http://www.GLQVL]HNLWDSFRQU İÇİNDEKİLER Sunuş I-"ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER A-"Allah"AdınınBaşkaDillerdenArapçayaGeçtiği YolundakiGörüş B-"Allah"AdınınArapçaOlduğuYolundakiGörüş 1."Allah",BirTürevmi(Müştak)ÖzelAdmı? a)"Allah"Sözcüğünün,Tanrı'yaÖzelAdOlduğunuSavunanlarınGörüşü b)"AllahBelirliAnlamıOlanBirSözcüktenTüremişBirTürevdir"Görüşü 2."Allah"SözcüğününKökeniveAnlamı II-"ALLAH"A"TANRI"DENİRMİ? A-"Allah"a"Tanrı"DenemeyeceğiniİleriSürenlerinGörüşü 1."Allah"ınÖzelAdOlarakGörülmesi 2."Allah"ınÇoğulununOlmasınaKarşılık"Tanrı'nınveÖtekilerinÇoğullarınınBulunması3.Başka Tanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"DeniyorOlması 4."Allah"ve"İsm-iAzam" B-"Allah"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları l."Allah"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları 2."Tanrı"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇevresindeTaşıdığıÖzelAnlamı 3.İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindede"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması a)Tefsirlerde"Tanrı" b)DinbilirlerinFetvaları c)EskiSözlüklerde"Tanrı" III-İSLAMÖNCESİ(ELCAHİLİYE)ARAPLARINDA"ALLAH" A-EskiArapDilinde B-EskiAraplarıninançlarında"Allah" IV-KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH" A-"Allah"ın"Kendi"si("ZAT"ı) 1."Allah"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor? 2.PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor. B-Allah'ın"sıfat"ları V-İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH" A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir? 1."Sonradanlık"("Hudus")Yolu 2.Olabilirlik-Olmayabilirlik(iman)Yolu 3.BaşkaYollar B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramak Mümkünmü? C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar 1.Allah'ınZatiSıfatları a)SelbiSıfatlan b)SubutiSıfatları 2.Allah'ın"FiiliSıfatlar"ı VI-ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ A-Allah-Evrenİlişkisi 1.AllahEvreniNasılYönetir? 2.Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması B-Allah-insanilişkisi ÖZET SUNUŞ Toplumudeğiştirmekisteyenherkes,ilkönceyaşadığıtoplumuneskiyen,çürüyenhakimkültürüve ideolojisiylekarşıkarşıyagelir.Bu,biranlamdayaşadığıtoplumlakarşıkarşıyagelmektir.Tarihteki bütünbüyükdönüşümlerinhepsi,sontahlilde,toplumunkendisinindeğişmesidir. 1920'lerdensonramateryalistfelsefeyedoğruatılımınbaşınıTürkdevrimiçekiyordu.İdeolojik alandaOrtaçağ'dançıkıştaKemalistdevriminönemlibiretkisioldu.Osmanlıilesiyasaldüzlemde hesaplaşanKe-malistler,dahasonrafelsefialandaidealizmlehesaplaşmayıyaşadılar.Atatürkve arkadaşları,1930'larıneşiğinde,"Allahmıinsanıyarattı,yoksainsanmıAllah'ı"sorusunu kendilerinesormuşlarvenetbiryanıtvermişlerdir.Butüryanıtları,gizlitoplantılarda,sofralarda değil,okulkitaplarınınsayfalarınayazarakyapmışlardır.Dinkonusundakitavırlarınımeclis kürsüsündendeilanetmektençekinmemişlerdir. 1960'lardansonraTürkiye'yiyönetenler,askeriyetkililerdeiçindeolmaküzere,diniideolojiyi yükselendemokrasihareketinekarşıbirdalgakıranolarakbenimsediler.1980'leregelindiğinde Türkiye'dedinbirleştiricibirroloynar,dinlazımdır'biçimindebirsaptamayaptılar.Büyük burjuvazininvedevletinmerkezigüçlerininideolojisiİslamolmamasınarağmen,binyıllıkkökleri olanolanİslamiideolojiyigenişhalkkitlelerininönünebirbarikatolarakyerleştirdilerveideolojik hegemonyaaracıolarakkullandılar.Burjuvazi,ümmettenmilletegeçişinmücadelesiniverenTürk devriminiönceyanyoldabırakmış,dahasonradabutavrıylaTürkdevrimininkazanımlarınıortadan kaldırmayayönelmiştir.Ortaçağideolojisininbüyükdarbeleryemesisonuculaikvemodern kuşaklarınyetiştiği,farklıdinvemezheplerdeninsanlarınyaşadığıbirülkededinnasılbirleştirici olabilir? 1950'lerdensonraTürkdevrimininsönüşegeçmesiylebirliktetoplumunmateryalisteğitimide aşınmayauğradı.1960sonrasındaisedevletdışındamateryalizmikitlelereyayanodaklaroluşmaya başladı.Bilimselsosyalizmdenesinlenenbuideolojik-kültürelçaba,burjuvamateryalizminikitlesel olarakaşmayönündebirbaşlangıcıdaifadeediyordu.ArlıkgençkuşaklarmateryalizmiMarks, Engels,LeninveMao'dan öğreniyorlardı. Batı,burjuvademokratikdevrimleröncesindebüyükbiraydınlanmaçağıyaşadı.Bizimtarihimizde ise,BeşirFuatgibibirkaçdüşünürdışındaböylebirçabayok.Burjuvazinindemokratikatılımı, ülkemizdeheralandaolduğugibi,kültürelalandadacılızkaldı.Türkiye'nindemokratikdevrimini tamamlamasıveinsanzihnininzincirlerindenkurtularaközgürleşmesiveaydınlanmasınaönderlik, dahamodernvesiyasalakımolansosyalizminomuzlarınakalmıştır.1960sonrasımarksistlerimizin materyalizmintutarlıveçağdaş temsilcileriolmasıgerekirken,materyalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkaramamışlardır. Diyalektikmateryalizm,ulusalplandaburjuvazininmateryalizminiincelemediğiiçinonunla hesaplaşmadılarvetarihiyerineoturtamadılar. 1980sonrasıSaçakve2000'eDoğrudergileridiniideolojiyekarşınetitirazlaryöneltti.Dininbir ortaçağ ideolojisiolarakbilimlevemoderntoplumunihtiyaçlarıylabağdaşmadığınıortayakoydu.Bunu yaparken,burjuvamateryalizminulusalplandakikökleriniortayaçıkarmaklayetinmeyip,bizzat İslam'ıntemelkaynaklarınıelealarakbirideolojikmücadeleyürüttü.Sorunukültürelveideolojik düzlemdeelealdı.TuranDursun,dinalemine,safsataya,hurafeyekarşıbudergilerdekalemiyle savaştı.Rahatyaşamakuğrunagerçeğimezaragötürmedi.Biraydınlanmanolarakmarksistlerle birleşti. Bugün,ideolojikolarakdinesarılanlar,İslamadayanarakyenileşmeyekarşıbarikatinşaedenler, ideolojininsiyasetalanınayayılmasınışiddetyoluylaezmeyeyönelmektedirler.Diğertaraftan,İslami ideolojiningerçeksahipleriideolojininsiyasetalanınayayılmasınıisleyendiniçevrelerdesorunu şiddetyoluylaçözmeyeyöneldiler.Önceradyolarında,dergilerindetehditettiler.Dahasonraöldürme eylemlerinebaşladılar.Bukitabınyazanöldürüldü.Öldürülüncedinkurtuldumu?İdeolojiksorunlar, ideolojidışıaraçlarla,şiddetvecezayladeğil,demokratikbirortamdaveideolojikmücadeleyle çözülmelidir. Modern-demokratiktoplumunkurulmasınınvedemokratikdevrimintamamlanmasınıntaşıyıcıları düşüncevevicdanözgürlüğündenyanadırlar.Hiçkimseyedüşüncesi,diniinancı,ibadetiyüzünden baskıyapılamaz. Yapılmasıgereken,katılmadığımızdüşüncelerekarşıideolojikmücadeleyürütmekvetoplumu aydınlatmaktır.Bizbiliyoruzki,metafizikiman,hayatınkendisine,bilimseldüşünceyekarşı koyamaz. İdeolojikmücadeledenkorkanvekaçanlarisekendilerinehizmetedecekcanilerarayacaklardır. Bunlaradatoplumhakettikleriyanıtıverecektir. Elinizdekikitap,TuranDursun'unuzunyıllarüzerindeçalıştığı14ciltlikKur'anAnsiklopedisi'nin "ALLAH" maddesidir.İslamöncesivesonrasıkaynaklarıntaranmasıylahazırlananbumaddediniideolojiye karşıyürütülenideolojikmücadeledetemelbirkaynakolmasıdüşüncesiyleAnsiklopedininyayınını beklemedenvemetninorijinalindehiçbirdeğişiklikyapmadanokuyucularımızasunuyoruz. KaynakYayınları "ALLAH" (Tefsirlerden:)"GerçekMa'bûd","EnYüceveMukaddesvarlığın,başkasınınortakolamayacağıözel adı." "Tanrısalniteliklerin,tümünükendindebulunduran,varlığıkendindenolan,TekGerçekvarlığın,Tek Tanrı'nınadı." Anlamı:Göklerin,yerinVebuikisininarasındabulunanlarınTanrısı'dır.(Rabb).ÖyleyseO'nakulluk et.VeO'naolanibadettekesintiyapma,O'nabir"adaş"("semiyy")bilirmisin?(MeryemSuresi,ayet: 65.) Açıklama:"Allah"adınınözeladolduğunavebuaddabaşkalarınınortakolamayacağınakanıtolarak gösterilenlerarasındabuayetdebulunmakta.(Aşağıyabkz.) I "ALLAH"ADININARAPÇAOLUPOLMADIĞI KONUSUNDAKİGÖRÜŞLER A-"AllahadınınbaşkadillerdenArapçayageçtiğiyolundakigörüş Kimilerinegöre,"Allah",Arapçadeğildir."İbranca"yada"Süryanca"dır.(Bkz.Razi,e't-Tefsiru'1Kebir,c.l. s.163.) İslamAnsiklopedisi'nde"Allah"ınsözcükolarakaslının"Aramice"ve"Alaha"olduğunusöyleyenler bulunduğuyazılı.(Bkz."Allah"maddesi.) "Süryanca","Aramca"nınbirdalıolarakkabuledilir.SüryanitarihiniyazanAzizGünelde"Allah"ın Süryancaolduğunuyazıyor.(Günel'inyazdığınagöre,"Allah"ınsözcükolarakaslı,Süryanca'daki "Aloho"dur.(Bkz.AzizGünel,TürkSüryanilerTarihi,Diyarbakır,1970,s.46) Tevrat'ınİbranca'sındada"Allah"adının"Elah"(tekil)ve"Elahim"(çoğul)olarakyeraldığı görülmekte. Ancak"Elahim"çoğulkentekilanlamında,yaniTekAllahkarşılığındakullanılmakta.Yahudiliğin ikincikurucususayılanünlüYahudidüşünürMusaİbnMeymun(1135-1205)da,böyleyerverip kullanmakta. (Örneğinbkz.İbnMeymun'unünlükitabı:"Delaletü'l-Hairin",yay.HüseyinAtay,s.27,not:258,s.29, not:294,296.) "Allah"ınve"ilah"ın,tümSamidillerindeyeralanve"tanrı","baştanrı"anlamıverilen"El"yada"il" ilişkiliolduğuilerisürülür.Taberi'nin"Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an"adlıünlütefsirindede belirtildiğigibibirçokislambüyüğününgörüşünegöre,Cebrail'de,Mikail'de,İsrafil'de,Azrail'de... bulunan"il(yadael)" "Tanrı(Allah)"anlamınagelmektedir."Cebr","kul"demekolan"abd";"Mika"da"kul-cuk(küçük kul)" demekolan"ubeyd"anlamındadır.Onuniçin"Cebrail"Tanrı'nınkulu"demekolan"Abdullah"; "Mikail"de "Tanrı'nınkulcuğu"demekolan"Ubeydullah"ileeşanlamlıdır.Bugörüşteolanlarınadlanarasında, İbnAbbas,AbdullahİbnHars,İkrime,AliİbnHuseyngibiadlarındabulunduğugörülmekte.Dahası: Ebubekir'inde(Halife),"İl"i"Allah"anlamındakullanmakta."YalancıPeygamberMüseyli-me"nin yandaşlarına:"-Yazıksizenasılbirinancakapılıyorsunuz!Tanrı'yaantiçereksöylerimki 'Tanrı'dandır'diyeilerisürülenbusözler'İL'den(yaniAllah'tan)gelmedeğildir..."dediği aktarılmakta,"il"inibrancaolduğuilerisürülüyor.AbdullahİbnHarsbugörüşteolanlardan.(Tüm bunlariçinbkz.Taberi,tefsir,c.l,s.346-347.)FahruddinRazi'nintefsirinden(Arapçasından Türkçe'yeolduğugibiaktarılmıştır): "-Kimilerinegöre,CİBRİL'inanlamı'ABDULLAH'dır.Çünkü'CİBR','abd';'İL'de'ALLAH'demektir. Mikailde'Abdullah'demektir.İbnAbbasveilimehlindenbirtopluluğungörüşüdebudur.Bununla birlikteEbuAlie's-Sûsi'yegörebugörüşikinedenledoğrudeğildir:Birincisi:Allah'ınadlan arasında'İL'diyebiradbulunmamakta.İkincisi:EğerCebrailveMikail'deki"İL","Allah"anlamına gelseydisözcüğünsonu'mecrur' (esre)olurdu."(Bkz.Razi,c.3,s.196.)Razi'nintefsirinde,aynısayfada,EbuAli'yecevapverildiği görülüyor: "-'Cibr've'İL'ArapçaolsalardıEbuAlie's-sûsi'nindediğidoğruolabilirdi.Amabunlar(Cibrveİl)İ branca'dırlar.İbrancadilindeyse,adtamlaması(izafet),adınrneksur(esre)olmasınıgerektirmez." (Bkz. Aynısayfa,not:l.) CelaluddinSüyûtide,elİtkanFiUlûmi'l-Kur'anadlıvetemelkaynaklardanolankitabında,"Kur'an Arapçaolmayansözcükler"eayırdığıbölümde,"İl"sözcüğüiçinİbnCinni'nin:"-Nabatça'daAllah'ın adıdır." dediğiniaktarıyor. Yukarıdaverilenbilgileregöre,"Allah"adıylaçeşitli"Sami"toplumlarınındillerinde"Allah" anlamındayeralan"Alaha","Elah","Ela-him(yadaElohim),""Aloho"ve"İl(yadaEl)"sözcükleri çokyakındanilişkilidir. Dahası,yukarıdaaçıklamaveyorumlaragöretümününköküaynıdır.Vebuaçıklamalarabu yorumlaragöre, "Allahsözcükolarak,Arapçaolmayanbirköktengelmektedir."denebilir.Dahası,bunu,kesinbir yargıolarakilerisürenlervardır. Eski"yazıt"lar,yazıtlardansağlananbilgilernediyoracaba?Tarihöncesindede"Allah"sözcüğü,ya daaynıanlamdaveaynıköktenolduğuilerisürülenötekisözcüklervarmıydı? MuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanilgilibirbölümünbirparçasınıArapça'sındandilimize olduğugibiçevirelim: "-Devidsonbir'makale'sindesöylerder:'-Herhalde,EL,ELAHİM,SHADDAİveYEHWEHadlan, tarihöncesindedekullanılıyordu.Kapalıvebilinmeyenanlamlarda..'İlerisürüldüğünegöre:(İl),bir çokyazıttabulunmuştur.Bilginler,'VEHEBÜ'L-EL(Tanrıarmağanı)','AB-DUL'-EL(Tanrıkulu), 'ZEYDULLAH (Tanrı'nınZeyd'i)ve'ABDULLAH(TANRI'NINKULU)'adlarına,'SafaYazıtları'ndarastlamışlardır. Nabatçayazıtlarda,ALLAHyadaHALLAHadlan,özeladgibiyeralmamakta,heryerdeput adlarındanbiriylegeçmekte.YalnızcaSafayazıtlarındaALLAHtekbaşınayeralmışbulunmakta. Wellhausen-diyorki: -HerhaldeAraplar,tıpkıNabatlargibi,putlanndanherbirineALLAHlakabınıveriyorlardı. BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,EnBüyükTanrı'nınadıoluvermiştir.' Kimiincelemecilerde,Allahsözcüğünün,şiddetvegüçanlamınıiçerenbirİbrancasözcükten geldiğiniilerisürerler.Elah,Elahimbiçimindeçoğulolur.Arapdüzyazısında,İLAH,'Elİlahu'l-Ezeli (EzeldevarolanTanrı);'Elİlahu-1Muteal(YüceTanrı)'gibiniteliklerlenitelenmişolarakgeçer. AmaPeygamberlerinveşairlerinsözlerindeÖZELAD OLARAKkullanılır.Aramcadilinde,'Elah'bulunmaktadır.Arapça'dada'İlah'vardır.Arapça'daherf-i tarifle 'Elİlah'yada'Allah'biçiminialır."(MuhammedAbdulmuidHan,ElEsatiru'l-Arabiyyetu Kable'l,İslam,Kahire,1937,s.135.) B-"ALLAH"adınınArapçaolduğuyolundakigörüş "Allah"sözcüğününArapçaolduğunusavunanlarınçoğunluktaoldüğüsöylenebilir.Ancak,"müştak" mıdır,değilmidir;tartışmasıvar.Yanibirbaşkasözcüktentüremişbirtürev,taşıdığıanlamagöre kullanılanbirsözcükmü,yoksayalnızcaAli,Veligibibirözeladmı? 1-"ALLAH",birtürevmi(müştak),özeladmı? a)"ALLAH"sözcüğünün,Tanrı'yaözeladolduğunusavunanlarıngörüşü: FahruddinRazişöyleder: "-Bizimseçipbenimsediğimizgörüşodurki,busözcük(ALLAH),YüceTanrı'nınözeladıdır.Ve kesinlikle, 'müştak'(türev)değildir.HalilveSibeveyh'ingörüşüdebudur.Usulcülerin(islamhukuk felsefecilerinin)vefakihleringörüşleridebudur."(E't-Tefsiru'1-Kebir,c.l.s.156) Razi,ArapdiliveedebiyatçılarınınenbaşustalarındansayılanünlüdilbilimciHalil'in(ölm.786). "Allah" sözcüğünün"türev"(müştak)olmadığıyolundakigörüşübenimsediğiniyazıyorsadaİbnü'l-Cevzi, Halil'denikigörüşaktarıldığınıyazar.Birinci"rivayet"egöre,Halil,"Allah"sözcüğünün"türev" olmadığını,ikincirivayetegöreyse"türev"olduğunubenimsemiştir.(Bkz.Zadü'l-MesirFiilmi'tTefsir,c.l,s.8) "Allah"ınTanrı'nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınkanıtlanınaktarırken,Razi,üçkanıtsıralıyor: Birincikanıt:"Allah",başkabirsözcüktentüremişbir"türev"(müştak)olsa,anlamınıniçine başkalarınındakatılacağıdüşünülebilir."Allah"deyincebirçoklarıkapsamıiçinegirebilir.Ozaman da,"Allah'tanbaşkaTanrıyoktur"demekolan"Lailaheillallah"gerçekanlamıyla'Tanrıbirliği"ni anlatamaz. İkincikanıt:Birkimseanlatılmak,tanıtılmakistendiğinde,önceokimseninözeladısöylenir,sonra daniteliklerisıralanır."Zeyd,fıkıhbilen,nahivbilen,usulbilenbirkişidir..."gibi.Tanrı'dansöz etmekveO'nutanıtmakisteyenkimsede,kutsalniteliklerinisıralamadanönce,Allahadınısöyler, sonraövücüniteliklerinidilegetirir."-Allah,Alim'dir,Kadir'dir,Hakim'dir..."gibi.Budagösterirki "Allah",ötekinitelediklerindenayrıbirözelliğiolanbiraddır,"özadı"dır. Üçüncükanıt:Birayette(Meryem,ayet65.)"-O'naadaşbilirmisin?"O'nunadınıtaşıyacakbir başkasınınbulunmadığıanlatılmakistenir.O'nunsıfatlarınıadolarakalmışolanlarvardır.Yalnızca "Allah"ıadolarakalmışolanyoktur.Demekki."Allah",O'nunözeladıdır.(Bkz.Razi.c.l.,s.156157.) b)"ALLAH"belirlianlamıolanbirsözcüktentüremişbirtürevdir"görüsü: Kimilerinegörede"Allah"birköktengelir,biranlamıvardır,oanlamdanötürüsöylenirOYüce Varlıkiçin. Anlamıda"Mabud"dur(ibadetedilen).İbnAbbas'ınanlatımıyla:"KullarıntümüüzerindeTanrılık (uluhiyyet)veMabud'lukhakveyetkisininSahibi"dir. "Allah"ın,özeladolmayıp"türev"olduğunuilerisürenlerindedayanaklarıvardır.Razi,bunlarında üçkanıtlarınayerverir: Birincikanıt:Birayette(En'amayet:3.):"VeHuve'llahufi's,semavateve'l-erd"(yani:Ogöklerdeve yerdeAllah'tır.)deniyor.Allahbir"sıfat"(nitelik)olmayıpdabirözeladolsa,Kur'an'dakibutür anlatımlarınanlamıolmaz.Çünkü:"-Falanca,şuülkedeZeyd'dir,Ahmet'tir,Ayşe'dir..."sözünün anlamıolamaz. "-Falanca,şuülkedealimdir,sayılankişidir,ünlüdür,erdemlidir..."dendiğizaman,yanikişininözel adıdeğil; "sıfat"ısöylendiğizamanbiranlamıolur."GöklerdeveyerdeAllah'tır"dendiğinegöre,"Allah"özel addeğildir,Tanrı'nın,biranlamıolan,övgüyüiçerenbir"sıfat"ıdır. İkincikanıt:Özelad,duyularlaalgılayıp"işaret"edilebilenbirşeyiyadabirkimseyigöstermekiçin konulurvekullanılır.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz.ÖyleyseO'nuniçinözelbir adgereklideğildir. Üçüncükanıt:Özelad,konulurvekullanılırki,oadla"işaret"edilen,gösterilenşeyyadakimse, aynıtürdenolanbenzerlerindenayırtedilebilsin.Tanrıiçinseböylebirdurumsözkonusuolamaz. ÖyleyseTanrı'nınözeladıyoktur.(Bkz.Razi,tefsir,c.l,s.157.) FahruddinRazi,buüçkanıtayerverdiktensonracevapdaveriyor:Razi'yegöre,"-Falancaşuülkede Zeyd'dir,Ahmet'tir..."denebilir.Böyledendiğindeşuanlamçıkarılabilir.."-Falancakişi,şuülkede, benzeriolmayanZeyd'dir,Ahmet'tir..".Onuniçin"-O,göklerdeveyerdeAllah'tır..."denmişolması "Allah"ınözeladolmasınatersdeğildir."Özelad"lagösteriptanıtmakiçinanlatılmak,tanıtılmak istenenşeyin,kimsenin,belirlibirkimliğibulunmasıyeterlidir,beşduyuyla"işaretedilebilir"olması şartdeğildir.(Bkz.Aynıkitap,s. 158.) Razi,"Tanrı'nınözeladıolabilirmi?"sorusuna,"felsefecilerinileri gelenlerinin"-hayır!"diyekarşılıkverdiklerinianlatıyor.Felsefecilerindayanaklarınınözetişu:Özel adla,tamolarakalgılanabilenleri,somutolarakgösterilebilenlerianlatmak,göstermekamaçlanır. Özelad,böylekimlikleriçinkonulurvekullanılır.Tanrı'nınkimliğini,"hakikat"ini,tamolarak anlamaksamümkündeğildir. Kimse"Tanrı'nın"kendisini"tamvegerçekanlamıylaalgılayamaz.ÖyleyseO'nuniçinbirözeladda gereklideğildir.(Bkz.Aynıkitap,s.,114) 2-"ALLAH"sözcüğününkökeniveanlamı: "Tanrı'nınbirözeladıbulunmadığı,"Allah"ındaözeladolmadığıgörüşünüpaylaşanlar,"Allah" sözcüğünebirkökenbulmaçabasınagirişiyorlar.FahruddinRazi'nindebelirttiğinegöre"Kûfiyyun", yaniKu-felidinvediluzmanlarıbaşkabirkökengösteriyor,Basriyyun"yaniBasralıuzmanlarbaşka kökengösteriyor:Kufe'lileregöre"Allah"sözcüğünün"aslı":"İlah"tır,Basra'lılaragöreyse:"Lah"tır. (Razi,tefsir,c.l.s.163.) "İlah"nasıl"Allah"biçiminialmış?İlerisürüldüğünegöre,"ilah"ınbaşına,"tazim"yanibüyütmek, yüceltmekiçin"elifile"lam"konmuş."Elilah"olmuş.Bu,dileağırgeldiğiiçin"ilah"taki"hemze" ("i")kaldırılmışvebirarayageleniki"lam"birbirininiçinegeçirilmiş(idğam)ve"Allah"sözcüğü meydanagelmiş. Basra'lılaragörede"Lah"ınbaşına"eliflam"getirilmişve"idğam"sonucu"Allah"sözcüğüoluşmuş. (Bkz. Aynıkitap,aynıs.) "Allah"sözcüğüne"köken"olarakgösterilensözcüklerinanlamlanvardırve"Allah"sözcüğübu anlamlarıyüklenmiştir: Temelkaynaklardanolan"Ragıb"ın"ElMüfredat"ının(Arapça)ilgilimaddesindenaynen: "-Kimilerinegöre,'Allah'ınaslı,'İlah'tır.Baştakihemzekaldırılıpyerineelifvelamgeçirilmiştir (böylece 'Allah'olmuştur).SonrayalnızcaYüceYarataniçinsöylenirolmuştur.YalnızcaO'naözgüolduğu için,Kur'an'da"O'nabiradaşbilirmisin?"denmiştir.(YaniTanrı'nın"adaş"ınınolmadığı anlatılmıştır.) 'İlah'ı,edindikleriher'ma'bud'a(hertanrıya)adolarakvermişlerdi.'Lat'ıdaöyle... Tapındıklarıiçin'şems'i(güneşi)de'ilahe'(tanrıça)diyeadlandırmışlardır. 'Elehe,ye'lehüfulanundenir.'Abede,ya'budü'(falancakişitaptı,tapar)anlamında."Taptı(abede)" anlamında"teellehe"dendiğideolur. Bunagöre,'ilah','ibadetedilen(ma'bud)'anlamındadır. KimilerinegöredeAllah,sözcüğü,'tahayyere(şaştı)'anlamındaki'elehe'dengelmedir.Tanrı'yabu anlamda 'Allah'denmesininnedeni,Emiru'l-Mü'minin'inşusözündeişaretetmekistediğidir:'Tanrı'nıntüm• sıfatlanönünde,sıfatlardaşaşkınlığadüşülür,sözler,diller,bualandadoğruyuararkenşaşar.'Bu şudurki,kul(insan),Tanrı'nınniteliklerikonusundadüşündüğündeşaşkınlığadüşer.Bunedenledir ki:'-Tanrı'nınnimetlerialanındadüşünün,amaTanrı'nınkendisi(kimliği)konusundadüşünmeyin!' denmiştir. Kimilerinegörede,"Allah","Vilah"tangelmedir."Vilah"taki"Vav"sonradan"hemze"ye("i"ye) dönüşmüştür.(Dahasonraoda,sözcüğünedönüşmüştür.)Tanrı'ya'vilah'tan'ilah'veAllah denmesininnedeniO'nusözkonusuolduğuyöndeherşeyin'valih'(aklıuçupgidecekölçüdecoşkulu, şaşkın,baygın)olmasıdır.Kimişeyler,istemsizolarakbudurumagetirilmiştir:Cansızvarlıklarve hayvanlargibi. Kimilerinedebirazzorla,birazdairadeleriylebudurumagetirilmişlerdir,insanlardankimileri böyledir. Bundandolayıdırki,bilgelerdenkimişöyleden-Allah,eşyanıntümünesevgilidir(herşeyinve herkesincoşkuylatutulduğusevgilisidir).Bilgeninbusözünündoğruolduğunuşuayetdegösterir:'O'nuöverekteşbihetmeyenhiçbirşeyyoktur...'(İsra,ayet:44.) Kimilerinegörede"laheyelûhu"dan('perdelendi,perdelenir')gelir.Buradada,Tanrı'nınşusözüne işaretvardın'-GözlerO'nualgılıyamaz;O,bütüngözlerialgılar(görür).'(En'am,ayet:103.)Şu ayetteki'Batın'(içte,kapalı)ileanlatılmakistenendebudur:'-Ve(Tanrı)Zahir'dir(açık),Batın'dır (gizli,perdeli)'(Hadit,ayet:3) 'İlah'ınçoğulalmamasıgerekir.ÇünkügerçekteO'ndanbaşka'İlah'yoktur.AmaAraplar,ayrıca 'ma'bud'lar(tanrılar)bulunduğunainanmışlardı,buyüzden'ilah'ıçoğullaştırarak'alihe'(tanrılar) dediler.Kur'an'dadaTanrı:'-Yoksakendilerinibizekarşısavunacakilahları (tanrıları)mıvar?(Enbiya,ayet43.)diyor.Firavun'unçevresindekiler,kendisine:'-Musa'yıve toplumunu,yeryüzündebozgunculukyapsınlarsenivetanrılarımbıraksınlardiyemisalıveriyorsun? (A'raf,ayet:127.)demişlerdi.Busonuncuayettegeçen'aliheteke(senintanrıların)'sözcüğü,'ilaheteke (seninkulluğunu)' biçimindedeokunmuştur."(Rağıbu'l-İsfehani,ElMüfredat,"İlah"maddesi,s.25.)Yukarıda anlatılanlaragöreşusöylenebilir:"Allah"sözcüğününkökeni,kiminegöre,biranlamıyla "tapınılan(ma'bud)"demekolanbirbaşkaanlamında"şaşkınlık"bulunan(ululuğuvetam bilinemezliğikarşısındaşaşkınlığadüşülen)"ilah"kiminegöre,aklıalıpgötürecekölçüdesevgi, coşkuveşaşkınlıkanlamınıiçeren"Vilah",kiminegöre"perdelenmişlik"anlamınıveren"Liyah(lale yelûhu'dan)"tır. FahruddinRazi,"Allah"sözcüğününgeldiğiilerisürülen"İlah"mbaşkaanlamlarınında düşünülebileceğiniyazıyor."İlah"ınArapdilindekikullanışlaragörebaşkaanlamlarınında bulunduğunubelirtiyor:"Sükûn(dinginlik,yatışmışlık,huzur)"anlamı.Bunagöre,"ilah"denmesinin nedeni,"akılların,ruhlarınancak;O'nuanma,O'nubilipdüşünmeyoluylasükûnete,huzurakavuşup yatışabilirolmasıdır"diyedüşünülebilir. "Vülû",yani"gönülvermek,düşkünlükgöstermek,aklınheptakılıolması."Buanlamagörede, "gönüllerinhepO'natakılıbulunması,herdardakalındığındaO'nunanılması,yardımetmesiiçin O'nayakanlması" nedeniyleO'na"İlah"denmişolduğudüşünülebilir."Birşeydenkorkupbirinesığınma"anlamı.Bu anlamagöredeşudüşünülebilir:O'nailahdenmesininnedeniherkesinkorkupO'nasığınırolması O'nundakendisinesığınanlarıkurtarıyorbulunmasıdır."(Yorumlariçinbkz.Razi,tefsir,c.l,s.159161)Razi'ninyazdıklarınagöre,"Allah"sözcüğünekökenolarak"Yüce"anlamınıiçeren"Lah" sözcüğüdedüşünülebilir.(Bkz.Aynıkitap,aynıc.,s.160) Taberi'nintefsirindede"Allah"sözcüğünün,hangianlamdakiköktennasılgelmişolabileceği, Razi'dekikadaruzunolmasadaanlatılmakta.(Bkz.C.l,s.41-42.) Demekki,"Allah"sözcüğününkökenineolursaolsun,taşıdığıbiranlamıvardır.Enbaştabelirtilen anlamıysa:"Tapınılan"(Ma'bud)anlamıdır.Yani"İlah"dediklerivarlığa"taparlar,tapınırlar",yani "kullukederler,ibadetederler".Temelolanbu. II "ALLAH'A"TANRI"DENİRMİ? A-"ALLAH"a"Tanrı"denemeyeceğiniilerisürenleringörüşü: Bunuilerisürenlerinkimi,"kulaktandolmabilgiler"lekonuyakarışıpbugörüşüsavunanlar. Kimileridekonuyagirmekiçingerçektengerekenbilgiye,yetkiyesahipkimselerdir.Bu durumdakilerinbaşındagelenlerdenbiride,"bilgi"veerdemiyletanınanElmalılıHamdiYa-zır'dır. Yazırbenzerikolaykolaymeydanakonulamayan"tefsir"iyle(HakDiniKur'anDiliadlı)kendini kanıtlamıştır. ElmalılıHamdiYazır,"Allah'aTanrıdenemez!"demiyor.Dahası,"Tanrı'nın,"Allah"tan"eam" olduğunu,yanibirincisininkapsamınındahagenişolduğunuyazıyor.(Bkz.HakDiniKur'anDili, istanbul,1960,s.25.)Bu,şudemektir:"Tanrı"ile"Allah"arasında"umumhususmutlak"ilişkisivar: Yani,"Allah",'Tanrı"dır,amahertanrı,"Allah"değildir. Denebilirki,Yazır'ıngönlü,"Allah"a,"Tanrı"denemeyeceğigörüşündenyanaolmasada,"Allah" yerine "Tanrı"denmemesindenyana."Tanrı'nın,"Allah"yerinitutmadığıdüşündüğüseziliyor.Bunuaçığa vurduğubilesöylenebilir.Kendisininaçıkladıklarınagöre,Fars-ça'daki"Huda",Fransızca'daki "Diyö","Allah" yerinesöyleniyorolsada,nasıl"Allah"adınınyerinitutmuyorsa"Tanrı"daoadınyerinitutmuyor. Geniş bilgisahibiolduğukuşkusuzolanHamdiYazır'ınyazdıklan-nadayanılarak,"Allah"adıyerine "Tanrı" denmesininedenuygunbulmadığışöyleözetlenebilir: 1."ALLAH"INÖzelAdOlarakGörülmesi: Yazır,"Allah"ın,"özelad"olduğugörüşünübenimsiyorvebunaçokönemverdiğinibelliediyor.Bu önemverişinetkisi,"O"na,'Tanrı"değil,"Allah"denmesindenyanaolmasındadakendinigösteriyor. "Tanrı,Hu-daadlan,'Allah'gibiism-ihas(O'naözgüad)değildir,'ilah',"rab','ma-bud'gibiism-i anıdır.Arapça'da 'ilah'ıncem'i(çoğulu)olarak'alihe','rab'incem'iolarak'erhab'dendiğigibiFarisi'de'huda'nın ceminde 'hudayan'velisanımızda'Tanrılar,mabutlar,ilahlar,rablar'denir.Çünkübunlar,haklıya,haksızaitlak edilmiştir.Halbuki,'Allahlar'denmemiştirvedenemez.Böylebirtabirişitirsek,söyleyenincehline veyagafletinehamlederiz."(Aynıkitap,c.l,s.24.)Böylediyor. DemekkiHamdiYazır'agöre,"Tanrı","Huda","İlah"gibisözcükler,a)özeladolmadıkları,b) "tanrılar", "hudayan"ve"alihe"biçimindeçoğullarıbulunduğuiçin,"Allah"adınınyerinitutmazlar. Oysa"Allah"adınının"YüceYaratıcı"nın"özelad"ıolduğunusavunanlarınhepsi,başkaadla çağrılamayacağı,anılamayacağıgörüşünübenimsiyordeğillerdir. Anlamı:(Diyanet'in) Demekki:"GerekAllahdeyin,gerekRahmandeyin,hangisinidersenizdeyin;engüzelisimler O'nundur...." (israSuresi,ayet:110.) "Allah"adınınözeladolduğunanasılitirazedildiğidahaöncesunulmuştu.Özeladolduğukabul edilsebile, "YüceYaratıcı"nınbaşkaadlandaolamazmı.Birkaçtane"özelad"ınbulunmasımümkündeğilmi? HamdiYazır'ınkendisidebunun"mümkün"olduğunuyazıyor: "Hatta(O'nun)ism-ihassı(özeladı)biletaaddüdedebilir(yaniçoksayıdaolabilir)vemuhtelif lisanlarda,Allah-uTeala'nınayrıayrıism-ihassıbulunmakmümkindirveser"ancaizdir."diyor.(Bkz. Aynıkitap,aynıs.) YaniYazırda,"VarlığıkendindenolanZat"ın(Tanrı'nın)bileolsa,"özelad"ın"birdençoksayıda" olabileceğinive"O"na,"çeşitlidiller"de,"ayrıayrıadlar"ınverilebileceğini,"Tanrı","Huda","Diyö" denilebileceğini,bunun"Şer'an"(dince)"caiz"olduğunukabulediyor. 2-"Allah"ınçoğulununolmamasınakarşılık"Tanrı'nınveötekilerinçoğullarınınbulunması: "Allah"ınçoğuluyok.Bunakarşılık"ilah"ın,"huda"nın,ve"tanrı"nınçoğullarıvar.Bununböyle olmasıda,Yazır'agöre"İlah"m,"Huda"nın,"Tanrı"nın..."Allah"adınınyerinitamtutamayacağını gösterir. Oysa,"Allah"adınınbirçoğuluyoksa,bunun"Allah"adınınanlamındankaynaklandığı gerekmeyebilir. Şöyledüşünülebilir:"Allah"kimiincelemecilerin,dilcilerinilerisürdüklerigibiArapdilinin dışındangelmeyse,ilerisürüldüğügibi"Alaha"yada"Aloho"biçimlerindenArapça'yageçmişseve azbirdeğişikliktensonraöylesüregelmişse,çoğuluolmamasıdoğalkarşılanabilir.Dahaöncede çoğuluyokturdaondan.Bununbirçokörneğivardır:Tanrı'nınKur'an'dageçen"adlaşmış" sıfatlarından("engüzeladlar"diyenitelenenlerden)"Kayyum"ve"Rahman"gibi."Kayyum", Vasıti'ninaçıklamasınagöre"Süryanca"dırveSüryan'cada"hiçuyumayan"anlamınagelmektedir. (Bkz.Süyûti,elitkan1/183)Tanrı'nın"ad"ıolaraksöylendiğindedebuanlambulunur(hiç uyumayan,herşeyivekullarınıgörüpgözeten)ve"Kayyunı"unda "çoğulu"yoktur."Rahman"daElMüberretveSa'lebe'ninincelemelerinegöre"ibranca"(Bkz.Süyûti, elitkan1/181);Süryanileregöreyse"Süryanca"dırveaslı"acıyan"anlamında"Rahmono"dur(bkz. AzizGünelTürkSüryanilerTarihi,s.48)."Rahman"ındaçoğuluyoktur. Şudavar:DahaönceMuhammedAbdulmuidHan'ınkitabındanyapılanalıntıdagörüldüğü gibi,Wellhausenşöyledüşünebileceğiniyazıyor:"Araplar,tıpkıMabatlargibi,putlarındanherbirine ALLAHlakabınıveriyorlardı.BaşlangıçtalakapolarakkullanılanAllahsözcüğü,sonraları,EN BÜYÜKTANRI'NINADIoluvermiştir."(Yukarıda,I/A'yabkz.)böyledüşünenlervar.Eğerbuyorum doğruysa,"Allah"sözcüğününçoğulalmamasıdoğaldır.Eskiden"EnBüyükTanrı"yaadolarak verildiğiiçin."EnBüyükTanrı"birkaçtaneolmazdaondan."Çoktanrı"yainanıldığıdönemlerde "çoğulsuz"söylenirken,"TEKTANRI"döneminegeçildiktensonra'çoğullu"söylenmesi düşünülemez. Kaldıki,birbaşkayöndendeelealınabilir:dahaöncedesunulmuştuki,kimilerinegöre"Allah" sözcüğü, "İlah"tangeliyor.Eğerbuböyleyse,"ilah"ın,"aline"diyeçoğulubulunduğunagöre"Allah" sözcüğünündeçoğuluvarkabuledilebilir.Budurumda,çoğuluolmakyönünden"Tanrı","Huda"ve "ilah"gibisözcüklerdenfarklıolmuyor. Kısacası,yalnızcaçoğulsuzluğunadayanılarak"Allah"sözcüğünün"Tanrı"danvebaşkadillerdeki adlardanfarklıolduğunuilerisürmekve"Allah"adıvarkenötekiadlarla"OYüceVarlık"tan sözetmeninyerindeolmayacağınısavunmaksağlıklıgibigörünmüyor. 3-BaşkaTanrılara"Allah"denmiyor;"Tanrı"deniyorolması: Yazır,“Tanrı”yı,"cinsisim";"Allah"ıda"hasisim(özelad)"olarakdüşünüpelealdıktansonra, "Tanrı"nınkapsamınındahageniş("eam")olduğunuyazıyor.Yani,budeğerlendirmeyegöre, "Allah","Tanrı"dır,amaher"tanrı","Allah"değildir.Tıpkı"Allah"ın"ilah"olması,ama"ilah"ın "Allah"olmamasıgibi. İlkbakıştabudeğerlendirmeinsanadoğrugibigeliyor.Amakonuyutemeldenalıncahiçdedoğru olmadığıortayaçıkıyor: Önceşöylebirsorusoruluyorsakonuyaaçıklıkgetirebilir: -"Çoktanrı"yainananlar,inandıklarıTanrılara"ilah"derlerken,"TekTanrı'yainananlarıninancına göre,doğrubirşeymisöylüyorlardı?Kur'an'a,İslam'aveinanırlarınagöre,putataparlarınkendi tanrılarına"tanrı" demelerihaklımıydı,yerindemiydi? "TekTanrı"inancına,Kur'an'aveİslam'agöre,elbettekibusoruya:"-Hayır!"diyekarşılıkvermek gerekir. Anlamı: Ve"ilah"ınızBİRTEK"İLAH"tır.O'ndanbaşka"ilah"yoktur.Rahman'dır.O.Rahim'dir.(Bakara Suresi,ayet:163.) Kur'an'daböyledeniyorişte.Dahabirçokayette,budilegetiriliyor. Hadislerdede.Demekki,Kur'an,İslam,TekTanrı'danbaşkasına"ilah","Tanrı"denmesinikabul etmiyor,haklıbulmuyor. AmaKur'an'daşudavar: Anlamı: OnlarkendilerinegüçkazandırsınlardiyeAllah'ındışında"ilah'laredindiler.(MeryemSuresi,ayet: 81.)Görülüyorki,ayetle,putataparlarıntanrılarındansözedilirken"ali-he",yani"ilahlar"deniyor. Dahabirçokayettebuanlatımvardır.Bundançokaçıkanlaşılıyorki,"çoktanrı"lıdönemlerin "tanrılar"ındansözedildiğindetaparlarınıninandıklarına"ilah","ilahlar","tanrı","tanrılar"diyerek sözedilmesinde,Kur'an,islamaçısındanbirsalancayoktur.Yani,"ilahlarataparlardı,şuilahe,bu ilahe(örneğingöktanrı'ya,yertanrı'yagüneştanrı'ya,ay-tanrı'ya)inanırlardı..."denebilir.Böyle denebilmesi,"TekTanrı'danbaşkasınada"ilah"yada"tanrı"denmesine,İslam'ın"Evet!"dediğive bunuhaklıbulduğuanlamınagelmez.Putataparlarıninandıklarından"ilah"yada"tanrı"diye sözedilmesi,olanı,olmuşudile-gctirmcklir,"hikayeetmek"lir,yanianlatmaktıryalnızca.Buradaki anlatışyani"TekTanrı'nındışındatapılanlara"ilah","tanrı"diyesöyleniyoroluşu,inanırlarınöyle inandıklarınıbelirtmekiçindir.Ayetlerde,hadislerde,"alihe",yani"ilahlar(tanrılar)biçimindeyer alıyoroluşuda,Kur'anyorumlarındabelirtildiğigibi,putataparlarınöyleinanıyorolma-larından dolayıdır.Budeğerlendirme,Ragıb'ın"ElMüfredat"ındanyukarıdasunulanalıntıdadayeralmıştı. Kısacası:İslamaçısından"TekTanrı'nındışındatapılanlaranasıl"Allah"denemezse,"ilah"da denemez. Denirsetaparlarınınöyledediklerinianlatmakiçindeniryalnızca.Budurumda"TekTanrı'dan başkasınasöylenememekyönündende"Allah"ile"ilah","Tanrı","Huda"arasındabirfarkın bulunmadığıortayaçıkıyor. "-Allah'tanbaşkaTanrıyoktur."denebildiğigibi,"Tanrı"danbaşkatanrıyoktur"dadenebilir.Çünkü "Tanrı'danbaşkatanrı"sözündeki"Tanrı"sözcüklerindenbirincisi,'TekTanrı"anlamındadır.Bu, söyleniştenaçıkçaanlaşılır.OnedenleHamdiYazır'ınbunatakılmasıda(Yazır,"Diyö"denbaşkadiyö yok"atakılıyor,bunuvedolayısıylabirbenzeriolan"Tanrı'danbaşkatanrıyok"sözünüanlamsız, çelişkilibulduğunuyansıtıyor.)(Bkz.C.l,s.25.)Kolaykolayhaklısayılamaz. Bununlabirliktekimileri,"Allah"adında,"İsm-iA'zam"niteliğini>görmekteveonedenlebuada, olağanüstüönemvermekteler: "RahmanveRahimolan. Allah'ınadıyla..." "Allah'ınadıyla"başlanır,öylebaşlanmasıistenir.Öylebaşlanmayanişinde,sonuçsuzkalacağı bildirilirhadislerde. Kimileri,çokbüyüketkigücüolduğuveherkapıyıaçacağıbildirilen"elİsmü'l-A'zam"ın,"Allah" adındanbaşkaolmadığınısavunurlar.BüyükKur'anyorumcusuFahruddinRazidebunusavunanlar arasında.(Bkz. Tefsir,c.1,s.115.) Amaçoklarısanırlarki,sözkonusuözellik."Allah"adınınkendindenkaynaklanır.OysaFahruddin Razi'nindedilegetirdiğigibi,"Allah"adının"EnBüyükAd"demekolan"Elİsmü'l-A'zam'diye nitelenebilmesi, "TekTanrı'nın"ad"ıolmasındandır.Razi'nintefsirindeyerverdiğivesavunduğugerekçeninözeti şöyle: "Bir'zikr'inüstünlüğüonunlaanılanveanlatılanneiseondankaynaklanır.Tanrı'nınkendisi(Zat'ı) bilinenanılanlarınenşereflisiolduğuiçinO'nailişkinbilgi,söz,O'naözgüaddabilgilerin,sözlerin, adlarınenşereflisisayılır.VebunedenledeO'nunadı,adlarınenşereflisidir..."(Bkz.Aynıkitap,c.l, s.114-115.)Demekkiönemliolanşuyadabu"ad"değil;sözüedilenadın,"O'nunadı"olmasıdır. "Allah"adı,"O'nunadı"olduğuiçinönemlidir."O'nunadı"olduğuiçin"EnBüyükAd"dır."O'nun kendisi"tümvarlıklariçinde "EnBüyük"olduğuiçin.Bunagöre,"O'na"Araplarındilindeyaygınolarak"Allah"dendiğiiçin,"En BüyükAd""Allah"olur,Türklerindilindeyaygınolarak"Tanrı"dendiğiiçin"EnBüyükAd","Tanrı olur,Farslarındilindeyaygınolarak"Huda"dendiğiiçin"EnBüyükAd""Huda"olur."Allah"adı, yalnızcaAraplarındilindedeğil;İslam'ınArapçaolantemelmetinlerindede"O'nunenyaygınadı" olarakyealıyor.İştebundandolayı,"Allah"adıiçin"Elİsmü'l-A'zam"deniyorolmasınıdoğal bulmakgerektiğisöylenebilir. B-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğiveKanıtları: 1-"ALLAH"a"Tanrı"DenebileceğininAyetveHadislerdenKanıtları: "Allah"a"Tanrı"denebileceğininenbaştagelenkanıtlan,kuşkusuzayetvehadislerdekikanıtlarıdır: BakaraSuresi'ninyukarıdasunulan163.ayetinin;Diyanet'inresmiçevirisindekianlamıaynen şöyledir: "Tanrı'nızbirtekTanrı'dır.O,merhamet,eden,merhametliolandanbaşkaTanrıyoktur." "Tanrı'nızbirtekTanrı'dır"ın,ayettekikarşılığı"Veilahunvahid"dir. "TekTanrı"diyetanıtılan"Tanrı",kuşkusuz"Allah"tır.Demekki"Allah"laKur'an'da"ilah"deniyor veDiyanet'inbenimseyipyayınladığı"Meal"dede,Türkçeolarak"Tanrı"anlamıveriliyor.Hemde kısabirayette,birkaçkez. Anlamı:(Diyanet'in) Kitapehlindenhaksızdavrananlarbiryana,onlarlaengüzelşekildemücadeleedin.Şöyledeyin:"Bizeindirilenede,sizeindirilenedeinandık.BizimTanrımızdasizinTanrınızdabirdir.Biz,O'na teslimol-muşuzdur."(AnkebûtSuresi,ayet:46) Buradada"Tanrımız"ve"Tanrınız"diyeanlatılanve"kendisineteslimolunan","Allah"tanbaşka değildir. Anlamı:(Diyanet'in) SizinTanrınıztekbirTanrı'dır.O'nateslimolun!(HaccSuresi,ayet34) Anlamı SizinTanrınız,ancak,O'ndanbaşkatanrıolmayanAllah'tır,ilmiherşeyiiçinealmıştır.(TahaSuresi, ayet:98.) "Allah"a"ilah","Tanrı"denebileceğiaçıkçadilegetirendahapekçokayetvardır. Kur'an'da"Allah"a,"nasınilahı",yani"insanlarınTanrısı"dadenmekte:Anlamı:(Diyanet'in) EyMuhammed!Deki:"-İnsanlardanvecinlerdenveinsanlarıngönüllerinevesveseverenosinsi vesvesecininşerrindeninsanlarınTanrısı,insanlarınhükümdarı(Melik)veinsanlarınRabbiolan Allah'asığınırım.(NasSuresitamamı.) Kur'an'da"Allah"a"ilah"denirkenve"ilah"daTürkçemizde"Tanrı"diyekarşılanırken,"Allah"a "Tanrı" denirmidenmezmi,tartışmasınıngerçektebiranlamıkalırmı? "Allah"a"ilah",yani"Tanrı"denebileceğinigösterenhadislerdendesayısızörneklervardır.Bir ikisiniaktarmaklayetinelim: İbnAbbas'tanaktarıldığınagöre:Peygamber,geceleyinnamaza,ibadetekalkıpduaederken seslenişleriarasındaşöyledesesleniyorduTanrı'ya: "-Enteilahi!Laelaheillaente!"yani:"Sensinbenimilahım(Tanrım)!Başkailahyoktur,yalnızsen varsın!" (Buhari,Tevhid:35;Müslim,Selatul-Müsafirin:199,hadisno:769.)Aynı,hadisinbirbaşka biçimindedePeygamberin:"-Enteilahi,laelaheliGayruke",yani:"-Sensinbenimilahım(Tanrım)! BenimiçinSendenbaşkailahyoktur!"dediğibelirtiliyor.(Bkz.Buhari,Tevhid:8.) Nün(Kalem)Suresinin42.ve43.ayetlerinin"tefsir"indeyerverilenbirhadisegöre,Kıyametgünü, TanrıkendisinigösterecekveO'nunönündesecdeedilecek.(Bkz.Buhari,Tefsir:68,c.6,s.72; Darimi,Rikak:83,s.722.) Buhadiste,Buhari'deyeralanbiçimde"Tanrı"için"Rabb"Dari-mi'deyeralanbiçimindeyse"İlah" geçiyor. Darimi'dekibiçimdeanlatıldığındagöreKıyametgünübirmelekle,birkesiminsanarasındaşöyle birkonuşmageçecek: MELEK-Herkesçekilipgittiğihaldesizburadadurmuşneyibekliyorsunuz? GRUP-"ilahımızı"bekliyoruz. MELEK-(Görseniz)tanırmısınızO'nu? GRUP-Bizetanıtılırsatanırız. Birdenperdeaçılıpgösterilecekveoradakilergördüklerikarşısındasecdeyekapanacaklar.Görülen "İlahtır" (UluTanrı). Yukarıdakihadiste,kullarınakendinigösterecekolan"Tanrı"dansözedilirken"Allah"adıyerine "Rabb"ınve"İlah"ınyeralıyorolmasıilginçtir.Vebunundaörnekleripekçoktur. Ayetvehadislerdekisayısızörneknedeniyle","-Allah'a'ilah','Tanrı'denirmi?"sorusuna,"Kur'an'a vehadisleregöre:'-EVET!'"diyekarşılıkvermekgerekir.ÇünküKur'an'dada,hadislerdede"İlah" yani"Tanrı" deniyor"Allah"a. 2-"TANRI"Sözcüğünün,TekTanrı'yainananlarÇerçevesindeTaşıdığıÖzelAnlamı: "TekTanrı"danbaşkatapınılanlarada"tanrı"deniyorolmasınedeniyle"Allah"a"Tanrı"denmesini hoş karşılanmayanlarvar.Yukarıdadadeğinilmiştikibuhoşkarşılamamahaklıbirnedene dayanmamakta.Ayetvehadislerdinintemelmetinleridir.Bunlarda"Allah"a"ilahdendiğinigördük. Ayrıca,"TekTanrı"yainananlarçevresinde,toplumda,"Tanrı"nıntaşıdığıözelanlamıgözönünde tutmakgerekinBöylebirçevredevetoplumda,"Tanrı"dendiğinde,eğer"putataparların tanrıları"ndansözedil-miyorsa,kimsebaşkabirtanrıdüşünmez,"Tanrı"dendiğindeherkesinaklına gelen"TEKTANRI"dır. Demekki,"TekTanrı"yainananlarınbulunduğuortamda,toplumda"Allah"adıyla"Tanrı"adı tümüyleözdeştir,eşanlamlıdır.Bundahiçbirkuşkuyok.. 3-İslam'ıÇokİyiBilenlerKesimindeDe"Allah"AdıYerineTanrıDenegelmişOlması: a)Tefsirlerde"Tanrı" 1350-1431yıllarıarasındayaşamışbulunanŞemseddinMuhammedİbnFenari'ninolduğusanılanbir Kur'ançevirisinde"Allah"adı,"Tanrı"diyeçeviriliyor.Butercüme,KültürBakanlığı'nca yayınlanmıştır.(Yay. no:227.İst.1976.) İştebirkaçörnek: Okunuşu:"ELHAMDÜLİLLAH". Fenari'ninçevirisindekianlamı:"Ögmek(övülmek),Tanrı'nındır." Ayettenolanbuparça;Fatiha,En'am,Kehf,Sebe'neFatırveTeğabûnsurelerininbirinciayetlerinde, ayrıca31ayettedahayeralır.Fenari'ninçevirisinde,hepaynıanlamvar:"ÖgmekTanrı'nundur." Fenari'dekianlamı: DegülTanrıgafilandankimişlersiz. Yeraldığıayetler:Bakara:74,85,140,144(birsözcüktekideğişiklikle),149;Âliİmran:99. Fenari'ninçevirisindekianlamı: Tanrıanıkimişlersizbilicidir. YeraldığıayetlerBakara:234,271,283(birsözcükdeğişikliğiyle)Âliİmran:153(birsözcüğünyer değiştirmesiyle),180;Maide:8(birharfdeğişiklik);Tevbe:16(birsözcükyerdeğiştirmiş);Lokman: 29(birharfdeğişik);Hadid:10;Mücadele:3,11,13,Haşr:18(birharfdeğişik);Münafıkûn:11(bir sözcükyerdeğiştirmiş);Teğabûn:Nün8;28(anlamdeğiştirmeyenbirsözcükdeğişikliği). Dahaçokörnekvermeyegerekyok. Buçeviride;Kur'an'daTanrı'nınniteliğiolarakgeçen"Rabb"sözcüklerinede"Çalab"anlamı veriliyorgenellikle. Butercümeninsahibiolankişi,hiçkuşkuyokki"müslüman"dı,dahasıbirİslambiliriydi,Ayrıca Arapça'yıçokiyibiliyordu.Türkçe'yideçokiyibildiğibellioluyor.Vebuuzmankişi,hiç çekinmeden,Kur'an'dayüzlercekezgeçen"Allah"sözcüklerine"Tanrı"diyeanlamveriyor. b)DinBilirlerininFetvalar: Dinbilirleri,"Allah"ın"başkadillerde(örneğinTürkçe'de,Farsça'da)karşılığının"söylenmesinin Şer'ancaizolduğugörüşündebirleşmekteler."Tanrı"yerine"Allah"denmesindenyanaolanElmalılı HamdiYazırbile,yukarıdabelirtildiğigibibu"caiz"liğiaçıkçabelirtiyor.(Bkz.Elmalı,tefsir,c.1,s. 24.)Ciddidinbilirleriiçinde,"caizdeğil"diyenyok.Dahası:"Allah"adınındabulunduğubir"tam ayet"in(kimilerinegöredahadafazlasının)"tercümesi"nin,"namazdaokun-ması"nabileimam A'zamEbuHanife'ninfetvaverdiği,gerek "usulü'l-fıkıh(Islamhukukuyöntembilim)"kitaplarının"Kitap(Kur'an)"tanımınailişkin bölümlerinde,gerektefsirlerdeaktarılır.Aktarıldığınagöre,EbuHanifeKur'an'da"anlam"ı ("mana"yı)temelalmakta. Bununlabirlikte.EbuHanife'nin,bugörüşündendöndüğü,yadadönmüşolabileceği,buolasılığın yüksekolduğuilerisürülür.(Bkz.SaduddinTeftazani,Telvih(Arapça),İstanbul,1310,c.1,s.57-58; FahruddinRazi,e't-Tefsi-ru'1-Kebir,c.ls.209.213.)Teftazani,EbuHanife'ninbukonudakifetvasına ilişkinolarakçokuzunayrıntılariçerenbirkitapyazdığınıyazar.(Bkz.aynıkitap,s.58.)Ord.Prof. Dr.ZekiVelidiToganda,eskiTürkler'de,"İslamTürkuleması"nın,"Kur'an'ınTürkçetercümesinin ibadetlerdeokunması"nı"caiz" gördüklerineveuyguladıklarınailişkinbelgeleryayınlanmaktadır.(Konuiçin"Kur'an"maddesine bkz.)Konutartışmalıdır.Amatartışmasızcaizgörülegelenşu:"Allah"adıyerinebaşkadillerdeki karşılığı,örneğinTürkçe'deki"Tanrı",Farsça'daki"Huda"söylenebilir.DoğuAnadolu'dayaşayan yurttaşlarımızdanKürtçekonuşanlargenellikle,"Allah"adıyerine"Hude(Huda'danbozma)"adına antiçerlervebuant(yemin)dinengeçerlisayılır.Oçevrelerdekidinbilirleri,"Hude"adınaant içilmesinekarşıçıkmazlar.Oysa"Allah"adınaantiçmek,çokönemlikonulardandır."Tanrı"adına antiçmekde,tümdinbilirlerinegöre,"Allahadınayemin"sayılagelmiştir.Yani"Allah"adınıanarak antiçmekle."Tanrı"adınıanarakantiçmekfarklıdeğerdegörülmemiştir. c)EskiSözcüklerde"Tanrı": 11.yüzyıldayaşamışolanKaşgarlıMahmut'unkendigibiünlüyapıtıDivanüLugati't-Türk'ündcn: "Tengri(Tanrı):Allah(GüçlüveYüceAllah)."(DivanüLugati't-Türk,İstanbul,1333,s.278.) "Tengri"ninyani"Tanrı'nınTürkçeveArapçaolarakanlatıldığımaddeşöyle: Anlamı: "Tengri-GüçlüveYüceAllah.Atasözündeşöyledenir:'EşekkafirlerkendilerinceTanrı'yatapınırlar. OysaondanToyun(putataparrahip,dinbüyüğü),Tapuğsak(tapınmakister),Tengrisevinçsiz(oysa Tanrı,butapınmadanhoşnutdeğildir)Biriiçinhoşlanacağınısandığı,amaokişininhoşlanmadığı şeyiyapankişiyianlatmakiçinsöylenir. Şiir:TüngünTebunTengri'neboynamegil.Korkupeymenuoyna-magil.("Boyunçekme"yani:"dik başlılıketme"anlamıverildiğigibi,"boynunuçek"yani:"başkaldır,yançevir"anlamıdaveriliyor. (Bkz.BilimselBildiriler,1972,s:387) Yani:Gece-gündüzTanrı'nakulluket,usanma(başkaldırma).Vekorkupsakın.Ulan,oyunoynama. Kafirler-Tanrıonlarıyoketsin-göğede'Tengri(Tanrı)'derler.Kendilerincebüyükolanbaşka şeylerede 'tengri'adınıverirler.Yüksekbirdağa,ulubirağaca..Böyleşeyleresecdeederleronuniçin.Bilgin kişiyede 'tengrgan'ederler.Bunedenle..ButürsapıklıktanTanrı'yasığınırız. (s.278-279.) KaşgarlıMahmutaynıkitapta,"Tanrı"ya,Türkçedeyimlerdesıksık"Allah"anlamındayerverir.İşte birkaçörnek: "Tengritağbirleyerinbesürdi"... Yani:"Tanrıdağla,yeribastırıppekiştirdi." "Kur'an'da,"dağlar"için"yerinçivileri"denmekte.Bunedenle,yazar,yukardakideyime,şu anlamdakiArapçaylaanlamveriyor: "Yani:Tanrı,dağlarlayeriçiviledi.Ağırbirşeyaltınakonulupbastı-nlanherşeyiçinbusözcük (besurur,besurmak)kullanılır."(DivanuLu-gati't-Türk,s.64.) "Tengrimenibeyütti(beyetti)" Yani:Tanrıbenizenginetti.(Divan,s.262) "Tengrianıkargadı."Yani:"Tanrıonulanetledi.". AliÇiçek,yukarıdakialıntılanyaptığımızkitap(DivanuLugati't-Türk)içinşöylediyor: -"Türkçemizinilksözlüğüdür." -"Birdilbilgisi(gramer)". -"Zenginbiredebiyatantolojisidir", -"EneskiTürkansiklopedisidir."(Bkz.AliÇiçek,KaşgarlıMahmutDivanuLugati't-Türk,İstanbul. 1970,Mayyay.s.9.) Bukitap1073deyazılmıştır.Demekkitaa11.yüzyıldakiciddibirkaynaktada,"Allah"a"Tanrı" anlamıverildiğiniveTürkçesininkullanıldığınıgörmekteyiz.Üstelikodönemlerde,yineaynı kitaptanöğren-diğimizegöre,"Tanrı(Tengri)"yimüslümanolmayanTürkler,başka"tanrılar"içinde kullanıyorlardı. Dahası,"ulu"ladıklarıherşeye'Tengri"diyorlardı.Böyleyken,müslümanTürklervedinbilirleri, "Allah" karşılığında"Tanrıdemektebirsakıncagörmemekteydiler."Çoktanrıcı"inancınegemenolduğu çağlarda. 'Tanrı"sözcüğü"başkatanrılar"içindesöylendiğihalde,"TekTanrı"içinrahatlıklavesakınca görmedensöylenebilirken,TekTanrıinancınınegemenolduğubuçağda'Tanrı""Allah'latümüyleeş anlamıiçerirbirdurumagelmişkensöylenmeşindesakıncagörmeninsağlamgerekçesiolamaz. Medreselerdeokutulagelenveezberletilen"Subha-iSıbyan"adlışiirbiçimindekiSözlükde,"Allahu Tanrı..."diyebaşlar.Yani"Allah"aTürkçe'de"Tanrı"dendiğibelirtilir. III İSLAMÖNCESİ("ELCAHİLİYE")ARARLARINDA"ALLAH" A-EskiArapDilinde: İslamöncesininArapşairlerininşiirlerinde"Allah"sözcüğünübolcabulabilmekteyiz. Miladın604.yılında,yaniPeygamberinpeygamberliğinden7yılönceöldüğübilinenNabiğae'zZubvani'ninşiirlerinden: Anlamı: Antiçtim,artıksendebirkuşkubırakmamışolmalıyım."Allah"(adınaantiçmenin)ötesinde başvurulabilecekbiryolkalmıyor. Anlamı: Öldüğümzamannicesevinenolur.Venice"-Allahiçiniyiliğiolanadamdıiyiliğikarşısınaçıksın!" diyen. Anlamı: Cömertlikveşaşmazsağduyugibiöyleözelliklerivardırkionların"Allahonlardanbaşkalarına vermemiştir. Bilgelikdolukitapları(İncil),"ilah"mkendindengelmedir.Dinleridesağlam.Öbürdünyayailişkin geleceklerindenbaşkaumutbağladıklarıbirşeyyoktur. HalifeÖmer'inbuşairi,"enüstünşair(eş'aru'n-nas)"diyenitelediğiaktarılır.(Bkz.Hesenu's-Sendûbi, ŞerhuDivaniİmriü'1Kays,Ah-baru'l-MerakıseveAhbaru'n-NevabiğiveÂsaruhum,Mısır,s.386. Şiirleriçindeaynıkitaptabkz.s.386,389,395.) Ümmeyyetü'bniEbi's,Sait'in(ölm.630?)şiirlerinden.: Anlamı: Kıyametgünü,"Allah"katında,"HanifDini"ndenbaşkatümdinleryalandır.(Ebu'l-FerecElIsbihani, Eğani,c.3.,s.180.) "Hanif'inanlamıtartışılagelmiştir.(Bkz."Hanif.)Müslümanyorumcular,"Hak'a,TekTanrı'ya doğruya yönelen","HaniflikDini"ne,("e'd-Dinu'1-Hanefiyyeti")desonradan"İslam"anlamınıverirler. Ümeyye, 'TekTanrıinancınıntaşıdıklarıaktarılagelen"hanif"lerdendir.islamPeygamberiningelmesinden öncekendisinepeygamberliğinverileceğiniumduğunu,amabuolmayıncakıskanıpislam'ave Peygamberlerinedüşmanolduğuilerisürülür.Müslümanlarkesiminde"Aduvvul-lah"yani"Tanrı düşmanı"diyenitelenir. (Bkz.Ebu'1-FerecIsbihani,Eğaniaynıyer.) Anlamı: Gecelediğimizvesabahladığımızheryerdeveherzaman,"Allah"a"hamd"olsun.Sabahımızıda, gecelememizide"hayr"evle"yaRabbi"!Tümufukları"saltanat"ıylakaplamışolan"Hanifliğin Rabbi'nin "hazine"leritükenmez.(Ebu'l-Ferec,Eğani,c.3.s.183.) Anlamı: O"Allah"tıryaratıklarınYaratıcısı."Halk"ıntümükendiistekleriyle"O'nun"cariyeleriveköleleri olmuşlardır.(Dr.ToshihikoIzutsu,Kur'an'daAllahveİnsan.çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,s.110.) Anlamı: Tüminsanlar,"Allah"ınsunileridirler(halkları).O'duregemenyeryüzünde.Veyazgıyazan... (Toshihikoaynıkitap,aynıs.) "YediAskı"("elmuailekatu's.-Seb'a")şairlerindenkiminegöreislamdöneminekavuştuğuhalde (ilerisürülenölm.tarihi:627)müslümanolmayan,kiminegöreMüslümanlık'tankısabirsüreönce ölen(Bkz.Dr. ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,s.302.)ZübeyrİbnEbiSülma'nınşiirlerinden: Anlamı: İçinizdeolanısakınha,"Allah'tan"gizlemeyeçabalamayın.Gizlikalsındiyeçabagöstermeyin.Ne denligizlenirsegizlensin;"Allahonubilir"Cezasıertelenir;bir"kitap"akonur;"hesapgünü"ne (Kıyamete)biriktirilir,yadaivedilikgösterilipöçalınır.(Bkz.Zevzeni,ŞerhuMual-lekati's-Seb', Beyrut,s.81;Dr.ŞevkiDayf,ElAsru'l-Cahili,Mısır,s.303;DrToshihikoIzutsu,a.g.k.,s.84.) Yine"YediAskı"şiirlerindenvetümününbaşındagelenünlüİmri-ü'1-Kays'ın(ölm.540.) şiirlerinden: "YediAskı'dayeralanşiirlerindenikidize: Anlamı: Sevgilidiyorki"Allah'a,antiçereksöylerim:Seniuzaklaştırmakiçinbaşvurabileceğimbiryolyok. (Aşkyüzündensendeyerleşmiş)Şaşkınlığın,körlüğündesendenayrılacağıyok."(Zevzeni,a.g.k.,s. 18.)Başkaşiirlerinden: Anlamı: "Elhamdülillahi(Allah'ahamdolsunki)",devemi,önüneyokuşgeldiğizamaniyiceağırlaşmış görüyorum. Anlamı: Orta-doğruyolayöneldim.Sağduyumöğütverdi;çekipçevirdibeni.işlerimdürüstamaç doğrultusunasokuldu,istediğinşeydoğrultusundaenbüyükbaşarıyıverecekolan"Allah"ÜT."Yol azığı"nıneniyiside "iyilik"tir.Yolunkimiyanlış,kimidoğrudur.Yolundoğrusunugöstermede,aldatıpsaptırmada vardır(dünyada).(Bkz.ŞerhuDivaniİmriü'l,Kays,Mısır,s.169.) Budizilerdekisözcüklerinvedeyimlerinçoğu,"anahtarsözcükvedeyimler"olarakKur'an'dadayer alır "Muktasıd","hilm","birr","hayr","tarikat","cair","hüda","kasdü's-sebil"veenbaştada"Allah". (Diyanet'in) Yolundoğrusunugöstermek("kasdu's-sebil"),Allah'aaittir.Yoluneğriolanıda("cair")vardır.Allah dileseydihepinizidoğruyolailetirdi-("hidayet").(NahlSuresi,ayet:9.) Anlamı:(Diyanet'in) Sonrabukitabı,kullarımızdanseçtiğimizkimseleremirasbırak-mışızdır.Onlardankimikendine yazıkeder,kimiortadavranır("muk-tasıd"),kimideAllah'ınizniyleiyiliklerekoşar.İşlebüyüklütuf budur.(FatırSuresi,ayet:32.) İmriül-Kays'ındörtdizelikbirşiiridaha: Anlamı: Öylebakışıvardıkiogençkadının.Obakışla,orucundaniyazındaolanbirrahibebakmışolsa;rahip tutuluverironavesevgisinekendiniverirdebirgünbile"Allahiçinneoruçtutmuş,nedenamaz kılmış"gibiolur. (ŞerhuDivanilmriü'1-Kays,s.188.) Yine"YediAskı"şairlerindenHarisİbnHıllize'nin(ölm.580)"askı"sındakişiirlerinden:Anlamı: "Allah"inbildiğigibi"yapacağımızıyaptıkonlara.Ölümeatılmışlarınkanıolmaz. (Zevzeni,a.g.k.s.165.) İslamöncesininçokünlüHıristiyanşairiAdiyyİbnZevdi'l-lbadi'nin(ölm.587?,604?)şiirlerinden: Anlamı "Allah'ınKitabıylaantverip"istektebulunuyorsun.Oysa"Allah'ınKitabıyla"(onuilerisürerek) yükselemezsinsen.(DivanuAdiyyİbnZeydi'l-lbadi,lahkik:MuhammedCebbar,1965,s.147.) İslamöncesidönemden,"Allah"lısiklerindendahabirçokörnekverilebilir. İslamöncesinin"hutbe"lerinde,yani"sözustalığı"naörnekgösterilenseslenişlerdede"Allah"adına yerverildiğinigörmekteyiz:ÜnlüsözustalarındanKusİbnSaide'nin(ölm.yak.600.)ünlü"hulbe"si: Anlamı: "Eyhalk!Dinleyin,belleyin:Yaşayanölür.Başagelengelir.Gece,karanlık;gündüz,durağan;gök, burçları olan;yıldızlarparlar;denizlerkabarır;dağlarbirerçivi;yeryayılıpdöşenmiş;ırmaklarakağında akmakta. Göktehaber,yerde'ibret'var.insanlargidiyorlar(ölüyorlar)vedönmüyorlar.Öyleistedikleriiçin mikalıyorlar,yoksauyusunlardiyemibırakılıyorlar?Eygüçlütopluluk!NerdeSemûd(toplumu), nerdeAd(toplumu)?Neredebabalar,atalar?Şükürlekarşılanmayaniyiliknerede,neoldu? Yadırganmayanzülümnerede,neoldu?Kusgerçekveiçindegünahbulunmayanbirantlaantiçerki, üzerindebulunduğunuzdininizdendahasevgilibirdinvardır'Allahkalında.'(AliMuhammedHasen, e't-Tarihu'l.Ebedi,1964,s. 115.) B-EskiAraplarınİnançlarında"Allah": Anlamı:(Diyanet'in) Andolsunkionlara:"-Gökleriveyeriyaratan,güneşi,ayıbuyruğualtındatutankimdir?"diye sorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Öyleyseniçinaldatılıpdöndürülüyorlar?('Ankebût,ayet:61.) Andolsunkionlara:"-Göktensuindiriponunla,ölümündensonrayeridiriltenkimdir?"diye sorarsan,şüphesiz:"-Allah'tır"derler.Deki:"ÖvülmekAllahiçindir",fakatbunuakletmezler. (Ankebût,ayet63) Açıklama: KolaylıklaanlaşılacağıveKur'anyorumlarındadabelirtildiğigibi,"-Onlarasorarsan"denirken peygamberesesleniliyor."Onlar"denenkimselerde"Mekkemüşrikleri(putataparlan)"dır.(Bkz. Taberi,tefsir,c.21.,s. 8-9) Anlamı:(Diyanet'in) Andolsunki,onlara:"Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"-Allah'tır"derler.Deki:"Hamd Allah'amahsustur"amaçoğubilmezler.(Lokman,ayet:25.) Anlamı:(Diyanet'in) EyMuhammed!Andolsunki,onlara:"-Gökleriveyeriyaratankimdir?"diyesorsan,"Allah"tır derler.Deki: "Öyleysebanabildirin.Allahbanabirzararvermekisterse,Allah'ıbırakıpdataptıklarınız,O'nun verdiğizararıgiderebilirmi?Yahudbanabirrahmetdilerse,O'nunrahmetiniönleyebilirmi?"Deki: "Allahbanayeter.Güvenenler,O'nagüvenir."(ZümerSuresi,ayet38) Anlamı: (Diyanet'in) EyMuhammed!Andolsunkionlara:"-Gökleriveyerikimyarattı?"diyesorsan,"Onları,Güçlü olan,herşeyibilenyaratmıştır"derler.(Zuhruf,ayet9.) (Diyanet'in) Dikkatedin!Halisdin,Allah'ındır.O'nubırakıpdaputlardandostlaredinenler:"Onlara(putlara) bizi,Allah'ayaklaştırsınlardiyekullukediyoruz!"derler.DoğrusuAllah,ayrılığadüştükleri şeylerde,aralarındahükümverecektir.Allahşüphesiz,yalancıveinkarcıkimseyidoğruyola eriştirmez.(ZümerSuresi,ayet:3.)Açıklama: Yukardakiayetlerleçokaçıkbiçimdeanlatılıyorki: Putataparlara"herşeyiYaratan"ın,herşeyidüzenekoyanın"KİM"olduğusorulduğunda,açıkça:"Allah!" diyekarşılıkvermektelerdi. —"Gökleriyeri,güneşiayıYARATANvebunlarıbelirlibirdüzeniçindetutan,yürütenKİM?" —"ALLAH!" —"GöktenyağmurindiripyeryüzüneyaşamverenKİM?" —"ALLAH!" Yineonlarasoruluyor: —"Putlaranedentapıyorsunuz? —"Allah'ayaklaştırsınlardiye." Demekki,sözüedilenputataparlarla,"Allah"inancıvardı,yinede"puflaratapıyorlardı."Pufların, "Allah'ayaklaştıracağınainandıkları"için. Kurtubidiyorki:"-Putataparlar,herşeyiAllah'ınyarattığını,meydanagetirdiğinikabul(ikrar) ediyorlardı. Bununlabirlikte,cahilliklerinden,beyinsizliklerinden,Allah'ıbırakıpbaşkasınatapıyorlardı."(Bkz. TefsiruKurtubi,16/64.) Sunulansonayette,putataparlarınkendikarşılıklarıyeralıyor: —"OnlaratapıyoruzkibiziAllah'ayaklaştırsınlar"! Ayetteuyarıdavar: —"Dikkatedin!'Halisdin',Allah'ındır." "Halisdin"inanlamı,"asılkulluk,ibadet"tir.Yani"ibadet,yalnızcaAllah'aözgüdür.Putlarayapılan ibadet, 'Allah'ayaklaştırmaamacıyladaolsa,geçerlideğildir.(Bkz.Taberi,tefsir23/122.) Kısacası:"Allah"tanbaşkalarınatapınırlarkenputataparlarıngüttükleritekamaç:"Allah'ayaklaşmak". Buamacıgerçekleştirmekiçindetapınmayoluyla,Tanrı'danbaşkalarının"şefaat"lerinisağlamaya çalışıyorlar:Anlamı:(Diyanet'in) Onlar,Allah'ıbırakarak,kendilerinefaydadazarardavermeyenputlarataparlar:"-Bunlar(putlar), Allahkatındabizimşefaatçılan-mızdır"derler.EyMuhammed!Deki:"GöklerdeveyerdeAllah'ın bilmediğibirşeyimiO'nahaberveriyorsunuz?"Allah,onlarınortakkoşmalarındanmünezzehve Yüce'dir.(YunusSuresi,ayet:18.) Açıklama:FahruddinRazi'den: "-İnsanlardankimi(kimiyorumcular)şöyleder: '-Birtek,Güçlü,Hikmetli,MerhametlibirTanrı'nınvarlığınailişkinbilgi,tümhaklarınüzerinde birleştikleribirbilgidir.Bukonuda,aralarındahiçbirayrılıkyoktur.Aklındoğasıda,bubilginin sağlamlığınatanıklıkeder.Çünkügöklerinveyerinşaşılasılıklarını,bitkilerin,özelliklede hayvanlarınşaşılasılıklarını,insanvücudundakişaşılasılıklarıvebütünbunlardakişaşılasıhikmetve yararlandüşünenkimse;kesinliklebirTek,Güçlü,HikmetliveMerhametlibirTanrı'nınvarlığını kabuleder.'"(Razi,e't-Tefsiru'l-"Kebir,26/282)Razi,yorumcuların,putataparlarca"Allah"ınkabul edilmesinibunabağladıklarınıyazıyor. Razi,putataparların,taptıklarıpullaniçin:"-Bunlar,bizim,Allahkatındakişefaatçilerimizdir." demelerinindeyorumunagirişiyorveşöylediyor: "-Bilesinkikimiinsanlara(yorumculara)göre: Kafirler(putataparlar),putlaratapınmanın,Tanrı'yadoğrudantapınmaktandahaçokTanrı'yı yücelttiğini,Tanrı'yadahaçoksaygıanlamıtaşıdığınısandılar:'-Tanrı'yadoğrudanibadetetmekle uğraşmayabizimyetkimizyoktur.Bizöncebuputlaraibadetetmeyeçalışırız.Putlar,Tanrıkatında bizeşefaatçilerolarakyardımederler.'dediler. Putataparlarla"-Putlar,Allahkatındabizimbirerşefaatçimizdir."savınınasılilerisürdükleri konusunda(yorumcular)tartıştılar:vebirçokgörüşilerisürdüler: Birincigörüşegöre:Putataparlar,dünyanınherbölgesindenbirine'gökleralemi'ninruhlarındanbir ruhbelirlediler.Oruhudabelirlibirputlasimgelediler.Sonra,oputaibadetetmeyekoyuldular.Puta ibadettekiamaçlarıysaobelirlenmişolanRUH'aibadettir.Oruhunda,asılBüyükTanrı'yakulluk ettiğineinandılar. İkincigörüşegöre:Putataparlar,yıldızlaratapıyorlardı.Tanrı'yadoğrudankulluketmeye,yalnızca yıldızlarınyetkiliolduklarınıilerisürüyorlardı.Sonra,yıldızlarındoğduklarımvebattıklarım görünce,onlara(birersimgeolsundiye)belirliputlardiktilerveonlaraibadetekoyuldular.Putlara ibadettekiamaçlan,oyıldızlaraibadetiyöneltmektir. Üçüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlara,birtakım'tılsımlar'(gizli-gizemlişeyler) belirleyipkoydular.Sonrada,tıpkı'tılsımcılar'gibiyaklaştılarbuputlara. Dördüncügörüşegöre:Putataparlar,sözkonusuputlarını,peygamberlerinin,ulularınınbiçimlerinde yaptılarvebusimgelereibadetekoyulduklarısürece,peygamberlerinin,ulularınTanrıkatında kendilerineşefaatçiolacaklarınıilerisürdüler.Bunun,zamanımızdadabenzerivardır:Halkınçoğu, ulularınmezarlarınasaygıgöstermeyekendilerinivermekteler.Onlarınmezarlarınasaygı gösterirlerse,onlarındakendilerineTanrıkatındaşefaatçiolacaklarınainanırlar. Beşincigörüşegöre:Putataparlar,'Tanrı'nınbirışık;meleklerindebirerışık(nur)olduklarına inandılar.'EnBüyükTanrı'ya'enbüyükput'u,melekleredeötekipullandiktiler. Altıncıgörüşegöre:Belkideputataparlar'Hululiyye'inancınıtaşıyorlardı.('Tanrı'nıneşyaya girdiğineinanıyorlardı).Onedenlede,Tanrı'nın,kimiyüksekveşereflicisimleregirmiş olabileceğinidüşünüyorlardı."(Fan.Razi17/59-60.) Ayrıcabkz."Put". Dr.ToshihikoIzutsu,şöyleder: "-İslam'danöncekiAraplararasındabulunanAllahkavramı,mahiyetitibarıylaİslam'ınAllah kavramına şaşırtacakdereceyakındır.Okadaryakındırki,Kur'an;bazenböyledoğrubirTanrıanlayışının kafirlerinedenyenigerçeğikabulesevketmediğineşaşar.(...) (Ayetlerinaçıklamalarında)görülüyorki,Allah,islam'danöncekiAraplarınzihninde,'dünyanın yaratıcısı', 'yağmuruindiren','yeryüzündebulunanherşeyehayatveren'varlıkolarakbilinmektedir."Yalnız Kur'an'ınonlardanyakındığıtektaraf,Allah'ıgöklerinveyerinyaratıcısıbildiktensonra,yalnızO'na ibadetedebileceğini,O'ndanbaşkasınatapılamayacağınıbilmemeleri,busonucayarmamalarıdır. Kur'anbunuşucümlelerleifadeeder:'Ohaldenasıl(doğrudan)döndürüyorlar'(Ankebût,ayet63.). (Kur'an'daAllahveinsan,çev.Doç.Dr.SüleymanAteş,Ankara,1975,ilahiyatyay.s.96.) Dağlargibidalgalaronlarıkuşattığızaman,diniyalnızcaAllah'aözgükılarakyakarırlarAllah'a. Onlarıkurtarıpkarayaçıkardığımızdada,kimileriorta(doğru)yolututar.Ayetlerimizi'gaddar' (hattar)nan-körlerdenbaşkasıinkaretmez.(LokmanSuresi,ayet:32.) Açıklama: "Onlar"laanlatılmakistenen,Kur'anyorumcularınagöre"putataparlar"dır.(Bkz.Sabûni,Safvetu'tTefasir,2/497.) Izutsu,yukarıdakiayetlerveözellikledesonuncuayetdolayısıylakonuyaeğilirkenputataparlarında inançlarına,yani"Allah"ı"Yaratıcı"olarakkabuledişlerineve"O'nasığınışları"na,"geçici monoteizm(Tek-tanrıcılık)"diyor.(Bkz.Aynıkitap,aynıs.) Anlamı: ÖlenkimseyiAllah'ındiriltmeyeceğiüzerinebütüngüçleriyleAllah'aantiçerler.Hayır,onaverilen sözgerçektir.Nevarkiinsanlarınçoğubunubilmezler.(NahlSuresi,ayet:38.) Anlamı:(Diyanet'in) Kendilerinebirmucizegösterilirsemutlakaonainanacaklarınadairbütüngüçleriyle"Allah'ayemin" ederler. Deki:"Mucizeler,ancakAllahkatındadır."Onların,mucizegeldiğizamandainanmayacaklarını anlıyormusunuz?(En'amSuresi,ayet109.) (Diyanet'in) Kendilerinebiruyarıcıgelince,ümmetleriniçindeendoğruyoldangidenlerdenbiriolacaklarına, andolsunki,bütüngüçleriyle"Allah'ayemin'etmişlerdi.Fakatkendilerineuyarıcının,sadece nefretleriniartırdı.(Fatır,ayet42) Anlamı:(Diyanet'in) Allah'aeşkoşanlar:"Allahdileseydi.O'ndanbaşkahiçbirşeyenebizvenedebabalarımıztapardı. O'nunbuyruğuolmaksızınhiçbirşeyiharamkılmazdık."dediler.Kendilerindenöncekilerdeböyle yapmıştı. Peygamberlereapaçıktebliğdenbaşkanevazifedüşer?(NahlSuresi,ayet:35.) Bütünbuayetlervedahabaşkaayetler,ayrıcahadislerdenbirçoğu,İslamöncesininputataparArap toplumunadabir"Allah"inancıbulunduğunu,amaputataparların,neyetapıyorlarsa"Allahkatında kendilerineyardımcıolsunlar"diye,"Allah'ayaklaşmalarınısağlasınlar"diyetaptıklarınıyansıtıyor. Vetutumlarıkınanıyor. Anlamı:(Diyanet'in) Onlar,RahmanolanAllah'ınkullanolanmelekleridedişisaydılar.Yaratılışlarınımıgörmüşler? Onlarınbuşahitlikleriyazılacakvesorguyaçekileceklerdir."-EğerRahmandilemişolsaydı,biz bunlarakulluketmezdik!"derler.Bunadairbirbilgileriyoktur.Onlarsadecevehimdebulunuyorlar. Yoksaonlaradahaöncebirkitapverdikdeonamıbel-bağlıyorlar?Hayır;"doğrusubizbabalarımızı birdinüzerindebulduk,bizdeonlarınizlerindengitmekteyiz"derler.(ZuhrufSuresi,ayet:19-22.) IV.KUR'ANVEHADİSLERDE"ALLAH" "Allah",islam(tümöteki"semavi"dinlerdeolduğugibi)enbaştagelenkonulardandır.Kur'an'dabile yüzlercekezgeçer.Kaldıki,"Allah'tan,"ilah","Rabb","Rahman"...denerekdevedahabaşka nitelikleriyledesözedilir.Kısacası,enönemliolan"O'dur". Konuolarakelealındığında;bir"Allah'ınZatı",yani"Kendi"si,birde"Allah'ınadvesıfatlan" üzerindedurulagelmiştir: A-"ALLAH"ın"Kendi"si("Zat"ı): Genellikle"Allah"ınneleryaptığı,hanginimetlerisergilediği,hoşnutluğunukazananlaraneödüller verdiğivevereceği,kendisinitanımayanlara,buyruklarınakarşıçıkanlaranecezalarverdiğive vereceği,buaradaniteliklerianlatılır.Kur'anvehadislerdedahaçokanlatılanbudur,Ìslam "kelam"ında,"felsefe"sindeise; "Allah'ınZat'ı"yani"Ken-di"siüzerindedegenişçeduruluptartışmalarayerverilir.Kimizaman tartışmaların,ayetvehadislerdekianlatımlarınçerçevesiniçokaştığıvebambaşkaboyutlaraulaştığı görülür. Bununlabirlikte,ayetvehadislerdede,dolaylıyadadoğrudan"Allah"ın"Kendi"sinin,varlığının, birliğininanlatıldığınıgörmekteyiz. 1."ALLAH"Kur'an'da"Kendi"niNasılAnlatıyor. -"İlk"tiro.("Evvel") -"Sonuncu"dur.("Ahir") -"Dışta-Açık"tır.("Zahir") -"lçte-Kapalı"dır,"Gizli"dir.("Batın") İslamöncesiArapputataparlarındilveinançlarında"Allah"adıveinancıbulunduğugibiAllah'ın niteliklerindenbiriveçokönemliolan"Rahman"adıveinancınınbulunduğunudilegetirenayetler devar. Birörnek: Anlamı: "İlk"tirO."Sonuncu"dur."Dışta-Açık"tır."İçte-Gizli"dir.VeO,herşeyi"Bilen"dir.(HadidSuresi,ayet 3.) Açıklama: Diyanet'inresmiçevirisinde,buayetinçevirisi,sözününtamkarşılığıdeğil,yorumlubirçeviri. Şöyle: "-O,herşeydenöncedir;kendisindensonrayahiçbirşeyinkalmayacağıSon'dur;varlığıaşikardır; gerçekmahiyetiinsaniçingizlidir.O,herşeyibilir."Oysaburadakisözlerdenbirçoğunun,ayette karşılığıyoktur. FahruddinRazi'ninbuayetinyorumunedeniyle,ayetteanlatılanlarınoluşturduğukonuyunitelemesi şöyle: "Ürpertici,çetin,derinbirkonu". -NasıloluyordaTanrı,hem"İLK",hem"SONUNCU"oluyor? -Nasıloluyordahem"Açık"hem"Gizli"oluyor? Derinderindüşünüyoryorumcular.Veçeşitliaçılardanyorumlaragirişiyorlar.Kur'anyorumcuları, "kelam"cılar(Tanrıbilimciler)ve"tasavvuf'çular(gizemciler)buayetteneanlatıldığıüzerinde dururken"Evvel(İlk)"nedir;"Âhir(Sonuncu)"nedir;"Zahir(DıştaAçık)"nedir,"Batın(içteGizli)" nedir,nedemektir, birbirelealıpuygungördükleriaçılardanyoğunbiryorumçabasınagirişiyorlar. Ancak,Razi'nindebelirttiğigibi,Kur'anyorumcularınınçoğununyorumuşöyledir: "-AllahİLK'tir,çünküherşeydenöncedir.SONUNCU'dur,çünküherşeydensonradakalıcıdır. VarlığınıapaçıkortayakoyankanıtlarnedeniyleACIK'tır.Duyularlaalgılanamadığı,görülemediği içindeGlZLl'dir." (Bkz.F.Razi29/213;Sabûni3/320.Elmalılı,HakDiniKur'anDili,7/4730-4731;Celaleyn2/208.) Taberi'ninyorumu: "Evvel'dir(İlk).Yani:SınırsızolarakherşeydenÖNCE'dir.Âhir'dir(Sonuncu).Yani:Sonsuzadekher şeydensonrakalabilenensonun-cu'dur?Çünkü,kendindenbaşkahiçbirşeyyokkenOvardı.Veher şeyyokolupgittiktensonradaOkalacaktır.NitekimövgüsüyüceolanTanrı:'-Herşeyyokolup gidicidir;yalnızcaO'nunyüzü(Zatı,Kendisi)kalıcıdır.'(Kasas,ayet:88.)diyor.Zahir'dir(DıştaAçık).Yanikendinindışındakiherşeyinüzerindedir.Yüce'dir,herşeyinüstündedirO'ndandahayüce yoktur.Batın'dır.(içteGizli).Yani:Herşeyineniçinde,enyakınındaOvardır.ÖyleyseO'ndandaha yakınolanyoktur.Nitekim:'-Bizona(insana)şahdamarındandahayakınız.'(Kaf,ayet:16.)diyor.Bu bizimyorumumuzauygunolarak Peygamberden'haber'(hadis)ak-tanlagelmiştir..."(Camiu'l-BeyanFiTefsiri'l-Kur'an,1329,c.27,s. 124.)Taberi,yorumunudayandırdığıhadisideaktarıyor.(Bkz.Aynıyer.)Buhadise,Tirmizi(3298 no.luhadis)veAhmedİbnHanbelde(c.2,s.370.)yerveriyor.Hadisşöyle: PeygamberinarkadaşlarındanEbuHüreyre'denaktarılanbuhadisteanlatıldığınagöre:Birgün, Peygamberarkadaşlarıylabirlikteotururken,birBULUTgörünür.SonraPeygamberlearkadaşları arasındaşuko-nuşmalargeçer: -Bu(bulut)nedirbiliyormusunuz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Bubulut,buyerin"zaviye"leri(?).Tanrı,kendisineşükretmeyen,duaetmeyenbirtopluma gönderiyor. Üstünüzdeolan(kubbe)nedir,biliyormusunuz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Bu,birincikatgöktür("reki").Korunmuşbirtavandır.(Bkz.Enbiya,ayet:32;Tur,ayet:5;Hicr,ayet: 17)Dökülmesiönleniptutulmuşdalgadalgasular(yağmursulanoradadepoedilmiş).Sizinleonun arasındabulunanuzaklıknedirbiliyormusunuz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Sizinleonunarasındakiuzaklık,500yıllık(ancakbeşyüzyıldavarılabilir)biruzaklıktır.Onun yukarısındanevarbiliyormusunuz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Onun(birincikatgöğün)üstündeikigökvardırki,aralarındabulunanuzaklık,500yıllıktır. (Peygamberbuaradayedikatgöğübirbirsayar.)Yedikatgöktenherikikatgöğünarasındaki uzaklık,birincikatgökleyerarasındakiuzaklıkkadardır(500yıllık).Bugöklerinüstündenevardır biliyormusunuz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -BunlarınüstendeArşvardır.Arş'la(Son)gökarasındabulunanuzaklıkikigökarasındakiuzaklıktır. (500 yıllık).Allınızdanevardır,biliyormusunuz? TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Yerdiraltınızdaki.Onunaltındanevardırbilirmisiniz? -TanrıvePeygamberidahaiyibilir. -Birbaşkayervardır.İkiyerinarasındabulunanuzaklık500yıllıktır.(Peygamberbuaradadayedi kalyeribirbirsayar.Yedikatyeriçinbkz.Talak,ayet:12.)Herikikalyerinarasında500yıllıkbir uzaklıkvardır. Peygamberensonşunusöyler: -"PeygamberinyaşamıelindeolanTanrı'yaantiçereksöylerimki,biradamıenaşağıkattakiyere,bir iplesarkıtabilmişolsanız,adam,Allah'ınüzerinedüşer(lehabeteale'llah)!" PeygamberdahasonraHadidSuresininyukarıdasunulanayetiniokur.Yaniayetleanlatılmak isteneninbuolduğunuanlatır.Bunagöre,"enyukarda"da,"eniçte"deTanrı'nınbulunduğu anlatılmakisteniyor."Zahir" ve"Batın"manlamıbu."Evvel"ve"Âhir"inanlamıda.."Neredenbaşlayıpnereyegidersenizgidin, başlangıçtada,sonundadaTanrı'yıbulursunuz"sözüyledemekisteneneuygunbiranlamsözkonu-su. Böyledenebilir. Buhari'dede,sözkonusuayetteki"Zahir"ve"Batın"yorumlanırkenTanrı'nın"bilgisi"siylc"Zahir" veyine "bilgi"siyle"Batın"olduğubelirtiliyor.YaniTanrı'nın"bilgi"si,herşeyin,"dış"ınıda,"iç"inide kaplamıştır. (Bkz.Buhari,Tefsir/57,c.6.,s.57.) Benimsenenyorumlardanbirideşöyle: "Tanrı,'nitelik'leriyle'Zahir'dir,'Zat'ıyla(yaniKendi'si)'Batın'-dır(duyularlaalgılanamaz,gözle görülemez.): Anlamı: Allah'labirliktebaşkaTanrı'yı("Tanrı"diye)çağırma.TanrıolarakyalnızcaOvardır.Herşeyyok olucudur. O'nun"Yüz"ü("Zat"ı=Kendi'si)dışında.Hüküm,O'nundur.O'nadöndürüleceksiniz.(KasasSuresi, ayet:88.) Açıklama: Ayette,-"yüz"anlamınagelen"vech"geçiyor.İslam'da,Tanrı'nın"cisim"olduğunuilerisürenve "Mücessime"diyeadlandırılankesimindışındakalanmüslümanyorumcular,buradaki"vech"i, "Hakikat", "Zat"diyeyorumlarlar.Yanisözkonusuolan,Tanrı'nın"KENDİSİ"dir.(Bkz.F.Razi,25/24;Taberi, tefsir,20/82;Sabûni,2/449.)Abdurrahmanİbnü'l-Cevzi(ölm.1200)Kur'anyorumcularınınKur'an'da geçen "vech"sözcüğünün,ayetlerde6anlamageldiğiniyazdıklarınıyazıyorveörnekleriylesıralarken "vech"inbiranlamınında"ZAT"olduğunubelirtiyor.Örnekverdiğiayetlerarasında,yukarıdakiayet deyeralıyor.Yanibuayetteki"vech"inde"ZAT"anlamınageldiğinianlatıyor.(Bkz.İbnü'l-Cevzi, Nüzhetü'l-A'yün'in-NevazırFiIlmi'l-VücuhVe'n-Nez-air,tahkik:MuhammedAbdu'l-Kerim,Beyrut, 1985,s.617-618.)Demekkibuyorumagöre,sözkonusuolan,"Tanrı'nınKendisi"dir."Hiçbirzaman yokolmayacakolan,O'dur." Şuayetlerdeyukarıdakiayetinanlattığınıdilegetirir: Anlamı: Onunüzerinde(dünyada)nevarsahepsigelip-geçicidir.YalnızcaseninTanrı'nın"yüz"ü(Zat'ı)kalır. Yüceliğive"ikram"ıolanTanrı'nın...(RahmanSuresi,ayet:26-27.) HadidveKasassurelerindensunulanayetlerlebuayetlerdenşusonuçlarçıkartabilmekte: "Allah": -VAR'dır("Vacibu'l-Vücûd"=Varlığıkesingerekli."Vücûduhulizatihi=VarlığıKendinden.). -ÖNCESİZ'dir.("Kadim"). -SONRASIZ'dır("Baki"). Ayrıca"Tanrı'lıklaBİRTEK"olduğudaanlatılmaktadır. EğeryerlegökteAllah'tanbaşkatanrılarolsaydı,ikisidebozulurdu.Arş'ınRabbiolanAllah,onların vasıflandırdıklarındanmünezzehtir.(EnbiyaSuresi,ayet:22.) Anlamı: Deki:"OAllahBİRTEK'tir.Allah'Samed'dir.DoğurmamıştırveDoğmamıştır.VeO'nahiçbirşey denkdeğildir.(İhlasSuresinintümü.) Açıklama: Busuredeyeralan"Samed"eRagıb'ın"elMüfredat"ındaşuanlamveriliyor:"Işde-yetkidekendisine başvurulanefendi,başkan("sey-yid")".(ElMüfredat,s.422,"Samed"maddesi.) Taberi,İbnAbbas'ındaiçindebulunduğubirçokkimseninbuyorumupaylaştığınıaktarır.İbn Abbas'ınveötekilerinbelirttiklerinegöre,"Samed"asılanlamıile"efendilik","başkanlık", "hükümdarlık"demekolan "seyyid"likte,yaniyücelikte,"enüstün"anlamındadır.(Bkz.Taberi,tefsir,30/223,Buhari,e's-Sahih, Tefsiru'l-Kur'an/112,c.6,s.95.) Buhari:"Araplar,ilerigelenlerine'SAMED'derler"diyor.(Bkz.E's-Sahih,aynıyer.) "Samed"eşuanlamlardaverilmekte: -"Ecvef(içiboş)olmayan."Budakiminegöre,"yemez-içmez",kiminegöre"sertkayagibi" anlamındadır. -"Doğurmayan,doğmayan." -"Yokolmayan." -"Herkesinmuhtaçolupbaşvurduğuvekimseyebaşvurmayaihtiyacıolmayan." ("Samed"inbütünbuanlamlaniçinbkz.Taberi,tefsir,30/222-223;F.Razi,32/181-182.)Fahruddin Razi'de,"Samed"ebaşkaanlamlarverenlerinbulunduğudagörülmekle:"Asılamaçlanan","elde edilmekistenenleralanındakendisinebaşvurulan,korkunçluklarkarşısındadakendisinesığınılan", "dilediğiniyapan","yargısıbozulmayan"...gibi.(Bkz.F.Razi,aynıyer.) Yorumcularcagenelliklebenimsenenanlamışu:"Herkesinherihtiyacındakendisinebaşvurduğu." Herkes,herkonudaTanrı'yabaşvurmakzorundabulunduğuiçin"Samed'dirO". KısacasıİhlasSuresinin"Allah"ın,"BirTek"olduğu,"vazgeçilmez"olduğu,"doğan-doğuran"türden olmadığıve"benzersiz"olduğuanlatılıyor. Anlamı: (Diyanet'in) ...O'nunbenzerihiçbirşeyyoktur.O,işiten'dir.Gören'dir.(Şûra,ay.11.) Açıklama: Buayetteanlatılan("O'nunhiçbenzeriyoktur,hiçbirşeyO'nabenzemez"),islam"KELÂM"ınınen çoküzerindedurduğu,entemelkonularındanbiridir."Allah'ınneolmadığı"nınyansıtıldığı "sıfat"ların("e's-sıfatu's,selbiyye"nin)anakaynağıdır. -"Allah,göklerinveyerinNUR'udur": Anlamı: (Diyanet'in) Allah,göklerinveyerinnurudur.O'nunnuruiçindeışıkbulunanbir kandilyuvasınabenzer.Oışıkbircamiçindedir.Camise,sankiincigibiparlayanbiryıldızdır.Bu,ne yalnızdoğuda,neyalnızbatıdabulunanbereketlizeytinağacındanyakılır.Ateşdeğmesebile, neredeyseyağınkendisiaydınlatacak.Nur,üstündenurdur.Allah,dilediğininurunakavuşturur.Allah insanlaramisallerverir.O,herşeyibilir.(NurSuresi,ayet:35.) Açıklama: Allah'a"Nur"Denebilirmi? Yukarıdakiayettevehadislerde"Allah"a,"Nur"dendiğiaçıkçagörülmekte. "-HamdsanadıryaAllah!Sen,göklerinveyerinNUR'usun!" Birhadis,buanlamdakiseslenişlebaşlıyor.(Bkz.Buhari,Teheccüd:lDeavût:9,Tevhid:8,24,35; Müslim,Müsafirin:199.Buhadis,"KütübüSitte"denöbürkitaplardadayeralır.) Birhadisegöre,EbuZerrilePeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçer: -EyTanrıelçisi!Tanrı'nı(Rabbeke)gördünmü? BaşkabiçiminegöreEbuZerr'ePeygamberşukarşılığıvermekte: -ObirNUR'du,nasılgörebilirim?! (Bkz.Müslim,iman/291,c.l,s.161,hadisno:178;Tirmizi,Tefsir/54,c.5,s.396,hadisno:3282; AhmedİbnHanbel5/157,171,175.) -BirNURgördüm. (Müslim,iman/292,c.1.,s.161.) "Nur"nedir? Ragıb'ın"elMüfredat"ındaönceşutanımvar: "GözleringörebildiğibiçimdeyayılanIŞIK("e'd,dav").SonraşöyleayrımıyapılıyorDünyadakinur, Âhirettekinur.Dünyadakideikitürlü.,içgözlegörülebilen(manevi)nur,kafadakigözlegörülennur. (Bkz. ElMüfredat,"Nur"maddesi.)FahruddinRazide"GüneşveaydangelenışınlaraNURdendiğini"ve nurunsözlükanlamınınbuolduğunuyazıyor.(Bkz.F.Razi23/223.) Ibnü'l-Cevzi'ninaktardığıtamumdaşöyle: "-Nur:Gözlerdekiışıklarınalıpgörmeduyusunailettiğivekaynaklarınagöredeğişenparlakışık." (CemaluddinAbdurrahmanibnü'l,Cevzi,Nüzhetü'l-A'yün,Bubu'n-Nûr,s.599.) Ibnü'l-Cevzi'de"NUR"unKur'anyorumcularınagöreşuonanlamageldiğianlatılır: -İslam.(Bkz.Tevbe/32;Saf/8) -İman.(Bkz.Bakara:257) -Hidayet(Bkz.Nur:35.) -Peygamber.(Bkz.Maide:65.) -Gündüzünaydınlığı.(En'am:1.) -Ayınaydınlığı.(Bkz.Furkan:61.) -Sıratköprüsündeinanırlarınsaçtıklarıaydınlık.(Bkz.Hadid:12.) -Açıklama.(Bkz.Maide:44.) -Kur'an.(Bkz.A'raf:157.) -VeAdalet(Bkz.Zümer:69.) (Bkz.İbnü'l-Cevzi,aynıkitapaynıyer.) Kuşkusuz,yukarıdagörülenanlamlar,"nur"sözcüğüne,yerinegöreyorumlarlaverilenanlamlardır. Bilinen,yani"ışık"anlamıyla"Allah"a,"Nur"denebilirmi?"Ehl-iSünnet"Tanrıbilimcilerineve yorumcularınagöre:"-Hayır!" Razi,bilinenanlamıylaTanrı'yaneden"Nur"denemeyeceğiniuzunuzunanlatır,özetişöyle:Bilinen, yani"ışık","aydınlık"anlamıyla"nur",ya"cisim"diryadacisimdekibir"durum"dur.Allah, "cisim"de,cisimdekibir"durum"daolamayacağıiçinbuanlamda"nur"olarakdüşünülemez.(Bkz.F. Razi,1/122;23/223veöt.) Nevarkiyukarıdadabelirtildiğigibiayetvehadislerde"Allah"a"Nur"dendiğigörülüyor."Nur", Tanrı'nın "99adı"arasındadayeralıyor.(Bkz."Ad") Öyleyse,buyorumcularagöreKur'anvehadislerde"Allah"içinsöylenen"Nur",bilinenanlamından başkabiranlamtaşıyorolmalıdır.Ibnü'l-Cevzi'ninaktarmasınagöre,Kur'anyorumcularınca genelliklebenimsenengörüşşöyledirTanrı'ya"Nur"dendiğinde,bu"Nur"unanlamı,"yol göstericidir("elHadi").Taberi,tefsirinde,bugörüşü,İbnAbbas'tanveEnesİbnMalik'tenaktarmakta. (Bkz.Taberi,tefsir18/105.)Bununlabirlikte,yorumculariçinde,"Allah,göklerinveyerinNuru'dur" anlamındakiKur'anaçıklamasınıelealırken, "Allah,göklerinveyerinZiyası'dır(ışığı)"biçimindeyorumlayanlardavar.(Bkz.Taberi,aynıyer.) Kimilerinegöreyse,buradasözkonusuolan"Allah'ın"Kendisi(yaniZatı)"değil;"O'nunNuru"dur. "Allah,göklerinveyerinNuru'dur"diye'başlayanayette,"O'nunNuru"anlamınagelenbirdeyimde var. Tirmizi'ninveAhmetİbnHanbel'indeyerverdiklerişöylebirhadisvar: "-Allah,yaratıklarıkaranlıktayarattı(halekehalkehufizulmetin).VesonraüzerlerineNUR'unusaldı. Bunurdankimeulaştıysaokimsedoğruyolubuldu.Bunurkimdensaptıysaokimsesapıklığadüştü. Onuniçindiyorumki,Allah'ınbilgisiyleçerçevelibirevrendekaleminmürekkebikurumuşturartık (yazgıbilmiştir). (Tirmizi,iman/18,c.5,s.26,hadisno:2642;AhmedİbnHanbel,2/176,197.) Buhadisi,yukarıdasunulanayetteki"nur"nedeniyleFahruddinRazi'deaktarıyor.(Bkz.F.Razi, 1/122.)Demekkianlatılan,Tanrı'nın"Kendisi"("Zat"ı)değil;"nur"udur.Razidiyorki,ayette,"Allah, göklerinve yerinNuru'dur"dendiktenhemensonra"-O'nun,nuru..."denmesi,sözkonusuolanın,Tanrı'nınKendisi'nindeğil;nurununolduğunuaçıkçagösteriyor.Tanrı'nınKendi-si'ninNURolduğu anlatılmıyor..."(Bkz.F.Razi,23/223.) Ayrıcabkz."Nur". Anlamı: Allah,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Diri,"Kayyûm"(Vasıti'yegöreSüryanca'da"uyumaz" demek). Kendisiniuyuklamadauykudatutmayandır.GöklerdeveyerdenevarsahepsiO'nundur.O'nunizni olmadanO'nunkatındaşefaatedebilecekkimolabilir?Onlarınöndekileride,artlarındakinide (yapmaktaolduklarınıda,yapacaklarınıda)bilir.Bilgisinden,dilediğinindışındahiçbirşeyi kuşatamazlar(kavrayamazlar).O'nunKürsi'si,gökleriveyeriiçinealacakgenişliktedir.Yüce'dir, Büyük'tür.O.(BakaraSuresiayet:255.)Anlamı:(Diyanet'in) Allah'ıgereğigibideğerlendiremediler...(En'amSuresi,ayet:91,HaccSuresi,ayet:74;Zümer Suresi,ayet:67.) Açıklama: "-Allah'ı,yeterincetakdiredemediler..." Yorumcular,burada,"Allah'ıyeterinceyüceltemediler."anlamınıvermektelergenellikle.Şuanlamlan verenlerdevar: "Allah'ayeterinceinanamadılar." -"Allah'ıyeterincetanıyamadılar,bilemediler." -"Allah'ıyeterinceniteleyemediler." (Bkz.F.Razi,13/72.) "Allah'ıyeterincedeğerlendiremeyen,yeterincetanımayan,bilemeyenler"kimlerdir? Kiminegöre: -Yahudilerdir. Kiminegöredeburadaanlatılmakistenenler: -Putataparlardır. (Bkz.Taberi,tefsir,7/176-177.) Anlamı:(Diyanet'in) Allahsizi,Kendisiylekorkutur...(ÂliİmranSuresi,ayet:28.30.) Açıklama: "Nefsehû"yeralıyor.Anlamı"Kendisi","Kendisiyle"dir."Nefs",burada"Kendi"("Zat") anlamındadır. 'Tanrı'nınKENDiSi" 2-PeygamberAllah'ınKendisiniNasılAnlatıyor: -Allah'ın"kendisi"görülebilirmi? Hadislerde,"Allah"ın"hiçgörülemeyen"değil;"görülebilen"birvarlıkolduğuaçıklanır.Ancak,bu "görülme"ninnasılbirgörülmeolduğu,yorumculararasındatanışılır. Allah'ıBuDünyadaGörmek: A'rafSuresinin143.ayetinde,Rabb(Tanrı)ileMusaPeygamberarasındaşöylebirkonuşmageçtiği anlatılır: -Tanrım!Kendinibanagösterdesanabakayım! -Benihiçgöremezsin.Ama(şu)dağabak,eğeroyerindekalırsasendebenigörürsün! Yineayetteanlatılırki,"Musa'nınRabb'ı"dağa"tecelli"edince(Kendinigösterince),dağıyerlebir etti.O sıradaMusaPeygamberdebaygın(ölügibi)düşüverdi. Nasılolmuştudaböyleolmuştu? Taberi'ninyerverdiğihadisleregöre: -Tanrıdağa,birküçükparmakkadargörününce("tecelli"edince),dağıyerlebiretmişti. -Tanrıdağagörününceparmağıylaişaretetmiş,dağyerlebirolmuştu. (Bkz.Taberi,tefsir,9/37.Ayrıcabkz.Tirmizi,tefsirc.5,s.265hadisno:3074.) Kimiyorumcuyagörede,dağagörünenTanrı'nınkendisi(Zatı)değil,"nur"uyduİslam Peygamberine,(miracıdolayısıyla)sorulur: -Tanrı'nıgördünmü? Soran:PeygamberinarkadaşlarındanEbuZerr. Dahaöncede(yukarıyabkz.)sunulduğugibi,biraktarmayagörePeygamberEbuZerr'eşukarşılığı vermiştir: -O(Allah)birNUR'dur,nasılgörmüşolabilirim? Birbaşkaaktarmayagöreyse,PeygamberinEbuZerr'everdiğikarşılıkşöyle: -BirNUR(olarak)gördüm. (Bkz.Müslim,hadisno:291,292.) Konuyailişkinayrıcabkz."Isra-Mirac". Buanlatılanlardan;Peygamberin,"Allah"m,budünyada"görülebilir"olduğunuvskendisininde (Miraçta)O'nunkendisinigördüğünüanlattığısonucuçıkarılabilirmi?Tartışmalıdır. Allah'ıöbürDünyadaGörmek: "Sağlam(sahih)"hadislerdedebelirtildiğinegöre,Allah,Ahirette,kendisinigösterecektir. Cennettekiler,O'nu(kendisini)açık-seçikgöreceklerdir.Peygamberbunuçokaçıkolarak anlatmaktadır.(Bkz.Buhari,Tefsir/55-1,2,Tevhid/24;Müslim,iman/296,297;Tirmizi,Cennet/3; ibnMace,Mukaddime/13;Ahmet -İbnHanbel,4/411.Birbaşkahadisiçinbkz.Buhari,Tefsir/4-8;Müslim,iman/302;EbuDavud,4729 ve4730no.luhadis;Tirmizi,Cennet/15;AhmedİbnHanbel,2/275,293...) Peygamber"bulutsuzbirhavada,öğleyinGÜNEŞnasılaçık,seçikgörülürseveayınondördündeAY nasılkuşkugötürmeyenbiraçıklıklagörülüyorsaAllah'ındaöyleaçıkveseçikolarakgörüleceğini" anlatmaktaarkadaşlarına.Konuiçinayrıcabkz."Cennet" Demekki,sağlamkabuledilenhadislerinaçıkanlatımlarınagöre:Peygamber,Allah'ınKendisinin, "görülebilen"birvarlıkolduğunuanlatıyor.Yinedekonu,yorumculararasındatartışmalı. EvrenYaratılmadanönceAllahveArş'ı: -"HiçbirşeyyokkenAllahvardıveARŞ'ı(tahtı)SUüzerindeydi": Bu,birhadistir.YaniPeygamberanlatıyor.(Bkz.Buhari,Bed'ü'1-halk/l)"Allah"ın"gökleriveyeri (altıgünde)yarattığında,ARŞ'ınınSUüzerindeolduğu",Kur'andada(Bkz.HûdSuresi,ayet:7.) anlatılmakta. Hadislerde,dahaayrıntılıanlatımlardayeralıyor:Peygamberlebirarkadaşı(EbuRezin)arasında şöylebirkonuşmageçmekte: -EyTanrıElçisi!YaratıklarınıyaratmadanönceRabb'imiz(Allah)neredeydi(nasılbirdurumda bulunuyordu)? -Buluttaydı("fiamain").AltındaveüstündeyseHAVAbulunuyordu.Oradahiçbiryaratıkyoktu.O'nun ARŞ'ıdaSUüzerindeydi.("ARŞ"=Tahtsaray.Bkz."Arş".) -Buhadisiçinbkz.Tirmizi,Tefsir/12,c.5,s.288,hadisno:3109;İbnMace,Mukaddime/13,c.l.,s.65, hadisno:182("bulut"demekolan"ama"vehadisinyorumuiçinaynısayfadaalttakinotabkz.Ahmet İbnHanbel,4/11,12.) BuhadisteDavudPeygamberindeTanrı'yaşöyleseslendiğianlatılır: -"Subhan'sınSeneyAllah.Tanrı'msın,Arş'ınüzerineyükseldin..."(Bkz.Darimi,Mukaddime/32,s. 97.)İslamPeygamberianlatıyor: -"AllahArş'ınınüstünde,Arş'ıda,göklerinüstündedir..."(Bkz.EbuDavud,Kitabu's-Sünne,c.5.,s.95, hadisno:4726.) AllahkonusundayanlışsözsöyleyenbirArapköylüsüne,Peygamberin:"-Vahsana!Allah'ınne olduğunubilirmisinsen?"dediktensonraAllahkonusundabilgiverirkenyukarıdakibilgiyide verdiğiyansıtılıyorhadiste. "Allah"ın"DünyaGöğü"ne(BirinciKatGöğe)inmesi:ŞabanAyınınOnbeşinde: -"ŞabanayınınonbeşiningecesindeAllah,dünyagöğüneiner;KelbKabilesi'ninkoyunlarının tüylerininsayısındanbileçoksayıdakimseyibağışlar."(Bkz.Tirmizi,Savm/39.,s.c.3,116,hadisno: 739;İbnMace,Ikametü's-Salat/191,c.1.,s.444,hadisno:1389.) -"Şaban'ınonbeşiningecesiolduğundaAllah,güneşbatıncadünya göğüneiner;'-bendenbağışlanmasınıisteyenyokmu,bağışlayayım;rızıkisteyenyokmurızık vereyim;hastaolanyokmu,iyileştireyim...'diyeseslenir.Tanyeriağaranadek..."(Bkz.İbnMace, İkametü's-Salat,c.l.,s.444,1388no.luhadis.) Allah,DünyaGöğüneHerGeceiner: Peygamberşöyledeaçıklar: -"Tanrımız,geceninsonüçtebirikaldığındadünyagöğüneiner;"Duaedenyokmuduasınıkabul edeyim? Bendenisteyenyokmuistediğinivereyim?Bendenbağışlanmasınıisteyenyokmubağışlayayım? Diyeseslenir."(Buhari,Teheccüd/14;Müslim,Salatu'l-Müsafirin/168-172,hadisno:758;EbuDavud, Sünnet/21,hadisno:4733.) Tanrı'nın"dünyagöğüneinmesi"ninanlamınedir? Hattabidiyorki:"Selefuleması(eskidinbilirleri)vefıkıhimamlarıbutüraçıklamalarınsözlerinin olduğugibialınıpbenimsenmesi,tevilyolunagidilmemesigerektiğigörüşündedirler.Bilgilerininbu türaçıklamalarıkavramaktayetersizolduğunubiliyorlardaondan...".(Bkz.Mea-limu's-Sünne, SünenüEbiDavud'unhamişi,4733no.luhadisinnotu.c.5.,s.101.) Allah'inGökleriElindeTutması: HaccSuresinin65.ayetinde,Allah'ın,"yerinüzerinedüşmesin(veinsanlarıezmesin)diyeGÖĞÜ TUTTUĞU"anlatılıyor.FatırSuresinin41.ayetindede,Allah'ın"yokolmasınlardiyeGÖKLERLE YERİ TUTTUĞU"anlatılıyor.Bkz."Gök" Allah'ın"gökler"le"yer"inasıltuttuğunailişkinayrıntılıbilgi,neayetlerdeyeralıyor,nede Peygamberanlatıyor.AmaKıyametgünününasıltutacağıayrıntılıbiçimdeanlatılıyor. "Kıyamette,Allah,GökleriveYeriParmaklarıylaTutacak": "Allah"ın"parmak"lan,"GÖK"lerve"YER": Kitapehlindenbiradambiryahudidinbiliri, -"EyEbe'l,Kasım(Peygamber)!Allah,gökleribirparmağıyla,yerleri(yedikatyeri)birparmağıyla, ağacıvetoprağıbirparmağıyla,ötekiyaratıklarıdabirparmağıylatutarveMelik(hükümdar) Benim!der." Olayı,PeygamberinarkadaşlarındanAbdullahibnMes'udaktarmakta.Abdullahderki:"Peygamberingüldüğünügördümanlatılanlardandolayı.Azıdişleribelirinceyedekgülmüştü Peygamber.VePeygamberayetten'vemakadurellahehakkekadrihi'yi(Allah'ıyeterincetakdir edemediler)(Hacc:74,Zümer:67)okumayabaşladı."(Bkz.Müslim,KitabuSıfati'l-Münafıkın/21c.3., s.2147,hadisno:2786;Tirmizi,Tefsir/ 41,c.5.,,s.371,hadisno:3238.) Hadisinyukarıdakibiçiminde,Allah'ıngökleri,yeriveötekiyaratıklarıparmağıylatutmasından sözedilirkenzamanıbelirtmiyor.Ancak,yineMüslim'de,Buhari'deveötekihadiskitaplarındayer alanbirbaşkabiçimdezamanbelirtiliyorKıyametgünü.Peygamberingülüşünün,ya-hudinin sözlerinionaylarnitelikteolduğudaaçıklanıyor.YaniPeygamber,yahudininyukarıdasunulan anlamdakisözlerinidinlediktensonra: "-Doğrudur!"deyiponaylamışoluyordu.(Bkz.Buhari,Tevhid/19,26,36,Tefsir/39-2;Müslim,Kitabu Sıfati'l-Münûfıkin/19,hadisno:2786.) HadisinTirmizi'deyeralanbiçiminede,Allah(Kıyametgünü)evreniparmaklarındaşöyletutacak: Beşparmaktan: -Birinciparmakta:Gökler -İkinciparmakta:Yer -Üçüncüparmakta:Sular -Dördüncüparmakta:Dağlar -Beşinciparmakta:Ötekiyaratıklar. HadisiaktaranlardanMuhammedİbnSalt,anlatırkenönceküçükparmağınıgösteriyor.Sonra sırasıylabaş parmağakadargeliyor.Yani,Allah'ıngökleriyeri,sulan,dağlanveötekiyaratıklarıbeşparmağında nasıltutacağınıöylegösteriyor.Dahadoğrusunasılanlatıldığınıöyleak-tanyor.(Bkz.Tirmizi,Tefsir 41,c.5.,s. 371,hadisno:3240.) Buhari'de,Müslim'deveTirmizi'debuhadis,ZümerSuresinin67.ayetinintefsiriolarakyeralmakta. Buayetinbaşındanbirparçayukarıdasunulmuştu.Tamamınınanlamışöyledir: "-OnlarAllah'ıyeterincebilipdeğerlendiremediler.Bütünyeryüzü,Kıyametgünü,O'nun avucundadır. GöklerdeO'nunsağelindedurulmuşolacaktır.Subhan'dır.(Yüce'dir)O.Onlarınortakkoşmalanndandamünezzehtir."(Zümer:67.) "GizliHazineyken..." Allah,Peygamberindiliyleanlatıyor: -"Bilinmeyenbirhazineydimbilinmekistedim;onedenleyaratıklarıyarattım.Kendimitanıttımve benitanıdılar." Özelliklegizemcilerkesimindeçokünlübirhadistir.AmaibnTey-miyye,"-Buhadisinnesağlam,ne dezayıfbirsenedibulunduğunubiliyorum"diyorZerkeşi,HafızibnHacer,Süyûtivebaşkalarıda benzerşeyisöylüyorlarvehadisin"sened"ininbulunmadığınıyazıyorlar.AlielKariise;sözlerinin hadisolmadığını,amaanlamınındoğruolduğunuveZariyatSuresinin56.ayetininanlattığına uyduğunu(buayetinanlamı: "cinleriveinsanları,benitanısınlar,banakulluketsinlerdiyeyarattım")yazar.(Bkz.İbnü'l-Cevzi, Keşfu'1-Hafa,c.2.,s.173,Beyrut,1985hadisno:2016;AlielKari,elMesnu,Beyrut,1984,s.141, hadisno:232.) "O'nunKendineSığınmak": KorkulacakdurumlarkarşısındaPeygamberinşöyledediğibildirilir: -"Eûzübivechike=Senin'Vechine'sığınırım!"(Örneğinbkz.Buhari,Tefsir/6-2,i'tisam/11,Tevhid/ 16-45;Tirmizi/7,hadisno:3065.) "Vech",sözlükanlamıyla"yüz"demeksede,Allahiçin"yüz"üuygunbulmayanyorumculargerek Kur'an'da,gerekhadislerdeyeralankimi"vech"lere,"ZAT'diyeanlamverirler."Kendi"demek.Buna göre,Peygambersığınırkenşöyledemişoluyor: -"Allah'ım,butürkötüdurumlardanSeninKendinesığınırım!" "Allah"ınKendiÜzerindeDüşünmek": -"Allah'ınyaratıktanüzerindedüşünün,amaKendiüzerindedüşünmeyin!" Peygamberböylebirşeysöylemişmidir? Kimilerinegöre:"-Evet!"KimileridePeygamberinkendisinindeğilde,arkadaşlarınınböyle söyledikleriniaktarırlar.Amagenelolarak"hadis"olarakbiliniyor.Biraktarılışagöre:Peygamberin birgünarkadaşlarındanbirkesiminyanınaçıkar.Bakarki,Tanrı'nınyaratıklarıüstünebirdüşünceye dalmışlar.OzamanPeygamberşöylekonuşur: "Allah'ınyaratıklarıüstünedüşünün.AmaAllah'ınkendisiüstünedüşünmeyin.(Kafayormayın.) ÇünküRabbimizbirMELEKyaratmıştırki,ayaklanyedikatyereulaşmışbaşıdaenüstgöğügeçmiş durumda,ikiayaklarıylatopuklarıarasında,600yıllıkuzaklıkvar.ikitopuklarıylaayakaltıçukurları arasındauzaklıkdabirokadar.Yaratan(Allah),elbettekidahabüyüktür.(Onuniçinkafayormayı bırakın.)" -İbnü'l-Cevzidiyorki,"buhadisinsenetlerizayıftır.Amahepsibi-rarayageldiğindegüçkazanıyor. Hadisinanlamıdoğrudur."(Bkz.Keşfu'1-Hafa,cb1.,s.371-372.) Anlamı: (Diyanet'in) O,görülenidegörülmeyenidebilen,kendisindenbaşkaTanrıolmayanAllah'tır.O,Acıyıcıolandır (Rahman),Acıyan'dır.(Rahim).O,kendisindenbaşkaTanrıolmayan,Hükümran(Melik)çokkutsal (Kuddûs),esenlikveren(Selam),güvenlikveren(Mü'min),GörüpGözeten(Müheymin),Güçlü (Aziz),buyruğunuherşeyegeçiren(Cebbar),Uluolan(Mütekebbir)Allah'tır.Allah,putperestlerin koştuklarıeşlerdenmünezzehtir.O,Vareden(Halik),güzelyaratan(Bari),yarattıklarınaşekilveren (Müsavvir),engüzeladlar(elesmaul'husna)kendisininolanAllah'tır.Göklerdeveyerdeolanlar, O'nuteşbihederler.O,güçlüdür(Aziz),Hakim'dir(Hikmetli).(HaşrSuresi,ayet:22-24.) Açıklama: Yukarıdakiayetlerde,"EnGüzelAdlar"demekolan"ElEsmau'l-Hüsna"dankimileriyeralıyor. BunlarAllah'ın"sıfatlar"dırlarda.Sayısıdeğişikolarakilerisürülür.Sağlamkabuledilenhadis kitaplarındayeralanbuhadiste,bunlarınsayısının"99"olduğuvebunlarısayanların"cennete girecekleri"belirtiliyor.(Bkz. Buhari,Tevhid/12,Şurûd/68;Müslim,Zikir/5,6;Tirmizi,Deavat/82;İbnMace,Dua:10.) Yukarıdayeralan"Rahman",hadisteTirmizi'dekibiçiminde,2.,"Rahim"3.,"Melik(mülk sahibi,hükümdar,kral)"4.,"Kuddûs(çokkutsal"5.,"Selam"6.,"Mü'min(güvenlikveren)7., "Müheymin(kiminegöre 'mü'min'indeğişmişbiçimi,kiminegöre'Sadık','Koruyan',GörüpGözeten'anlamında)"8.,"Aziz (Güçlü)"9., "Cebbar(buyruğunuherşeyegeçiren,çokzorlayıcı)"10.,"Mütekebbir(Ulu,büyüklükgösteren)"11., "Halik(Yaratıcı)"12.,"Bari(Yaratıcı)"13.,"Müsavvir(biçimveren)"14.,"Hakim(Hikmetli)"47.ad (sıfat)olarakalmakta.Bu"ad"lardan(sıfatlardan)kimi,Kur'an'dayalnızcabirkezgeçer: "Müheymin"gibi.(Busıfat,MaideSuresinin48.ayetindedegeçer,amaAllah'ınsıfatıolarakdeğil, 'Kitab'ınsıfatıolarak...)Kimiyalnızcaikikezgeçer."Kuddûs"gibi.(Yukarıda,birde,Cum'a Suresi'nin1.ayetinde.)Kimibirazdahaçok,kimiysepekçokkezgeçer;Örneğin"Rahmen"57, "Rahim"113kezgeçmekte.YukarıdakiayetlerdeyeralmayanveKur'an'dapekçokgeçensıfatlarda var:"Alim"gibi."Bilen"anlamındadırve161kezgeçer. "Semi"gibi."işiten"anlamındadırve46kezgeçer."Basir"gibi."Gören"anlamındadırve51kez geçer. "Ad"lar(sıfatlar)içinbkz."Ad","Sıfat". V. İSLAM"KELÂM"INDA"ALLAH" A-Allah'ınVarlığıNasılKanıtlanabilir? İslamdüşünürlerincegenelliklebenimsenenbölümlemeyegöre: -"Varlığızorunlu"olan("Vacibu'l-Vücûd")vardır. -"Varlığıolsadaolur,olmasadaolur"olan("Mümkinü'l-Vücûd")vardır. -"Varlığıhiçolamaz"olan(Mümteni'u'l-Vücûd")vardır. Birinciyeörnek:Allah İkinciyeörnek:Allahındışındakiherşey. Üçüncüyeörnek:Allah'ıntersiyadabirbaşkaAllah(YaniAllah'ınkarşıtıda,birbaşkaAllahda hiçbirzamanolamaz.) Şunlarortayaçıkıyor: -İlledeolmak,zorunluluk("vücûb"). -Olabilirlik-olmayablirlik("imkan"). -Hiçolamazlık("imtina"). Birde: -Sonradanlık("hudûs")var. İslam"Kelam"cılarınagöre:"Allahındışındakiherşey"-ki,buna"masiva"ve"alem"dedeniyorBen "mümkinu'l-vücûd"duryani"varlığı,olsadaolur,olmasadaolur"türdendir;hemdesonradan"dır. Çünkü "olmayabilirdi",olması"illedegerekli,zorunlu"değildi,ama"olmuş","yokken"ve"sonradan" olmuştur. Allahyaratmıştır.Allah'ınbir"hikmet"inedayalıolarakvarlıkkazanmıştır.Allahistemeseydi yaratmazdı. YaniAllahiçinbirzorunlulukdeğildirbu. İşte"Allah"ınvarlığı"kanıtlanırkenİslamfelsefeveTanrıbiliminde("kelam"ında)ençok,"alem"in (Tanrı'nındışındakiherşeyin)buözelliğinedayanılır.Başvurulanikiyol: -"Âlem"in"sonradanlığı"yoluylaAllah'ınvarlığınıkanıtlamak. -"Âlem"in"olması"nında"olmaması"nında"olabilirliği"elealınarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamak. l-"Sonradanlık"("Hudûs")Yolu: "Âlem,'sonradanolma'dı('hadis'). Her'sonradanolan'ındabiryapıportayakoyanı('Muhdis')vardır. Öyleyse'Âlem'indehiçyokken'sonradan'ortayakoyanıvardır. İştebu'sonradanortayakoyan',Allah'tır." Yani;dağlarıyla,ırmaklarıyla,cansızı,bitkisi,hayvanıveinsanıylabuyeryüzü,güneşi,ayıve yıldızlarıylaşugökyüzü,katkatgökler,dahaöncehiçyoktuysavemeydanaçıkması"sonradan"sa, birVAREDİCİ'si,olmadan"var"olmuştur?Bellikibir"Varedici"sivardır,işteo"Varedi-ci", Allah'tanbaşkasıdeğildir. Allah'ıkanıtlamanınbiryolubu."Hudusyoluylakanıtlama"denirbuna. İyiama,"Âlem"in,"sonradan"olmadığı,"başlangıcı"nınhiçbulunmadığı,hepöylesüregeldiği ("kadim-ezeli")olduğusöylenemezmi? Bunusöyleyenlerdevarkuşkusuz. Evrenin"sonradan"olduğunusavunanlarakarşı,bugörüşübenimseyenlerevreninbirzaman "yok"ken "sonradan"varolmuşolabileceğininkabuledilemezolduğunuilerisürmekteler.Felsefe-Kelam kitaplarında,buikikesimarasındaşutürkarşılaşmalarbulunduğugörülür: -Evren(alem),hiçyokken,"sonradan"olmuştur("hadis"tir). -Olamaz. -Neden? -Hiçbirşey"yok"tanvarolamaz.Birtemeli,bir"madde"siolurda,öylevarolur."-Birmaddesi vardır,alemomaddedenyaratılıportayakondu."dense,ozamanda:"-Pekiomaddenasılortaya çıktı,omaddehangişeydenhangimaddedenyaratıldı?"sorusukarşıyaçıkar.Demekkialem sonradanolmuşdeğildir, "kadim"dir. -Allah'ıngücüherşeyeyeter.Birşeyi,hiçbirtemelimaddesiolmaksızınyaratmayadayetmiştirve alemi "yoktan"yaratmıştır. -Varsayalımkiöyle.Amaalembirzaman"yok"kennasılolmuşdavehangişeyyolaçmışda"var" olmuş? -Allah'ın"hikmet"i.Kimse"O'nunhikmeti"nibilemez. -Varsayalımki,alembirzaman"yok"ken,bir"neden"i,"hikmet"iolmuşda"var"olmuş."Nedenlerin nedeni"vevarolmasıiçingerekliolanherşeybulunduğundazorunluolarakvarolmuştur,ilkveasıl neden,Allah'tır.AmaAllah,"ezeli"dir.ÂlemdeO'nuneseriolduğunagöre,alemiçinde"ezelidir" demekgerekiyor. Çünküaleminmeydanagelmesiiçin"gerekliolanherşeyvebütünneden(elilletü't-tamme)" bulunsundaalemmeydanagelmesin;düşünülemez."Herşeyinvebütünneden"inbulunduğundadaha "zaman"yoktur,ezelilikvardır,"İlkNeden"in,"NedenlerNedeni"nin,tümüyle"zamansız,öncesiz, ezeli"olduğukabuledildiğinegöre,osıradaortayakonulması,yaratılmasıgerekenaleminde başlangıçsız,öncesiz,zamansız(kadim)olmasıgerekir.Budurumdaevreniçin"sonradanolmadır" nasıldiyebiliyorsunuz? -İlkNeden(Yaratıcı),"ezel"de,evreniyaratıportayakoymakdilerken"O'nuniradesi",evreninzaman içindevefalancazamandameydanagelmesinisonuçlandıracakbiçimdegerçekleşmişolabilir.Yani Allah,"-Âlemzamaniçinde(falancazaman)meydanagelsin!"demişolabilir.O,dilediğizamanı seçmekte"özgür"dür("muhtar"). Tartışmalarböylesürüpgider. Konuiçin"kelam"kitaplarına(örneğinCelalüddinDevvani,istanbul,1316,c.l.,s.47,165)bakınız. Evrenin"sonradan"("hadis")olduğunukanıtlamaçabasınagirişilirkençokçeşitlibiçimlerin sergilendiğigörülür.Örnek: Bakılırki,gözlegörülen,duyularınherhangibiriylealgılanancisimleri,bucisimlerinaldığı biçimleri,gelipgeçicidurumlarınönceyokkensonradanortayaçıkmaktalar,yıpranmaktalar, değişmekteler,yokolmak-talar. Bütünbunlar,varlıklarının"sonradan"vebir"yaratmaürünü"olduğunugösterir.Yaratan'saAllah'tır. Evrenherşeyiylebirliktedeğişmektedir.Değişkendansa"öncesiz'"ve"sonrasız"olamaz.Öyleyse evren(alem)de"öncesizvesonrasız"değildir,bir"illet"in,bir"tamneden"insonucudur.Nedenler Nedeni'yseAllah'tır. İbrahimPeygamber,En'amSuresinin74.veonuizleyenayetlerindeanlatıldığıgibi,"yıldız"ıgörmüş, "Tanrı'm"demişsonravazgeçmiş."Ay"ıgörmüş"Tanrı'm"demiş,sonravazgeçmiş,"Güneş"i görmüş "Tanrı'm"demiş,yinevazgeçmiş.Bunlara"Tanrı"demektennedenvazgeçmiş?Bunların"ufûl" ettiklerini "kayıpgittikleri"ni,yani"değişir"olduklarınıgörmüşdeondan.Nedenki,Allahdeğişmez.Değişen deAllaholamaz.Çünküdeğişen"sonradan"olmadır.Allah'sa"öncesiz"ve"son-rasız"dır.Allahiçin, böyleolmaktanbaşkatürlüsüdüşünülemez. Özetolarakvegenellikleböyleanlatılır.(Bkz.SeyyidŞerifCürcani,Şerhu'l-Mevakıf;Celaluddin Devvaniveötekikelamkitapları.Ayrıcabkz.BekirTopaloğlu,Allah'ınVarlığı,Diyanetyayınları.) 2-Olabilirlik-Olmayabilirlik(İmkan)Yolu: Âlemiçin:"-İlledeolmasıgerekiyordu,zorunluydu"denemez.Nevarolmasıiçin,nedevar olmamasıiçin "olamaz"denir.Yani,vardaolabilir,yokdaolabilir.Böyleoluncada,"olması"içinbirzorunluluk yokkenolduğunagöre,varlığınısonuçlandıranbir"illet",bir"TamNeden"olma-lı-dır.Birortaya koyanbulunmalıdır.İştebuNeden,"NedenlerNedeni",Allah'tır.Yani,Allaholmasaydı,alem,durup dururken "var"olamazdı. Kelamkitaplarındaşöyledenir: -Âlemmümkin'dir(yaniolmasıdaolmamasıdazorunluyadaimkansızdeğildir).Böyleolanherşey içinbir "imkanveren"vardır.Demekkialemedeimkanveren,varlıkverenvardır.İşteO,Allah'tır.Allah'ın kendisiiçinböylebirşeysözkonusuolamaz.Yani:"-Allah'ıdavaredenbulunmalıydı."denemez. ÇünküAllah'ınvarlığıkendilidedirveyokluğu"muhal"dir,düşünülemez. 3-BaşkaYollar: Allah'ınvarlığınıkanıtlamakiçinçokçeşitliyollarilerisürülür.Buyollardankimikarmaşıktır, "felsefe"ninetkisiylevefelsefeyidinselkavranılansavunmadakullanmaçabalarıylageliştirilmiş, sıradanhalkınkolaycakavrayamayacağıbiçimlerdekalıplaştırılmıştır.Kimiyse,düzdür,sıradan halkınkolaycaanlayabileceğitürdendir.KarmaşıkyollarlaAllah'ıkanıtlamaçabalan,"kelam" kitaplarınıdoldurmuştur.Sayısızkapısıolan,kapılantektekaçılıpiçinegirildiktensonraçıkış kapısınınneredeolduğubilinemeyen,şaşırılıpkalınanbüyükbirbinanındurumuna dönüştürülmüştür.ÜnlütasavvufçuMuhyiddinİbnü'l-Arabi(ölm.1240)bile,evrendekihiçbirşeyle, "Allah"ınKendisinidilegetirenbiranlatımınortayakonamayacağınıbelirttiğihalde,sözkonusu karmaşıkyolagirişmektenkendinialamamakta,"Vacib"i,yani"Allah"ı"is-bat"için5yoldan sözetmekte,birincide"varlık"demekolan"VÜ-CUD"u,ikincide"Akl"ı,üçüncüdeçeşitlianlamları yanında "Kendi"demekolan"NEFS"i,"NEFES"i,dördüncüde,"CİSM"ivebeşincide"varlığınıbaşkasına,bir cisimlebağlıolaraksürdüren,kendibaşınavarolamayan"renk,koku,tat...gibişeylereadolarak verilen "ARAZ"ıeleolarakAllah'ınvarlığınıkanıtlamaçabasınıgöstermekte.(Bkz.Muhyiddinİbnu'l-Arabi, elBulğaFi'l-Hikme,İstanbul,1969,yayın.NihatKeklik,varak121-130.) Allah'ın,varlığınıkanıtlamakonusundagenelliklekarmaşıkolmayan,düzyolseçilir.Şöyle: -"Şugöklere,yıldızlara,şuyeryüzüne,dağlara,(aşlara,ağaçlara,çeşitlibitkilere,hayvanlara, insanlara,şuinsandakiyapıya,şuyapınınişleyişine,düzenine,şurenklere,şuuyuma,şudengeye,şu şaşılasılıklara... bakın.Bunlarkendiliğindenolabilirmi?BunlarıYaralan,ortayakoyanvardır.Heryapınınbirustası olduğugibi.İşteO,Allah'tır." "-Evreni,düzenini,yapısınıyarattıktansonra,budüzenivevarlığısürdürengücünvarlığıapaçık ortada. Yoksagelişen,değişenbiçimvedurumlarakışındaherşeynasıldengededurabilir?" BuvebenzerianlatışlarladilegetirilenAllah'ınvarlığı Allah'ınvarlığınıkanıtlamaçabaları,tarihboyuncasüregelmiştir.Yahudi,Hıristiyanveİslam Tanrıbilimcileri,çağa,düşünselgelişmeleregöreçeşitliyollarönermişlerdir.Yahudi Tanrıbilimcilerle,MüslümanTanrıbilimcilereskifelsefevemantıktanolabildiğince,benzernitelikte yararlanmışlardırbukonuda.(YahudiTanrıbilimcilerindenenöndegelenve1135-1205yıllarında yaşamışbulunanMusaibnMeymun'unbualandakiçabasıiçinbkz.Delaletü'l-Hairin,yay.Hüseyin Atay,s.231-273veöt.)B-Allah'ınKendisiniOlduğuGibi(Künhünü)BilipKavramakMümkün mü? Soru,dahakısaolarakşöyledesorulabilir: -Allah,tamolarakbilinebilirmi? Busoruya,genellikleverilenkarşılık:"-Hayır!"dır. Kur'anyorumcuları,En'amSuresinin91.ayetindeki:"Onlar,Allah'ıyeterincedeğerlendiremediler" anlamındakianlatımı,"-Allah'ıyeterincebilemediler."biçimindeyorumlayanlarbulunduğunu aktarırlar. Örneğinayete,buanlamıvermekte.(Bkz.F.Razi,c.,1.,s.72.)Tasavvufkitaplarında,"-Subhan'sın (Yüce'sin)Tanrı'm!Seniyeterincebilemedik!"anlamındabirhadisaktarılır.CelalüddinDevvani'nin "Adudiyye" şehrindebuhadisve"Allah'ınnimetleriüzerindedüşünün,amakendisihakkındadüşünmeyin,çünkü sizO'nutamanlamıylabilemezsiniz!"anlamındakihadisaktarıldıktansonrailkdizesiEbubekir'e, ikincidizesiAli'yeaitolduğubildirilenşuanlamdaki"beyt"eyerverilir: -"O'nuntamkavranılamayacağınıkavramak,O'nukavramaktır.O'nun'Zatı'ınınsırrı'ndansöz etmekse,O'naortakkoşmaktır(şirk)". (Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.l,s.176-177.) Devvani,Allah'ı"künhü"yle,yaniolduğugibitamanlamıylabilmenin,kimilerinegöre,"hiç gerçekleşmemiş"olduğunu,kimilerinegöredebunungerçekleşmesinin"mümkünolmayacağını yazar,ikincigörüşüsavunanlararasında"Hüccetü'l-İslam"ıve"İmamu'l-Haremeyn"idegösterir. (Bkz.Devvani,aynıkitap,s.173-175.) C-Allah'ınSıfatlarıÜstüneTartışmalar: Allah'ın"sıfat"lankonusunda,"felsefeciler"ingörüşleriayrı,"ke-lamcılar"ınkiayrı,"kelamcılar"dan da "SünnetEhli"ndenolanlarınkiayrı,"Mutezile"ninkiayrı,"SünnetEhli"ndende"Matüridiler"inkiayrı, "Eş'ariler"inkiayrıolarakaktarılır.Nevarki,aktarmalarda(rivayetler)hepaynıdeğildir.Kimlerin hangigörüşteolduklarınıfalanca"akaid"kitabıayrıaktarır,filancakitapayrıbiçimdeaktarır."Asıl (temel)me-tin"lerdebirtürlüaktarmaveaçıklamayeralırken,bunların"şeriY'lerin-de, "haşiyelerinde,yanibaşkalarıtarafındandüşülennotlardaveaçıkla-malardakarşıçıkışlarınvebaşka türbilgilerinyeraldığıgörülür.Kısacası,kiminhangigörüşteolduğunukesinvenetolarak söylemekkolayolmamakta.Kelamkitapları,bualandakitartışmalarladoluptaşmakta. CelalüddinDevvani'nin"Adudiyye"şehrinden: "Kelamcılarlabilgeler(felsefeciler)arasında,Allah'ın'Âlim(Bilen)''Kadir(Güçlü)''Mürid (Dileyen)' 'Mütekellim(Konuşan)"olduğuveötekiniteliklerideböyletaşıdığıkonusundaherhangibirgörüş ayrılığıyoktur.Yalnızcaşunoktalardagörüşayrılıklarıvar: -Allah'ınsıfatlanKendisi'ninaynımıdır? -Allah'ınsıfatlanKendisi'nindışındamıdır('Gayrımıdır')? -Yoksa,sıfatlar,Allah'ınneaynı,nedekendisi'nindışındamıdır? Mutezileilefelsefecilerbirincigörüşte,kelamcılarıncumhuru(çoğunluğu)ikincigörüşte,Eş'aride üçüncügörüştedir."(Arapçasındanaynençevrilmiştir.Bkz.Devvani-Gelenbevi,İstanbul,1316,c.1.,s. 259,260.)Buşehrenotdüşen(haşiye)Gelenbevi(Gelenbe'liİsmail,ölm.1790)ise,"Kelamcıların cumhuru"nunikincigörüşteolmadıklarını,yalnızca"Eşari'ler"indeüçüncügörüşte bulunmadıklarını,gerçekte"Eş'ari'-ler"inde "Maturidi'ler"indeüçüncügörüşüpaylaştıklarınıbelirtir.(Bkz.Devvani-Gelenbevi,c.l.,s.261.) Mercanidebirnotdüşüyor,oda"Mutezile"ile"Felsefeciler"inaynıgörüşteolduklarıyolundaki açıklamayakarşıçıkıyor."Mutezile'yleaynıgörüşüpaylaşanHasanelBasri'denbaşlayarakortaya çıkan'Sonuncular'dır(Müteahhirin)."diyer.(Bkz.Devvani-Gelenbevi-Mercani,c.1.,s.260.) Ünlü"Emali"adlıkitabınyazanSiracuddinAlide(ölm.1173)iki"beyt"indeşöyleder: "Allah'ınsıfatlan,Zat'ının(Kendisinin)aynıdeğildir.Kendisindenbaşkaveayrıdadeğildir.Zat'ından (Kendisinden)veişlerindendolayıolansıfatlarınıntümüdeKADİM'dir(öncelerivesonraları yoktur)vesonbulmaktanuzaktır." "SünnetEhli'ningörüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininneaynıdır,nedebaşkasıdır.Bilgelerin (felsefecilerin)görüşü:Allah'ınsıfatlan,kendisininaynıdır.Mutezile'ningörüşü:Allah'ınsıfatları, kendisindenbaşkadır.İbnCemaadaböyleaçıklar.Mutezi'ledenünlüaktarılışagöreyse,bumezheb, Allah'ınsıfatlarınıhiçkabuletmemektedirler..."(AlielKari,Şerhu'l-Emali,istanbul,1985,Arapça,s. 20.) Demekki,"Allah'ınsıfatlan"olduğunubenimseyenlerdenkimilerinegörebusıfatlarTanrı'nın kendisindenbaşkadeğildir,kendisininaynıdır,kimilerinegöreTanrı'nınkendisibaşkadır,sıfatlan başkadır;kimilerinegöreyse,sıfatlariçinne"Allah'ınkendisininaynıdır",nede"Allah'ın kendisindenbaşkadır"denebilir.SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörülengörüşsonuncu görüştür. PekinelerdirAllah'ınsıfatları? Sıfatlardankimi,Allah'ın"Zat"ından(Kendinden)dolayıdır,bunlara"ZatiSıfatlar(Sıfat-ıZatiyye)" denir. Kimileride"iş"lerindendolayıdır,bunlarada"Sıfat-ıFi'liyye)"denir: 1-Allah'ınZatiSıfatları: BusıfatlardanbiriyleAllah'ınvarlığı,dilegetirilir:"Vücûd".Anlamı:Varlık.Allah,"Vacibu'lVücûd"dur. Yani,"varolmamasıdüşünüleme-yen,varolmasızorunlu,varlığıkendindenolan"dır. ÖtekisıfatlarındakimileriyleAllah'ın"neolmadığı"dilegetirilir.Bunlara"Selbi(olumsuzluklu) sıfatlar(Sıfat-ıSelbiyye)"denir.Kimile-riyseAllah'ın"neolduğu"nudilegetirir.Bunlarada"Sübûti (olumluluk-lu)sıfatlar(Sıfat-ıSubûtiyye)"denir. a)SelbiSıfatlar: Şunlarolarakbilinir: -KIDEM:Öncesiolmamak.Allah'ın,"Kadim"dir.Yani"öncesiolmayan"birvarlıktır. -BEKA:Sonrasıolmamak.Allah,"Baki"dir.Yani,"sonu,sonrasıolmayan"birvarlıktır. -KIYAMBİNEFSlHİ:Kendininkineyeterliolupvarolmakiçinbirbaşkasınabiryeredayanma gereksinimiolmamak.Allah,"yeri-yurduvedayanağıolmayan"birvarlıktır. -VAHDÂNİYYET:Bir-Tekolmak.Allah"hiçbirşeyibaşkasıylapaylaşmayanortağıolmayan"bir varlıktır. -MUHALEFETUNLİLHAVÂDlS:Sonradanolanlara,yamuklara,benzernitelikteolmak.Allah "Kendisinindışındakilerehiçbirbiçimdebenzemeyen"birvarlıktır. b)SubutiSıfatlar: Bunlardaşöyleyediolaraksayılır: -HAYAT:Diriolmak.Allah,"Hayy"dır,yani"Diri"dir. -İLİM:Bilmek.Allah,"Alim"dir,yani"Bilen"dir. -SEMİ:İşitmek.Allah,"Semi"dir,yani"İşitici"dir. -BASAR:Görmek.Allah,"Basir"dir.Yani:"Gören"dir. -İRADE:Dilemek.Allah,"Mürid"dir.Yani"Dileyen"dir. -KUDRET:Güç.Allah,"Kadir"dir.Yani"Güçlü"dür. -KELÂM:Konuşmak,sözsöylemek,söz.Allah,"Mütekellim"dir.Yani"Konuşan"dır. Allah'ınBilgisininGenişliğiveDeğişmezliği: -Allah'ınbilmesinasıldır? Busoruyanasılkarşılıkverilmesigerektiği,önce"kelamcılar"la"felsefeciler"arasında,sonrada "kelamcılar"ınbirbirleriarasındatartışmalıdır,ilgilikitaplarda,oldukçagenişbiryertutagelmiştir butartışma. Anlamı: Görmezmisinki,Allah,göklerdeolanlarıda,yerdeolardandabilir.(MücadeleSuresi,ayet:7.) (Diyanet'in) Allah,herdişininrahmindetaşıdığını,rahimlerindüşürdüğünüvealıkoyduğunubilir.O'nunkatında herşey,birölçüyegöredir.Görülenide,görülmeyenidebilen,yücelerinyücesiolanAllah'agöre, aranızdansözügizleyenileaçığavuranvegeceyebürünerekgizlenipgündüzünortayaçıkan arasındafarkyoktur.(Ra'dSuresi,ayet:8-10.) Allah'ın"görülenidegörülmeyenidebildiği"şuayetlerdedebildirilir:En'am:73;Tevbe:94,105; Mü'minûn:92;Secde:6;Zümer:46;Haşr:22;Cum'a:8;Teğabün:18.) "Görülen","şehadet","görülmeyen"de"ğayb"sözcüğüyleyeralıyorayetlerde."Şehadet"insözlük anlamı "hazırolmak"tır,amaburada"hazırdaolan"anlamındadır.YaniAllah,"hazırdaolanıdaolmayanıda bilir." Anlamı (Diyanet'in) EyMuhammed!Neişyaparsanyap,onadairKur'an'danneokursanoku,eyinsanlar,neyaparsanız, yaptıklarınızadaldığınızanda,mutlakabizsizigörürüz.YerdevegöktehiçbirzerreRabbindengizli değildir. Bundandahaküçüğüvedahabüyüğüşüphesizapaçıkbirkitap'tadır.(YunusSuresi,ayet:61.) Anlamı: (Diyanet'in) Kıyametsaatinibilmek,ancakAllah'amahsustur.YağmuruOindirir,rahimlerdebulunanıObilir, kimseyarınneyapacağınıbilmezvehiçkimseneredeöleceğinibilemez.Allah,şüphesiz,Bilen'dir, herşeydenHa-berdar'dır.(LokmanSuresi,ayet34.) Allah'ınherşeyi"bildiği",başkaayetlerde,ayrıcahadislerdedeaçıkolarakanlatılır. ÖyleykenislamdüşüncedünyasındaAllah'ın"bilgi"si,"nasıl"ve"negenişlikte"olduğuüzerindeçok durulduğuvetartışıldığıgörülür. -"Allah,evrendekiayrıntılarıdabilirmi?" "Felsefecilerden(İslamfelsefecilerideiçinde),ünlükarşılığagöre: -"Hayır!" Aktarılagelenodurki,felsefecileregöre,de"Allah,herşeyibilir."AmaAllah'ın"bilgi"sigeneldir, "tümel"dir("külli").Allah,herşeyigenelvebirBÜTÜNolarakbilir."Maddicüz"iyyat"denen "nesnelayrın-tılar"!,tektekayrıntılarbiçiminde(alavechi'l-cüz'i)bilmez.Çünkübilmişolsa,Allah'ın "bilgi"sinde "değişme"ölür.Oysa"değişme",Allah'ınkendisiiçinnasılsözkonusuolamazsa,"bilgi"siiçindesöz konusuolamaz.Kitaplardaörnekdeveriliyor:VarsayalımkiAhmetbiryerdebulunduktansonra çıkmıştır.Ahmetoyerdebulunurken,Allahonuoradabiliyordur.Ahmetoradançıktıktansonrada Allahonuoradavarbilmiş olsa,bu"yanlışbirbilgi",dahadoğrusu"bilgisizlik"olur.ÇünküAhmetartıkoradadeğildir.Oradan çıktıktansonraAllah,Ahmet'inoradabulunmadığınıbilmişolsabukezdeAllah'ınbilgisideğişmiş olur. Allahiçinne"bilgisizlik"nedebilgisindebir"değişme"sözkonusuolabilir,öyleyse,Allah'ın bilgisi,Ahmed"infalancayerefalancazamangirmesi,filancazamançıkması,Mehmed'infilanca zamanfilancadurumdabulunmasıgibiayrıntılıvezamanlıolayları,durumlarıtektekiçinealmaz. Felsefecilerin,iştebugörüşteolduklarıaktarılır.Amakelamcılararasında,felsefecilerinne dedikleri,nedemekistediklerikonusundadatambiranlaşmabulunduğunusöylemekgüçtür.(Bkz. Devvani-Gelenbevi-Mercani-Hal-hali,İstanbul,1316,c.,2.,s.5-75.)GenişbirbilgiiçinayrıcaŞerhu Mevakıf'adabkz.) Kelamcılaragöre,Allah,herşeyibütününüveparçalarım,enküçükayrıntılarıdaiçinialacak biçimde "BİLİR".Ancak,SünnetEhli'ningenelliklebenimsediğigörüşegöre,Allah,"bilgi(ilim)"sıfatıyla, Mutezilegörüşünegöreyse"Zat"ıylabilir.(Kelamkitaplarınabkz.) Allah'ın"görmesi"ve"işitmesi"yleilgiligörüşlerdeayrıçerçevede. Allah'ınDilemesi("irade"si) MutezilegörüşünegöreAllah,insanlariçin"kötü(şer)"şeyleridilemez.Dilediklerininhepsi"iyi"dir (hayr). Bu"zorunlu"durda.SünnetEhli'ninbenimsediğigenelgörüşegöreyseAllah,"iyi"şeyleridilediği gibi, "kötü"şeyleridediler."Kul"da"kazanma"(kesb),Allah'tada"yaratma"sözkonusudur.İyiyide, kötüyüdesevaplışeyleride,günahlışeyleride"yaratan"Allah'tır."Kazanan"sa,"kul".(Akaid kitaplarınabkz.) Allah'ınKonuşması -Allahnasılkonuşur? -VeAllah'lanasılkonuşulur? Anlamı: (Diyanet'in) Allahbirinsanlaancakvahiysuretiyleveyaperdearkasındankonuşur.Yahutbirelçigönderir;izniyle dilediğinevahyeder.DoğrusuO,Yüce'dir.Hakim'dir.(ŞûraSuresi,ayet:51.) Tirmizi'deveibnMace'deyeralanbirhadis: CabiribnAbdullahanlatıyor.PeygamberleCabirarasındaşöylebirkonuşmageçer: -NeoCabir,seniüzgüngörüyorum. -BabamşehidoldueyTanrıElçisi.Uhudsavaşındaöldürüldü.Arkasındadakan,çoluk,çocukvebir sürüborçbıraktı! -BabanınAllah'anasılkavuşupnasılkonuştuğumüjdesinivereyimmi? -Evet! -Allah,hiçbirinsanlaperdearkasınındışındakonuşmuşdeğildir.Amaseninbabanlaaradahiçbir perdeolmaksızınkonuştu.Babana:"-Kulum!İste,neistersenvereyim!"dedi.Babanda:"-Beni diriltmişolsan,ikincikezseninuğrundaşehidolurum."deyinceAllahşukarşılığıverdi:"-birdaha oraya(dünyaya)döndürülemeyeceğineilişkinsözverdim."Babanlaşöylededi:"ÖyleyseTanrı'm! Arkamdabıraktıklarımabunubildir!"Tirmizi,c.5,s.230-231,hadisno:3010;İbnMace,c.l,s.68, hadisno:190,c.2,s.936,hadisno:2800.) Anlamı: VeAllah,Musailebirkonuşmayapıpkonuştu.(NisaSuresi,ayet164.) Allah'ınMusaPeygamberlekonuştuğuşuayetlerdedeanlatılır:A'raf:143;144. Birhadis: "Allah,'görünmesi'yle,'konuşması'nı,MuhammedileMusaarasındapaylaştırdı:(YaniMuhammed'e göründü,Musailedekonuştu.)Musaileikikezkonuştu.Muhammed'edeikikezkendinigösterdi." (Tirmizi,Tefsir/54,c.5.,s.'394,hadisno:3278.) Anlamı: ..."Allah'ınsözü"nüdeğiştirmekisterler.(FethSuresi,ayet:15.) Kur'an'daAllah'ıngönderdiği"kitab'lardakisözler"Kelamu'llah(Allah'ınsözü)"diyenitelenir. İşte"Allah'ınkonuşması"böyle KelamcılardanMutezile'ningörüşünegöre,Allah'ınko-nuşması,"sözlerini,konuştuğukimsede yaratması" biçimindeolur. -Bir"Allahkelamı"olarakkabuledilenKur'an,Allah'ınKendisigibi"Kadim"(öncesiz)mi, "yaratılma" (mahluk)ve"sonradanolma"(hadis)mı? SünnetEhligenelliklebirincigörüşüpaylaşırlar.Ama"Hanbeliler"indışındakalankesimingörüşüne göre, "Allah'ınkelamı"ndan"kadim"olan,"sesveharfler"değildir,özüdür,içeriğidir.Buiçeriğe"nefsi kelam" denk.İnsanlardadabuvardır,insanınsöyledikleri"sesveharfler"biçiminialmadan,öncekafasında birdüşüncebirtasarımbiçimindevardır.Allah'ınsözlerinindeinsanlarailetilen"sesveharfler"in ötesinde,busesveharflerindilegetirdiğibirözü,içeriğivardır.Aktarılagel-diğinegöre, Hanbeli'ler,Kur'an'ın,"sesveharfler"biçimindekikesimininde"kadim"olduğunu"yaratma (mahlûk)"olamayacağınısavunurlar.SünnetEhli'nindışındakalanMutezilemezhebindenolanlarsa "Allah'ınkelamı"na,Kur'an"sesveharfler"biçiminialdığızamanancak"Allah'ınkelamı,Kur'an" denir,odatümüyle"yaratılma"dır.(Allah'ınyarattıklarıarasındadır.) "Kur'anyaratılmadır,değildir"tartışmasıgeçmişte,özellikleAbbasiler,özellikleHalifeMe'mun (halifeliği:813-833)dönemindeçokgenişboyutlaraulaşmışkavgalaraveçoküzücüdurumlarayolaçmıştır.Bilindiğigibi,Me'mun'u,Mutezilegörüşlülerkendikesimlerineçekmeyibaşarmışlardı. Me'mundaMutezilegörüşünüherkesebenimsetmekiçin827de,Kur'an'ın,"yaratılma(mahluk)" olduğunukabuledenbirfermançıkartıpyaymıştı.Bugörüşükabuletmeyendeçokkatıtutum göstermişti.Hanbelimezhebininbaşı,imamıolanAhmedİbnHanbeldebugörüşükabuletmeyenler arasındabulunuyordu.(Bkz.Doç.Dr.BahriyeÜçok,Emeviler-Abbasiler,Ankara1979,s.115.)Ve aktarıldığınagöreAhmedibnHanbelbuyüzden,çokkötüişkencelergörmüştü.Konuiçinayrıcabkz. "Kur'an". 2-Allah'ın"FiliSıfatlar"ı: -TEVKİN:Yaratmak.Allah,"Mükevvin,Halik,Bari"dir,yani"Yaratıcı"dır. Allah'ınneyaptığı,neyaparolduğu,neleryapacağıveyapabileceğiüstüneKur'an'davehadislerde çokçaaçıklamalarvardır.Ancak,Allah'ınbütünişleriniislamTanrıbilimcileri,tekbirkavramda, "yaratmak" demekolan"tekvin"detoplamaktalar.Nevarki,kelamcılar,"tekvin"konusundadaaynıgörüşte birleşmiş değiller.Konuiçinbkz."Yaratmak". VI ALLAH-EVREN,ALLAH-İNSANVETOPLUMİLİŞKİLERİ A-Allah-Evrenİlişkisi: Allah'ın"yaratma"sı,vardır,"yönetme"sivardır,"denetleme"sive"denetlettirme"sivardır.Allah, evreniyaratmıştırveherandayaratmaktadır(bkz.Rahman,ayet:29.)Yaratmasınailişkinayetleriçin bkz."Yaratmak." l-AllahEvreniNasılYönetir? a)Yönetim,göklerdenyeredoğrudur. b)Yönetimde,"melek"lergörevalmakta: (Allah)"emr"i(buyruklayönetilenişleri)Göktenyere(doğru)yönetir("tedbir").Sonrao"emr" (buyruğauygungelişmeler),uzunluğu,sizinsayıölçünüzegörebinyılolanbirgüniçindeO'na çıkar.(SecdeSuresi,ayet:5.) Açıklama: HadislerdenveKur'anyorumcularınyorumlarındananlaşıldığınagöre: -İnsanlarındavranışlarının,yaptıklarınınvedurumlarınındaiçindebulunduğuevrendekitümişler, "göktenyere"(yukarıdanaşağıya)doğruyönetilir.Yöneten,Allah'tır.Vemeleklerleyönetir. -Gökleyerarasındainsanlarınbildikleriyılhesabıyla500yıllıkbiruzaklıkvardır.Bunedenlebir "iş"eilişkinbuyruğunyereinişiilebuyruğagöregerçekleşengelişmeningöğeçıkışı(toplam)bin yıldaolur.Göğeçıkarılan,"birçeşitrapordur"denebilir.Raporudüzenleyenveiletenmeleklerdir. MearicSuresinin3.ve4.ayetlerindeyse,"melekler"in,ve"ruh"un"çıkma"larının,insanların bildikleriyılhesabıylaellibinyıldaancakgerçekleştiğibildirilir.Biryerdeneden"binyıl",birbaşka yerdeneden"ellibinyıl"olarakbildirildiğiyorumculararasındatartışmalıdırveçeşitliyorumlar ilerisürülmektedir.Yerilegök,ikigökkatı,tümgökkatlarıyla,Kürsi,Kürsi'yleArşarasındaki uzaklığıaçıklayanhadisler,konuyabiraçıklıkgetirebilir.500yıllıkuzaklık,yalnızcayerilegök arasındakiuzaklıktır.Onuniçinbuyruğunindirilişiveonauygunraporunçıkarılışı,toplam1000yıl ediyor.Birde"birincikatgök"tenötelervardır.Sağlamolarakbenimsenenhadislerdede belirtildiğinegöre,ikikatgöğünarasındada500yıllıkuzaklıkbulunmakta. BirdegöklerdeKürsi,Kürsi'yleArşarasındakiuzaklıkvar.Buyruğunyereinişiveilgiliraporun çıkışının "binyıl"dagerçekleştiğibildirilirken,yalnızcayerilebirincikatarasındakiuzaklıkanlatılmıştır. Dahaötesideolduğunagöre,"ellibinyıllık"uzaklıktansözedilirkendeişteo"ötesi"anlatılıyordun Böyledüşünülebilir. Kimbilir? Bkz."Gök","gün","melek". 2-Allah'ınEvreniGörüpGözetmesi,Koruması Allah,yarattıklarım,iradesineuygunolarakbelirlibirdüzendetutar.Bununiçingörür,gözetir, tehlikelerdenkorur.Bütünbunlardayine"me-lek'lerleolur.Bkz."Melek". B-Allah-İnsanİlişkisi: İnsandaAllah'ınbiryaratığıdır.Kendisini"tanısın,kulluketsin"diyeyaratmışsorumlulukyüklemiş, tutumvedavranışlaragöreödüllendireceğiniyadacezalandıracağınıbildirmiştir,insanevrende "onurlandırılmış" birvarlıktır.AmaAllah'ınbuyruklarıdoğrultusundadavranmadığızaman"çokalçak"birduruma düşer. Allah,"yazıcımelekle-ri"yle,insanlarıntutumlarını,davranışlarımdenetler."Koruyucumelekler"iyledetehlikelerdenkorur. Konuiçinbkz."insan","melek". ÖZET Bumaddedekiayetlerin,hadislerinveyorumlarınındilegetirildiklerindenanlaşılanlarşöyle özetlenebilir:Allah:Evreni,herşeyiylebirlikteyoktanvaredenvarlık."Allah"adı,islam dinbilirlerindenkiminegöre,buvarlığın,hiçbiranlamısözcüktentüremişolmayanözeladıdır. Kiminegöreyse"tapınılan"anlamınagelen "ilah"gibibirsözcüktentürediktensonra"Tanrı"nın"özelad"ıolmuştur.Eskiislamulemasından, "Allah" yerine,"Tanrı","Huda"gibisözcüklerinkullanılmasınakarşıçıkanolmamıştır.Karşıçıkanlar,yakın birgeçmişedayanır.Kur'an'ınvehadislerinaçıklamalarında"Allah"yerine"İlah"dadendiğiaçıkçagörülür. Allah'ınbaşka"adlar"ı(sıfatlan)davardır.Bunlara,Kur'andiliyle"Engüzeladlar"anlamınagelen "elEs-mau'l-Husna"denir.Kimisağlamhadislerdebu"adlar"ınsayısının"99"olduğubelirtilir,İslam kelamcıları,"Allah'ınsıfatlan"nıbölümlereayırırlar:"Allah'ınKendisi"nden(Zat'ından)dolayıolan sıfatlarına"ZatSıfatlan(Sıfat-ıZatiyye)""iş"lerindendolayıolansıfatlarınada"FiilSıfatlan(Sıfat-ı Fi'liyye)"denir.Zatsıfatları'ındanAllah'ınhiçbirşeyebenzemediğinidilegetirenlere"Selbi (olumsuzluklu)Sıfatlar,(Sıfat-ıSelbiyye),nasılbirvarlıkolduğunudilegetirenlereyse"Subûti (olumlu-luklu)Sıfatlar" (Sıfat-Subutiyye)adıverilir.Birincilerşöylesayılır:"Kıdem":Öncesizlik."Beka":Sonrasızlık. "KıyamBiNefsihi":Varolmasıiçinbaşkasınadayanırolmamak."Vahdaniyyet":Birolmak,başka ortağıbulunmamak. "MuhalefetunLilHavadis":Yaratıklardanhiçbirinehiçbiryöndenbenzememek.İkincilerdeşöyle sıralanır: "Hayat":Dirilik."İlim":Tanrı'nınbilirolması."Semi":Tanrı'nınişitirolması."Basar":Tanrı'nın görürolması,"irade":Tanrı'nındilemesi."Kudret":Güç(Tanrı'nıngücü)."Kelam":Tanrı'nın konuşurolması,sözleri."FilSıfatlan"dabirsıfattatoplanır:"Tekvin":Yaratmak(Tanrı'nın yaratması). Allah'ınevreniveevreniçindedeinsanlarıyarattıktansonragörüpgözetmesi,koruyupkollaması, insanlarasorumluluklaryüklemesivedenetlemesivardır.Allahtümyönetimvedenetimişlerini yaparkenmeleklerigörevlendirir.Kimimelekler,"yazıcılar",kimileride"koruyucular"olarakve dahabaşkatürlügörevleralarakTanrı'nınbuyruklarınıyerinegetirirler. http:ZZZGLQVL]HNLWDSFRQU