suvarlar - Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi

advertisement
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIV/2 (Kış 2014), s.1-16.
YABANCI DİL ÖĞRETİM ARACI OLARAK
SARAYBOSNA GAZİ HUSREV BEY KÜTÜPHANESİ’NDEKİ
TÜRKÇE-BOŞNAKÇA SÖZLÜKLER
Turkish Bosnian Dictionaries in Gazı Husrev Beg Library
by Teaching Method For Foreigners
Samira OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ*
Mustafa ARSLAN**
ÖZ
Bu çalışmanın amacı geçmişten günümüze Bosna-Hersek’teki Türkçe varlığının
ve eğitiminin bir sonucu olarak Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndeki
el yazması Türkçe-Boşnakça sözlükleri tanıtmak ve bu eserlerdeki öğretim unsurlarını belirlemektir. Araştırmada incelenmek üzere on altı sözlük belirlenmiştir.
Bu eserlerden biri olan Makbul-i Arif, şimdiye kadar önceden araştırılan bir sözlük olsa da bir yabancı dil öğretim aracı olması yönüyle ele alınmamıştır. Aynı
zamanda yüzyıllar önce yazılmış olan diğer bazı sözlüklerden bahsedilmemiştir.
Araştırma sonunda Bosna-Hersek’te Türkçe–Boşnakça sözlüklere ihtiyaç duyulduğu, Gazi-Husrev Bey Kütüphanesi’nde konuyla alâkalı on dört adet iki dilli ve
iki adet üç dilli sözlüğün bulunduğu tespit edilmiştir. Bu eserlerin çoğunlukla
günlük hayat ile ilgili sözcükleri içerdiği görülmekle birlikte bazen bilim ile ilgili
terimlere de rastlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler; Saraybosna, Gazi Husrev Bey Kütüphanesi, Türkçe-Boşnakça
sözlükler, Dil öğretim aracı
ABSTRACT
The main aim of this article is to expose Turkish Bosnian dictionaries in form of
manuscripts, which can be found in the Gazi Husrev Beg Library. These dictionaries are confirmation of Turkish Language existence and teaching in Bosnia and
*
Doktora Öğrencisi, International Burch University, Eğitim Fakültesi, Saraybosna – Bosna Hersek, samira_osmanbegovic@yahoo.com
**
Doç. Dr., Canik Başarı Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Öğretmenliği Bölümü, Samsun –
Türkiye, marslan@basari.edu.tr
2
SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
Herzegovina from the past until today. Second aim of this article is to define
teaching methodology used in these dictionaries. Sixteen dictionaries are used for
analysis. One of these dictionaries, Maqbul-I Arif, was analyzed from many different aspects, but it had never been analyzed from the aspect of teaching foreign
languages. Other dictionaries, that were written many centuries ago, were not
taken into consideration in the current analysis. Results of this analysis show that
there was a need for Turkish Bosnian dictionaries felt many centuries ago. This
can be seen from the vast number of dictionaries in Gazi Husrev Beg Library.
This article shows that there are fourteen dictionaries in two languages and two
dictionaries in three languages. Most of these dictionaries include words about
daily life, but it is possibly to find science terms as well.
Keywords; Sarajevo, Gazi Husrev Beg Library, Turkish Bosnian dictionaries, Language teaching tools
1.
GİRİŞ
Kültürel, siyasî, ekonomik, dinî vb. bir ilişki içine giren milletlerin birbirlerinin dillerine de ilgi duymaları kaçınılmazdır. Hatta bu ilgi duymanın ötesinde bir diyalogun kurulması ve devamı için zarurî bir ihtiyaçtır. Bu bağlamda tarih boyunca farklı milletler çeşitli
gerekçelerle birbirlerinin dillerini öğrenmişlerdir ve çoğu bugüne ulaşmamış olsa da konuyla
ilgili farklı eserler yazılmıştır. Yine bu ilişkiler çerçevesinde kültür ve kelime alış verişleri
olmuştur. Doğal olarak girilen ilişkide güçlü olan milletin ve hâkim kültürün etkisi daha
baskın olmuştur; fakat hâkim kültürün de diğerinden hiçbir şey almadığını söylemek mantıklı değildir. Geçmişten bugüne kadar gelen insanlığın ortak kültürü bu karşılıklı alış verişlerle şekillenmiştir.
Tarih araştırmacıları, genel olarak Balkanlarda Türk varlığının ve etkisinin Hunlarla
başlayıp Avarlar, Peçenekler, Kıpçaklarla devam ettiğinden bahsederler. Fakat dil ve kültür
etkisi açısından bakıldığında bu dönemlere ait somut ve kesin delillere ulaşmak zordur. XIV.
ve XV. yüzyıllarda Osmanlılar Balkanlara gelmişler ve uzun süre hâkim olmuşlardır. Bu süre
zarfında Balkanlara yeni bir din ve dil, yeni bir sosyal ve siyasî anlayış, yeni kurumlar; hâsılı
yepyeni bir kültür gelmiştir. Bütün bu yenilikler Balkan milletleri üzerinde büyük izler bırakmıştır ve yeni kavram ve kelimelerin de bu milletlerin dillerine girmesine sebep olmuştur.1
Boşnakların İslâmiyet’i kabul etmeleri ve Osmanlı devlet yönetiminde rol almaya başlamalarıyla birlikte çok etkin olarak eğitimden ticarete geniş kapsamlı bir kültür alış verişi
yaşanmıştır. Tüm resmî mercilerde iletişim dilinin ve okullarda eğitim dilinin Osmanlı
Türkçesi olduğu ve Türkçe ve Arapça ders kitaplarıyla eğitim verildiği dikkate alınacak olur-
1
Selçuk Kırbaç ve Amra Dedeic Kırbaç, Türk Dilinin Balkan Dillerine Etkisi, Gora Abidesi,
Ukid Yayınevi, İstanbul 2007, s.50
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 3
sa Boşnaklar tarafından Türkçenin öğrenilmesine duyulan ilgi ve ihtiyaç daha iyi anlaşılacaktır.2
Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin tarihi incelendiğinde Divanü Lûgati’t-Türk’ün
yazıldığı XI. yüzyıldan itibaren dil öğretim kitaplarını genellikle sözlüklerden oluşturmaktadır. Muhâkemetü’l-Lugateyn, Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lugati’t-Türk Ve’l-Kfçak, Kitâbü’lİdrâk Li- Lisânü’l-Etrâk, Hilyetü’l-İnsân ve Heybetü’l-Lisân, Codex Cumanicus, Kitâb-ı
Mecmû-ı Tercümân-i Türkî ve Acemî ve Mugalî, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lugati’tTürkiyye gibi eserler bu amaçla hazırlanmış sözlüklerdir. Bu sekiz sözlük yanında bugüne
ulaşan tek dilbilgisi kitabı ise El-Kavanînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye adlı eserdir.3
Boşnaklara, Türkçe öğretimi konusunda da benzer şekilde daha çok sözlük şeklinde
eserler ve dilbilgisi kitapları yazılmıştır. Saraybosna şehrinde, Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan ve çalışmanın konusu olan sözlüklerin kodları, numaraları; R-4032/2, R7794, R-7791, R-7789, R-7744, R-7695/1, R-6191, R-8210/4, R-10009, R-9206, R-9836, R7715/1, R-7715/2, R-485, R-10224, R-10098 şeklindedir. Bunlardan on beşi mensur, biri
manzum sözlüktür.
Osmanlı döneminde Fatih devrinden Kanuni devrine sözlük faaliyetleri çok yoğundu.
Bu dönemde ortaya çıkan Tuhfe-i Şâhidi, Tuhfe-i Vehbî, Nuhbe-i Vehbi ve Sübha-i Sıbyân
gibi eserlerin Türk eğitim tarihindeki önemi büyüktür. “Manzum sözlüklerin önemli bir
kısmı sibyan mekteplerinde okutulmakla kalmamış, tekke, dergâh, medrese gibi insanların
belli bir amaç etrafında toplandığı çeşitli müesseselerde de rağbet görmüştür.”4 Bu tarz sözlüklerin özellikle çocukların yabancı dildeki kelimeleri kolay ezberlemesi düşüncesiyle hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır.
Bosna’da da Osmanlı Türkçesinin öğretimi amacıyla sahada benzer çalışmalar yapıldığı
görülmektedir. Tespit edilen sözlüklerden en dikkat çekeni manzum olarak yazılmış olan
Makbûl-i Arif sözlüğü üzerine Aliya Nametak5 (1982), Smayloviç6 (1990), Kerima Filan7
2
Hayrudin Çuriç, Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Veselin Masleša,
Sarayevo 1983, s.119-120
3
Mustafa Arslan, “Tarihi Süreçte Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi-Öğrenimi
Çalışmaları”, SÜ Sosyal Bilimler Dergisi / KSU Journal o f Social Sciences, 2012, S.9(2), s.171
4
Atabey Kılıç, “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe Arapça
Sözlüklerimizden Subha-i Sıbyan”, Klasik Türk Edebiyatı Sempoziyumu, 6-7 Mayıs, Urfa
2005, s.69
5
Aliya Nametak, Još o Makbuli-arifu“ ili „Potur Šahidiji“, Anali Gazi Husrev-Begove
Biblioteke, VII-VIII, Sarayevo 1982.
6
İsmet Smajlovic, O Uskufijevom rječniku Maqbuli arif (Potur Šahidija), Muhammed Hevai
Uskufi, Univerzal, Tuzla 1990.
7
Kerima Filan, Turska leksika u rječniku Makbuli arif Muhameda Hevaija Uskufija, ANALI
Gazi Husrev-begove biblioteke XXIII-XXIV, Sarayevo 2005, 424
4
SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
(2005), Alen Kalaydzic8 (2011) ve Okumuş9 (2009) gibi araştırmacılar önemli çalışmalar
yapmışlardır. Ancak diğer sözlükler üzerinde ayrıntılı bir araştırma yapılmamış ve öğretim
yöntemleri açısından incelenmemiştir.
2. YÖNTEM
2.1. Araştırmanın Yöntemi
Nitel araştırma yönteminde çalışılan konuyla ilgili bilgi içeren yazılı belgelerin analiz
edilerek verilerin sağlanmasına doküman incelemesi denilmektedir.10 Bu bağlamda Türkçe
ile ortak kültür mirasına sahip olan Bosna – Hersek’te tarihi süreçte yabancı dil öğretimi
yapılırken yazılan sözlükler, nüshalar tespit edilmiştir.
2.2. Araştırmanın Evren ve Örneklemi
Araştırmada 9 adet sözlük, 7 adet nüsha olmak üzere 16 eser incelenmiştir. Söz konusu sözlüklerden 7’si çift dilli (Osmanlı Türkçesi - Boşnakça), 2’si ise üç dilli (Osmanlı Türkçesi – Boşnakça - Arapça)’dır. Nüshaların hepsi iki dilli (Osmanlı Türkçesi - Boşnakça)’dır.
2.3. Verilerin Toplanması ve Analizi
Bosna – Hersek Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan Osmanlı Türkçesi, Boşnakça ve Arapça sözlüklerin bir sayfasının resmi çekilerek araştırmada gösterilmiştir. Resimde gösterilen sayfalar üzerinden sözlüklerin kısa içerik tahlilleri yapılmıştır. Örnek kelimeler seçilmiş ve bu sözcükler tablolar halinde sunulmuştur.
3. BULGU VE YORUMLAR
3.1. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’ndeki İki Dilli Türkçe-Boşnakça Sözlük ve
Nüshalar
3.1.1. Mehmed Hevaî Uskufî’nin Makbûl-i Arif (Potur Şahidi) Sözlüğü
Bosna’nın Zvornik sancağındaki Tuzla kasabasına yakın Dobrinya köyünde 1601 yılında dünyaya gelen, vefat tarihi bilinmeyen ve öğreniminim bir kısmını İstanbul’da tamamlayan Mehmet Hevaî Uskufî, Makbûl-i Arif adlı sözlüğünün mukaddimesinde dünyada pek
çok sözlük bulunduğunu ve hepsine değer verildiğini ama ne manzum ne de mensur Boşnakça sözlüğün olduğunu belirtmektedir.11
Bu sözlüğe, Potur Şahidi isminin verilmesiyle ilgili birkaç görüş vardır. Bunlardan ilki
Otto Blau12 (1868) tarafından yapılmıştır ve ona göre; “Potur” kelimesi İslâmlaştırılan Slav
halkı anlamına gelmektedir. Nametak ve Smajlovic buna karşı çıkar. Bu iki araştırmacıya
göre; Potur’un, Hevaî’nin sözlükte verdiği köylü manası daha doğrudur. Her iki açıklamadan
8
Alen Kalajdzija, Osobenosti bosanskog jezičkog izraza Makbuli-arifa, ANALI Gazi Husrevbegove biblioteke 40(32), Sarajevo 2011, 424
9
Sait Okumuş, “Muhammed Hevâî Üskufî ve Türkçe Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbul-i
Arif”, Turkish Studies, 2009, S.4(4), s.823-844
10
Ahmet Bacanak, Salih Değirmenci, Sevilay Karamustafaoğlu, Orhan Aramustafaoğlu, “EDergilerde Yayınlanan Fen Eğitimi Makaleleri:Yöntem Analizi”, TUSED 2011, S.8(1), s.121
11
12
Sait Okumuş, age., s.825
Otto Blau, Bosnishturkisch Sprachenkmäler. Abhandungen fur die Kunde des Morgenlendes,
V bd, No 2, Leipzig 1868, p.54
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 5
doğan mana ise; İslâmlaştırılan halk için Şahidi tarzından yazılan sözlük’tür. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde13 (2001) de bahsi geçen manzum şeklindeki bu sözlük, şu sözlerle
başlar: (XVI. katalogda yer alan 10098 numaralı nüsha).
Şekil 3.1.1. Potur Şahidi (Maqbul-i Arif) (10089)
Bog tanrı jedno birdir hem jedino vahdeti
Duşa candır çoyik adam dirligidir ziveti
Hem firişte angil oldu göklere nebesa
Ray Cennet rayeniki oldi dimek cenneti
Bu sözlük XVII. asırda yazıldığına göre o dönemdeki Osmanlı Türkçesinin durumuna
bakmakta fayda vardır. XVI. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsça kelimeler Osmanlıca içinde
çok yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bu yabancı kelimelerin yoğunluğu, halk ve edebiyat
dili ayrımına sebep olmuştur. Böyle bir ortamda Muhammed Hevaî Uskufî, Boşnak halkına
Osmanlı Türkçesini öğretmek amacıyla sözlüğünü hazırlamıştır. Potur Şahidi’nin söz varlığının % 90’ı Arapça ve Farsça kökenli değil, Türkçe kökenli kelimelerden oluşmaktadır.14
Yabancı dil öğretiminde kolaylık ve anlaşılırlık ilkesini iyi bilen Hevai’nin sözlüğünde % 90
oranında Türkçe menşeli sözcüklere yer vermesinin sebebi halkın kolay bir şekilde anlaması
içindir ve bu bağlamda eserini kafa karıştırmayacak sade bir Osmanlı Türkçesiyle telif etmiştir. Diğer yandan dönemin eğitim anlayışında ezber önemli yer tutmaktadır. Haddizatında
dil öğretiminde kelime ezberlemenin önemi de inkâr edilemez. Vezin ve kafiyeye dikkat
edilerek yazılmış manzum bir eserin ezberlenmesi ise mutlaka çok daha kolay olacaktır.
Büyük ihtimalle müellif bunu da göz önünde bulundurmuştur.
Bunun dışında 1631 yılında yazılan, mukaddimeden ayrı 13 bölümü olan ve 700 civarında sözcük içeren bu sözlüğün bazı yerlerinde İyilik eden iyilik bulur, Herkesi kendin gibi
iyi sanma gibi atasözleri ve söyleyişlere de yer verilmiştir.
13
Evliya Çelebi, Seyahatname, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
14
Kerima Filan age., 424
6
SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
Sözlükte vezin gereği bazı yerlerde ilk olarak Boşnakça kelime, sonra karşılığı olan
Türkçe kelime verilmiştir. Eserin bazı yerlerinde ise ilk olarak Türkçe kelime daha sonra
onun karşılığı olan Boşnakça kelime verilmiştir. Nazım kurallarına uyularak Türkçe kökenli
kelimelere öncelik verilmiş ve İslâm’ı kabul eden Boşnak halkın kolay anlayabileceği sade
bir dil kullanılmasına dikkat edilmiştir. Verilen dillerin sözcüklerini somutlaştırmak amacıyla ara sıra atasözleri ve deyimler kullanılmıştır.
3.1.2. Lügat-i Türkî Bosnevi (Türkçe – Boşnakça Sözlük)
Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-4032/2 kayıtlı Lügat-i Türkî Bosnevi adlı sözlükte yaklaşık 1000 kelime yer almaktadır. Türkçe kelimelerin altına Boşnakça karşılığı eklenmiştir. Bu sözlüğün dikkat çekici tarafı ise sonundaki müellif ile ilgili bilgilerdir. Buna göre
sözlüğün yazarı olan Bayburtlu Mustafa bin Hacı İbrahim 28 Mart 1856’da Anadolu’dan
kalkıp Bosna’ya geldiği ve Boşnakçayı öğrendiği anlaşılmaktadır.
Şekil 3.1.2. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-4032/2)
Türkçe
Boşnakça
gök
nebo
güneş
sunce
ay
mjesec
yıldız
zvijezda
3.1.3. Türkçe - Boşnakça Lugat-i Tefsiri
Kütüphanede R-485 numarası ile kayıtlı olan Türkçe - Boşnakça Lugat-i Tefsiri, Bosna
tarihçisi Salih Sidiki Muvekitoviç’in oğlu Husayn Husni Hacihuseynoviç-Muvekitoviç tarafından yazılmıştır. Arap alfabesine göre dizilmiş Türkçe sözcüklerin Boşnakça karşılığı verilmiştir. Eser orijinal çalışma olmasına rağmen sonradan birisi kurşun kalemle kelimelerin
Arapça manalarını da eklemiştir.
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 7
Şekil 3.1.3. Türkçe Boşnakça Lugat-i tefsiri (R-485)
Türkçe
Boşnakça
ebe
babica
ata
otac
atmak
baciti
3.1.4. Bir Mecmua İçindeki Birinci Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük
Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-9206 numarasıyla kayıt altına alınmış olan ve
Haso Popara15’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan
birinci Türkçe–Boşnakça sözlük Lugat-i Türkî–Bosnawî adlı eserdir. Kim tarafından hazırlandığı belli değildir. 600 civarında kelimeyi kapsayan bu sözlük coğrafî terimleri ve bitki
isimlerini içermektedir.
Şekil 3.1.4. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-9206)
Türkçe
Boşnakça
15
yayla
planina
bayır
brdo
debe
glavica
dağ
planina
Haso Popara, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa IX, Al-Furqan Fondation, İslamska zajednica u BiH, Gazi Husrev-begova biblioteka, London-Sarayevo, 2001.
8
SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
3.1.5. Bir Mecmua İçinde İkinci Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük
Haso Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan
ikinci Türkçe-Boşnakça sözlük ise Lugat-i Türkî–Bosnawî’dir. Yine yazarı bilinmez ve 800
kelimeden oluşan sözlükte genellikle köy yaşamındaki günlük hayatla ilgili kelimeler bulunmaktadır.
Şekil 3.1.5. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-9839)
Türkçe
Boşnakça
tekerlik
kola
koşma
upregnuti
çekmek
potezati
yüklemek
uprijeti
3.1.6. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça Sözlük
R-7715 numarasıyla kayıtlı ve Haso Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El
Yazmaları Kataloğu’nda yer alan mecmuada iki adet Türkî-Boşnawî (Türkçe - Boşnakça)
sözlük bulunmaktadır. 1b ile 11a arası varaklarda bulunan sözlüğün yazarı yoktur. Kelimeler alfabetik sıraya göre yazılmış olan Lugat-i Türkî–Bosnawî, 580 civarında kelimeden
oluşmuştur.
Şekil 3.1.6. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-7715)
Türkçe
Boşnakça
incir
(i)smokva
erik
omuz
akça
eski
uşak
(i)şliva
rame
para
(i)staro
dite
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 9
3.1.7. Bir Mecmua İçindeki Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük
11b ile 17b arası varaklarda bulunan ve adı bilinmeyen biri tarafından yazılmış, alfabetik olarak dizilmiş olan Lugat-i Türkî–Bosnawî, 500 civarında kelimeden oluşmaktadır.
Şekil 3.1.7. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-7715/b)
Türkçe
Boşnakça
üst kaftan
gornja halina
iç kaftan
donja halina
iç don
gace
anahtar
kljuc
3.1.8. R-7794 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
R - 7794 kayıtlı Türkçe – Boşnakça nüshanın ilk sayfalar (yapraklar) eksiktir. Kimin
tarafından yazıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Türkçe sözcüğün altında Boşnakça
karşılığı yazılmıştır. Kelimelerin doğrudan günlük hayatta kullanılacak şekilleri verilmiştir.
Şekil 3.1.8. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7794)
Türkçe
Boşnakça
tuzlıdur
slano je
tatlıdur
slatko je
tatsızdur
neslatko
10 SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
3.1.9. R-7791 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
R- 7791 kayıtlı el yazması sözlüğün baş ve son sayfaları bulunmaktadır. Kim tarafından yazıldığına dair bir bilgi mevcut değildir. Nüshada kimi hatalar tespit edilmiştir. Günlük
yaşamda sık kullanılan fiillere yer verilmiştir.
Şekil 3.1.9. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7791)
Türkçe
uyanmak
Boşnakça probuditi se
rüya görmek
sanjati
burun
nos
3.1.10.
R-7789 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
Kim tarafından yazıldığı bilinmeyen R-7789 kayıtlı nüshada kelimeler kırmızı nokta
işaretleriyle ayrılmıştır. Sözlükte Müslüman kelimesinin Boşnakça karşılığının Türçin (Türk)
olarak verilmesi dikkat çekicidir.
Şekil 3.1.10.Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7789)
Türkçe
Boşnakça
Tanrı
Bog
iman
vira
inanmak
virovati
müslüman
turçin
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 11
3.1.11.
R-7744 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
Kim tarafından yazıldığı bilinmeyen küçük bir Türkçe Boşnakça sözlüktür. Kelimeler
iki sütun halinde yukarıdan aşağıya sıralanmıştır. İlk sütunda Türkçe kelimeler yanında ise
Boşnakçaları yazılmıştır.
Şekil 3.1.11. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7744)
Türkçe
Boşnakça
iman
arpacık
inanmak
ayak çemremek
vira
jecmik
virovati
nogu zagnuriti
3.1.12.
R-7695 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
Bu nüsha iki farklı kişiye ait parçalardan oluşmaktadır. Kimler tarafından yazıldığı bilinmeyen nüshanın başı eksiktir.
Şekil 3.1.12. Osmanlı Türkçesi Boşnakça nüsha (R-7695)
Türkçe
Boşnkça
kar
snijeg
yel
vitar
yeller
vitrovi
12 SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
3.1.13.
R-6191 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
Sözlük niteliğinde ve anonim olan nüshasının bazı sayfaları (yaprakları) kaybolmuştur. Kelimeler bir bağlam çevresinde verilmeye çalışılmıştır. Örneğin hayvan isimleri gibidir.
Şekil 3.1.13. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-6191)
Türkçe
Boşnkça
kurt
vuk
tilki
lisica
3.1.14.
R-8210/4 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha
Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-8210/4 kayıtlı nüsha, aslında R-7789 kayıtlı nüshanın örneklemesidir. Kopya nüshadan anlaşıldığı üzere XVIII. yüzyılda yazılmıştır. Bu
nüshanın yeniden veya birkaç defa tekrar yazılması kullanışlılığına, kalitesine ve ihtiyaca
cevap vermesine işarettir.
Şekil 3.1.14. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (8210/4)
Türkçe
Tanrı
Boşnakça Bog
iman
vira
inanmak
virovati
müslüman
turçin
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 13
3.2. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde Bulunan Çok Dilli Sözlükler
10009 kayıtlı nüsha bir medrese öğrenci tarafından oluşturulmuş ve 1500 kelime içeren Arapça-Türkçe-Boşnakça sözlüktür. Eser XIX. yüzyılın sonu veya XX. yüzyılın başında
yazılmıştır. Kelimeler yatay olarak Arapça-Türkçe-Boşnakça sıralamasıyla verilmiştir.
Şekil 3.2.1. Arapça-Türkçe-Boşnakça sözlük (R-10009)
Arapça
el validu
el ummu
validana
ehhu
uhtu
Türkçe
el-validu
el ebbu
peder
birader/kardeş
Boşnakça
otac
majka
brat
hemşire kız
karedeş
sestra.
Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-10224 numarasıyla kayıt altına alınmış ve Haso
Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan Lugat-i
Türkî–Bosnawî-Arabî adlı üç dilli sözlük, Brçko’daki Çaçak Medresesinde öğrencisi olan
Zaim Dizdareviç tarafından 1927 yılında telif edilmiştir. 3000 civarında kelime içermektedir.
Kelimeler yatay olarak Türkçe-Boşnakça-Arapça sıralanmıştır.
Şekil 3.2.2. Osmanlı Türkçesi-Boşnakça-Arapça sözlük (R-10224)
Türkçe
Boşnakça
Arapça
tutuk
zaroblen
esir
avcı
lovac
seyyad
ok
strela
sehm
barış
nagodba
sulh
başbuğ
vođa
reis/kaid
barut
barut
barud
14 SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Bilim dünyasına tanıtılan ve üzerinde araştırmalar yapılan Makbûl-i Arif sözlüğü
dışında çok sayıda Osmanlı dönemine ait Türkçe-Boşnakça sözlük bulunmaktadır ama
bunlar araştırmacıların ilgisini çekmemekte, kütüphane raflarında yer alarak bir
geçmişe tanıklık etmektedirler.
Bu sözlükler, Boşnaklara Türkçe öğretimi için kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara
göre on dördü iki dilli ve ikisi üç dilli olmak üzere on altı sözlük Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
Bunlardan üçünün müellifi Bosnalı, birinin müellifi yabancı ve on üçünün yazarı ise
bilinmemektedir.
Kelimenin karşılığı ya altında ya da sol tarafında verilmektedir. 500 ile 3000 arasında
kelime içeren sözlükler pratik amaçlı, günlük konuşmada kullanılan kelimelerden
oluşmaktadır.
Potur Şahidi adlı sözlük manzum, diğerleri ise mensur şeklinde yazılmıştır. Bu eserler,
bugünkü yaklaşımlara göre hazırlanmış yabancı dil öğretim kitaplarıyla örtüşmemekte, yabancı dil öğretim ve öğrenimi için bir araç niteliği taşımaktadırlar.
Resmî dili Osmanlı Türkçesi olan bir memlekette yaşayanların bu dili öğrenmesi doğal
bir ihtiyaçtır. Eğitim dili Osmanlı Türkçesi olduğu için öğrencilerin kendi ihtiyaçlarını karşılamak için sözlük hazırladıkları da görülmektedir. Normal günlük hayatta 700
civarında kelime kullanıldığı dikkate alınırsa 500, 600, 800 veya 3000 kelimelik sözlüklerin o zamanın ihtiyaçlarını karşılayabildikleri sonucuna varmak mümkündür.
Makbûl-i Arif’te atasözü ve deyimlerle örneklendirmeler de yapılmıştır.
En çok nüshaya sahip olan Makbûl-i Arif sözlüğünde Tükçe kökenli kelimelere ağırlık
verildiği görülmektedir. Bu yabancılara dil öğretiminde kolaylık ve anlaşılırlık ilkesine
bağlı olan bir yöntem olarak tespit edilmiştir. Diğer taraftan kafiyeli ve vezinli yazma
şekli kelime öğrenimini ve ezberlemeyi kolaylaştırdığını Mehmed Hevai Uskufi’nin
göz önünde bulundurduğu anlaşılmaktadır.
KAYNAKÇA
ARSLAN, Mustafa. “Tarihi Süreçte Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi-Öğrenimi Çalışmaları”,
SÜ Sosyal Bilimler Dergisi / KSU Journal o f Social Sciences 2012
BLAU, Otto. Bosnishturkisch Sprachenkmäler. Abhandungen fur die Kunde des Morgenlendes, V bd,
No 2, Leipzig 1868
BACANAK,
Ahmet.,
DEĞİRMENCİ,
Salih.,
KARAMUSTAFAOĞLU,
Sevilay.,
KARAMUSTAFAOĞLU, Orhan. “E-Dergilerde Yayınlanan Fen Eğitimi Makaleleri:Yöntem
Analizi”, TUSED 2011.
ÇURİÇ, Hayrudin. Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Veselin Masleša, Sarayevo
1983.
ÇELEBİ, Evliya. Seyahatname, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
FILAN, Kerima. Turska leksika u rječniku Makbuli arif Muhameda Hevaija Uskufija, Anali Gazi
Husrev-begove biblioteke XXIII-XXIV, Sarayevo 2005.
Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 15
KALAJDZIJA, Alen. Osobenosti bosanskog jezičkog izraza Makbuli-arifa, Anali Gazi Husrev-begove
biblioteke 40(32), Sarajevo 2011.
KILIÇ, Atabey. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe Arapça
Sözlüklerimizden Subha-i Sıbyan”, Klasik Türk Edebiyatı Sempoziyumu, 6-7 Mayıs, Urfa
2005.
KIRBAÇ, Selçuk ve KIRBAÇ Amra Dedeic. Türk Dilinin Balkan Dillerine Etkisi, Gora Abidesi, Ukid
Yayınevi, İstanbul 2007.
POPARA, Haso. Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa IX, Al-Furqan Fondation, İslamska
zajednica u BiH, Gazi Husrev-begova biblioteka, London-Sarayevo 2001.
NAMETAK, Aliya. Još o Makbuli-arifu “ili„ Potur Šahidiji“, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke,
VII-VIII, Sarayevo 1982.
OKUMUŞ, Sait. “Muhammed Hevâî Üskufî ve Türkçe Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbul-i Arif”,
Turkish Studies 2009.
SMAJLOVİC, İsmet. O Uskufijevom rječniku Maqbuli arif (Potur Šahidija), Muhammed Hevai Uskufi,
Univerzal, Tuzla 1990.
16 SAMİRA OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
Download