102 1. Ünite DOĞAL SİSTEMLER 2. BÖLÜM DÜNYA'NIN ŞEKLİ ve HAREKETLERİ 1. Dünya'nın Şekli ......................................................................................................... 38 2. Dünya'nın Hareketleri .............................................................................................. 40 3. Mevsimlerle İlgili Önemli Tarihler ........................................................................... 43 4. İklim Kuşakları .......................................................................................................... 45 5. Eksen Eğikliği ile İlgili İhtimaller ............................................................................. 46 Konu Değerlendirme Testi - 4........................................................................... 51 37 Dünya'nın Şekli 103 km 6378 km a. Dünya’nın Şeklinin Geoid Oluşunun Özel Sonuçları 00 9 6357 km 40 Kuzey Kutbu Merkez kutuplardan Atmosfer 40 076 km Dünya şişkindir. 104 basık Dünyanın kendine has bu şekline verilir. ekvatordan GEOİD Ekvator Güney Kutbu adı ➤ Ekvator çevresi 40.076 km'dir. ➤ Ekvator yarıçapı 6378 km'dir. ➤ Yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru artar. ➤Atmosferin kalınlığı ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. animasyon b. Dünya’nın Şeklinin Küresel Oluşunun Sonuçları Yandaki özellikler ekvatordan kutuplara doğru gittikçe değişim gösterir. Bunlara enlem etkisi de denir. Bunların dışında Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe değişmeyen ama Dünya’nın küresel şekli ile ilgili olan başka sonuçlar da vardır. Ekvator'dan kutuplara Artar Azalır doğru gidildikçe; ➤ Güneş ışınlarının yere düş✗ ✔ me açısı ➤ Güneş ışınlarının atmosferde ✗ ✔ tutulma oranı ✗ ✔ ➤Sıcaklık ✗ ✔ ➤ Su kütlelerinde buharlaşma ➤ Denizlerin tuzluluk oranı ➤ Kalıcı kar sınırı yükseltisi ➤ Orman, yerleşme ve tarım üst sınırı ➤ Gölge boyu ➤ Paralellerin boyları ➤ Boylamlar arası mesafe ➤ Çizgisel hız ➤ Güneşin doğuş ve batış (gurub ve tan) süreleri Bunlar; ➤ Harita çizimlerinde bozulmalar olur. diğer yarısı ✗ ✗ ✗ ✔ ➤ Dünyanın bir yarısı aydınlık karanlık ✔ ➤ Yerden yükseldikçe görünen alan genişler. ✔ ✔ ✗ ➤ Kutup yıldızı sadece görünür. ✗ ✗ ✗ ✔ ✔ ✗ kuzey olur. yarımkürede ➤ Kutup yıldızının görülme açısı o yerin enlem derecesini verir. ✔ ✔ 38 DOĞAL SİSTEMLER 105 Örnek 18 106 Çözüm 18 Verilen soruda grupların Ekvator’a paralel olarak seyahat ettiği belirtilmektedir. Dünya küre şeklinde olduğundan dolayı Ekvator’a en yakın olan grup en fazla yolu gidecek, en uzak olan grup ise en az yolu gidecektir. Bu grupların bulunduğu yarım küre ve grupların seyahatlerini ne kadar zamanda tamamladıklarına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Grupların Ekvator’dan kutuplara doğru uzaklığı ise şu şekildedir: I, II = III, IV. Kutuplara yakın olan bölgelerde yer çekimi daha fazla olacağından B seçeneğinde verilen ifade doğrudur. Ekvatora paralel olacak şekilde batıya doğru yolculuğa çıkan üç gözlemci grubu dünya çevresinde bir tur atmıştır. Tur sonunda, I. grubun 35.000 km II. grubun 30.000 km III. grubun 30.000 km IV. grubun 25.000 km yol aldığı belirlenmiştir. Yukarıdaki bilgilere göre asagıdaki ifadelerden hangisi kesinlikle doğrudur? A) I. grup ile IV. grup farklı yarım kürelerde seyahat etmişlerdir. B) II. gruptakilerin seyahat ettiği bölgede yer çekimi I. grubun seyahat ettiği bölgeden daha fazladır. C) IV. gruptakilerin bulunduğu bölgede gece gündüz süresi arasındaki fark I’e göre azdır. D) III grup ekvatora en yakın bölgede seyahat etmiştir. E) Tüm gruplar seyahatini aynı zamanda tamamlamıştır. Örnek 19 Çözüm 19 Arjantin Güney Yarımküre'de yer alırken Kanada Kuzey Yarımküre'de yer alır. Bu ülkelerin farklı yarımkürelerde yer almasından dolayı Kanada'da kış mevsimi yaşanırken Arjantin'de yaz mevsimi yaşanır. Kanada'da kış olimpiyatlarının yapıldığı bir dönemde Arjantin sahillerinde deniz turizmi oldukça canlı olur. Yukarıda verilen farklılığın temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Her iki ülkenin farklı yarımkürede yer alması B) Arjantin'in deniz kıyısında yer alması C) Kanada'nın kış olimpiyatları için uygun olması D) Arjantin'de her mevsim denize girilebilmesi E) Ülkelerin yerşekilleri özelliklerinin farklı olması 39 Dünya'nın Hareketleri 107 109 Yer Ekseni Nedir? Dünya'nın iki türlü hareketi vardır. Kendi ekseni etrafındaki hareketine günlük hareket, Güneş çevresindeki hareketine ise yıllık hareket denir. ek Yer sen i a. Günlük Hareket Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketidir. Dünya kendi ekseni (yer ekseni) etrafında batıdan doğuya doğru döner ve bu hareketini 24 saatte tamamlar ve buna bir gün denir. Ekv Not ato r Kutup noktaları arasında uzandığı varsayılan hayali çizgiye yer ekseni denir. Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator'da yaklaşık 1670 km/saat tir. Bu hıza çizgisel hız denir. Çizgisel hız kutuplara doğru gidildike azalır. Dünya günlük hareketi sırasında iki meridyen arasındaki 1°lik yayı 4 dakikada geçer. Bu süreye açısal hız denir. Dünya'nın açısal hızı her enlemde aynıdır. Örnek 20 Günlük Hareketin Sonuçları gündüz Meltem rüzgarlarının oluşmasında etkili olan faktör aşağıdakilerden hangisinin oluşumu üzerinde de etkilidir? ➤ Yerel saat farkları oluşur. ➤ Okyanus akıntıları halkalar oluşturur. A) Ekvator yarıçapının kutuplar yarıçapından uzun olmasında ➤ Gece ve birbirini takip eder. ➤ Sürekli rüzgarlar sapmaya uğrar. ➤ Gün içinde sıcaklık C) Mevsimlerin oluşmasında D) Harita çizimlerinde hata oluşmasında farkları oluşur. ➤ Mekanik (fiziksel) E) Kutup Yıldızı'nın görünüm açısının Ekvator'a doğru küçülmesinde çözülme görülür. ➤ Gün içinde basınç farkları oluşur. ➤ Meltem rüzgarları oluşur. ➤ Dinamik basınç kuşakları oluşur. ➤ Gün içinde gölge değişir. B) Gece ve gündüzlerin birbirini takip etmesinde boyları ve Çözüm 20 Meltem rüzlarının oluşmasında etkili olan faktör Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki günlük hareketidir. Bu hareket sonucu gece ve gündüz oluşur ve birbirini yönleri takip eder. animasyon 40 DOĞAL SİSTEMLER 110 111 b. Yıllık Hareket ➤ Dünya'nın Güneş'e en yakın ve uzak olduğu zamanlarda yörüngedeki hızı değişir. ➤ Dünya Güneş etrafındaki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna yıllık hareket adı verilir. Bunun sonucunda; ➤ Temmuz, Ağustos ➤ Dünya’nın güneş etrafında dönerken takip ettiği yola yörünge denir. ➤ Şubat ayları 31 gün sürer. ayı 28 gün sürer. ➤ Yörüngenin oluşturduğu düzleme yörünge (ekliptik) düzlemi denir. ➤ Güneş'in Dünya üzerindeki çekim etkisi değişir. ➤ Dünya’nın yörüngesi elips ➤ Kuzey yarımkürede yaz, Güney yarımkürede kış mevsimi daha uzun sürer. ➤ Mevsim süreleri birbirinden farklıdır. şeklindedir. ➤ Kuzey yarımkürede sonbahar ekinoksu 21 Eylül yerine 23 Eylülde yaşanır. Elips Yörüngenin Sonuçları: ➤ Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığı değişir. Ödev: ➤ Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu tarihine Perihel (Günberi) Artık yıl nedir, araştıralım. 3 Ocak denir. ➤ Dünya'nın Güneş'ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir. soru 21 Mart 3 Ocak Günberi (Perihel) nge ü Yör ilyon 147 m Güneş 21 Haziran 4 Temmuz Günöte (Afel) km 21 Aralık m yon k il 152 m Ekliptik düzlemi 23 Eylül animasyon 41 112 113 Eksen Eğikliği Yörünge tam bir daire şeklinde olsaydı, Eks ➤ Dünya yıl boyunca Güneş'e yanı uzaklıkta olurdu. en ➤ Dünya'nın yörünge hızı değişmezdi. Ek ➤ Mevsim süreleri birbirine eşit olurdu. Ekliptik va to r 66° 33ı 23° 2 ı 7 Dünya Güneş karşısında dik bir şekilde durmaz. 23°27’ eğik bir şekilde durur. Buna eksen eğikliği denir. Bu eğiklikten dolayı; ➤ Ekvator ile yörünge düzlemi (ekliptik) arasında 23°27' ➤ Yörünge düzlemi (ekliptik) ile yer ekseni arasında 66°33' lık açı oluşmuştur. Eksen Eğikliğinin Sonuçları ➤ Güneş ışınlarının Dünya üzerindeki bir noktaya düşme açısı yıl boyunca değişir. ➤ Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak bir merkezde yıl içinde cisimlerin gölge boyları değişir. ➤ Güneş ışınları yılın değişik günlerinde Yengeç ve Oğlak Dönencesi ile dönenceler arasındaki merkezlere dik gelir. ➤ Mevsimler oluşur. 21 Haziran Yengeç dönencesi Mayıs Temmuz Ağustos Nisan 23 Eylül Ekvator 21 Mart Ekim Oğlak dönencesi 23° 27ı K 21 Aralık ➤ Gece ve gündüz süreleri değişir. 21 Haziran'da Kuzey yarımkürede, 21 Aralıkta Güney yarımkürede en uzun gündüz yaşanır. Şubat Ocak Kasım ➤ Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. ➤ Güneşin doğuş ve batış saatleri değişir. 23° 27ı G ➤ Dönenceler ve Kutup dairelerinin sınırları belirlenir. Not ➤ Aydınlanma dairesi 21 Mart ve 23 Eylül'de kutup noktalarından, 21 Aralık ve 21 Haziran'da kutup dairelerinden teğet geçer. Dönencelerin derecelerinden büyük enlemlere (kuzey ve güneyde) güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla düşmez. ➤ Matematik iklim kuşakları oluşur. 42 DOĞAL SİSTEMLER Mevsimlerle İlgili Önemli Tarihler 114 Farklı yarımkürelerde yaz ve kış gündönümü olan başlangıçları olan 21 Mart ve 23 Eylül 21 Haziran ve 21 Aralık tarihlerine solstis, bahar tarihlerine ekinoks tarihleri denir. a. 21 Haziran ➤ Kuzey Yarımküre'de Yarımküre'de kış Ekvator 0° Oğlak dönencesi yaz solstisi, Güney solstisi başlangıcıdır. ➤ Kuzey Yarımküre'de en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır. Kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar. Güneş ışınları Kuzey kutup dairesi KKN Yengeç dönencesi 115 ➤ Aydınlanma dairesi kutup dairelerine ğet geçer. Kuzey Kutup Dairesi'nde 24 gündüz, Güney Kutup Dairesi'nde 24 gece yaşanır. Güney kutup GKN dairesi tesaat saat ➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'ye güneş ışınlarının geliş açısı küçülmeye başlar. ➤ Kuzey Yarımküre Kuzey Yarımküre lanır ve daha fazla ısınır. ➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'de gündüzler geceler uzamaya başlar. kısalmaya, Güneş'e dönüktür, daha fazla aydın- ➤ Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulmaya uğradığı yer Yengeç Dönencesi'dir. ➤ Güneş ışınları Yengeç Dönencesi'ne dik gelir. Buradaki bir cismin gölge boyu öğle vakti sıfır olur. animasyon etkinlik b. 21 Aralık Güneş ışınları KKN ➤ Güneye doğru gidildikçe resi uzar. Kuzey kutup dairesi ➤ Aydınlanma dairesi teğet geçer. Yengeç dönencesi 0° Ekvator Oğlak dönencesi gündüz kutup dairelerinden ➤ Güney Kutup Dairesi'nde 24 gündüz, Kuzey Kutup Dairesinde saat gece yaşanır. GKN Güney kutup dairesi sü- saat 24 ➤ Güney Yarımküre Güneş'e dönüktür, daha fazla aydınlanır ve daha fazla ısınır. ➤ Bu tarihten sonra Güney Yarımküre'ye güneş ışınlarının geliş açısı küçülmeye başlar. ➤ Güneş ışınları Oğlak Dönencesi'ne dik gelir. Buradaki bir cismin gölge boyu öğle vakti sıfır olur. ➤ Bu tarihten sonra Güney Yarımküre'de gündüzler kısalmaya , geceler uzamaya başlar. ➤ Kuzey Yarımküre'de Yarımküre'de yaz kış ➤ Güneş ışınlarının atmosfer tarafından en az tutulduğu yer Oğlak Dönencesi'dir. solstisi, Güney solstisi başlangıcıdır. ➤ Güney Yarımküre'de en uzun ve en kısa gece yaşanır. gündüz etkinlik 43 116 c. 21 Mart ➤ Bu tarihte güneş ışınları ve Ekvator'da öğle vakti sıfır olur. Ekvator'a dik gelir bir cismin gölge boyu ➤ Gece ve gündüz her yerinde eşittir. K.K.N süresi Dünya'nın ➤ Kuzey Yarımküre'de ilkbahar, Yarımküre'de sonbahar başlangıcıdır. K.K.D. 117 Güney ➤ Aydınlanma dairesi kutup noktalarından teğet geçer. Y.D. 0° O.D. ➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'de gündüzler gecelerden daha uzun olmaya başlar. G.K.D. ➤ Kuzey Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gündüzün, Güney Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gecenin başlangıç tarihidir. G.K.N ➤ Ekvator'a eşit uzaklıkta olan noktalara güneş ışınlarının geliş açısı aynı olur. ➤ Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş, aynı anda doğar ve batar. etkinlik d. 23 Eylül ➤ Bu tarihte güneş ışınları ➤ Ekvator'da sıfırdır. Ekvator'a dik gelir. bir cismin gölge boyu öğle vakti ➤ Dünya'nın her yerinde gece-gündüz eşitliği yaşanır. K.K.N K.K.D. ➤ Kuzey Yarımküre'de sonbahar, Güney Yarımküre'de ilkbahar mevsimi başlangıcıdır. Y.D. 0° O.D. ➤ Aydınlanma dairesi kutup noktalarından teğet geçer. G.K.D. ➤ Bu tarihten sonra Kuzey Yarımküre'de geceler gündüzlerden daha uzun olmaya başlar. G.K.N ➤ Kuzey Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gecenin, Güney Kutup Noktası'nda 6 ay sürecek gündüzün başlangıç tarihidir. ➤ Aynı boylam üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı anda doğar ve batar. ek bilgi etkinlik 44 DOĞAL SİSTEMLER İklim Kuşakları 118 Not 1. Matematik İklim Kuşakları Matematik iklim kuşaklarının ortaya çıkış nedenleri; ➤ Dünya'nın şekli 120 Dönenceler ve kutup daireleri matematik iklim kuşaklarının sınırlarını oluşturur. ➤ Dünya'nın eksen eğikliği 90° 90° 66° 33ı Kutup kuşağı K.K.D Kutup kuşağı Orta kuşak Orta kuşak 23° 27ı 23° 27ı Y.D 0° Tropikal kuşak 0° Tropikal kuşak 23° 27ı 23° 27ı O.D Orta kuşak 66° 66° 33ı 33ı Orta kuşak G.K.D Kutup kuşağı Kutup kuşağı 66° 33ı 90° 90° animasyon 2. Sıcaklık Kuşakları 90° Sıcaklık kuşaklarının ortaya çıkış nedenleri; 68°30ı Soğuk kuşak ➤ Dünya'nın şekli Ilıman kuşak ➤ Kuzey Yarımküre'de karaların daha geniş yer kaplaması 30° 30ı ➤ Okyanus akıntıları 90° 68° 30ı 27° Soğuk kuşak Ilıman kuşak 48° Ilıman kuşak 30° Sıcak kuşak 0° 30ı Soğuk kuşak 90° Örnek 21 Sıcak kuşak 0° Sıcaklık kuşaklarının farklı yarımkürelerde farklı enlemlerden geçmesinin nedeni nedir? 27° Ilıman kuşak 48° Çözüm 21 Soğuk kuşak Kara ve denizlerin Kuzey ve Güney Yarım kürelerde farklı oranlarda dağılması. 90° 45 Eksen Eğikliği ile İlgili İhtimaller 121 122 1. Eksen Eğikliği Olmasaydı ➤ Bir merkezde Güneş'in doğuş ve batış saatleri yıl içinde değişiklik göstermezdi. Yer ekseni yörünge düzlemine dik olsaydı; Ekvator'a yıl ➤ Aydınlanma çizgisi Kutup Noktaları'na yıl boyunca teğet geçerdi. ➤ Dönenceler ve kutup daireleri oluşmazdı. ➤ Matematik iklim kuşakları ortadan kalkardı. K ➤ Dünyanın her yerinde gece ve gündüz süreleri birbirine eşit olurdu. ➤ Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı yıl boyunca değişmezdi. Bu durumda mevsimler oluşmazdı. Güneş ışınları ➤ Güneş ışınları, yalnız boyunca dik açıyla gelirdi. Ekvator ➤ Güneş sürekli tam doğudan doğup, tam batıdan batardı. G 2. Eksen Eğikliği Daha Az Olsaydı (Örn. 15°) Yer ekseni Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlem arasındaki açı 23°27ı değil de 15° olsaydı; 75° - KKD Ye Döne ngeç nces i - 15 ° Ekva tor 75° Yörünge düzlemi ➤Dönenceler 15° paralellerinden, kutup daireleri 75° ° paralellerinden geçerdi. ➤ Tropikal kuşak 15° ➤ Güneş ışınlarının dik geldiği alan 15° O Döne ğlak nces i ➤ Orta kuşak Orta 15° 0° Tropikal Eğiklik 15° olsaydı Kutup daralırdı. genişlerdi artardı. (15° - 75° arası) ➤ Orta kuşakta yaz mevsiminde sıcaklık ortalamaları azalırken , kış mevsiminde sıcaklık ortalamaları artardı. 90° Kutup daralırdı. ➤ Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları GKD - 75° 75° ve kutup kuşağı 66° 33I Orta Tropikal 23° ➤ Mevsimlerin etkisi azalırdı. 27I ➤ Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha az değişirdi. 0° Bugünkü durum ➤ Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark azalırdı. 46 DOĞAL SİSTEMLER 123 125 3. Eksen Eğikliği Daha Fazla Olsaydı (Örn. 30°) Yer ekseni Yengeç Dönencesi 30° Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlem arasındaki açı 23°27ı değil de 30° olsaydı; 60° - KKD Ek ➤ Dönenceler 30° paralellerinden daireleri 60° paralellerinden vat Yörünge düzlemi or 60° ➤ Tropikal kuşak ve kutup kuşağı 30° genişlerdi. ➤ Güneş ışınlarının dik geldiği alan GKD - 60° Kutup 60° 30° 0° Orta ➤ Orta kuşak 66° 33I Eğiklik 30° olsaydı (30° - 60° arası) ➤ Mevsimlerin etkisi artardı. Orta Tropikal daralırdı. ➤ Orta kuşakta yazlar bugünkünden daha sıcak kışlar daha soğuk geçerdi. 23° 27I Tropikal genişlerdi. ➤ Ekvatoral bölgede sıcaklık ortalamaları azalırdı. 30° - Oğlak Dönencesi Kutup kutup geçerdi. ➤ Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısı yıl içinde daha fazla değişirdi. 0° ➤ Gece ile gündüz süreleri arasındaki fark artardı. Bugünkü durum Örnek 23 GRAFİK OLUŞTURMA Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısında meydana gelen değişimi 45° K enlemine göre aşağıdaki grafik üzerinde gösterelim. 1. Güneş ışınlarının geliş açısı Öncelikle bir yere güneş ışınlarının geliş açısı nasıl hesaplanır onu öğrenelim. Güneş ışınlarının dik açıyla düştüğü yer ile sorulan yer arasındaki paralel farkı bulunur. Bulunan sayı 90 dan çıkartılır. 90° Örnek 22 60° 21 Mart günü öğle vakti 41° K enleminde bulunan İstanbul güneş ışınlarını kaç derece açı ile alır? 30° Çözüm 22 0 21 Mart'ta güneş ışınları Ekvator'a dik düşer. Ekvator'dan 41° Kuzey enlemine 90°'den 41° azalarak gelir. 90 – 41 = 49° açı ile gelir. 47 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık 126 128 2. Gece-Gündüz uzunlukları 3. Gölge boyu uzunlukları Kutba yakın bölgelerde gece gündüz uzunlukları yıl içinde daha belirgin değişir. Eğer bir yer güneş ışınlarını tam dik açı ile alıyorsa gölge boyu sıfır olur. Eğer bir yer güneş ışınlarını 45° den daha büyük açıyla alıyorsa gölge boyucismin boyundan küçük olur. Örnek 24 40° K enlemine göre (yaklaşık) gece - gündüz uzunluklarını gösteren grafik oluşturalım. Eğer bir yer güneş ışınlarını 45° den daha küçük açıyla alıyorsa gölge boyu cismin boyundan büyük olur. saat : gündüz Örnek 25 : gece 18 45° K enlemine göre gölge boyu grafiği oluşturalım. 15 12 9 6 0 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık 21 Mart 21 Haziran 23 Eylül 21 Aralık etkinlik 1. Kuzey yarımkürede en uzun gündüzün yaşandığı ay Aşağıdaki bulmacayı çözelim. 7 1 2 3 H M O A Ğ A 4 Z I İ L A R A L I 5 T R O P İ 8 9 3. Güneş ışınlarının 21 Aralık'ta dik geldiği enlemin adı K A L 6 A G T K 2. Kuzey yarımkürede gündüzlerin gecelerden uzun olmaya başladığı ay Y E R E K S E N 4. 27° - 48° güney enlemleri ile 30°30ı - 68°30ı kuzey enlemleri arasında yer alan sıcaklık kuşağı İ 5.23°27ı kuzey ile 23°27ı güney enlemleri arasında yer alan sıcaklık kuşağı A M 10 E Y L Ü L 11 D O 6. Dünya'nın kendine has şekli N A Ö G Ö İ D 7. Güney yarımkürede en kısa gecenin yaşandığı ay 12 Ü N Ü N E N O K S Ö N G T C G Ü N B E R 13 14 E K İ İ Y E N G E Ç D Ö N EE N C 8. Kutup noktasından geçtiği varsayılan çizgi 9. Dünya'nın Güneş etrafında dönerken izlediği yol E S İ 10.Güney yarımkürede ilkbahar mevsiminin başladığı ay 11.Dünya'nın Güneş'e en uzak olma durumu S 12.Dünya'nın Güneş'e en yakın olma durumu İ 13.Güneş ışınlarının Ekvator'a dik geldiği tarihler 14.Güneş ışınlarının 21 Haziran'da dik geldiği enlemin adı 48 DOĞAL SİSTEMLER 129 Örnek 26 130 Çözüm 26 Güneş ışınlarının geliş açısı yeryüzünde sıcaklık değerleri üzerinde doğrudan etkilidir. Normal şartlarda Güneş ışınları ne kadar yüksek açıyla gelirse sıcaklık değerleri de o kadar yüksek olur. Ancak gün içinde yeryüzünde sıcaklık birikimi sayesinde sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu vakit öğleden sonradır. Sıcaklık değerlerinin en düşük olduğu vakit ise normal şartlarda gece yarısı olması gerekirken sıcaklık kaybının en fazla olduğu sabaha doğrudur. Güneş yeryüzüne sabah ve akşam vakitlerinde küçük açıyla gelirken öğle vaktinde en yüksek açıyla gelir. Ancak gün içinde sıcaklık değerlerinin en yüksek olduğu zaman öğle vakti olmayıp öğleden sonraki zamandır. Yukarıda verilen durum aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol ile B) Dünya'nın şekliyle C) Dünya'nın dönüş hızıyla D) Dünya'nın Güneş'e göre konumuyla E) Gün içinde ısı birikimiyle Örnek 27 Çözüm 27 90° 68°30ı 30°30ı 0° 27° 48° Yarımkürelerde kara ve denizlerin farklı dağılışı sıcaklık kuşaklarının kapladığı alan üzerinde etkili olur. Soğuk kuşak Ilıman kuşak Sıcak kuşak Ilıman kuşak Soğuk kuşak 90° Yukarıda sıcaklık kuşaklarının yeryüzündeki dağılışı verilmiştir. Şekilde görüldüğü gibi soğuk kuşak Kuzey Yarımküre'de daha dar bir alan kaplarken Güney Yarımküre'de ise daha geniş bir alan kaplar. Bu durum aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Okyanus akıntılarıyla B) Kara ve denizlerin dağılışıyla C) Güneş ışınlarının geliş açısıyla D) Mevsimlerin balangıç tarihiyle E) Bakı faktörüyle 49 131 Örnek 28 Çözüm 28 Yeryüzündeki herhangi bir noktanın yıl içindeki sıcaklık değer üzerinde etkili olan birinci faktör güneş ışınlarının geliş açısıdır. Bu açı ne kadar büyük olursa sıcaklık değerleri de o derece yüksek olur. Dünya 3 Ocak'ta Güneş'e en yakın, 4 Temmuz'da ise en uzak konumdadır. Güneş ışınları Kuzey yarımküreye ocak ayında daha küçük açıyla geldiğinden sıcaklık ortalamaları da düşük olur. Aşağıda Dünya'nın Güneş etrafında takip ettiği yol yani yörüngesi görülmektedir. 12 Mart Perihel 3 Ocak 21 Haziran 21 Aralık Afel 4 Temmuz 132 23 Eylül Dünya 3 Ocak'ta Güneş'e en yakın konumda olmasına rağmen Kuzey Yarımküre'de bu ayda sıcaklık ortalamaları düşüktür. Bu durum aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir? A) Dünya'nın Güneş etrafındaki dönüş hızı B) Yıl içindeki ısı birikimi C) Kuzey Yarımkürde karaların daha geniş yer kaplaması D) Güneş ışınlarının geliş açısı E) Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı etkinlik Yanda verilen dünya şekli üzerinde işaretlenmiş merkezlerle ilgili bilgilerden, örnekteki gibi doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi koyunuz. 90° 80° 70° 66°33ı 60° 50° K 40° V L 30° 20° 80° 60° 40° 20° 0° 20° 40° 60° 80° 10° 0° 10° N 20° T 30° R 40° Y 50° 60° 70° 80° M 90° 1. N merkezinde yıl boyunca gece gündüz eşitliği yaşanır. (D) 2. Ekinoks tarihinde N - L ve R merkezlerinde Güneş aynı anda doğar ve batar. (Y) 3. Ekinoks tarihinde N’de Güneş doğduktan 20 dakika sonra R’de doğar. (Y) 4. V ve L merkezlerinde yıl boyunca gölge kuzeyi gösterir. (D) 5. V ve L merkezlerinde yıl boyunca, öğle vakti gölge boyu ve yönü aynıdır. (Y) 6. 21 Haziran tarihinde M merkezinde, Güneş 24 saat boyunca hiç batmaz. (D) 7. Yıl boyunca, K ve M merkezlerinde gündüz süreleri aynıdır. (Y) 8. Ekinoks tarihlerinde, öğle vakti L, V ve Y merkezlerine Güneş ışınlarının (D) geliş açısı aynıdır. 9. 21 Haziran tarihinde, en kısa gündüz Y’de, en uzun gündüz M’de yaşanır. (D) 10. L’de yaz yaşanırken, R’de kış mevsimi yaşanmaktadır. (D) 11. T ve K merkezlerinde yıl boyunca öğle vakti aynıdır. (D) 12. Y merkezinde; yıl içinde gündüz süresi değişimi, M ve K’dan fazladır. (Y) 50 Konu Değerlendirme Testi-4 1. Kuzey Yarımküre'de 21 Haziran'da yaşanan olay- 133 143 4. A ların Güney Yarımküre'de 21 Aralık'ta yaşanması aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir? 45° 23° 0° 23° A) Kara ve denizlerin dağılışıyla B) Dünya'nın yörüngesinin elips şeklinde olmasıyla 45° B C) Dünya'nın ekseni etrafındaki hareketiyle D) Dünya'nın küresel şekliyle E) Ekvator ile Ekliptik düzlem arasındaki açıyla 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde A ve B noktaları için aşağıdakilerden hangisi aynı değildir? A) Gölge boyu B) Çizgisel hız C) Güneş ışınlarının geliş açısı D) Gölge yönü E) Gündüz uzunluğu 2. Aşağıdakilerden hangisi Ekvator düzlemi ile ek- liptik düzlem arasında 23°27ı'lık bir açı olmasının sonuçu değildir? A) Türkiye'de dört mevsimin yaşanması B) Türkiye'de bir noktaya güneş ışınlarının dik açı ile gelmemesi C)Yerçekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru azalması D) Aydınlanma dairesinin sürekli yer değiştirmesi E) Matematik iklim kuşaklarının meydana gelmesi 3. 5. 90° 66°33ı I II IV III V 23°27ı Ekvator 23°27ı 0° 23°27ı 23°27ı 66°33ı 90° Yukarıdaki küre üzerinde işaretli merkezlerin hangisinde Güneş'in doğuşu ve batışı için geçen süre en az ve en fazladır? En az II B) II IV C) V II D) III V E) III I III II IV Yukarıdaki Dünya haritası üzerinde işaretli olan noktalar için aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) 21 Haziran tarihinde I ve II numaralı merkezlerde gündüz süreleri daha uzundur. B) III numaralı merkez, güneş ışınlarını yılda iki defa dik açıyla alır. En fazla A) I I C) IV numaralı merkez, Oğlak Dönencesi üzerindedir. D) I ve II numaralı merkezlerde yıl içinde dört mevsim belirgin olarak yaşanır. E) IV numaralı merkezde 21 Mart'tan sonra gündüzler uzamaya başlar. 51 6. 21 Aralık tarihinde Y kentinde 14 saat 20 dakika 9. Güneş ışınlarının geliş açısı Ekvator'dan kutuplara gündüz yaşanırken, Z kentinde 9 saat 40 dakika gündüz yaşanmaktadır. doğru azalmaktadır. Buna göre, Y ve Z kentlerinin aşağıda verilen özelliklerinden hangisi aynı değildir? Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından biri değildir? A) Ekvator'da termik alçak basınçların oluşması A) Bulundukları yarımküre B) Ekvator'a uzaklıkları B)Gölge boyunun Ekvator'dan kutuplara doğru artması C)Bulundukları yarımküredeki kutup noktasına uzaklıkları C)Sıcaklık değerlerinin Ekvator'dan kutuplara doğru azalması D)Bulundukları yarımküredeki dönenceye uzaklıkları D)Kutuplarda termik yüksek basınç alanlarının oluşması E)Bulundukları uzaklıkları E)Orta enlemlerde dinamik basınç alanlarının oluşması yarımkürede kutup dairesine 10. I. Eylül ekinoksunun iki gün gecikmesi 7. Kuzey ve Güney yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimlerin yaşanması; II. Şubat ayının 28 gün sürmesi III. Yıl içerisinde güneş ışınlarının yere düşme açılarının değişmesi IV. Gece ve gündüz sürelerinin mevsimlere göre değişiklik göstermesi Yukarıdakilerden hangileri Dünya'nın yörüngesinin şeklinin elips olması ile ilgilidir? I. Dünya'nın yörüngesinin elips şeklinde olması II. Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketi III. Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki hareketi IV. Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması A) I ve II etmenlerinden hangileriyle açıklanabilir? A) I ve II B) I ve IV D) II ve IV B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV C) II ve III E) III ve IV 11. 90° 80° 60° 40° 20° 0° 20° 40° IV 60° 80° I II III 8. Aşağıdakilerden hangisi Dünya'nın şeklinin geoid olduğunun kanıtıdır? V A)Güneş ışınlarının geliş açısının Ekvator'dan kutuplara doğru azalması 90° B) Ekvator yarıçapının kutuplar yarıçapından daha uzun olması C)Ekvator'dan kutuplara doğru gölge boyunun uzaması Yukarıdaki şekilde gösterilen noktaların hangilerinde cisimlerin gölgeleri yıl içinde her zaman kuzeye düşer? D) Meridyenlerin boylarının birbirine eşit olması A) I ve II E)Paralellerin boylarının Ekvator'dan kutuplara doğru azalması 52 B) I ve IV D) III ve IV C) II ve III E) IV ve V