13. yüzyılda felsefe

advertisement
ULUSLARARASI
13. YÜZYILDA FELSEFE
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
Editörler
Doç. Dr. Murat Demirkol
Ar. Gör. M. Enes Kala
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Yayınları: 1
ULUSLARARASI
13. YÜZYILDA FELSEFE
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
Editörler
Doç. Dr. Murat Demirkol
Ar. Gör. M. Enes Kala
© T. C. YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ
(Sertifika No: 26056)
Kapak / Mizanpaj
CİNAS GRAFİK
0312.3100860
Baskı / Cilt
KALKAN MATBAACILIK
Büyük San. 1. Cad. 99/32 İskitler
Tel: 3419234-3421656 Ankara
ISBN: 978-605-4929-00-9
Basım Tarihi
Şubat 2014
Bu bildiriler kitabı
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Biriminin
sağladığı destekle yayımlanmıştır
YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ
İNSAN VE TOPLUM BİLİMLERİ FAKÜLTESİ
Cinnah Cad. No: 16 Çankaya/ANKARA
Tel: (0 312) 466 75 33 / 01 Fax: (0 312 ) 324 15 05
Web: www.ybu.edu.tr
ULUSLARARASI
13. YÜZYILDA FELSEFE
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
Editörler
Doç. Dr. Murat Demirkol
Ar. Gör. M. Enes Kala
Ankara 2014
İslam Felsefesinin 13. Yüzyıl Latin Ortaçağa Etkisi
Süleyman Dönmez1
13. yüzyıl pek çok yönden incelemeye tabii tutulabilir. Biz ilgi alanımızı,
düzenlenen bilgi şöleninden beklenen hedefler doğrultusunda sınırlandıracağız.
Çalışma sahamın felsefe olması ise, çizilen çerçeveye felsefî bir refleksle katkı
sağlayamaya çalışacağım anlamına gelmektedir. Zaten Bilgi şöleni için tercih
edilen üst başlığın da “13. yüzyılda Felsefe” olması, incelemelerin felsefe içerikli
olması yönünde bir beklenti doğurmaktadır. Esasen başlık 13. yüzyıla bütüncül
bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ancak bilgi şöleni davet yazısında”Niçin 13.
yüzyılda felsefe?” sualine bir yanıt aranırken kabul gören sunumlarda İslam
felsefesi ve düşüncesinin ağırlık kazanacağı anlaşılmaktadır. Bu nedenle biz de
tertip heyetinin beklentilerine saygı duyarak 13. yüzyıl Latin ortaçağını İslam
felsefesi bağlamında okumayı deneyeceğiz. Bu çerçevede bizce yapılması gereken ilk açıklama; 13. yüzyılda felsefeden ne anlaşıldığı olmalıdır.
Söz konusu yüzyılda gerek İslam gerekse Hıristiyan felsefesinin etkin olduğu coğrafyalarda felsefeden daha ziyade felsefî ilimlerden söz edilir. Felsefî ilimler denilince de “septem artes liberales” olarak bilinen yedi özgür sanat dalı akla
gelir. Trivium ve quadrium olarak iki ana kategoriye ayrılan bu yedi özgür sanat
dalı, günümüzde müstakil alanlara dönüşmüştür. O dönemde ise felsefe ağacının dallarıdırlar. Diğer yandan dinî ilimlerden de söz edilebilir. İlerde bu sınıflamanın detayları kısaca verilmeye çalışılacaktır. Öyle görünüyor ki, karşımızda
keskin ayrımlara sahip olmasa da din ve felsefe olarak belirginleşen iki ayrı çizgi
vardır. Bu yarılma, yaygın ve genel kullanımı ölçü alırsak din, dar anlamda teoloji, bilim ve felsefe ilişkisi üzerine düşünce üretmeyi gerektirmektedir. Özellikle
teolojiyi 13. yüzyıl Latin ortaçağında felsefî ilimlerden biri yapma gayretleri dikkat çekicidir. Bilhassa 13.yüzyıl Avrupa’sında Büyük Albertus’un yol açıcı, talebesi Thomas Aquinas’ın tamamlayıcı ve sistemleştirici çalışmaları, teolojinin
felsefî bir bilim sayılması girişimlerinde belirleyici bir fonksiyona sahip görünür.
Demek ki, 13. yüzyıl Latin Ortaçağda felsefe denilince önce ikiye ayrılan,
ardından da bir parçanın üçe, diğer parçanın ise dörde ayrıldığı bir tasnif akla
geliyordu. Burada başta ikiye ayrılanın ne olduğu belli olmasa de, trivium denilen üçlü grup, gramer, diyalektik ve retorikten; quadrium ise, aritmetik, geometri, müzik ve gökbilimden müteşekkildi. Esasen felsefe adı altında yarı bilimsel
bir aktivite söz konusuydu. Teoloji de bunun dışında kalmak istemiyordu. Ancak gerek felsefe gerekse teoloji adına Aristo mantığının desteğiyle yapılan temellendirmeler ve elde edilen veriler, daha önceki süreçte etkin olmuş olan ve
13. yüzyılda da geçerli olan dinî bakışı rahatsız etmiş ve bir tehlike olarak algılanmaya başlanmıştır. Doğal olarak bu da bir takım çatışmaları ve çözüm önerilerini belirginleştirmiştir. Bu bağlamda bir sonuca gitmek gerekirse, her dönemin düşünsel bağlamda yüzleşmek durumunda olduğu temel bir problem vardır.
“Nedir o?” diye bir sual tevcih edecek olursak, verebileceğimiz en kestirme
1
Doç. Dr. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri/Felsefe Tarihi
DOĞU BATI ETKİLEŞİMİ ǁ 477
yanıt, “sıradan insanların inanışlarına, değerlerine ve tutumlarına felsefî bir mantıksal temel bulabilme” şeklinde olabilir. İşte 13. yüzyıl Latin Ortaçağda bunun
“Hıristiyan hakikatine bir biçim verme” tarzında cereyan ettiği iddia edilebilir.2
Bu durumda bizim İslam felsefesi bağlamında 13. yüzyıl Latin ortaçağa yönelen
incelememiz, genel anlamda din, bilim ve felsefe kavramları etrafında şekillenecek demektir.
Hiçbir dönem nevi şahsına münhasır felsefî problemlere sahip değildir.
Öncesi ve sonrası vardır. Bu nedenle 13. yüzyıl Latin Ortaçağın karşısında bulduğu problem, aslında sadece Hıristiyan inancının felsefî olarak temellendirilmesi değil, aynı zamanda 12. yüzyıldaki düşünsel çıkışları da hazmetmektir. Kısaca
ifade etmek gerekirse, 12. yüzyıla rengini veren yaklaşım, “daha Hıristiyan bir
felsefe”3 olarak netleştirilebilir. 13. yüzyıl, 12. yüzyıla hâkim olan daha
Hıristiyanca bakışın İslam felsefesinin etkisiyle yeniden düzenlenmesidir. Mesela
13. yüzyıl için temel bir düşünür olan Thomas Aquinas için başat sorun, Hıristiyanlığın Tanrı anlayışını, insan ve doğa hakkında içerdiklerini Latin ortaçağ için
yeni olan bir takım fikirlerle buluşturmaktı. Çünkü Thomas’ın önünde bizim
İslam felsefesi ile yakın ilişkisi olduğundan kuşku duymadığımız yeni bir dünya
ve bilgiler vardı. Bu, doğal bilgiden beslenen bir yaklaşımdı. Ancak Thomas,
İslam felsefesinden aldığı kuvvetli destekle Hıristiyan anlayışını pagan bakıştan
ayırma şansı da buldu. Öyle ki, eski Yunan fizikçilerin düşündüğü doğal nedenselliğe bağlı olaylardan örülü kapalı sistem, Hıristiyanlar için üzerinde kurtuluş
dramının açılım kazandığı hür bir sahne dekoruna dönüşmüştü.4
Thomas, dayanaklarını ifşada çok dürüst davranmayan bir teologdur. Özellikle İbn Rüşd söz konusu ise, bu tavır çok daha belirgileşir. Hatta karşıt bir
duruşa dönüşür. İslam filozoflarından yapılan çevirilerle Antik çağı keşfeden
batı, genel itibariyle İslam filozoflarının düşünce dünyalarına yaptıkları katkıyı
görmek istemezler. Mesela Thomas için İbn Rüşd, aslında Aristoteles’i yanlış
yorumlayan bir sapkındır. Elbette bu, doğru değildir. Esasen İbn Rüşd,
Thomas’a Aristoteles’i tanıtan filozoftur. Dikkatli bir inceleme, Thomas tarafından İbn Rüşd’e atfedilen düşüncelerin gerçeği yansıtmadığını; dahası Thomas’ın
gizli bir İbn Rüşdcü olduğunu kolayca görmemizi sağlayacaktır.5 Demek ki,
Aquinas’ın hanesine yazılan “Aristoteles felsefesi üzerinden bir araya getirdiği
Helenizm ile Hıristiyanlığın taşıdığı mesajın oluşturduğu sentezin tamamlayıcısı
olma”6 payesine karşısında durduğunu iddia ettiği İbn Rüşd’ün ve sıkça atıflar
yaparak açık takipçisi olduğu İbn Sina’nın göz ardı edilemez bir katkısı vardır.
Bu nedenle Le Golf’un bildirdiği “Tanrıya inanan, başıboş yaşamayan ve özgür
Krş W. T. Jones: Ortaçağ Düşüncesi / Batı Felsefesi Tarihi, C. 2, Çeviren: Hakkı Hünler. Paradigma
Yayınları, İstanbul, 2006, s. 325.
3 Jones, a. g. e., s. 326.
4 Jones, a.,g., e., s. 329 ve 333.
5 Bkz. S. Dönmez: “İbn Rüşd ve Thomas Aquinas Bağlamında Hıristiyanlığın Rasyonel Yorumuna İslam Felsefesinin Etkisi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2), Adana 2007, s. 2138.
6 Jacqueline Russ: Avrupa Düşüncesinin Serüveni. Antik Çağlardan Günümüze Batı Düşüncesi, Çeviren:
Özcan Doğan, DoğuBatı, Ankara 2011, s. 69.
2
478 ǁ ULUSLARARASI 13. YÜZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
düşünemeyen Latin ortaçağ insanı”7 Antik çağın ve İslam felsefesinin etki alanından korunabilmiş kesimler için geçerli bir genelleme olabilir.
Russ’un da dikkat çektiği üzere Le Golf’un belirlemesi, daha ziyade 11.
yüzyıl ile 12 yüzyılın ilk çeyreğine hasredilebilecek bir yaklaşımdır. Söz konusu
devirler Latin ortaçağ için Âdem’in Havva tarafından ayartılmasıyla ikiye bölünen insan tipine gönderme yapar. Bu dönemin İnsanı Âdem’in işlediği günahın
bedelini ödeyen günahkâr ve kötümser bir varlıktır. 12. yüzyılda değişmeye başlayan ve 13. yüzyıla hâkim olan insan ise, Tanrı’nın yansıması olan iyimser bir
tiptir.8
Bu dönüşümde ana saik nedir? Hıristiyanlığın teolojisi, bu sorunu çözme
noktasında çok da başarılı görünmez. İnsanlığın kurtuluşu adına çarmıhı tercih
ederek kendini feda eden İsa inancı, sözü edilen olumlu modeli kurma ve geliştirmede etkin olsaydı, son dönemlerde birçok araştırmacı tarafından 12. yüzyıl
bağlamında dile getirilen “Rönesans”9 Latin ortaçağda çok daha önce yaşanması
gerekirdi. 12. yüzyılda kitleleri harekete geçiren uyanışın 13. yüzyılda büyük bir
dönüşümle “aydınlanmayı10“ doğurması da iç sâiklerin dış etmenler vasıtasıyla
harekete geçebildiğini kuşkusuz hâle getirmektedir.
Dış sâikten kastın İslam felsefesinin makaslanarak Antik çağa hasredilen
bir etkileşim olmadığının altı kalınca çizilmelidir. Zira 13. yüzyılda yaşanan dönüşümü, sadece Antik çağdan gelen etkiyle açıklamak tutarlı görünmemektedir.
Artık şu soruyu yöneltebiliriz: Acaba aydınlanma olarak yorumlanan bu dönemde yaşanan nasıl bir dönüşümdür?
Dönüşümün dayanaklarının insan ve doğa arasında kurulan ilişkide yoğunlaştığı ifade edilmelidir. Yeniden hatırlarsak, 13. yüzyıl insanı Tanrı ile olumlu
bir ilişkiye girmeyi becermişti. Bu ise, cennetten yalınayak kovulmakla dünyası
başına yıkılan insanın hem kendisine hem de kendi dışındakilere yaklaşımını
olumluya çevirecektir. Artık Tanrının bir yansıması olarak doğayı insanın hizmetine sunan bir insandır öne çıkan. İşte Tanrının yansıması olan insanın yine
Tanrı tarafından ona lütfedilmiş doğayla kurduğu ilişki, önceki yüzyıllarda görülmeyen yeni bir “akılcılığı” doğuracaktır.11 Buradaki akılcılığın kökenleri
Heraklietos’a kadar götürebildiğimiz “logos” üzerinden kurulmuş bir bakış olduğu ifade edilmelidir. Dolayısıyla bizim “rasyonel yeti” olarak anladığımız logos dayanaklı akılcılığın, yine Anaxagoras’a kadar indirmek mümkün görünen
“nous” merkezli akılcılıktan farklı bir açılıma sahip olduğu unutulmamalıdır.
Antikçağda “nous” kavramsal olarak vardır. Ama onun ne olduğu açık değildir. Bu nedenle nous esaslı felsefenin mekânı tarihsel olarak 10. yüzyıla kadar
kolayca inebildiğimiz Anadolu’dur. Anadolu, gönlü esas alarak logosu nousla
birleyebilen içli dünyadır. Latin ortaçağ ise, nousu logos ile açma yoluna gitmişJ. Le Golf: L’homme médiéval, Points Histoire-Seuil, s. 10. (Russ’un adı geçen eserinden alıntı, s.
69).
8 Russ, a. g. e., s. 70.
9 Bkz. Russ, a. g. e., s. 71-74.
10 Bkz. Russ, a. g. e., s. 71.
11 Bkz. Russ, a. g. e., s. 70.
7
DOĞU BATI ETKİLEŞİMİ ǁ 479
tir. Ancak bu, mümkün olmamıştır. Doğal bir sonuç olarak da nous ile logosun
arası açılmıştır. Bu ayrılma 14. yüzyılda özellikle devlet anlayışında öne çıkan
modern yaklaşımı kaçınılmaz kılacaktır. Esasen hem 14. yüzyıldaki modern
devlet oluşumu hem de 13. yüzyıl aydınlanması, ilk etapta İslam felsefesinden
alınan daha sonraki süreçte ise Antikçağdan doğrudan alınmaya çalışılan kavramlara Latin havzada yeni bir ruh üfleme gayretidir. Niçin geç kalmış bir doğum söz konusudur?
Pek çok batı eğilimli değerlendirme 5. ve 9. yüzyıllar arasında Latin ortaçağı
etkisi altına alan sıkışmışlığa dikkat çeker. “Bu, nasıl bir daralmadır?” diye soracak olursak; sıklıkla öne sürülen dayanak, Helenistik düşünceye karşı kayıtsız
kalındığıdır. Bu fikrin batılı bakışa sıcak gelmesinde “Helenistik” kavramının
hatırı sayılır bir payı vardır. Batı, İslam felsefesinin baskın tesirinden eski Yunan
kültürü ile cilalanan bir yorumla kurtulabileceğini düşünmüştür. Kurgusu da
Aristo mantığı ölçülerinde tutarlı görünmektedir. Zira bu mantığa göre eski
Yunan felsefesinin ihya ettiği bir İslam felsefesi vardır. Demek ki, aslolan eski
Yunan felsefesidir. Hayat veren odur. Lakin bir takım iç ve dış etkenler, batılı
dünyayı sözü edilen yüzyıllar arasında bu can suyuyla buluşma yollarında bariyerler oluşturur. Ancak batılı dehalar, Arapçadan Latinceye yapılan tercümeler
sayesinde engellerin nasıl kaldırılacağını görür. Batılının tercümeler vasıtasıyla
gördüğü neydi? Batılı bakış için bu, tabi ki, İslam felsefesine de ruh vermiş olan
eski Yunan düşüncesiydi. Batılı temellendirmede, fark edildiği üzere, İslam felsefesine biçilen rol, sadece bir uyandırıcılıktır. Zaten 12. yüzyılda yaşanan uyanışın
İslam felsefesinin yaptığı etkiden daha ziyade, yine batıda vuku bulmuş olan
“corpus Juris civilis”in ortaçağa yeniden uyarlanmasıyla da yakın ilişkisi vardı.
Çünkü “corpus Juris civilis” Romalı Kral Justinien tarafından temel hukuk metni hâline getirilmiş bir düzenlemeydi.12 Bu durumda Latin ortaçağın 13. yüzyıldaki aydınlanması ve 14. yüzyıldaki modern devlet yapılanması için dâhili ortam
hazırdı. Sadece bir ateşleyiciye ihtiyaç duyulmaktaydı.
Esasen kendi içinde tutarlı görünen bu okuma, farkında olmadan İslam felsefesine bağışladığı uyandırıcılık rolünün daha öte bir anlam ifade ettiğini farkında olmadan itiraf etmektedir. Gerçekten de 13. yüzyıl Latin ortaçağında yunan ve Latin kavramlarına yeniden bir ruh verme faaliyeti vardır. Bizce ayırt
edici sual şudur: Ruh verme işlemine kalkışanları harekete geçiren ruh nereden
gelmektedir?
13. yüzyılda yaşanan kutuplaşmaların başında “averroizm” olarak bilinen
İbn Rüşd hayranlığının felsefe adına olumlu bir etki alanına sahip olması, sözü
edilen ruhun kaynağı hakkında yeterince fikir vermektedir. Bir başka ifadeyle
İslam felsefesinin Latin ortaçağı doğrudan etkilediği, tartışma götürmez bir realitedir. Pek çok araştırmacı tarafından sıkça tekrarlandığı gibi, 12. yüzyılda yaşanan uyanış, tartışmasız Arapçadan Latinceye çevrilen eserlerle sağlanan bir değişimdir.
Gözle görülür en belirgin değişim, eğitim ve öğretim alanında yaşanır.
Okullar açılır. O güne kadar adı dahi duyulmayan filozofların eserleriyle tanışılır.
12
Bu çerçevede daha geniş bilgi için bkz. Russ, a. g. e., s. 71.
480 ǁ ULUSLARARASI 13. YÜZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
Mesela Plâtoncu okula bağlı kalmaya çalışan “Chartes” şehrinde Platon’un
Timaios diyalogundan bir bölüm meraklısının elinden düşmez olur. Aristoteles’in fiziği ilgi çeker. Müslüman filozofların yorumları taraftar bulur. Böylece
Şehirleşme başlar. Medeniyet algısı hızla değişir.
12. yüzyıl Latin ortaçağında yükselen bir akıl vardır. Diyalektiğe dayalı bir
düşünüş zihinleri biçimlendirmeye başlamıştır. Ulaşılan nokta ise, sezgisel bir
tavırdan kopmaya çalışan diyalektik esasta akılcı bir tümdengelimdir. Esasen
düşünmede erişilen bu seviye, genel olarak ortaçağ bilimsel mantığına temel
olur. Bu mantıkta Tanrı, bilginin konusu olmaya devam eder. Ancak insan zihni
sadece kalbe değil, felsefî yöntemlere ve akılcı düşünceye de başvurma gerekliliğine inanır. Rasyonel yetinin ve zekânın inancı aydınlatmaya çalıştığı bir tavır
öne çıkar. Oysa 11. yüzyılda felsefeye açık bir saldırı vardır.13 13. yüzyıl ise uzlaşma arayışlarının daha çok öne çıktığı bir evredir.
Elbette çatışmaların bütünüyle bittiğini söylemek mümkün değildir. Bu nedenle burada yüzyıllar içine sıkıştırdığımız belirlemeler, değişimin yönünü tayin
etmek içindir. Artık olumlu bir açılım olan bu yeni yolun temel sâiki İslam felsefesinin özellikle 13. yüzyıldaki durumundan kısaca söz edilebilir. Zira bu çalışmada çürütmek istediğimiz asıl iddia, İslam felsefesinin Gazalî sonrası gerilemeye başladığı ve bu sürecin 13. yüzyıla gelene kadar iyice belirginleştiği, dolayısıyla
felsefe bayrağının Latin ortaçağa kaptırıldığıdır.
Gazali sonrası İslam felsefesinin gerilediği tezi, geçen yüzyılda müsteşrik
De Boer tarafından ileri sürülmüştür.14 Müslüman coğrafyada yaygınlaşmış ve
sıkça da taraftar bulmuş olan bu görüşün tutarlı olmadığı çok açıktır. Zira İslam
felsefesi 12. yüzyılın ilk çeyreğinde vefat eden Gazali’den sonra da yoluna hızla
devam etmiş ve birçok Müslüman filozof yetişmiştir. Sadece 13. yüzyıla bir kala
hakkın rahmetine kavuşan İbn Rüşd’ü bile hatırlatmak, sanırım Gazalî sonrası
felsefî seviyeyi görmek için yeterlidir. Ya 13. yüzyıl, İslam felsefesinin gerilediği
bir dönem midir? Hayır. 13. yüzyıl da oldukça verimli bir çağdır. Özellikle söz
konusu dönemlerde felsefenin bir ilimler bütünü olduğu anımsanırsa, bugün
anladığımız manada sadece felsefede değil, diğer ilmî alanlarda da canlılığın
korunduğu ortadadır. Hatta batının daha sonraki süreçte övündüğü matematik
temelli ölçülebilir bilimsel atılımın İslam filozoflarının katkısıyla mümkün olduğu ifade edilmelidir. İslam düşüncesinin güncel sıkıntısı, daha çok geçmişten
haberdar olup olmamakla alakalıdır. Batılı gözlükten kurtulduğumuz an, gerçekleri daha iyi görmeye başlayacağımızdan kuşku yoktur.
Hakikatin gizlenemeyeceğini tarihsel tecrübeler insanlığa öğretmektedir. Bu
nedenle batıda da ortaçağ algısı süratle değişmektedir. Mesela pek çok çağdaş
ortaçağ uzmanı, bir zamanlar geri kalmada önemli bir paya sahip olduğu iddia
edilen skolastik düşünüşü, daha dinamik bir perspektiften okumaktadır. Yukarıda da sıkça dile getirdiğimiz gibi, 12. yüzyılın bir Rönesans 13. yüzyılın ise bir
Krş. Russ, a. g. e., s. 72, 73.
Tjitze J. De Boer: Geschichte der Philosophie im Islam, Fr. Frommanns Verlag, Stuttgard 1901, s.
150.
13
14
DOĞU BATI ETKİLEŞİMİ ǁ 481
aydınlanma olarak yorumlama girişimleri, bu yeni tavrı ortaya koymaktadır. Bu
yeni yaklaşımın skolastik kavramına da yeni açılımlar getireceği açıktır.15
Skolastik sıkça ortaçağdaki düşünüş biçimini nitelemek için kullanılsa da
esasen 13. yüzyıla ait bir kavramdır. Zira kavramın okullaşma ve kurumsallaşmayla yakın ilişkisi vardır.16 Gerçekten de 13. yüzyıl Latin ortaçağı, üniversiteler
ve loncalar yüzyılıdır.17 Bu oluşumun içinin doldurulmasında da İslam felsefesi
yön vericidir. Öyle ki, ağırlıklı olarak İbn Rüşd’ün şerhleri üzerinden 12. yüzyılın
sonunda keşfedilmeye başlanılan Aristoteles, 13. yüzyılda Latin meşşaliğinin
temellerinin atılmasını sağlar Sonuç itibariyle de skolastik, söz konusu yüzyılda
altın çağını yaşar. Ancak bu süreçte revaçta olan fikirler, büyük kutuplaşmaların
da doğmasına sebebiyet verir. Kutuplaşmanın özünde de İslam felsefesinin
etkisi altında felsefe yapmaktan gocunmayanlarla karşısında olduğunu iddia
edenler vardır. Mesela Thomas Aquin’in İbn Rüşd ve İbn Rüdçülere karşı takındığı tavırda bu kutuplaşmanın detayları rahatça takip edilebilir.18
İslam felsefesine mesafeli durmaya çalışan bazı yorumcular, İslam felsefesinin yoğun etkisi altında kalan bazı skolastik devrin düşünürlerini İbn Meymun
üzerinden Yahudi külte bağlama gayretindedir. En azından 13. yüzyıl Latin ortaçağa yön verenlerin tek bir kaynaktan beslenmeyen bir harmanlayıcı oldukları
düşüncesini savunmak isterler. Mesela bizim nazarımızda İbn Rüşd’ün sadık bir
talebesi olan Thomas Aquin’in Tanrı kanıtlarından birisini İbn Meymundan
aldığı bilgisi, böylesi bir gayretin ürünüdür. Dikkat çeken husus şudur.
Thomas’ın meşhur beş kanıtından hangisi için bu bilgi geçerlidir? Bu, yeterince
açık değildir. Diğer yandan bu kanıtın hangisi olduğu ve İbn Meymun’dan alındığı netleştirilse bile, gerçekten İbn Meymun İslam felsefesinden ayrı mütalaa
edilebilecek bir filozof mudur? Söz konusu iddiayı dile getirenler, Albertus
Magnus’un ve Thomas’ın Rabbi Moyses (İbn Meymun) üzerine çalışmış olmaları ihtimalinin ötesinde somut bir delil ileri sürememektedir.19 Bizce İbn
Meymun’un bir Yahudi olduğunu öne çıkararak onu İslam felsefesinden koparma gayretleri doğru değildir. İbn Meymun, Müslüman coğrafyada İslam
felsefesinin kavramlarıyla düşünen ve üreten birisidir. Dini tercihinin felsefesini
etkilemesi ise gayet doğaldır. Aslında diğer İslam filozofları için de Yahudi veya
Hıristiyan kaynaklardan etkilenme genel bir durumdur. Felsefe icra ederken dini
mensubiyet bağının belirleyici olması zorunlu değildir. Bu nedenle bizi ilgilendiren kimin hangi dini referans alarak felsefe yaptığından daha ziyade ortaya konulan felsefenin ayrımlarıdır.
İslam felsefesini eski Yunandan veya diğer felsefelerden farklı kılan noktalarının neler olduğu bugünün İslam felsefecilerinin ortaya koymakta geciktikleri
bir husustur. Öyle ki, İslam felsefesi, iç dinamikleri esas alınarak bütüncül bir
15 Bkz. Süleyman Dönmez: “Skolâstik Üzerine Kavramsal Bir Analiz”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi 5 (2), Adana 2005, s. 123-144.
16 Jacques Le Goff: Die Intellektuellen im Mittelalter, dtv, München 1993, s. 73.
17 Bkz. Russ, a. g. e., s. 77.
18 Bu bağlamda daha geniş bilgi için bkz. S. Dönmez: Aklın Birlikten Çokluğa Yolculuğu, Birleşik
Yayınları, Ankara 2009, s. 126-133.
19 Bkz. Russ, a. g. e., s. 78.
482 ǁ ULUSLARARASI 13. YÜZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
bakış açısıyla henüz okunmuş değildir. Eğer bu yapılabilirse, İbn Meymun’un
Yahudi olmasına rağmen, bir İslam filozofu olduğu kolayca görülebilir.20 Böylece bazı batı felsefesi tarihçilerinin İbn Meymun gibi filozofların dini tercihlerini
öne çıkararak İslam felsefesiyle olan bağı zayıflatma girişimlerinin temelsizliği
gösterilmiş olur. Zira batılı okumada sadece İbn Meymun bağlamında değil,
diğer Müslüman olmayan bazı filozoflar ele alınırken de İslam felsefesinin baskın etkisinden kurtaracak bir kanal açma gayreti genelde bakidir.21 Oysa İbn
Meymun, E. Mittwoch’un da belirttiği gibi İbn Tufeyl’in ve İbn Rüşd’ün öğretilerini benimser.22
13. yüzyıl Latin ortaçağ, gerçekten felsefe tarihi adına büyük değişimlerin
yaşanmaya başlandığı bir çağdır. Ancak felsefe lehine olan girişimler aslında
mahdut sayıdadır. Buna rağmen dikkate değer bir çatışma ortamı doğmuştur.
Hızlı bir kutuplaşma söz konusudur. Kabaca bir sınıflama yapılmak istenirse;
“kilise taraftarı olanlar, kilisenin hedefinde olanlar ve elinde aforoz gibi bir sopa
bulunduran kilisenin baskısı karşısında bir köprü kurmaya çalışanlar” şeklinde
olabilir. Bu gruplamada daha ince ayrımlara dikkat edilerek sayı artırılabilir. Ancak derdimiz bu değil. Asıl fark ettirmek istediğimiz; 13. yüzyıl Latin ortaçağında
hâkim zihniyetin kilise merkezli, kilisenin de felsefeye karşı mesafeli; hatta düşman olduğudur. Ama kilise, otoritesini sarsan bir dizi dış mihraklı fikrin gittikçe
yaygınlık kazanmasından korkmaktadır. Buradaki “dış mihraklı fikir”den en çok
akla geleni Latin İbn Rüşdcülüğüdür. 16. yüzyılın sonlarına kadar etkisi hissedilen bu akım, 13. yüzyıl düşünürlerini karşı karşıya getirmiştir. Bir kısmı alenî bir
kısmı ise gizli İbn Rüşdcü olmuşlardır. Tabii ki, bu İbn Rüşdcülüğün İbn
Rüşd’le olan fikri bağlılığı sorunludur. Çünkü tercümeler üzerinden okunan bir
İbn Rüşd söz konusudur. Bir dizi yanlış anlamalar vardır. Mesela bu tür yanlış
algılamalardan en belirgini “çifte hakikat” öğretisidir.
13. yüzyıl Latin ortaçağında da “çifte hakikat” öğretisi İbn Rüşd’e atfedilir.
Çift hakikatçilere göre; felsefe ve din iki ayrı dünyadır. Her iki alanın kendine
has doğruları vardır. Her iki alanın ulaştığı sonuçlar da kendi sınırları dâhilinde
doğrudur ve geçerlidir. Bu tarz ikili bir hakikat öğretisini İbn Rüşd’e dayandırmak mümkün görünmemektedir. Zira İbn Rüşd ikili bir hakikati savunmaz.
Onun nazarında hakikat tektir. Din ile felsefe de aynı hakikatten beslenen sütkardeştir.
İslam felsefesinin Yahudi felsefesi üzerindeki etkisi ayrıca çalışılması gereken bir konudur. E.
Renan’ın “Averroes et L’Averroisme” adlı çalışmasında da ifade edildiği şekliyle “Yahudi Felsefesi
Maimonides’ten itibaren ancak Müslüman felsefesinin bir yansıması olmuştur.” Bkz. E. Renan:
Averroes et L’Averroisme, Paris 1852, s. 175.
21 Yahudi kaynakların Latin ortaçağa etkisi, bizde çalışılması gereken bakir bir alandır. Yahudilik,
Hıristiyanlığa doğrudan dayanak, İslam’ın kültürel mirasında da etkili bir oyuncudur. Ancak bizim
iddiamız, felsefenin sürekliliği içinde, İslam felsefesinin gerek Hıristiyanlığın gerekse Yahudiliğin
etki alanı dışında nevi şahsına münhasır bir yetkinliğe ve orijinalliğe sahip olduğudur. Bu bir
iddiadır. Lehte ve aleyhte bakışlar söz konusudur. Ancak lehte ve aleyhte yer alan iddialar çerçevesinde henüz tartışılmış değildir. Sanıyorum, 13. yüzyıl sempozyumu böyle bir felsefî muhasebenin
kapısını açabilir.
22 E. Mittwoch: “İbn Meymun” maddesi, İslam Ansiklopedisi, Ans. 5/11, 773 a, b.
20
DOĞU BATI ETKİLEŞİMİ ǁ 483
Çifte hakikat öğretisi, bizce Latin ortaçağ felsefecilerinin kilisenin bakısından kurtulmak için ürettiği bir ara çözümdür. Bu düalist bakışın daha sonraki
süreçte düşünme biçimini tamamen belirleyeceği başta pek kestirilememiştir.
Ama bu kilise baskısından kurtuluş reçetesinin din, felsefe ve bilim arasında batı
dünyasında gittikçe klasikleşecek bir ayrışmaya yol açtığı artık açıkça görülebilmektedir. Elbette kilise bu zihinsel ayrışmayı, ilk etapta kendi lehine engellemeye çalışmıştır. Ancak başarılı olamaz. Din felsefeden ve bilimden gittikçe ayrılmaya başlar. Dinin hakikatleri bir inanç meselesine dönüşür. Günümüz batı
zihniyeti için de geçerli olan bu zihin yarılmasında temel sâik İslam felsefesidir.
İşte 13. yüzyıl bu ayrışmanın sistemleştirildiği devirdir. Baş aktör de Thomas
Aquinas’tır.
Thomas, sorunu teoloji lehinde birlik esasında çözmeyi dener. Tavrını teolojiden yana koyar. Ama yine de bir dizi fikrinden dolayı aforoz tehlikesiyle yüz
yüze gelir. Kutuplaşmalarda bir takım çıkar hesaplarıyla mezhep taassubunun da
rol oynamış olabileceği unutulmamalıdır. Lakin çatışmalarda hangi iç dinamik
etkin olursa olsun, sahneye çıkan fikirler İslam filozofları üzerinden yürütülür.
Mesela Thomas’ın Hocası Büyük Albetus, Aristoteles’in fikirlerinin Yunanca
üzerinden anlamanın zorluğuna dikkat çekerek, onları İslam filozoflarının yorumlarıyla etüt etmiştir. Bu çerçevede seleflerinin felsefeye bulaşmakla birlikte
felsefeyi anlayamadıklarından şikâyet eder. Kastettiği selefler içinde Anselmus,
Abelardus, Erigena da vardır.23 Demek ki, genel olarak İslam felsefesinin Latin
ortaçağla tanışıklığı daha erken dönemlere gitmektedir. Bu durumda 13. yüzyıl
için belirleyici ayrımın İbn Rüşd olduğu söylenebilir. Gerçekten de İbn Rüşd,
Aristoteles’e büyük kıymet veren 13. yüzyıl Latin skolastik düşünüşün inşasına
doğrudan katkı sağlayan özel bir isimdir. İbn Rüşd’ün ekolleşmesi, batı dünyasının din ve felsefe algısında belirleyici olmuştur. Öyle ki, gerek Albetus’un gerekse Thomas’ın genelde İslam felsefesinin özelde ise İbn Rüşd’ün etkisi bağlamında tuttukları yol, din ile felsefenin arasını açmak olmuştur. Zira dışarıdan gelen,
içerdeki Hıristiyan teolojiye uymamaktadır. Tehlike ise felsefenin teolojiye nazaran daha açık bir görünüme sahip olmasından gelmektedir. Çünkü kitleler gizemli olana ilgi duysalar da sonunda açık olandan yana tavır koymaktadır. Felsefenin daha açık bir dil kullandığını bizzat kilisenin içinden olan Albertus da itiraf
etmektedir. Belki de onu felsefeye çeken bu daha açık bilme iştiyakıdır.
Albertus, felsefi bilimlerden yana tavır alırken fazla sistemli değildir. Bitkiler, hayvanlar, insanlar… hakkında pek çok kitap yazmıştır. 13. yüzyılda
Albertus’u ayırıcı kılan deney ve gözleme dayalı bir metodu benimsemesidir.
Felsefe dediği ağırlıklı olarak tabii bilimlerdir. Bu yolda yürüyen diğer en dikkat
çekici düşünür de Roger Bacon’dur. Albertus biyolojiye ağırlık verirken
Bacon’un ilgisini daha çok matematik ve optik çeker. Her iki düşünürü de bu
tarz bir araştırmaya sevk eden baskın unsur, hayran kaldıkları İslam bilim ve
felsefesidir. Thomas da İslam felsefesi gözlüğünü takar, ama daha politik davranır.
23
Krş. Gülnihal Küken: Ortaçağda Eğitim Felsefesi, Alfa yayınları, İstanbul 2001, s. 549.
484 ǁ ULUSLARARASI 13. YÜZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ
Albertus felsefede talebesi Thomas kadar becerikli değildir. Thomas, felsefeyi teolojinin hizmetine almak için büyük bir gayret sarf eder. Ama bunu felsefe maskesi altında yapar. Teolojinin felsefi bir bilim olmaması için geçerli bir
neden yoktur ona göre. Nasıl felsefede ilk ilkeler varsa teolojide de vardır. Ancak onlar Tanrı tarafından konulmuştur. Thomas, İbn Rüşd’ü hedef alır görünerek, Farabi, İbn Sina ve Gazali üzerinden bir sistem inşa eder. Fakat İbn Rüşd
karşıtlığı, ifade edildiği üzere, esasen fikri değil, politiktir. Ağırlıklı olarak söz
dalaşına girer. Akılların birliği düşüncesinde olduğu gibi, bazı yanlış anlamalar da
bu üslupta pay sahibidir.24
13. yüzyılı Latin ortaçağın İslam felsefesiyle olan ilişkisinin yüzyıla rengini
veren her bir filozof ve teologun öne çıkan görüşleri üzerinden genişletilerek
incelenmesi, iki dünya arasında sanılandan çok daha kuvvetli bağların var olduğu gerçeğini alenen ortaya koyacaktır. Esasen hayatı algılamada ve sorunlara
çözüm üretmede iç-dış bağlamında ciddi ayrımlar söz konusu olsa da birbirlerini
körükleyen fikirlerin felsefeleri doğurduğu açıktır. 13. yüzyıl Latin ortaçağda
düşünsel anlamda bir aydınlamadan söz edilebiliyorsa, bu aydınlamada İslam
felsefesinin gözle görülür bir etkisi vardır. Metaforik bir söylemle bitirirsek
özelde ortaçağın genelde batının aydınlanması üzerlerine düşen İslam felsefe ve
düşünce güneşiyle gerçekleşen fenomenal bir yansımadır. Dıştan içe gitmek
isteyen bir ışıktır bu. Logos üzerinden gerçekleşmiştir. İçe sirayet edemediği için
de iç ile dışı bir birinden ayırmak zorunda kalmıştır. Oysa dışarıdan gelen içerde
bir karşılık bulsa idi, aydınlanma içten dışa bir dönüşümle gerçekleşecekti. Lakin
batı, İslam felsefesinin sunduğu bu fırsatı hakkıyla değerlendirememiş görünmektedir.
24 Bkz. Süleyman Dönmez: “İbn Rüşd’de Heyulani Aklın Birliği 13. Yüzyıl Latin İbn Rüşdçülüğü
Çerçevesinde Bir Yanlış Anlamanın Düzeltilmesi”, Diyanet İlmi Dergi, 2012, cilt: LXVIII, sayı: 3, s.
169-194.
Download