1880`li Yıllarda Hemavend Aşireti ve Osmanlı Devletinin

1880’li Yıllarda Hemavend Aşireti
ve Osmanlı Devletinin Hemavendliler ile İlgili Faaliyetleri
Ali GÖZELLER

GİRİŞ
Osmanlı Devletinin doğuya yönelişi Yavuz Sultan Selim döneminde gerçekleşti.
Anadolu’nun doğusu, güneydoğusu, Suriye, Mısır ve Hicaz bu zamanda Osmanlıya geçti.
Irakta ilk Osmanlı hâkimiyeti de bu dönemde tesis edilmiştir. Irak’ta tam hâkimiyet ise
Kanuni Sultan Süleyman’ın 1533-1535 yıllarındaki Irakeyn Seferi ile olmuştur.1
Yavuz döneminde Irak’taki yerel emir ve şeyhlerin nüfûzuna itaat ve vergi şartıyla
dokunulmamıştır; bunların varlığı 1830 ve 1850’li yıllara kadar sürmüştür. Kanûnî
döneminde Irak Musul, Şehrizor, Bağdad, Basra ve el- Ahsa eyaletlerinden oluşuyordu.
Irak’ın yönetim merkezi Bağdad Eyaleti idi2 ve XIX. yüzyılda da Bağdad, bölge yönetiminin
merkezi olmaya daha sonra da devam etmiştir.3
Bölgedeki yerel güçlerin ortadan kaldırılması merkezileşme faaliyetlerinin Irakta da
uygulanmasıyla olmuştur. Burada merkezileşmenin idari alandaki ilk uygulaması 1749
yılından beri devam eden Bağdad Eyaletindeki Memlûk valiler dönemine 1831 yılında son
verilmesi olmuştur. Bu hususta ilk teşebbüsü II.Mahmud (1808-1839) yapmıştı. Fakat yine de
* Bu metin, 2002 yılında Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakınçağ Tarihi bilim dalında
bir arşiv çalışması ödevi olarak hazırlanmıştır. Bu nedenle arşiv evrakı odaklı ve diğer kaynaklarla değinilen
hususların sınırlı tutulduğu bir çalışma olmuştur.
1
Feridun Emecen, “Irakeyn Seferi”, DİA, Cilt 19, s.116-117.
2
Sinan Marufoğlu, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak (1831-1914),İstanbul 1984.
3
Zekeriya Kurşun, “Necid ve Ahsaʾda Osmanlı Hâkimiyeti”, TTK, Ankara 1998. Osmanlı merkezinin 1871’de ve
sonrasında Necidʾdeki duruma Bağdat aracılığıyla müdahale ettiği görülüyor.
1813 yılında yeni bir Memluk valiyi, Davud Paşa’yı Vali olarak atadı.4 Davud Paşa’nın 18281829 Osmanlı-Rus Savaşı için istene vergiyi göndermemesi ve Sadık Efendiyi öldürtmesi
nedeniyle 1831 yılında azledilmesiyle Bağdad’da Memluk valiler dönemi sona ermiştir.5
1831’de Bağdad’a merkezden kölemen olmayan bir valinin atanmasını 1834’de,
Bağdat’ta ki Memluk valiler zamanında Musul’da bulunan Celîlîler’e son verilmesi takip
etti.6 Son aşama ise Süleymaniye şehrindeki Baban Paşalarının hâkimiyetine 1850 yılında son
verilmesiydi. Bundan sonra Kerkük- Süleymaniye bölgesinde yeni yerel güç olarak
Berzencîler temayüz ediyordu.7
Merkezileşme sonrası bölgedeki temel sorun aşiretlerdir.8 Göçebe hayat yaşayan
aşiretler hem asayişe hem devletin gelir kaynaklarına zarar veriyorlardı ve hem de bunlardan
vergi almak zor oluyordu.
Bu çalışmada Süleymaniye Sancağı sınırları içinde yaşayan Hemavend aşiretinin
1880’li yıllardaki faaliyetleri ve Osmanlı Devletinin tavrı ele alınmaya çalışılacaktır. Bu
aşiret, Osmanlı – İran sınırındaki bu bölgede asayişi ihlal ederek kaynaklarda da açıkça
belirtildiği gibi yaşamlarını eşkıyalıkla sürdürüyorlardı.
Araştırma eserlerde konuyla ilgili verilen bilgiler çoğunlukla aynı. Esas bilgi içeren
kaynaklardan birisi Musul Vilayet Salnameleridir. Salnameler bölgenin idâri ve sosyal yapısı
hakkında birçok bilgi içeriyor. Salnamelerde Hemavendler hakkında verilen bilgiler az olsa
da önemli bilgilerdir. Diğer bir kaynak eser Mehmed Hurşid Paşa’nın Seyahatname-i
Hudud’udur. Osmanlı- İran Tahdid-i Hudud Komisyonunda görevli olan müellif Komisyonun
1848-1852 yıllarında Osmanlı-İran sınırı ve çevresi hakkında gördüğü ve duyduğu bilgileri
aktarmaktadır.9 Bunların dışında diğer eserlerden ve arşiv malzemesinden faydalanılmıştır.
4
Robert Mantran, “ Irak: XVI.-XVIII. Yüzyıllarda”, DİA, Cilt 19, s.91-93.
Zekeriye Kurşun, “Davud Paşa, Kölemen”, DİA, Cilt 9, s.38-39.
6
Gökhan Çetinsaya., “Irak”, DİA, Cilt 19 , s.93-95;
7
Minorsky, “Baban”,İA, Cilt 11, s.200-201.
8
Gökhan Çetinsaya., “II.Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da tarikat, aşiret ve siyaset”, Divan Sayı 7, 1999,
s.153-168.
9
Seyahatnâme-I Hudûd hakkında bir değerlendirme için bkz. Zekeriya Kurşun, “Mehmed Hurşid Paşa’nın
Seyahatnâme-i Hudûd Adlı Eserine Göre XIX. Yüzyıl Ortalarında Bayezid Sancağı”, Türk Kültürü İncelemeleri
Dergisi 2, İstanbul 2000, s.101-122; Tahdîd-i Hudûd Komisyonu’nun çalışmaları için bkz.Mohammad Reza
Nasiri, Nasireddîn Şah Zamanında Osmanlı-İran Münâsebetleri (1848-1896), Instıtute for The Study of
Languages and Cultural of Asia and Africa, 1991, s.11-59.
5
2
HEMAVEND AŞİRETİ
İdari Saha: Süleymaniye Sancağı
Süleymaniye Sancağı Şehrizor Vilayetine bağlıydı sonra ise Musul Vilayetine
bağlanmıştır. Sancağın bağlı bulunduğu Şehrizor eyaleti, Irakʾın kuzeyinde ve İran
sınırındaydı. Hurşid Paşa Şehrizor’un sınırları hakkında şu bilgileri verir: “Şehrizor Eyâleti
şimâlen Musul ve Hakkâri Eyâletleri arâzisiyle ve garben Dicle nehri ile ve cenûben Bağdad
Eyâleti ile ve şarken İran memâlikiyle mahdûd olarak kürsi-i hükûmeti Musul’a otuzaltı ve
Bağdadâ kırk dokuz saat mesâfede bulunan Kerkük şehridir ki berren Musul’dan Bağdad’a
giden yol üzerinde vâki‛dir.” Hurşid Paşa buradaki sancakların bazen ayrı ayrı Bağdad
Eyâletine mülhak olarak bazen de hepsinin “müstakil bir eyâlet i‛tibâr olunarak”
yönetildiğini söyler10
Hurşid Paşa Süleymaniye Sancağının güneyinde Zuhab Sancağı (Bağdad’a tabi iken
İran’ın tasarrufunda olduğundan münazaalı) ile Zengibad Nahiyesi, kuzeyinde Köysancak
Kazası, batıda Kerkük ve Altınköprü Kazaları, doğusunda ise İran’a ait Avrama, Merivan,
Sakız, Hurhure ve yine İran’ın elinde olmasına rağmen münazaalı olan Bâne ve Serdeşt
mahalleri ile çevrili olduğunu söyler.11 Buna H.1320 tarihli Musul Salnamesiʾndeki verilen
benzer bilgileri de ekleyince Süleymaniyeʾnin Kerkük Sancağı ile İran arasında sınırda
olduğu daha da açıklık kazanıyor12. Şehrin kurucuları 1699-1850 arası burada varlıklarını
Osmanlıya bağlı olarak devam ettiren Baban Paşalarıdır.
Hurşid Paşa, “70-80 sene evveline kadar Karaçavlı kasabası hükûmet merkezi iken
Baban Paşalarından Süleyman Paşa Süleymaniye kasabasını bina ederek burasını hükûmet
merkezi yaptı” demektedir.13 Minorsky ise 1784’lere doğru İbrahim Paşa tarafından Melikkendi(Hindi) köyü yerine kurulduğunu ve ismini Bağdad Valisi Süleyman Paşadan (17801802) aldığını yazmaktadır.14
H.1312 tarihli salnamede Süleymaniye Sancağının liva merkezi dışında livanın
Gülanber, Mereke ve Baziyan isimli üç kazasının olduğu görülmektedir.15Bunlardan Baziyan
10
Mehmed Hurşid Paşa, Seyahatnâme-i Hudûd, Çeviriyazı: Alaattin Eser, Simurg, İstanbul 1997, s.168.
Mehmed Hurşid Paşa, a.g.e.,s.171.
12
1325 Musul Vilayet Salnamesi s.227.
13
Mehmed Hurşid Paşa, a.g.e.,s.171.
14
Minorsky, “Baban”,İA,Cild 11, s.200-201.
15
H.1310 Musul Vilayet Salnamesi, s.212-218.
11
3
Kazası Kerkük ile Süleymaniye arasında yer almaktaydı ve Hemavendlerin yaşadığı bölge
olan Cemcemal’in merkeziydi.
Şemseddin Sami Kamusu’l-Alam’da Baziyan Kazası hakkında “Musul Vilayetinin
Süleymaniye Sancağında ve Süleymaniye şehrinin üç kilometre şimal-i garbisinde kaza
merkezi olub, Dicleye tabi bir küçük nehrin kenarında ve Süleymaniye’den Altınköprüʾye
giden yolun üzerinde vaki’dir” der. Nüfusunun 3000 civarında olduğunu söyleyen müellif
arazisinin dağlık, taşlık ve mahsulatın az olduğunu söyler.16 H.1312 tarihli Salnamede kaza
merkezinde 1 askeri kışla, 1 telgrafhane, 1-2 dükkân, 1-2 kahvehane ile 65 hane olduğu
yazmaktadır. Buna göre Baziyan Kaza merkezinin nüfûsu 400 civarında olsa gerek. 17H.1225
s,Salnamesinde ise burada 1 telgrafhane, 1 Hükümet konağı, 1-2 kahvehane ile 100-150 hane
olduğu belirtilmektedir. Ayrıca “buranın ahali-i meskenesi Hemavend Aşiretidir”
denmekte.18 H.1330 tarihli Salnamede ise Baziyan kazasının 70 kurası olduğu ve
Hemavendlerin ikişer-üçer hâne olarak 50-60 kurada ikamet ettikleri belirtilmektedir.19
Hemavendlerin Kökeni
Hurşid Paşa yaylamak için Kuzey Irak’tan İran’a giden olarak kaydettiği on bir
aşiretten birisini “Lek ve Ahmed-i Vend” olarak yazar ve hane sayısını 200 olarak verir.
Derviş Paşa ise “Süleymaniyede İlgavâre Demekle Maruf Tevâ’if “ başlığı altında on iki aşiret
ismi verir. Bu isimlerden on bir tanesi yazılışlarında farklılıklar olmakla birlikte Hurşid
Paşa’nın verdiği isimlere tekabül ettiği anlaşılıyor. Derviş Paşa’nın listesinde fazladan 500
haneli “Kelâlî” tâifesinin ismi geçmektedir ve Hurşid Paşa’nın “Lek ve Ahmed-i Vend”
olarak kaydettiği 200 hanelik tâifeye karşılık olarak Derviş Paşanın verdiği isimler arasında
bu isim “Ahmed-Vend” şeklinde geçmektedir ve hane sayısı 300 olarak verilmektedir.20
Hurşid Paşa eserinde Ahmed-vend Taifesinden bahsederken düştüğü derkenarda “işbu
Ahmed-vend Taifesi Hemavend ıtlak olunmağla şerh verildi” demektedir. Ayrıca yine İran’a
16
Şemseddin Sami, Kamusu’l-A‘lam,2. Cild, İstanbul 1316, s.1195-1196.
1312 H. Musul Vilayeti Salnamesi.s.329-330.
18
1325 H Musul Vilayeti Salnamesi. s.231.
19
1330 H. Musul Vilayeti Salnamesi s.336.
20
Mehmed Hurşid Paşa, a.g.e.,s.184
; Derviş Paşa, Devlet-i Aliye ile İran Devleti Beyninde Olan Hududun
Layihasıdır, Matba‛a-i Âmire, 6 Rebiyülevvel 1287, s.60.
17
4
yaylamaya giden aşiretlerden bahsettiği yerde “Kelâlî tâ’ifesinden başka cümlesi” demesi de
“Lek”den kastının Kelâlî olabileceğini düşündürüyor.21
Hemavendler, 1180-1190 yıllarında İran’dan gelmişler ve Baziyan Kazasına
yerleşmişlerdir.22 Bu bilgilerden aşiretin İran Kürtleriyle köken itibariyle bir alakası olduğu
ortaya çıkıyor. Aşâʾirîn ve Muhâcirîn Müdiriyyet-i Umûmiyyesi’nin 1334 ( 1915/1916)
yılında yayınladığı Alman Dr.Friç’in Kürdler isimli kitabında İran Kürtlerinin anlatıldığı
bölümde Lek Aşiretinin 18 zümresinden birisinin ismi olarak Ahmed-vend zikrediliyor.
Musul Vilayetlerindeki Kürd aşiretlerini Bilbâşî, Yezîdî ve Hemavend olarak üçe ayırıyor ve
Hemavendlilerin “daha ziyade İrânîlerle münâsebeti vardır” diyor.23 Fakat yazar Hemavend
ile Ahmed-vend arasında hiçbir bağlantı kurmuyor.
Kaynaklarda Hemavendler yağmacı ve vahşi olarak anılmaktadır. Salnamelerde ve
padişaha arz edilen belgelerde Musul’daki ahali üç kısma ayrılmaktaydı: yerleşikler, yarı
göçebeler ve göçebeler. Yerleşikler şehir, kasaba ve köylerde ziraat ve ticaretle
uğraşmaktaydılar. Yarı göçebe olanlar ise ziraat ve hayvancılıkla uğraşıyorlardı. Göçebelerin
bir kısmı hayvancılıkla maişetini temin ederken bir kısmı bunların hiç birisiyle meşgul
olmayıp yağma ve soygunla yaşamaktaydı. Hemavendler köylere ve kervanlara saldırıp mal
ve eşyalarını soyan, ahaliyi katleden aşiretlerin tipik ve en tanınmışlarıydı.24
Hemavendlerin Aşiret Yapısı
4 Teşrin-i evvel 1306 tarihli bir belgede Hemavendlerin başlıca 10 şubeye taksim
edilerek isimleri ve her şubesinin de reislerinin ismi verilmektedir.25
Fırka
Reisi
Çelebi
— Cevamir( Civanmerd)
Reşevend
— Mahmud Hacı Han
21
Mehmed Hurşid Paşa, a.g.e., s.184.
Sinan Marufoğlu, a.g.e., s.119’da 1 numaralı dipnot. ; H. 1312 Musul Vilayeti Salnamesi. s.329-330’da “100140 seneden beri İran’dan hicret etmiş…” denmektedir. H.1310’da ise “120-130 seneden beri.” denmektedir.
23
Kürdler Tarihî ve İctimâ‛î Tetkîkât, Muharriri:Doktor Friç, Aşâ’rîn ve Muhâcirîn Müdiriyyet-i Umûmiyyesi
Neşriyatı:3, Tâbı‛ ve nâşiri Kütübhâne-i Sevdâ, İstanbul 1334, s.42 ve s.65-68.
24
H. 1310 Musul Vilayeti Salnamesi.s.148.
25
Y.EE.12/34.
22
5
Remevend
—Kahir Haydar
Sitebis
—Aziz Kakil
Devletyar
—Şerif
Kablesuri
—Mahmud Hameke
Safrevend
—Mehmed Haylebeze
Sofivend
—Halika
Yâremirvend
—Fettah Hüsrev
Hema’il
—Fettah Hüsrev (iki kolunda reisi)
Belgede 1298 yılına kadar Cevâmerdʾin hepsinin lideri olduğunu ve bu şakinin İran
tarafına sürekli saldırırken İran Devleti tarafından Hudud Muhafızı olarak istihdam edildiğini
söylüyor. Cevamerd’in İranâ gitmesinden sonra riyâset Fakîh Kadir’e geçmiş fakat bu şahıs
Musul Vilâyeti tarafından yakalandığı için yerine Hame’emâm/Hama İmam (‫) ﺤﻣﻪ ﺍ ﻤﺎ ﻡ‬
Süleyman isimli kişi geçmiştir.26 H.1312 tarihli Salnamede Hemavendlilerin fırkalarından
“meşhurları” diyerek Beğzâde Safervend, Reşevend, Remevend, Haylesûri, Teymevend ve
Hema’îl Fatmavend isimlerinde altı tâife ismi sayılmaktadır.27
Aşiretin Faaliyetleri
Hemavendler hakkındaki vesikalarda bazen bunların şekavette bulunduklarından
bahsedilirken şekavetlerinin ne olduğu tam açık ifade edilmez. Salnamelerde “Hıtta-i
Irakiyye’de herkesçe malum olduklarından tafsilata gerek olmadığının” söylenmesi de aynı
şeydir. Yani Hemavendler ismi anıldığı zaman tafsilata gerek kalmıyor; herkes onları aynı
şekilde tanıyor.
26
27
Y.EE.12/34 4 Teşrin-i Evvel 1302
H. 1312 Musul Vilayeti Salnamesi. s.329-330.
6
Hemavendler küçük gruplar halinde halka ve kervanlara düzenledikleri saldırılarda
bulunuyorlardı. Bölgeyi çok iyi tanımalarından ve sıkışınca da İran’a sınırını geçmelerinden
dolayı saldırılarından sonra kolaylıkla ortadan kaybolabiliyorlardı. Osmanlı düzenli
kuvvetlerinin onları takipten bir netice elde etmeleri bu yüzden zordu.
Hemavendlilerin tehdit oluşturdukları hususlardan başta geleni Süleymaniye Kerkük
arasındaki yolun güvenliğini ihlal etmeleriydi. Saldırılarda bazen devlet görevlileri de hedef
oluyordu. Nitekim 8 Ekim1890’da Cemcemal’den Kerkük’e giden bir kervana saldırmışlardı.
Bu kervanda Miralay Seyfullah Bey, İran züvvarı, Süleymaniye Tabur Ağası, 41 süvari ve 17
piyade zabtiyye ile 7 asker bulunuyordu. Bunlara 70-80 kadar Hemavendli saldırmıştı.
Askerlerden ve diğer yolculardan bazıları maktul düşmüştü.28 1278’de ise Süleymaniye’den
dönen Şehrizor evkaf müdürüne saldırarak 6000 kuruşluk vakıf hasılatını gasbetmişlerdi.29
İsmail Hakkı Paşa, 1304lerde ise saldırıların atmasından dolayı Bağdat postasının
muhafızına 250 asker memur edilmeye başlandığını söylüyor. 30 Eşkıyalar bazen de
Cemcemal Kerkük arasındaki telgraf telini “şikest” ediyorlardı.31
Halkın durumu daha da zordu. Soygun ve yağma ile halk maişet sıkıntısı çekiyordu;
bazen de üretim yaptığı toprağı terk ediyordu. Sonuçta devletin gelirleri de zarar görüyordu. 32
23 Temmuz 1880’de Süleymaniye Sancağında Karacadağ kasabasına girerek hükümet
konağındaki “kuyud ve evrakı ihrak etmişler” , memurları ve halkı ağır sözlerle tahkir
etmişlerdi.33
29 Eylül 1856’daki bir hadise ise Süleymaniyeʾye gelen Abdurrahim adlı Hemavendli
ve avenesi bir düğün evine giderek gelini ve nikâhlı bir kadını herkesin gözü önünde kolundan
tutarak alıp gitmişti. 34 Hemavendliler zaman zaman İran’dan destek görseler de orada da olay
çıkarıyorlardı.35
28
Y.PRK.ASK. 65/100 ve Y.PRK.ASK. 65/106
A.MKT.MHM. 225/50 ve A.MKT.MHM. 27/28
30
Y.PRK.MYD. 6/46 9 L 1304.
31
Y.PRK.PT. 6/93 1307 Za 22 Ve A.MKT.MHM.500/56 1 Za 1307’de Kerkük civarındaki üç köyün hayvanlarını
ve sairlerini garet, Kerkük’den Cemcemal’e giden kervana saldırdıkları ve Kerkük- Cemcemal arasındaki teli
şikest ettikleri.
32
A.MKT.MHM. 453/32, 1290 Ra 1- 28 Nisan 1873.
33
Y.PRK.DH. 1/1415 Şaban 1297.
34
A.MKT.MHM. 255/4 29 M 1273.
35
Y.PRK.ASK. 36/21 18 S 1304.
29
7
Osmanlı Devletinin Aldığı Önlemler
Osmanlı devleti Hemavendlileri, bazen eşkıya bazen de aşiret olarak niteliyordu. Genel
çözüm biçimi askeri kuvvet kullanımıydı. Yapılan bir askeri harekâtta, eğer çareleri
kalmamışsa hükümete teslim oluyorlardı. Fakat çok geçmeden yine eski fiillerinin işlemeye
başlıyorlardı. Tüm çabalara rağmen aşiret mensupları yerleşik yaşamaya, ziraat ve çiftçilikle
uğraşmaya bir türlü yanaşmıyordu. Bir yere iskân edildiklerinde devlet onlara kendi
geçimlerini ziraat ve ticaret gibi işlerle sağlamalarına kadar, geçici olarak yevmiye verse de
onlarda bu işlerle meşgul olmaya bir meyil göremiyordu. Nitekim İsmail Hakkı Paşanın
ıslahatından sonra iskân edildikleri yerlerde bu sorunlar yaşanmıştı ve sonuçta menfalarından
firar ederek tekrar Musul vilayeti dâhilindeki yerlere dönmüşlerdi.
Baziyan Kazasının 6-7 köyünün onlara tahsis edilmesine ve kendilerine halka
ilişmemeleri için zahire bedeli verilmesine rağmen onlar bununla yetinmeyip diğer köylere de
tasallut etmeye başlamışlardı. Bazıları da Musul’da Zabtiyye ve zabtiyye neferi olarak istihdam
edilmişti. Fakat sonra yine şekâvete karar kıldıkları anlaşılıyor. 2 Aralık 1861 tarihli bir
belgede Kerkük’te ikamet ettirilen maaş ve tayinatın bundan sonra artık verilmemesi
istenmektedir.36
Osmanlı Devleti şekavette bulunanları yola getirmek için kuvvetler sevk ederek düzenli
birliklerle netice alamayacağını gördüğü için zaman zaman bölgedeki diğer aşiretleri
kullanıyordu. Bunların başında Caf Aşireti geliyordu.37
1887’de İsmail Hakkı Paşa Hemavendlileri ıslahla görevlendirilmiştir. İsmail Hakkı
Paşa Kerkük’e ulaşarak çalışmalarına başlamıştır. Mahalli aşiretlerden müfrezeler tertip etmiş
eşkıyayı takibe almıştır. Bu takipler esnasında birçok defa eşkıya ile çatışma olmuş ve sonunda
teslim olmak zorunda kalmışlardır.38 Ele geçirilenler Musul, Mardin ve Hakkâri’ye sevk
edilmişler, oradan da 23 hane Konya’ya, 50 hane Adana’ya, 50 hane Ankara’ya ve 100 hane de
36
A.MKT.UM 522/6 29 Cemaziyelevvel 1278
Y.MTV. 31/53 18 B 1305 Leff 3; DH.İ. 28801 23 Ra1275; Y.PRK.UM 18/14 7 M 1308.
38
Y.PRK.ASK 39/100 13 Şaban 1304; A.MKT.MHM. 493/53 29 Cemaziyülevvel 1304; Y.MTV. 32/7 03 Şaban
1305.
37
8
Sivas’a nakledilmişlerdir.39 1887 sonuna doğru çalışmalarını tamamlayan İsmail Hakkı Paşa
İstanbul’a geri döndü.40
Birkaç ay sonra Sivas, Adana ve Ankara’dan toplam 20 kişinin firar ettiği haberi gelir.
Bunun üzerine Hemavendlilerin Bingazi ve İşkodra’ya gönderilmelerine istenir ve 11 Mart
1888’de Adana’dan 150 Hemavendli İzmir yoluyla Bingazi’ye gönderilmek için vapura
bindirilmişti.41
21 Nisan 1888’de ise “205 Hemavendliyi hamil Dolmabağçe” vapurunun
Bingaziʾye hareket ettiği bildiriliyor.42 Üç gün sonra yani 24 Nisan’da Ali Sâib Paşa Vapuruyla
301 Hemavendlinin Bingazi ye gönderildiği ve 159 Hemavendlinin de Ankara yoluyla
İstanbul’a getirilmekte olduğu belirtiliyor.43
Trablusgarb’a sürülen Hemavendliler burada da rahat durmamışlar44; hükümetin iskân
etme çabasına direnmişlerdir. Bir süre sonra buradan da firar etmeye başlamışlar45 ve Musul’a
dönmüşlerdir. Hükümet bölge asayişi korumak için onları kabul etmiştir. Fakat Hemavendliler
yine sorun çıkarmaya devam etmişlerdir.
SONUÇ
Irakta merkezi otorite kurulduktan sonra geriye bölgenin asayişine zarar veren
aşiretlerin bir düzene sokulması kalıyordu.1880’li yıllarda Osmanlı Devletinin Hemavend
Aşiretine karşı yaptıkları da bu amaca yönelikti. İskânla devlet sisteminin içine çekmek
isteniyordu. Caf gibi diğer aşiretlerde başarıya ulaşıldıysa da Hemavendlilerde bu mümkün
olmadı. Bundaki en büyük mesele onların yağma ve soygun dışında bir şeyle (hayvancılık da
dâhil) uğraşamamalarıydı. Baziyan civarındaki köylerde iskân edildiklerinde de köylüleri
sömürüyorlardı. Hemavendliler netice de sorun olmaya devam etmişlerdir.
39
Y.PRK.ASK. 40/37 2 Şevval 1304; Y.PRK.ASK. 40/82 29 Şevval 1304 ve A.MKT.MHM. 494/64 15
Muharrem 1305 Leff 1-2.
40
Gökhan Çetinsaya., a.g.e., s.158.
41
A.MKT.MHM. 496/39 28 C 1305.
42
Y.PRK.ASK. 44/49 21 B 1305.
43
Y.PRK.ZB. 4/9 24 B 1305.
44
A.MKT.MHM. 499/32 2 Şaban 1306.Tahsisatlarını düzenli alamamaktan şikâyetçi olmuşlardır.
45
Y.MTV. 3/16 24 Cemaziyelevvel 1306’da Bingazi’den bir ecnebi vapuruna binen 59 Hemavendlinin Suriye
sahiline çıktıkları ve vapur kaptanının 1’er İngiliz lirası yol masrafı olarak verdiğinden bahsediliyor.
9
KAYNAKÇA
I.Arşiv Kaynakları
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
A.MKT.MHM. (Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi)
Y.MTV. (Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı)
Y.PRK.ASK. (Yıldız Perakende Askerî Maruzat Evrakı)
Y.PRK.DH. (Yıldız Perakende Dâhiliye Nezâreti Maruzatı)
Y.PRK.MYD. (Yıldız Perakende Yaverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Dairesi)
Y.PRK.PT. (Yıldız Perakende Evrakı - Posta ve Telgraf Nezâreti Maruzâtı)
Y.PRK.UM. (Yıldız Perakende Evrakı Umumi)
Y.PRK.ZB. (Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Maruzatı)
II.Salnameler
Salname-i Vilayet-i Musul, h.1310/ m.1892, 2. Defa, [Musul] : [Musul vilayeti Matbaası].
Salname-i Vilayet-i Musul, h.1312/ m.1894, 3. Defa, [Musul] : [Musul vilayeti Matbaası].
Salname-i Vilayet-i Musul, h.1325/ m.1907, 4. Defa, [Musul] : [Musul vilayeti Matbaası].
Salname-i Vilayet-i Musul, h.1330/ m.1912, 5. Defa, [Musul] : [Musul vilayeti Matbaası].
10
III. Kaynak Eserler
Derviş Paşa, Devlet-i Aliye ile İran Devleti Beyninde Olan Hududun Layihasıdır, Matba‛a-i
Âmire, 6 Rebiyülevvel 1287.
Mehmed Hurşid Paşa, Seyahatnâme-i Hudûd, Çeviriyazı: Alaattin ESER, Simurg, İstanbul
1997.
Şemseddin Sami, “Süleymaniye”, Kâmusu’l- Alam, Cilt IV, İstanbul 1311.
IV. Araştırma Eserler
ÇETİNSAYA, Gökhan, “II.Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da tarikat, aşiret ve siyaset”,
Divan, Sayı 7, 1999.
ÇETİNSAYA, Gökhan, “Irak”, DİA, Cilt 19 , s.93-95.
EMECEN, FeriduN, “Irakeyn Seferi”, DİA, Cilt 19, s.116-117.
FRİÇ, Kürdler Tarihî ve İctimâ‛î Tetkîkât, Aşâ’rîn ve Muhâcirîn Müdiriyyet-i Umûmiyyesi
Neşriyatı:3, Tâbı‛ ve nâşiri Kütübhâne-i Sevdâ, İstanbul 1334.
KURŞUN, Zekeriya, “Davud Paşa, Kölemen”, DİA, Cilt 9.
MANTRAN, Robert, “ Irak: XVI.-XVIII.Yüzyıllarda”, DİA, Cilt 19.
MARUFOĞLU, Sinan, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak (1831-1914),İstanbul 1984.
MİNORSKY, V.,“Baban”,İA, Cilt 11.
11