolar .............................................................................................................................52
Akdeniz Bölgesi Platoları ........................................................................................53
Doğu Anadolu Bölgesi Platoları.............................................................................53
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ..................................................................53
Ovalar ..............................................................................................................................53
Tektonik Kökenli Ovalar .........................................................................................54
Flüvyal Kökenli Ovalar............................................................................................55
Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topoğrafya) ................................................................56
Akarsu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................56
Akarsu Biriktirme Şekilleri .....................................................................................57
Karstik Topoğrafya Şekilleri .........................................................................................58
Karstik Aşınım Şekilleri ..........................................................................................59
Karstik Biriktirme Şekilleri .....................................................................................61
İçindekiler
ix
Kıyı Topoğrafyası ...........................................................................................................61
Aşınım Şekilleri ........................................................................................................61
Birikim Şekilleri .......................................................................................................61
Volkan Topoğrafyası ......................................................................................................63
Kurak Bölge Topoğrafyası .............................................................................................66
Buzul Topoğrafyası ........................................................................................................66
TÜRKİYE'NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ ......................................................................69
Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ..........................................69
Türkiye İklimini Etkileyen Yerel (Bölgesel) Faktörler ...............................................72
Türkiye’de İklim Elemanları ..........................................................................................75
Sıcaklık ......................................................................................................................75
Nemlilik ve Yağış ......................................................................................................77
Basınç ve Rüzgârlar ..................................................................................................79
Türkiye’de İklim Tipleri .................................................................................................80
Akdeniz iklimi ..........................................................................................................80
Karadeniz İklimi ......................................................................................................81
Marmara iklimi ........................................................................................................81
Karasal iklim .............................................................................................................81
Kaynakça .........................................................................................................................83
TÜRKİYE'NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ .....................................................85
Giriş ........................................................................................................................................85
Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri .....................................................................86
Türkiye Akarsularının Rejimleri ..................................................................................87
Türkiye’nin Hidrografya Havzaları ..............................................................................89
Türkiye Gölleri................................................................................................................92
Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ................................................................93
Türkiye’nin Yer Altı Sulari ve Kaynakları ....................................................................97
Kaynakça............................................................................................................................. 101
TÜRKİYE TOPRAKLARI ............................................................................................... 105
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler......................................................................... 105
Başlıca Toprak Türleri................................................................................................. 107
Yerli Topaklar ............................................................................................................... 107
Taşınmış Topraklar ..................................................................................................... 111
Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları .................................................................. 111
x
Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği
Kaynakça............................................................................................................................. 113
TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ......................................................... 115
Giriş ..................................................................................................................................... 115
Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları ........................................................................ 117
Ormanlar................................................................................................................ 117
Çalı Toplulukları ................................................................................................... 125
Ot Toplulukları ...................................................................................................... 127
Kaynakça............................................................................................................................. 129
III. BÖLÜM
TÜRKİYE'DE DOĞAL AFETLER
Giriş ..................................................................................................................................... 131
A- Yer Kökenli Doğal Afetler ........................................................................................... 132
Deprem ........................................................................................................................ 132
Tsunami ........................................................................................................................ 141
Volkan Püskürmesi .......................................................................................................... 142
Heyelan ......................................................................................................................... 143
Kaya Düşmesi ............................................................................................................. 145
Çamur Akıntısı ............................................................................................................ 146
B- Atmosfer Kökenli Doğal Afetler................................................................................. 147
Sel – Su Baskını............................................................................................................ 148
Tipi-Aşırı Kar............................................................................................................... 150
Çığ ................................................................................................................................. 151
Dolu .............................................................................................................................. 153
Sis-Pus........................................................................................................................... 154
Don ............................................................................................................................... 155
Fırtınalar ....................................................................................................................... 157
Tornado (Hortum) ................................................................................................... 157
Yıldırım Düşmesi ........................................................................................................ 159
Kuraklık ........................................................................................................................ 161
Orman Yangınları....................................................................................................... 163
İklim Değişiklikleri ..................................................................................................... 163
B- Doğal Afetlerin Sonuçları ........................................................................................... 165
Kaynakça............................................................................................................................. 168
İçindekiler
xi
IV. BÖLÜM
TÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI
TÜRKİYE’NİN NÜFUSU ................................................................................................ 171
Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları ........................................................................ 171
Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ........................................................................ 173
Nüfus Artışı ........................................................................................................... 173
Nüfus Artışının Nedenleri ................................................................................... 176
Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar....................................................... 178
Türkiye’de Nüfusun Dağılışı ....................................................................................... 179
Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı .......... 179
Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ................................................................................ 181
Türkiye Nüfusunun Özellikleri ................................................................................. 185
Nüfusun Yaş Yapısı................................................................................................ 185
Nüfusun Cinsiyet Yapısı ....................................................................................... 188
Nüfusun Eğitim Durumu..................................................................................... 190
Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı .......................................................................... 191
Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus............................................................................. 193
Türkiye’de Nüfus Hareketleri ..................................................................................... 195
İç Göçler ................................................................................................................. 196
Dış Göçler .............................................................................................................. 199
Kaynakça............................................................................................................................. 204
TÜRKİYE'DE YERLEŞME .............................................................................................. 207
GİRİŞ................................................................................................................................... 207
Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması ................................................................. 208
TÜRKİYE’DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ ............................................................... 210
Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler ......................................................................... 210
Tarihî Çağlarda Yerleşmeler ....................................................................................... 214
TÜRKİYE’DE KIR YERLEŞMELERİ ............................................................................. 219
Köyden Küçük Yerleşmeler ........................................................................................ 219
Yayla Yerleşmeleri ................................................................................................. 219
Kom Yerleşmeleri .................................................................................................. 220
Dam Yerleşmeleri .................................................................................................. 220
Mahalle Yerleşmeleri ............................................................................................ 221
Çiftlik ...................................................................................................................... 221
Kışla Yerleşmeleri .................................................................................................. 222
Saya Yerleşmeleri ................................................................................................... 222
xii
Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği
Mezra Yerleşmeleri................................................................................................ 223
KÖY YERLEŞMELERİ ............................................................................................... 224
Köy .......................................................................................................................... 224
Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ............................................................................ 226
Adlarına Göre Köyler ........................................................................................... 226
Nüfuslarına Göre Köyler ...................................................................................... 226
Yerleşme Dokularına Göre Köyler ...................................................................... 226
Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler .......................................................... 227
Kasaba Yerleşmeleri .............................................................................................. 228
Köy-Kent ................................................................................................................ 229
Türkiye’de Şehir Yerleşmeleri ........................................................................................... 231
Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri .................................................................... 231
Kent Tanımı ........................................................................................................... 231
Kentlerin Sınıflandırılması......................................................................................... 231
Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ................................................ 233
Tarım Kentleri ....................................................................................................... 233
Sanayi Kentleri....................................................................................................... 233
Ticaret Kentleri...................................................................................................... 234
Liman Kentleri ...................................................................................................... 234
Maden Kentleri...................................................................................................... 234
Asker (Garnizon) Kentleri .................................................................................. 234
Turizm Kentleri ..................................................................................................... 235
Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar ................. 235
Türkiye’de Mesken Tipler ........................................................................................... 237
Ahşap Meskenler ................................................................................................... 237
Taş Meskenler ........................................................................................................ 237
Toprak Evler........................................................................................................... 238
Diğer Meskenler .................................................................................................... 238
Kaynakça............................................................................................................................. 240
V. BÖLÜM
TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI
TÜRKİYE'DE TARIM VE HAYVANCILIK .................................................................. 246
1. TÜRKİYE’DE TARIM .................................................................................................. 246
A- Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ................................................................ 246
I. Doğal faktörler ................................................................................................... 246
İçindekiler
xiii
II. Beşeri Faktörler ................................................................................................ 248
B- Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ....................................................... 252
C- Türkiye’de Bahçe ve Tarla Kültürler ..................................................................... 253
1-Tahıllar ............................................................................................................... 253
2- Sanayi Bitkileri .................................................................................................. 257
3- Yağlı Tohumlu Bitkiler ..................................................................................... 260
4- Meyveler ............................................................................................................ 263
5- Yem Bitkileri...................................................................................................... 266
6- Sebzeler .............................................................................................................. 267
7- Seracılık ............................................................................................................. 269
Türkiye’de Tarımın Sorunları ..................................................................................... 269
2. TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK ................................................................................... 270
A. Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ............................ 271
B. Türkiye’nin Hayvan Varlığı .................................................................................... 274
1. Küçükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 274
2. Büyükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 275
3. Kümes Hayvancılığı .......................................................................................... 276
4. Arıcılık ve İpek Böcekçiliği .............................................................................. 277
5. Su Ürünleri ........................................................................................................ 277
Türkiye’de Balıkçılığın Sorunları ............................................................................... 279
Kaynakça............................................................................................................................. 280
TÜRKİYE'DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI ....................................... 283
Madenler............................................................................................................................. 283
Metalik Madenler ........................................................................................................ 284
Demir...................................................................................................................... 284
Krom ....................................................................................................................... 285
Boksit ...................................................................................................................... 285
Bakır........................................................................................................................ 285
Manganez ............................................................................................................... 286
Kurşun ve Çinko ................................................................................................... 286
Volfram (Tungsten) .............................................................................................. 286
Altın ve Gümüş ..................................................................................................... 287
Metal Dışı Madenler ................................................................................................... 287
Bor Minerali .......................................................................................................... 287
Fosfat....................................................................................................................... 289
Tuz........................................................................................................................... 289
xiv
Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği
Kükürt..................................................................................................................... 289
Barit ........................................................................................................................ 290
Asbest ..................................................................................................................... 290
Mermer ................................................................................................................... 290
Enerji Kaynakları ....................................................................................................... 290
Tükenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................... 291
Taş Kömürü (Maden Kömürü) ........................................................................... 291
Linyit ....................................................................................................................... 291
Petrol....................................................................................................................... 292
Doğal Gaz............................................................................................................... 293
Nükleer Enerji ....................................................................................................... 294
Yenilenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................. 294
Hidrolik Enerji ...................................................................................................... 294
Rüzgâr Enerjisi ...................................................................................................... 295
Güneş Enerjisi ....................................................................................................... 296
Jeotermal Enerji..................................................................................................... 296
Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ............................................................................. 297
Kaynakça............................................................................................................................. 298
TÜRKİYE'DE SANAYİ..................................................................................................... 301
Giriş ..................................................................................................................................... 301
A. Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ................................. 302
1. Hammadde ........................................................................................................ 302
2. Enerji ................................................................................................................. 304
3. Sermaye .............................................................................................................. 306
4. İş gücü ................................................................................................................ 307
5. Pazar ................................................................................................................... 308
6. Ulaşım ................................................................................................................ 309
7. Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi.................................................................... 310
8. Diğer Faktörler .................................................................................................. 310
B. Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ......................................................... 311
1. Devletçilik Döneminde Sanayileşme (1933-1939) ....................................... 314
2. İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme (1939-1961) ........ 316
3. Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri........................................ 318
a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1963-1967)
Sanayileşme............................................................................................................ 318
İçindekiler
xv
b. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1968-1972)
Sanayileşme............................................................................................................ 319
c. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1973-1977)
Sanayileşme............................................................................................................ 319
d. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1979-1983)
Sanayileşme............................................................................................................ 320
e. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1985-1989)
Sanayileşme............................................................................................................ 320
f. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1990-1994)
Sanayileşme............................................................................................................ 321
g. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde(1996-2000)
Sanayileşme............................................................................................................ 321
h. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2001-2005)
Sanayileşme............................................................................................................ 322
ı. Dokuzuncu Kalkınma Planı Döneminde (2007-2013) Sanayileşme .......... 323
i. Onuncu Kalkınma Planı Döneminde (2014- 2018) Sanayileşme ............... 323
C. TÜRKİYE’DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI .................................................... 324
1. Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ............................................................................... 327
2. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi........................................................... 334
2.1. Pamuklu Dokuma Sanayi ............................................................................. 334
2.2. Yünlü Dokuma Sanayi................................................................................... 335
2.3. Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ................................................................ 335
2.4. Tabii ve Suni İpek İpliği ve Dokuma Sanayi ............................................... 336
2.5. Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi.............................................................. 336
2.6. Halı, Kilim ve Benzeri Eşya Sanayi .............................................................. 337
2.7. Deri ve Mamulleri Sanayi ........................................................................... 337
3. Orman Ürünleri Endüstrisi ............................................................................ 338
4. Kağıt Sanayi ...................................................................................................... 339
5. Kimya Sanayi ..................................................................................................... 340
6. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ...................................................................... 342
7. Metal Ana Sanayi .............................................................................................. 343
8. Metal Eşya, Makine ve Ulaşım Araçları Sanayi ............................................ 344
D. TÜRKİYE’DE SANAYİNİN DAĞILIŞI ............................................................. 346
Kaynakça............................................................................................................................. 350
TÜRKİYE'DE ULAŞIM.................................................................................................... 353
A- Kara yolu Ulaşımı ........................................................................................................ 357
B- Demir yolu Ulaşımı...................................................................................................... 361
xvi
Türkiye Coğrafyası ve Jeopoliği
C- Deniz yolu Ulaşımı ...................................................................................................... 364
a. Başlıca Limanlarımız .............................................................................................. 365
b. Ticaret Filomuz ....................................................................................................... 367
D- Hava yolu Ulaşımı ....................................................................................................... 368
E- Boru Hatları .................................................................................................................. 372
F- İletişim ........................................................................................................................... 375
TÜRKİYE'DE TURİZM ................................................................................................... 377
A. Türkiye’de Turizmi Etkileyen Faktörler ............................................................... 379
B. Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ............................................................... 380
1. Doğal Güzellikler .............................................................................................. 381
2. Tarihî Değerler .................................................................................................. 386
C. TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ, ÖNEMİ VE
SORUNLARI...................................................................................................................... 388
Kaynakça............................................................................................................................. 390
TÜRKİYE'DE TİCARET .................................................................................................. 393
Giriş ..................................................................................................................................... 393
1. İç Ticaret .................................................................................................................. 394
2. Dış Ticaret ................................................................................................................ 395
3. Transit Ticaret.......................................................................................................... 400
Kaynakça............................................................................................................................. 401
VI. BÖLÜM
TÜRKİYE'NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI
1- Çevre Sorunlarının Tanımı ......................................................................................... 403
2- Başlıca Çevre Sorunları ................................................................................................ 404
A- Yanlış Arazi Kullanımı .......................................................................................... 407
B- Hava Kirliliği........................................................................................................... 409
C- Su Kirliliği ............................................................................................................... 413
D- Toprak Kirliliği....................................................................................................... 419
E- Radyoaktif Kirlenme ............................................................................................. 423
F- Gürültü Kirliliği ...................................................................................................... 424
G- Görüntü Kirliliği .................................................................................................... 426
Kaynakça............................................................................................................................. 427
I. BÖLÜM
TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU,
SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ
Prof. Dr. İbrahim GÜNER
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim
TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU
Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, denizlere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir. Bir yerin
coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır.
Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üzerindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o
ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, denizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke
gruplarına göre konumunu ifade eder.
Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple
coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da bölgelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu
benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî
özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolojik ilerlemelere göre zamanla değişir.
Matematik Konum
Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º
doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç noktası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06’ kuzey enlemi); güney uç noktası
ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º
2
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
51’)’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir
bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta
kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney kesiminde yer alır.
Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yeri
Gökçeada’daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40’ doğu boylamı) ile Küçük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak
noktasındaki Dil Ucu (44º 48’ doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç
noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) rasathanesinden geçen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımküreye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir.
Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir.
Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında kendini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bunun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman
farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulunduğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4’ = 76’). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin,
Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İzmir’den bir saat kadar daha önce doğar
ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar,
sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde,
karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve
Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmıştır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir.
Buna göre Türkiye’de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa
Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği
3
saatinden 1 saat ileridir. Ancak yazın, güneş ışığından daha fazla yararlanmak için
ortasından 45. meridyeninin geçtiği 3 numaralı saat dilimi kullanılır. Buna göre
de Türkiye’nin ulusal saati, Batı Avrupa’dan 3 saat ileri, Orta Avrupa’dan ise 2 saat
ileri olur.
Özel Konum
Türkiye, Kuzey Yarımküre’de “Eski Dünya Karaları” adı verilen Asya, Avrupa
ve Afrika kıtalarının ortasına yakın bir yerdedir (Harita 2). Bu nedenle Türkiye,
hem Asya ve Avrupa, hem de Afrika ülkelerine yakındır. Ülkemiz bu özel konumu
ile bir yandan Güneybatı Asya ülkeleri içinde yer alırken, bir yandan da Trakya
toprakları nedeniyle, bir Avrupa ülkesi durumundadır. Akdeniz Havzası’nda bir
Akdeniz ülkesi olduğu için, hem Avrupa, hem Asya, hem de Kuzey Afrika ülkeleriyle ilişkilidir. Bu konumunun ekonomiyi canlandırıcı etkisi çok önemlidir.
Türkiye pazar olarak önemli olanaklar taşıyan ülkelerle kolaylıkla ilişki kurabilir.
Harita 1.2. Türkiye’nin özel konumu
4
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
Türkiye’nin özel konum bakımından çok önemli sonuçları olan bir başka
özelliği de, büyük kara kütleleri içinde yer almakla birlikte, aynı zamanda denizlerle çevrili bir ülke oluşudur. Atlas Okyanusu’nun bir uzantısı olan Akdeniz, onun
Eski Dünya Karaları içine sokulan uzantıları durumunda olan Ege, Marmara denizleri ve Karadeniz’le komşudur. Bu durum, Türkiye’nin dünyanın öbür yerleriyle ilişkisini kolaylaştırmıştır. Çevremizdeki denizler, yurdumuzun iklimini de
çok olumlu şekilde etkilerler. Türkiye’nin güneyinde çok geniş çöl alanları yayılır.
Oysa yurdumuz, çevresindeki denizler ve yüksek engebeleri sayesinde yeterince
yağış alır. Yine bu sayede Türkiye, bütün Ortadoğu’nun orman, akarsular, göller,
hidroelektrik üretim gücü bakımlarından en zengin, en şanslı ülkesidir. Ayrıca
çevremizdeki denizler, su ürünleri üretimi ile kıyı ve plaj turizmi açısından da
ülkemiz için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır.
Türkiye’nin özel konumundaki bir başka önemli özellik ise, ülkenin kimi
önemli yollar üzerinde yer almasıdır. Bu yollardan biri, eski çağlardan beri çeşitli uygarlıkların merkezi olan Akdeniz ülkeleriyle Çin ve Hindistan gibi Uzakdoğu Asya ve Güney Asya ülkelerini birbirine bağlayan “İpek Yolu” ya da “Baharat
Yolu” olarak bilinen yoldur. Günümüzde bu yolların yerini modern karayolları
ve demiryolları almıştır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz deniz ulaşımı
açısından da oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle İstanbul ve Çanakkale
boğazları, Karadeniz’i Marmara, Ege ve Akdeniz üzerinden okyanuslara bağlayan
önemli deniz yollarıdır. Bunlar deniz ulaşımını ve deniz ticaretini canlandırarak
ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlar (Aras, Çalışkan, 2003: 133-134).
Türkiye; değişik siyasî, ekonomik ve kültürel yapıya sahip olan sekiz ülke ile
sınır komşusudur. Bu ülkelere açılan gümrük kapılarından yapılan karayolu taşımacılığı ve ticaret, ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır.
Ülkemizin özel konumunun bu üstünlüğü Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Orta Asya’daki Türk cumhuriyetleri ile olan ilişkilerimizin gelişmesine ortam hazırlamaktadır.
Türkiye, önemli enerji ve yer altı kaynaklarının olduğu alanlara yakın bir konumdadır. Ortadoğu petrol kaynakları, Orta Asya’daki petrol ve doğal gaz kaynakları ile bunların nakledileceği enerji hatlarının ülkemizden geçmesi, ekonomimiz
üzerinde etkili olan unsurlardır.
Kültür bakımından da ülkemiz, farklı dinlere ve kültürlere sahip ülkeler arsında bir kültür köprüsü oluşturmakta ve birleştirici bir öneme sahip bulunmaktadır.
Türkiye Orta Asya, Balkanlar, Kafkasya, Doğu Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu
ülkelerinin arasında büyük bir pazarın merkezinde yer alır. Son yıllarda Avrupa,
Ortadoğu ve Karadeniz ülkeleriyle ilişkilerini geliştiren ülkemiz, çok önemli bölgesel bir güçtür. Önümüzdeki dönemde ise geniş bir coğrafyanın ticaret, finans,
üretim ve iletişim merkezi haline gelecektir.
Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği
5
Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu
Türkiye’nin genel görünümü, doğu-batı doğrultusunda uzanan ve boyu 1600
km eni de 600 km kadar olan bir dikdörtgen biçimindedir. Ama bu mesafeler yurdumuzun biçimi nedeniyle yer yer değişir. Bu durum, ülke şeklinin, geometrik
anlamda bir dikdörtgen olmasını önlemiştir (Harita 1.3). Yurdumuzun ortasından geçen 39º paraleli üzerinde 1 derecelik yayın uzunluğu yaklaşık 86 kilometredir. Buna göre Türkiye’nin batı (Baba Burnu) ve Doğu (Dil Ucu) uçları arasındaki uzaklık 86 x 19 = 1634 km’dir. Oysa Çeşme-Kapıköy (Heretli, Türkiye-İran
sınırında Kotur girişine 100 m) arasında bu uzunluk 1520 km’ye düşer (Doğanay,
1997: 89). Topraklarımızın en kuzey uç noktası (Sinop’ta İnce Burun, 42º 06’ kuzey
enlemi) ile Akdeniz’de en güney uç noktası olan Anamur Burnu (36º 01’ kuzey enlemi) arasında ise 666 km’lik bir uzaklık bulunmaktadır. Bu değerler, Mürşitpınar
(Suriye sınırında)-Giresun (Karadeniz kıyısında) arasında 500 km, Samsun-Topraktutan Köyü (Beysun) arasında 600 km ve Antalya-Karasu arasında ise 475 km
kadardır.
Harita 1.3. Türkiye’nin matematik konumu ve boyutları
Türkiye’nin alanı, farklı kaynaklarda değişik değerler olarak verilmektedir.
Ancak, en yeni değerler olduğu kabul edilen verilere göre Türkiye’nin alanı izdüşüm alanı olarak 779.452 km², yüzeyindeki tüm eğimli alanlarla birlikte gerçek
alan olarak ise 814.576 km² kabul edilmektedir (DİE, 1997: 5). İzdüşüm alanı olarak hesaplanan yüzölçümünün yaklaşık % 97’sini oluşturan 755.688 km²’si Asya
toprakları (Anadolu kesimi), yaklaşık % 3’ünü oluşturan 23.764 km²si de Avrupa
toprakları (Trakya kesimi) üstündedir. Gerçek yüzölçüm olarak verilen alanın ise
790.200 km²’si Asya’da, 24.378 km²’si ise Avrupa’dadır. Doğal göllerimiz yaklaşık
9464 km²’lik bir alanı kaplamaktadır. Yapay göllerin yüzölçümü ise 3251 km²’dir
(DİE, 1997: 14). Akarsu yatakları da dikkate alınırsa, Türkiye’de akarsu ve göllerin
toplam yüzeyi 15.000 km²’yi bulur (Doğanay, 1997: 92).
6
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
Bugün dünya karalar alanının yerleşilmiş olan yaklaşık 134,6 milyon km²’lik
bir kesimi üzerinde 194 bağımsız ülke vardır. Bu iki rakam birbirine oranlanırsa
her ülkeye hemen hemen 693.814 km² saha isabet etmektedir. Türkiye’nin yüzölçümü ise bu aritmetik ortalamaya yakındır. Buna göre Türkiye’nin orta büyüklükte bir ülke olduğu söylenebilir. Dünya ülkeleri arasında ülkemiz toprak genişliği
bakımından 32. sırada gelir. Ancak kıyaslama, Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri esas
alınarak yapılırsa, Türkiye’nin alan bakımından Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri arasında ön sıralarda yer aldığı anlaşılır. Gerçekten alan bakımından Türkiye, Rusya
Federasyonu hariç, Avrupa ülkelerinin her birinden daha büyük bir ülkedir. Danimarka (43.000 km²), Hollanda (41.000 km²), İsviçre (41.000 km²) ve Belçika
(31.000 km²) gibi bazı Avrupa ülkelerinin alanları ise belki Konya ilimizle (41.464
km²) karşılaştırılabilir. Ortadoğu ülkeleri arasında ise Suudi Arabistan (2,1 milyon
km²), İran (1,6 milyon km²), Mısır (1 milyon km²) hariç, bu bölgedeki 16 bağımsız
ülkenin, toprakları en geniş dördüncü ülkesidir. Yine 15 kadar Akdeniz havzası ülkesi arasında Cezayir (2,4 milyon km²), Libya (1,7 milyon km²) ve Mısır’dan sonra
Türkiye, dördüncü sırada yer alır.
Türkiye’nin alanı, sınır komşularımız olan sekiz ülkeden İran hariç, diğerlerinden daha büyüktür. Hatta Irak (438.446 km²), Suriye (185.180 km²), Yunanistan (131.944 km²) ve Bulgaristan (110.912 km²) gibi beş ülkenin toplan alanı
866.482 km² olup, Türkiye’nin gerçek alanından, ancak 51.904 km²’lik, yani % 6
oranında bir fazlalık gösterir.
2006 yılı tahminlerine göre Türkiye’nin nüfusu 73,3 milyondur (DİE tahminleri). Ülkemizin nüfusu, dünya nüfusunun % 1,1 kadarını oluşturmakta olup,
nüfus miktarı açısından Türkiye, dünyada 16. sırada yer almaktadır. 46 Avrupa
ülkesi arasında Türkiye, bu bakımından Rusya Federasyonu ve Almanya’dan sonra
üçüncü sırada gelmektedir. Komşuları arasında ise nüfusu en kalabalık olanıdır.
İran’ın nüfusu hemen hemen Türkiye kadardır. Nüfusumuz, diğer komşularımızın
nüfuslarının toplamına eşittir.
Türkiye’nin Sınırları
Türkiye doğuda Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) ve İran; güneydoğuda Irak; güneyde Suriye; batıda Yunanistan ve kuzeybatıda da Bulgaristan ile komşudur. Bugünkü millî sınırlarımızın başlıca özellikleri şöyle özetlenebilir:
1.
Türkiye sınırlarının toplam uzunluğu, 2753 km’si (% 24,8’i) kara sınırları, 8333 km’si (% 75,2’si) de deniz kıyıları olmak üzere, toplam 11.086
km’dir.
Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği
7
2.
Sınırlarının uzunluğu bakımından Türkiye, dünyanın sınırları en uzun
olan ülkeleri arasındadır.
3.
8333 km’lik kıyılarımızın, 6480 km’si (% 77,8’i) Anadolu kıyılarından;
786 km’si (% 9,4’ü) Trakya kıyılarından; 1067 km’si (% 12,8’i) de adalar
kıyılarından oluşmaktadır. 2805 km’yi bulan Ege Denizi kıyısı tüm Türkiye kıyılarının % 33,7’sini meydana getirmektedir.
4.
İran millî sınırımız dışındaki kara sınırlarımız, hemen tümüyle belirlenme tarihi yeni sınırlar olup, Lozan Barış Antlaşması sonucu çizilmiştir.
Bu antlaşma sırasında, bazıları da daha sonra kesinlik kazanmıştır (Doğanay, 1997: 98).
5.
Kara sınırlarımızdan, coğrafi anlamda, sadece İran ve Irak sınırları doğal
sınırlar niteliği taşımaktadır. Diğerleri ise yer yer bazı doğal engellerden
geçerlerse de, büyük bir çoğunluğuyla yapay sınır niteliği taşırlar.
6.
İran, Irak ve Yunanistan sınırlarımızda olduğu gibi kara sınırlarımızdan
bazıları aslında keyfi politik sınırlar olup, Türk yurdunun bütünlüğünü
ikiye bölmüştür. Örneğin, İran sınırı Azerbaycan Türk yurdunu, Irak sınırı Musul-Kerkük-Erbil ve dolayları Türk ülkesini, Yunan sınırı ise Batı
Trakya Türk ülkesini Anadolu Türklerinden ayırmıştır (Doğanay, 1997:
98-99).
Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları
Bu sınırlarımız, 1991 yılına kadar, Türkiye-Sovyetler Birliği sınırı olarak biliniyordu. Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucu, doğudan üç yeni komşumuz oluştu: Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti). Eski
Sovyetler Birliği ile olan bu sınırımız, millî kahramanlarımızdan Kazım Karabekir Paşa’nın komutasındaki kuvvetlerimizin Ermeni çetelerini mağlup etmesinden sonra, 16 Mart 1921’de Moskova Antlaşması ile çizildi.
Çoruh Irmağı’nın güneyindeki Sarp Köyü’nden başlayan, Arpaçay ve Aras Irmağı boyunca uzanarak Dil Ucu yöresinde İran sınırına kavuşan bu sınırın uzunluğu 610 km’dir.
Karadeniz kıyısındaki Sarp Köyü’nden (Türkiye’ye ve Gürcistan’a ait iki Sarp
köyü vardır) Aktaş (Hazapin) Gölü’nün güneydoğusundaki Başköy (bize ait) yakınlarına kadar uzanan Türkiye-Gürcistan sınırının toplam uzunluğu 276 km’yi
bulur. Bunun 128 km’si Acaristen Özerk Cumhuriyeti ile, geri kalan 148 km’si ise
Gürcistan iledir. Türkiye ile Acaristan sınırları, 16 Mart 1921’de Türkiye ile Rusya arasında Moskova Antlaşması ile çözülmüştür. Antlaşma gereğince, 28 Mart
8
Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği
1921’de Türk askeri kuvvetleri Acaristan’dan çekilmiş ve Acaristan toprakları Rusya Sovyet Cumhuriyetleri Birliği içine dahil edilmiştir. Bu sınırımız üzerinde, Sarp
(Artvin’de) ve Türkgözü (Ardahan’da) sınır kapıları bulunmaktadır.
Yaklaşık 316 km’lik Türkiye-Ermenistan sınırı, Başköy’ün kuzeydoğusundan
başlar ve genel olarak Arpaçay ve Aras vadilerini izleyerek Sürmeli Çukuru’nda
(Iğdır İli) onlara ait Arazdayan kasabası yakınlarında sona erer. Bu sınırımızda Akyaka ve Alican sınır kapıları bulunmaktadır. Ancak, her iki kapı da, Ermenistan’la
aramızdaki mevcut sorunlar nedeniyle, kapalı durumdadır.
Türkiye ile Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) sınırı Türkiye’nin en
kısa kara sınırını teşkil eder. Bu sınırımızın toplam uzunluğu ancak 18 km’yi bulur.
Sınır, Iğdır Dil Ucu adı verilen çıkıntıda Aras Irmağı boyunca devam eder. Nahcıvan, Ermenistan Koridoru nedeniyle, Azerbaycan’ın parçalanmış bir toprağıdır.
Türkiye’nin Azerbaycan ile olan kara bağlantısı, adı geçen koridorun bulunmasından dolayı kesintiye uğrar. Bu sınırımız üzerinde Umut gümrük kapısı bulunmaktadır.
İran Sınırı
454 km’lik Türkiye-İran sınırı, Türkiye-Nahcıvan-İran sınırlarının kesişme
noktasındaki Dil Ucu’ndan başlar ve Irak sınırının başladığı Şapatan (eski adı Kelşim) Geçidi’ne kadar uzanır. Türkiye sınırları arasında tek doğal sınır olarak kabul edilir ve IV. Murat zamanında, 1639’da Kasr-ı Şirin Antlaşması ile belirlenmiş
olup, bu sınırımızda daha sonraki yıllarda bazı düzeltmeler yapılmıştır. Dolayısıyla, millî sınırlarımızın politik açıdan en dengelisidir. Türkiye tarafındaki Van
Gölü havzası ile İran tarafındaki Urmiye Gölü havzasını birbirinden ayırır. Sınır,
bu iki su toplama havzasını birbirinden ayıran dağların, genellikle doruk noktalarından geçer. Türkiye ile İran sınır üzerinde, Kapıkule Sınır Kapısı’ndan sonra
ikinci işlek sınır kapımız olan Doğubayazıt-Gürbulak Sınır Kapısı bulunmaktadır.
Ayrıca, Van’da Kapıköy Sınır Kapısı ve Yüksekova’da Esendere Sınır Kapısı vardır.
Sınır, etnik açıdan aynı milleti ikiye böler. Çünkü İran Azerbaycanı (politik merkezi Tebriz) Türk nüfusun çoğunlukta olduğu bir Türk bölgesidir.
Irak Sınırı
Lozan görüşmelerinde söz konusu edilmesine rağmen, Türkiye-Irak sınırının
bugünkü statüsü, 1926 yılında kesinleşmiştir. Çünkü çok sayıda Türk’ün yaşamasına rağmen İngiltere, Musul ve Kerkük bölgesindeki petrol yataklarının Türkiye’ye
geçmesini istemiyor, bunun için direniyordu. Uzun süren görüşmelerden sonuç
alınamadı; bunun üzerine işin çözümü, o zamanlar Birleşmiş Milletler durumundaki “Cemiyet-i Akvam”ın (Milletler Cemiyeti) hakemliğine bırakıldı. Ama bu
kuruluşun kararı aleyhimize oldu. Musul ve Kerkük bölgesi 1926’da imzalanan
antlaşma ile sınırlarımız dışında kaldı.
Türkiye’nin Coğra Konumu Sınırları ve Jeopoli ği
9
Yaklaşık 331 km uzunluğunda olan Türkiye-Irak sınırı, Şapatan Geçidi’nin
güneyinden başlar ve Hakkâri Yöresi’ndeki yüksek ve dağlık bir kesimden geçerek Habur Çayı’nın Dicle Nehri’ne katıldığı noktada sona erer. Bu sınırımızın 107
km’lik bir bölümü akarsuların vadilerinden, 224 km’lik bir bölümü ise Türkiye
kesimindeki çok sarp ve engebeli bir arazinin güney bölümündeki dağlık yörelerden geçmektedir. Irak’la olan sınırımız üzerinde Habur Gümrük Kapısı bulunmaktadır. İstanbul-Bağdat yolu üzerinde bulunan bu gümrük kapısı, Irak’ı Avrupa
ülkelerine bağlayan yolun giriş-çıkış kapısı durumundadır.
Suriye Sınırı
Suriye ile olan sınırımız, Sakarya zaferinden sonra 1921’de Fransızlarla imzalanan Ankara Antlaşması ile belirlendi. Bu antlaşmada, halkın çoğu Türk olan
Hatay sınırlarımız dışında kalıyor, ama özel bir yönetime kavuşuyordu. Hatay
1938’de bağımsızlığını elde etti; 1939’da da Anayurtla birleşme kararı aldı. Böylece
bugünkü Türkiye-Suriye sınırı belirlenmiş oldu.
Kara sınırlarımızın en uzun bölümünü ve yaklaşık % 32’sini oluşturan Suriye sınırı 877 km uzunluğundadır. Önemli bir bölümü Bağdat Demiryolu’nun
hemen güneyini izleyen bu sınır, Güvercinkaya’da Akdeniz kıyılarına ulaşır. Dicle
Nehri’nin vadi yatağını izleyen yaklaşık 36 km’lik bölüm dikkate alınmazsa, hemen hiçbir doğal engele dayanmaz. Dolayısıyla, bütünüyle bir yapay sınır özelliği
taşır. Bu sınırımızda 13 tane gümrük kapısı vardır. Bunların başlıcaları ise Cilvegözü, Öncüpınar, Akçakale ve Cizre’dir.
Bulgaristan Sınırı
Bulgaristan’la olan sınırımız Lozan Antlaşması (24 Temmuz 1923) ile belirlenmiştir. Karadeniz kıyısındaki Mutludere (eski adı Rezve) ağzında başlayarak Edirne’nin kuzeybatısına kadar uzanan bu sınırımızın uzunluğu 269 km’dir.
Sadece politik bir sınır olup, belirgin doğal engellerden geçmez. Bununla birlikte, Türkiye-Bulgaristan sınırı, Türkiye için çok büyük bir stratejik önem taşır.
Bulgaristan’ın ülkemize açılan Meriç oluğu, Avrupa ve Güneybatı Asya arasında,
Anadolu üzerinden işlemekte olan, demir ve karayollarının giriş-çıkış kapısıdır.
Türkiye-Yunanistan ve Bulgaristan sınırlarının kesişme noktasında Kapıkule
Gümrük Kapısı vardır. Edirne kentine 18 km kadar uzaklıktaki bu gümrük kapısı, Türkiye’nin en işlek ve en önemli gümrük kapısıdır. Türkiye, demiryolu ve
karayoluyla, bu kapıdan Avrupa’ya açılır. Aynı yollardan, Avrupa da Türkiye ve
Güneybatı Asya’ya bağlanır.
Diğer gümrük kapısı, Kırklareli-Burgaz arasındaki karayolunun geçtiği Aziziye sınır kapısıdır. Bu kapı, çoğu kaynakta, Dereköy sınır kapısı olarak geçer.
Download