Türkiye`de Finansal Sektör ve Para Politikası

CUMHURİYET’TEN
1960’LARA
TÜRKİYE
EKONOMİSİ
Sununun hazırlanmasında geniş oranda
“Kepenek, Y., Yentürk, N. (2009),
Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitapevi.”
‘den faydalanılmıştır.
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (1)
 Tarıma

dayalı üretim
5,4 milyon ha tarım arazisinin %80’i tahıl,
%7’si sebze, %7’si sanayi bitkileri ve %4’ü
meyvecilikten oluşmaktadır.
 Sanayi
gelişmemiş
 Hizmet sektörlerinde (ticaret, bankacılık
ve ulaştırma) önemli sermaye birikimi
var:

ancak, azınlık ve yabancı sermaye
egemenliğinde
 Tarımda
Türkler, sanayi ve hizmetlerde
azınlık ve yabancılar çoğunluktadır.
2
MİLLİYETLER YÖNÜNDEN SERMAYE VE EMEK
DAĞILIMI (1914)
Sermaye (%)
Emek (%)
Türk
15
15
Rum
50
60
Ermeni
20
15
Yahudi
5
10
Yabancı Uyruk
10
3
Kaynak:M.Altan, Superler ve Türkiye
OSMANLI IMPARATORLUĞU’NDA MİLLİ GELİRİN
SEKTÖREL DAĞILIMI (MİLYON KURUŞ)
1914
Tarım
Madencilik
İmalat Sanayi
İnşaat
13.060
105
2.443
442
Yurtiçi Gelir
22.496
Milli Gelir
22.393
GSMH
24.107
KBMG
1.072
4
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (2)
 Yeni
toprak kazanımına bağlı gelir yok,
 ‘Sürekli savaşlar’ yüksek maliyetli,
 Dünya ticareti Akdeniz dışına
kaymıştır,
 Yeni dünya keşfiyle değerli maden
sunumu artmış, para-fiyat dengesi
bozulmuştur,
 İngiltere’de sanayi devrimi olmuş,
 Osmanlı sanayini dışa açmış, yerli
sanayi yıkılmıştır.
5
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (3)
Makro
Politikalar:
 Kamu
maliyesi, dış ticaret ve para
sunumu kontrol dışına çıkmıştır
Bütçe açığı nedeniyle ağır dış borçlar
Tarımsal ürün fazlası sanayiye
aktarılamamış
Sanayi ve hizmet sektöründe
çalışanlar karlarını yeniden üretimde
kullanmamışlar

6
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (4)
 Maliye

Politikası:
Azınlık ve yabancılara ayrıcalıklar

=> tarımdan sağlanan kamu gelirleri
(yarısından fazlası kırsal kesimden), oysa
giderlerin çok azı kırsala harcanmaktadır.
Yabancılar ve azınlıklar, tüccar,
sanayiciler ve İstanbul halkı vergi
vermemektedir.
 Vergi yükü ağır değil ama eşitsiz

 Para
Politikası: denetim dışıdır.
7
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (5)
 Sermaye


Dış borçlar (özel kaynaklı)
Yabancı sermaye
 Dış




birikiminin kaynakları:
borçlar:
Borçlar yeniden üretimde kullanılmamıştır
Hükümetin cari giderlerine harcanmıştır
Birikimli olarak artmış
Yabancılar kamu gelirlerine el koymuşlardır:
(1881 Düyun-u Umumiye)
8
DÜYUN-U UMUMİYE (GENEL BORÇLAR)
Düyun-u Umumiye (Düyun-u Umumiye-i
Osmaniye Varidat-ı Muhassasa İdaresi),
1872 – 1939
 Osmanlı Devleti 1854 yılında dış borçlanmalara
başlamış ve 1874 yılına kadar 15 ayrı dış
borçlanma yapılmıştır. Bu dönem içinde 239
milyon lira borçlanıldığı halde, hükümetin eline
yalnızca 127 milyon lira geçmiştir.
 Hiç bir borç ödemesini yapamayan Osmanlı
Devleti, sonunda alacaklılarla anlaşma yoluna
gitti. Alacaklılarla masaya oturan yaşlı
imparatorluk, 1879'da damga, alkollü içki, balık
avı, tuz ve tütünden alınan vergi gelirlerini 10 yıl
boyunca iç borçlar karşılığı olarak alacaklılara
bıraktı.

9
DÜYUN-U UMUMİİYE (GENEL BORÇLAR)
Bu borçlar, Osmanlı Devleti çöktükten sonra,
Osmanlı topraklarında kurulan devletler
arasında paylaştırıldıysa da en büyük borç yükü
Türkiye'ye verilmiştir.
 Türkiye Düyun-u Umumiye' ye olan borcunun
son taksitini, ilk dış borcun alınmasından tam bir
yüzyıl sonra, 1954'te ödedi
 Düyun-u Umumiye binası, İstanbul-Eminönü
ilçesinde bulunmaktadır. Bina Cumhuriyet
döneminde Atatürk'ün emri ile İstanbul (Erkek)
Lisesi 'ne tahsis edilmiştir. İstanbul Lisesi
(Kuruluş 1884) günümüzde bu binada eğitim
vermeyi sürdürmektedir.

10
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (6)
 Yabancı
sermaye yatırımları:
Bankacılık, sigortacılık ve ticaret ve ulaştırma
(demiryolu, elektrik, su)
 Bu sektörlerde kısa dönem karlılık yüksek
 Ayrıca aynı dönemde gelişmekte olan ülkelere
üretime yönelik yatırım yok.

 Yabancı

%44 Fransız; %34 Alman; %17 İngiliz
 Dış

sermaye dağılımı:
borç dağılımı:
%54 Fransız; %11 İngiliz; %10 Alman
11
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (7)
 Yabancı
sermaye yatırımları yıllık net
getirisi:
Getiri oranı bankacılık ve sigortacılıkta
%10’dan fazladır
 %8.7 ile devlet borçları izler: yani Osmanlı’ya
borç vermek çok karlı.

 Sanayi:
264 işyeri 14000 işçi (%70 gıda,
%12 dokuma ve %18 toprak, deri, ağaç,
kırtasiye ve kimya)
 Dış Ticaret: X/M= 0.54
 Ulusal Gelir: X/Y= 0.09
12
OSMANLI’DAN KALAN: 1914-23 (7)
13
KURULUŞ YILLARI 1923-1932 (1)
 Savaş
Yılları: üretim ve üretim
kaynakları olumsuz etkilenmiş; altındöviz fiyatı %700 artmış; 1914’de 100 olan
geçinme endeksi 1922’de 999 olmuş.
 1923 İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4
Mart):


Amaç: iç ve dış sermaye kesimlerine güvence
vermek.
Bazı İlkeler:
Milli iktisat: ekonomide ulusalcılık temel
belirleyicidir.
 Yasalara uyduğu sürece yabancı sermayeye karşı
değil
 Aracı ve tekellere karşı
 Sınıflar ve meslekler arası barış

14
I.İZMİR İKTİSAT KONGRESİ:
17 ŞUBAT-4 MART 1923
23 Nisan 1920 de Ankara'da toplanan TBMM, 2 Mayıs 1920'de 11
bakandan oluşacak hükümetin kurulması ile ilgili 3 numaralı
kanunu kabul etmişti. Bu hükümette bir de İktisat Bakanlığı
bulunmaktaydı.
Kongre’de ;
� Hammaddesi yurt içinde olan endüstri kollarının kurulmasına,
� Özel girişimcilerin desteklenmesine,
� Yatırımcılara kredi sağlayacak bankaların kurulmasına,
� Günlük tüketim mallarına öncelik verilmesine,
� Önemli kuruluşların millileştirilmesine,
� Sanayi teşvik edici yasaların çıkarılması, özellikle gümrük
tarifelerinin milli sanayinin kalkınma ihtiyaçlarına göre
değiştirilmesi,
� Yerli malların karada ve denizde ucuz tarife ile taşınması,
� Sanayi bankası kurulmasına karar verildi.
15
KURULUŞ YILLARI 1923-1932 (2)
 Tüccar
Grubu:
Yabancı sermayeye ayrıcalığın kaldırılması
 Ticaret ana bankasının kurulması
 İktisat eğitimine önem verilmesi
 Ticaret odalarının düzenlenmesi
 Tekellerin kaldırılması vs.

 Çiftçi


Grubu:
Aşar ve Reji’nin (tütün tekeli) kaldırılması
Kredi kolaylığı sağlanması, makine araç vs.
Sağlanması ve eğitim.
16
KURULUŞ YILLARI 1923-1932 (3)
 Sanayi
Grubu:
 Koruma duvarları
 Aramalı dışalımında vergi kolaylığı
 Sanayi bankasının kurulması, kredi
kolaylığı
 Sanayi eğitimi ve odalarının düzenlenmesi
 İşçi Grubu:
 Çalışma süresi 8 saat olsun
 Yeni işlerin Türklere verilmesi
 Ücretli izin
 Sağlık ve sosyal yardımlar
17
KURULUŞ YILLARI 1923-1932 (4)
 Lozan
(24 Temmuz 1923)
Kapitülasyonların kaldırılması
Yabancılara verilen ayrıcalıkların sonu
Osmanlı borçları (1954’de bitti).
 Gümrükler (1916 tarifesi 5 yıl yürürlükte)
 Nüfus değişimi (1.3 milyon Rum Yunanistan’a,
400 bin Türk Türkiye’ye döndü).
 Musul (1926’da çözüldü-gelirlerin %10’u 25 yıl
Türkiye’nin)



 İlk
10 yılın iktisat politikaları İktisat
Kongresi ve Lozan çerçevesinde: göreceli
olarak liberal ama yine de kamu
ekonomiye müdahale ediyor.

Tekeller, sanayi teşvik girişimleri,
demiryolları vs.
18
KURULUŞ YILLARI 1923-1932 (5)
 1930

Tümüyle yerli sermaye: Hazine, kamu
bankaları, diğer banka ve şirketler, özel ve
tüzel kişiler.
 Türk

Merkez Bankası
parasını koruma kanunu
Sabit döviz kuru
 İthalat
kontrolleri (1929 sonrası)
 Toprak reformu: aşar kaldırıldı, toprak
verildi
 Sanayi teşvik yasası

Sanayi ve Maadin (Maden) Bankası (1925) ve
Sanayi Teşvik Yasası (1927)

bedava/ucuz altyapı hizmeti / girdi, karşılıksız arazi,
vergi muafiyeti, KİT’lerden satın alma desteği, taşıt
indirimi vs.
19
KURULUŞ YILLARI (1923-1932)
İKTİSADİ GÖSTERGELER:
Ulusal
Gelir (1932 cari fiyatlarla):
% 40 Tarım
% 14 Sanayi
% 7.2 Ticaret
% 38.5 Hizmetler

20
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (1)
 Devletçilik

uygulamasının nedenleri:
Dış nedenler:
Büyük Buhran (1929)
 1929'da başlayan (etkilerini ancak 1930 yılının
sonlarında tam anlamıyla hissettiren) ve 1930'lu
yıllar boyunca devam eden ekonomik buhrana
verilen isimdir. Buhran, Kuzey Amerika ve
Avrupa'yı merkez almasına rağmen, dünyanın geri
kalanında da (özellikle de sanayileşmiş ülkelerde)
yıkıcı etkiler yaratmıştır.
 Arz fazlası
 Daralan dış ticaret
 Komşuyu fakirleştirme politikaları
 Siyasi kamplaşma
 Kapitalist Ülkeler
 Sosyalist Rusya

21
DÜNYA BÜYÜK BUHRANI (1929)
Büyük Bunalım en çok sanayileşmiş şehirleri
vurmuş, bu kentlerde bir işsizler ve evsizler ordusu
yaratmıştır.
 Bunalımdan etkilenen birçok ülkede inşaat
faaliyetleri durmuş; tarım ürünü
fiyatlarındaki %40-60'lık düşüş, çiftçileri ve kırsal
bölge nüfusunu kötü etkilemiştir.
 Talebin beklenmedik düzeyde düşmesi nedeniyle
madencilik alanı buhranın en fazla etkilendiği
sektörlerden biri olmuştur. Büyük Bunalım farklı
ülkelerde farklı tarihlerde sona ermiştir.
 Bunalım dünyada 50 milyon insanın işsiz kalmasına,
yeryüzündeki toplam üretimin %42 oranında ve
dünya ticaretinin de %65 oranında azalmasına neden22
olmuştur.

DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (2)
 İki

Okul...
Klasik İktisat:
İktisadi büyüme ve sanayileşme ucuz işgücü üzerine
kurulmuştur.
 Bölüşümde girişimci ve sermayedarın aldığı pay
yatırımların kaynağıdır => sanayileşme ve büyüme
 Sermaye birikimi => yatırım => üretim artışı =>
büyüme
 Her arz kendi talebini yaratır
 Arz-talep dengesizliği krize dönüşmeden ücretlerin
düşmesiyle otomatik olarak atlatılır.
 Sendikalar serbest pazara engeldir, kriz sebebidir.

23
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (3)

İki Okul...
 Keynesyen Yaklaşım:
 Klasik okulu eleştirir:
 İşgücü sadece üretim faktörü değildir;
 Aynı zamanda tüketicidir.
 Nüfusun büyük bölümüdür,
 Ve yetersiz satın alma gücü ve dolayısıyla
talebi vardır.
 Girişimci ve sermayedar tüketim kapasitesinin
üstünde satın alma gücüne sahiptir.
 Dolayısıyla talep yetersiz kalmıştır.
24
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (4)
 İki

Okul...
Keynesyen Yaklaşım:

Çözüm:
İşçi ücretlerinin arttırılması
 Efektif talep yaratılması
 Devlet müdahalesi:
 iş alanı yaratmalı,
 ücret artışı için baskı yapmalıdır
 Böylece krizden çıkılır ve toplumsal barış sağlanır.

ABD’de 1929-39 arası uygulanmıştır: ilk devletçi
uygulamalar: 1 milyon km yol, 77 bin köprü, 285
havaalanı, 122 bin kamu binası.
 Genişletici Keynesyen politikalar: teknolojik altyapı
olmalı

25
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (5)

Devletçilik uygulamasının
nedenleri:

İç nedenler:



1923-30 arası gelir ve üretimde
düşüş
Tarım ihracatında azalma
Özel sermaye birikiminin yetersiz
kalışı
26
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (6)

Birinci 5 yıllık sanayileşme planı 1934


İthal ikameci sanayileşmeye ilk adım
Beş ana grupta sanayi hedefleniyor:
1.
2.
3.
4.
5.
Dokuma (pamuk, yün)
Maden işleme (DÇ, Bakır, kükürt)
Kağıt
Kimya
Taş toprak (cam, çimento)
27
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (7)
 MTA,
Etibank, Sümerbank, Şeker
Fabrikaları, Şişe Cam, Karabük DÇ
kuruluyor.
 Şeker ithalatına son veriliyor, çimento
ihracat yapılacak düzeye geliyor.
 Sanayileşmenin finansmanı:
(büyük ölçüde) Devlet yatırımları sonucu elde
edilen üretim ve tekellerden alınan vergiler
 ABD ve Rusya 10’ar m$, İngiltere 16 m £.

28
DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI
(1932-45) (8)
Sonuç:
1932-45 buhranlı bir
dönemde ulusal gelir düzeyimizi
koruyoruz:
 1933’de
1,359; 1945’de 1,376 m TL
(sabit f.)
 1933-39 arası yıllık %9 büyüme
 Dış ticaret fazlası veriyoruz
29
İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: 1945-60 (1)
 Dış





İktisadi ve Siyasi Olaylar:
Avrupa ve Japonya’nın sanayi yıkıldı
ABD gücünü korudu ve savaş sanayi sayesinde
gelişmiş iktisadi yapıya sahipti.
Dünya Bankası ve IMF, ABD önderliğinde
kuruldu,
ABD siyasi kamplaşmada Batının lideri oldu
1944 Bretton Woods (1971’e kadar) dolar
dünya parası oldu, 1944 öncesi ise Altın
Standardı
30
İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: 1945-60 (2)

ABD sanayileşme ve teknolojinin beşiği oldu
Keynesgil ulusal ve uluslararası genişleyici
politikalar uyguladı.
 Kamu harcamaları ile hem özel sektöre rakip oluyor
hem de ücretleri arttırıyor.
 Uzay ve savunma sanayi harcamaları: ürün arzı yok,
talebi arttıracak istihdam yaratıyor.


Marshall yardımları ile ABD sanayine talep
yarattı, olağanüstü büyüme gerçekleşti
Avrupa’ya 4 yılda 21 milyar dolar, Türkiye’ye 1948-52
arasında 352 milyon dolar, daha önceki taleplerimiz
reddedilmiş.
 Diğer ülkelerin SSCB ile yakınlaşmasını istemiyor.


Dünya sadece ABD’den mal alabildi. Bu
rakipsizlik Avrupa ve Japonya’nın kendi
teknolojilerini üretmesiyle sona erdi. ABD
hegomonyası sona erdi.
31
İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: 1945-60 (3)
 İç
İktisadi ve Siyasi Olaylar:
Sıkı devletçilik yılları boyunca üretimde önemli
düşme olmadı ama büyümeyen ekonomi ve kıtlık
hakimdi.
 Tekeller ve bürokrasi karaborsa ve kıtlık yarattı.
 Toplumsal muhalefet güçlendi, devletçi ideoloji
eleştirilmeye başlandı.
 Savaş sonrası dünyadaki gelişmelerden
etkileniyor: NATO üyesi oluyor.
 1950 seçimlerini liberalleşmeyi simgeleyen
Demokrat Parti kazandı.
 Dış dünyaya açılma çabaları, ABD yardımlarından
faydalanma isteği ve özel sermaye birikimi
yaratma
 Marshall yardımı destekli liberal politikalar ve
32
uluslararası kuruluşların sağladığı dış borçlar

İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: 1945-60 (4)



Dış yardımlar iyi kullanılmıyor
Siyasi ve iktisadi başarısızlıklar askeri
müdahaleyi getiriyor.
Sektörel Durum:
 İşlenilen alan ve traktör sayısı artıyor.
 Devlet tüketim sanayinden ara ve yatırım
malı sanayine kayarak sanayiciye ucuz girdi
sağlamak istiyor.
 Türkiye Sınai Kalkınma Bankası kuruluyor
(1950): iç ve dış kredi sağlamak için
 Hizmet sektörünün Ulusal Gelir’den aldığı pay
artıyor.
33
İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: 1945-60 (5)

1947’de Türkiye’nin IMF’ye girmesi ile ilk IMF
uygulaması 1958’de gerçekleşiyor:
Devalüasyon ve KİT zammı
 Ancak dış açık kapanmıyor

İhracat
İthalat
Fark
X/M
1946
432,1
223,9
+208,2
1,93
1950
737,6
799,9
-62,3
0.92
1955
877,4
1393,4
-516
0,63
1960
1721,2
2213,7
-492,5
0,78
34