yabancı dil öğretim aracı olarak saraybosna gazi
advertisement
T T XIV/2 (Kış 2014), s.1-16. YABANCI DİL ÖĞRETİM ARACI OLARAK SARAYBOSNA GAZİ HUSREV BEY KÜTÜPHANESİ’NDEKİ TÜRKÇE-BOŞNAKÇA SÖZLÜKLER Turkish Bosnian Dictionaries in Gazı Husrev Beg Library by Teaching Method For Foreigners Samira OSMANBEGOVIÇ-BAKŞIÇ* Mustafa ARSLAN** ÖZ Bu çalışmanın amacı geçmişten günümüze Bosna-Hersek’teki Türkçe varlığının ve eğitiminin bir sonucu olarak Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndeki el yazması Türkçe-Boşnakça sözlükleri tanıtmak ve bu eserlerdeki öğretim unsurlarını belirlemektir. Araştırmada incelenmek üzere on altı sözlük belirlenmiştir. Bu eserlerden biri olan Makbul-i Arif, şimdiye kadar önceden araştırılan bir sözlük olsa da bir yabancı dil öğretim aracı olması yönüyle ele alınmamıştır. Aynı zamanda yüzyıllar önce yazılmış olan diğer bazı sözlüklerden bahsedilmemiştir. Araştırma sonunda Bosna-Hersek’te Türkçe–Boşnakça sözlüklere ihtiyaç duyulduğu, Gazi-Husrev Bey Kütüphanesi’nde konuyla alâkalı on dört adet iki dilli ve iki adet üç dilli sözlüğün bulunduğu tespit edilmiştir. Bu eserlerin çoğunlukla günlük hayat ile ilgili sözcükleri içerdiği görülmekle birlikte bazen bilim ile ilgili terimlere de rastlanmaktadır. Anahtar Kelimeler; Saraybosna, Gazi Husrev Bey Kütüphanesi, Türkçe-Boşnakça sözlükler, Dil öğretim aracı ABSTRACT The main aim of this article is to expose Turkish Bosnian dictionaries in form of manuscripts, which can be found in the Gazi Husrev Beg Library. These dictionaries are confirmation of Turkish Language existence and teaching in Bosnia and * Doktora Öğrencisi, International Burch University, Eğitim Fakültesi, Saraybosna – Bosna Hersek, samira_osmanbegovic@yahoo.com ** Doç. Dr., Canik Başarı Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Öğretmenliği Bölümü, Samsun – Türkiye, marslan@basari.edu.tr 2 S S !"#$%&-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN Herzegovina from the past until today. Second aim of this article is to define teaching methodology used in these dictionaries. Sixteen dictionaries are used for analysis. One of these dictionaries, Maqbul-I Arif, was analyzed from many different aspects, but it had never been analyzed from the aspect of teaching foreign languages. Other dictionaries, that were written many centuries ago, were not taken into consideration in the current analysis. Results of this analysis show that there was a need for Turkish Bosnian dictionaries felt many centuries ago. This can be seen from the vast number of dictionaries in Gazi Husrev Beg Library. This article shows that there are fourteen dictionaries in two languages and two dictionaries in three languages. Most of these dictionaries include words about daily life, but it is possibly to find science terms as well. Keywords; Sarajevo, Gazi Husrev Beg Library, Turkish Bosnian dictionaries, Language teaching tools 1. GİRİŞ Kültürel, siyasî, ekonomik, dinî vb. bir ilişki içine giren milletlerin birbirlerinin dillerine de ilgi duymaları kaçınılmazdır. Hatta bu ilgi duymanın ötesinde bir diyalogun kurulması ve devamı için zarurî bir ihtiyaçtır. Bu bağlamda tarih boyunca farklı milletler çeşitli gerekçelerle birbirlerinin dillerini öğrenmişlerdir ve çoğu bugüne ulaşmamış olsa da konuyla ilgili farklı eserler yazılmıştır. Yine bu ilişkiler çerçevesinde kültür ve kelime alış verişleri olmuştur. Doğal olarak girilen ilişkide güçlü olan milletin ve hâkim kültürün etkisi daha baskın olmuştur; fakat hâkim kültürün de diğerinden hiçbir şey almadığını söylemek mantıklı değildir. Geçmişten bugüne kadar gelen insanlığın ortak kültürü bu karşılıklı alış verişlerle şekillenmiştir. Tarih araştırmacıları, genel olarak Balkanlarda Türk varlığının ve etkisinin Hunlarla başlayıp Avarlar, Peçenekler, Kıpçaklarla devam ettiğinden bahsederler. Fakat dil ve kültür etkisi açısından bakıldığında bu dönemlere ait somut ve kesin delillere ulaşmak zordur. XIV. ve XV. yüzyıllarda Osmanlılar Balkanlara gelmişler ve uzun süre hâkim olmuşlardır. Bu süre zarfında Balkanlara yeni bir din ve dil, yeni bir sosyal ve siyasî anlayış, yeni kurumlar; hâsılı yepyeni bir kültür gelmiştir. Bütün bu yenilikler Balkan milletleri üzerinde büyük izler bırakmıştır ve yeni kavram ve kelimelerin de bu milletlerin dillerine girmesine sebep olmuştur.1 Boşnakların İslâmiyet’i kabul etmeleri ve Osmanlı devlet yönetiminde rol almaya başlamalarıyla birlikte çok etkin olarak eğitimden ticarete geniş kapsamlı bir kültür alış verişi yaşanmıştır. Tüm resmî mercilerde iletişim dilinin ve okullarda eğitim dilinin Osmanlı Türkçesi olduğu ve Türkçe ve Arapça ders kitaplarıyla eğitim verildiği dikkate alınacak olur- 1 Selçuk Kırbaç ve Amra Dedeic Kırbaç, Türk Dilinin Balkan Dillerine Etkisi, Gora Abidesi, Ukid Yayınevi, İstanbul 2007, s.50 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 3 sa Boşnaklar tarafından Türkçenin öğrenilmesine duyulan ilgi ve ihtiyaç daha iyi anlaşılacaktır.2 Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin tarihi incelendiğinde Divanü Lûgati’t-Türk’ün yazıldığı XI. yüzyıldan itibaren dil öğretim kitaplarını genellikle sözlüklerden oluşturmaktadır. Muhâkemetü’l-Lugateyn, Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lugati’t-Türk Ve’l-Kfçak, Kitâbü’lİdrâk Li- Lisânü’l-Etrâk, Hilyetü’l-İnsân ve Heybetü’l-Lisân, Codex Cumanicus, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-i Türkî ve Acemî ve Mugalî, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lugati’tTürkiyye gibi eserler bu amaçla hazırlanmış sözlüklerdir. Bu sekiz sözlük yanında bugüne ulaşan tek dilbilgisi kitabı ise El-Kavanînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye adlı eserdir.3 Boşnaklara, Türkçe öğretimi konusunda da benzer şekilde daha çok sözlük şeklinde eserler ve dilbilgisi kitapları yazılmıştır. Saraybosna şehrinde, Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan ve çalışmanın konusu olan sözlüklerin kodları, numaraları; R-4032/2, R7794, R-7791, R-7789, R-7744, R-7695/1, R-6191, R-8210/4, R-10009, R-9206, R-9836, R7715/1, R-7715/2, R-485, R-10224, R-10098 şeklindedir. Bunlardan on beşi mensur, biri manzum sözlüktür. Osmanlı döneminde Fatih devrinden Kanuni devrine sözlük faaliyetleri çok yoğundu. Bu dönemde ortaya çıkan Tuhfe-i Şâhidi, Tuhfe-i Vehbî, Nuhbe-i Vehbi ve Sübha-i Sıbyân gibi eserlerin Türk eğitim tarihindeki önemi büyüktür. “Manzum sözlüklerin önemli bir kısmı sibyan mekteplerinde okutulmakla kalmamış, tekke, dergâh, medrese gibi insanların belli bir amaç etrafında toplandığı çeşitli müesseselerde de rağbet görmüştür.”4 Bu tarz sözlüklerin özellikle çocukların yabancı dildeki kelimeleri kolay ezberlemesi düşüncesiyle hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Bosna’da da Osmanlı Türkçesinin öğretimi amacıyla sahada benzer çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Tespit edilen sözlüklerden en dikkat çekeni manzum olarak yazılmış olan Makbûl-i Arif sözlüğü üzerine Aliya Nametak5 (1982), Smayloviç6 (1990), Kerima Filan7 2 Hayrudin Çuriç, Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Veselin Masleša, Sarayevo 1983, s.119-120 3 Mustafa Arslan, “Tarihi Süreçte Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi-Öğrenimi Çalışmaları”, SÜ Sosyal Bilimler Dergisi / KSU Journal o f Social Sciences, 2012, S.9(2), s.171 4 Atabey Kılıç, “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe Arapça Sözlüklerimizden Subha-i Sıbyan”, Klasik Türk Edebiyatı Sempoziyumu, 6-7 Mayıs, Urfa 2005, s.69 5 Aliya Nametak, Još o Makbuli-arifu“ ili „Potur Šahidiji“, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, VII-VIII, Sarayevo 1982. 6 İsmet Smajlovic, O Uskufijevom rječniku Maqbuli arif (Potur Šahidija), Muhammed Hevai Uskufi, Univerzal, Tuzla 1990. 7 Kerima Filan, Turska leksika u rječniku Makbuli arif Muhameda Hevaija Uskufija, ANALI Gazi Husrev-begove biblioteke XXIII-XXIV, Sarayevo 2005, 424 4 '()*+( ,')(-./0,123-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN (2005), Alen Kalaydzic8 (2011) ve Okumuş9 (2009) gibi araştırmacılar önemli çalışmalar yapmışlardır. Ancak diğer sözlükler üzerinde ayrıntılı bir araştırma yapılmamış ve öğretim yöntemleri açısından incelenmemiştir. 2. YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Yöntemi Nitel araştırma yönteminde çalışılan konuyla ilgili bilgi içeren yazılı belgelerin analiz edilerek verilerin sağlanmasına doküman incelemesi denilmektedir.10 Bu bağlamda Türkçe ile ortak kültür mirasına sahip olan Bosna – Hersek’te tarihi süreçte yabancı dil öğretimi yapılırken yazılan sözlükler, nüshalar tespit edilmiştir. 2.2. Araştırmanın Evren ve Örneklemi Araştırmada 9 adet sözlük, 7 adet nüsha olmak üzere 16 eser incelenmiştir. Söz konusu sözlüklerden 7’si çift dilli (Osmanlı Türkçesi - Boşnakça), 2’si ise üç dilli (Osmanlı Türkçesi – Boşnakça - Arapça)’dır. Nüshaların hepsi iki dilli (Osmanlı Türkçesi - Boşnakça)’dır. 2.3. Verilerin Toplanması ve Analizi Bosna – Hersek Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan Osmanlı Türkçesi, Boşnakça ve Arapça sözlüklerin bir sayfasının resmi çekilerek araştırmada gösterilmiştir. Resimde gösterilen sayfalar üzerinden sözlüklerin kısa içerik tahlilleri yapılmıştır. Örnek kelimeler seçilmiş ve bu sözcükler tablolar halinde sunulmuştur. BULGU VE YORUMLAR 3.1. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’ndeki İki Dilli Türkçe-Boşnakça Sözlük ve Nüshalar 3.1.1. Mehmed Hevaî Uskufî’nin Makbûl-i Arif (Potur Şahidi) Sözlüğü Bosna’nın Zvornik sancağındaki Tuzla kasabasına yakın Dobrinya köyünde 1601 yılında dünyaya gelen, vefat tarihi bilinmeyen ve öğreniminim bir kısmını İstanbul’da tamamlayan Mehmet Hevaî Uskufî, Makbûl-i Arif adlı sözlüğünün mukaddimesinde dünyada pek çok sözlük bulunduğunu ve hepsine değer verildiğini ama ne manzum ne de mensur Boşnakça sözlüğün olduğunu belirtmektedir.11 3. Bu sözlüğe, Potur Şahidi isminin verilmesiyle ilgili birkaç görüş vardır. Bunlardan ilki Otto Blau12 (1868) tarafından yapılmıştır ve ona göre; “Potur” kelimesi İslâmlaştırılan Slav halkı anlamına gelmektedir. Nametak ve Smajlovic buna karşı çıkar. Bu iki araştırmacıya göre; Potur’un, Hevaî’nin sözlükte verdiği köylü manası daha doğrudur. Her iki açıklamadan 8 Alen Kalajdzija, Osobenosti bosanskog jezičkog izraza Makbuli-arifa, ANALI Gazi Husrevbegove biblioteke 40(32), Sarajevo 2011, 424 9 Sait Okumuş, “Muhammed Hevâî Üskufî ve Türkçe Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbul-i Arif”, Turkish Studies, 2009, S.4(4), s.823-844 Ahmet Bacanak, Salih Değirmenci, Sevilay Karamustafaoğlu, Orhan Aramustafaoğlu, “EDergilerde Yayınlanan Fen Eğitimi Makaleleri:Yöntem Analizi”, TUSED 2011, S.8(1), s.121 10 11 Sait Okumuş, age., s.825 Otto Blau, Bosnishturkisch Sprachenkmäler. Abhandungen fur die Kunde des Morgenlendes, V bd, No 2, Leipzig 1868, p.54 12 Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 5 doğan mana ise; İslâmlaştırılan halk için Şahidi tarzından yazılan sözlük’tür. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde13 (2001) de bahsi geçen manzum şeklindeki bu sözlük, şu sözlerle başlar: (XVI. katalogda yer alan 10098 numaralı nüsha). Şekil 3.1.1. Potur Şahidi (Maqbul-i Arif) (10089) Bog tanrı jedno birdir hem jedino vahdeti Duşa candır çoyik adam dirligidir ziveti Hem firişte angil oldu göklere nebesa Ray Cennet rayeniki oldi dimek cenneti Bu sözlük XVII. asırda yazıldığına göre o dönemdeki Osmanlı Türkçesinin durumuna bakmakta fayda vardır. XVI. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsça kelimeler Osmanlıca içinde çok yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bu yabancı kelimelerin yoğunluğu, halk ve edebiyat dili ayrımına sebep olmuştur. Böyle bir ortamda Muhammed Hevaî Uskufî, Boşnak halkına Osmanlı Türkçesini öğretmek amacıyla sözlüğünü hazırlamıştır. Potur Şahidi’nin söz varlığının % 90’ı Arapça ve Farsça kökenli değil, Türkçe kökenli kelimelerden oluşmaktadır.14 Yabancı dil öğretiminde kolaylık ve anlaşılırlık ilkesini iyi bilen Hevai’nin sözlüğünde % 90 oranında Türkçe menşeli sözcüklere yer vermesinin sebebi halkın kolay bir şekilde anlaması içindir ve bu bağlamda eserini kafa karıştırmayacak sade bir Osmanlı Türkçesiyle telif etmiştir. Diğer yandan dönemin eğitim anlayışında ezber önemli yer tutmaktadır. Haddizatında dil öğretiminde kelime ezberlemenin önemi de inkâr edilemez. Vezin ve kafiyeye dikkat edilerek yazılmış manzum bir eserin ezberlenmesi ise mutlaka çok daha kolay olacaktır. Büyük ihtimalle müellif bunu da göz önünde bulundurmuştur. Bunun dışında 1631 yılında yazılan, mukaddimeden ayrı 13 bölümü olan ve 700 civarında sözcük içeren bu sözlüğün bazı yerlerinde İyilik eden iyilik bulur, Herkesi kendin gibi iyi sanma gibi atasözleri ve söyleyişlere de yer verilmiştir. 13 Evliya Çelebi, Seyahatname, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001. 14 Kerima Filan age., 424 6 456785 9465:;<=9>?@-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN Sözlükte vezin gereği bazı yerlerde ilk olarak Boşnakça kelime, sonra karşılığı olan Türkçe kelime verilmiştir. Eserin bazı yerlerinde ise ilk olarak Türkçe kelime daha sonra onun karşılığı olan Boşnakça kelime verilmiştir. Nazım kurallarına uyularak Türkçe kökenli kelimelere öncelik verilmiş ve İslâm’ı kabul eden Boşnak halkın kolay anlayabileceği sade bir dil kullanılmasına dikkat edilmiştir. Verilen dillerin sözcüklerini somutlaştırmak amacıyla ara sıra atasözleri ve deyimler kullanılmıştır. 3.1.2. Lügat-i Türkî Bosnevi (Türkçe – Boşnakça Sözlük) Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-4032/2 kayıtlı Lügat-i Türkî Bosnevi adlı sözlükte yaklaşık 1000 kelime yer almaktadır. Türkçe kelimelerin altına Boşnakça karşılığı eklenmiştir. Bu sözlüğün dikkat çekici tarafı ise sonundaki müellif ile ilgili bilgilerdir. Buna göre sözlüğün yazarı olan Bayburtlu Mustafa bin Hacı İbrahim 28 Mart 1856’da Anadolu’dan kalkıp Bosna’ya geldiği ve Boşnakçayı öğrendiği anlaşılmaktadır. Şekil 3.1.2. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-4032/2) Türkçe Boşnakça gök nebo güneş sunce ay mjesec yıldız zvijezda 3.1.3. Türkçe - Boşnakça Lugat-i Tefsiri Kütüphanede R-485 numarası ile kayıtlı olan Türkçe - Boşnakça Lugat-i Tefsiri, Bosna tarihçisi Salih Sidiki Muvekitoviç’in oğlu Husayn Husni Hacihuseynoviç-Muvekitoviç tarafından yazılmıştır. Arap alfabesine göre dizilmiş Türkçe sözcüklerin Boşnakça karşılığı verilmiştir. Eser orijinal çalışma olmasına rağmen sonradan birisi kurşun kalemle kelimelerin Arapça manalarını da eklemiştir. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 7 Şekil 3.1.3. Türkçe Boşnakça Lugat-i tefsiri (R-485) Türkçe Boşnakça ebe babica ata otac atmak baciti 3.1.4. Bir Mecmua İçindeki Birinci Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-9206 numarasıyla kayıt altına alınmış olan ve Haso Popara15’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan birinci Türkçe–Boşnakça sözlük Lugat-i Türkî–Bosnawî adlı eserdir. Kim tarafından hazırlandığı belli değildir. 600 civarında kelimeyi kapsayan bu sözlük coğrafî terimleri ve bitki isimlerini içermektedir. Şekil 3.1.4. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-9206) Türkçe Boşnakça yayla planina bayır brdo debe glavica dağ planina Haso Popara, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa IX, Al-Furqan Fondation, İslamska zajednica u BiH, Gazi Husrev-begova biblioteka, London-Sarayevo, 2001. 15 8 456785 9465:;<=9>?@-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN 3.1.5. Bir Mecmua İçinde İkinci Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük Haso Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan ikinci Türkçe-Boşnakça sözlük ise Lugat-i Türkî–Bosnawî’dir. Yine yazarı bilinmez ve 800 kelimeden oluşan sözlükte genellikle köy yaşamındaki günlük hayatla ilgili kelimeler bulunmaktadır. Şekil 3.1.5. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-9839) Türkçe Boşnakça tekerlik kola koşma upregnuti çekmek potezati yüklemek uprijeti 3.1.6. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça Sözlük R-7715 numarasıyla kayıtlı ve Haso Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan mecmuada iki adet Türkî-Boşnawî (Türkçe - Boşnakça) sözlük bulunmaktadır. 1b ile 11a arası varaklarda bulunan sözlüğün yazarı yoktur. Kelimeler alfabetik sıraya göre yazılmış olan Lugat-i Türkî–Bosnawî, 580 civarında kelimeden oluşmuştur. Şekil 3.1.6. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-7715) Türkçe Boşnakça incir (i)smokva erik omuz akça eski uşak (i)şliva rame para (i)staro dite Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 9 3.1.7. Bir Mecmua İçindeki Lugat-i Türkî–Bosnawî Sözlük 11b ile 17b arası varaklarda bulunan ve adı bilinmeyen biri tarafından yazılmış, alfabetik olarak dizilmiş olan Lugat-i Türkî–Bosnawî, 500 civarında kelimeden oluşmaktadır. Şekil 3.1.7. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça sözlük (R-7715/b) Türkçe Boşnakça üst kaftan gornja halina iç kaftan donja halina iç don gace anahtar kljuc 3.1.8. R-7794 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha R - 7794 kayıtlı Türkçe – Boşnakça nüshanın ilk sayfalar (yapraklar) eksiktir. Kimin tarafından yazıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Türkçe sözcüğün altında Boşnakça karşılığı yazılmıştır. Kelimelerin doğrudan günlük hayatta kullanılacak şekilleri verilmiştir. Şekil 3.1.8. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7794) Türkçe Boşnakça tuzlıdur slano je tatlıdur slatko je tatsızdur neslatko 10 456785 9465:;<=9>?@-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN 3.1.9. R-7791 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha R- 7791 kayıtlı el yazması sözlüğün baş ve son sayfaları bulunmaktadır. Kim tarafından yazıldığına dair bir bilgi mevcut değildir. Nüshada kimi hatalar tespit edilmiştir. Günlük yaşamda sık kullanılan fiillere yer verilmiştir. Şekil 3.1.9. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7791) Türkçe uyanmak Boşnakça probuditi se rüya görmek sanjati burun nos 3.1.10. R-7789 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha Kim tarafından yazıldığı bilinmeyen R-7789 kayıtlı nüshada kelimeler kırmızı nokta işaretleriyle ayrılmıştır. Sözlükte Müslüman kelimesinin Boşnakça karşılığının Türçin (Türk) olarak verilmesi dikkat çekicidir. Şekil 3.1.10.Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7789) Türkçe Boşnakça Tanrı Bog iman vira inanmak virovati müslüman turçin Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 11 3.1.11. R-7744 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha Kim tarafından yazıldığı bilinmeyen küçük bir Türkçe Boşnakça sözlüktür. Kelimeler iki sütun halinde yukarıdan aşağıya sıralanmıştır. İlk sütunda Türkçe kelimeler yanında ise Boşnakçaları yazılmıştır. Şekil 3.1.11. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-7744) Türkçe Boşnakça iman arpacık inanmak ayak çemremek vira jecmik virovati nogu zagnuriti 3.1.12. R-7695 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha Bu nüsha iki farklı kişiye ait parçalardan oluşmaktadır. Kimler tarafından yazıldığı bilinmeyen nüshanın başı eksiktir. Şekil 3.1.12. Osmanlı Türkçesi Boşnakça nüsha (R-7695) Türkçe Boşnkça kar snijeg yel vitar yeller vitrovi 12 456785 9465:;<=9>?@-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN 3.1.13. R-6191 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha Sözlük niteliğinde ve anonim olan nüshasının bazı sayfaları (yaprakları) kaybolmuştur. Kelimeler bir bağlam çevresinde verilmeye çalışılmıştır. Örneğin hayvan isimleri gibidir. Şekil 3.1.13. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (R-6191) Türkçe Boşnkça kurt vuk tilki lisica R-8210/4 Kayıtlı Türkçe – Boşnakça Nüsha 3.1.14. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-8210/4 kayıtlı nüsha, aslında R-7789 kayıtlı nüshanın örneklemesidir. Kopya nüshadan anlaşıldığı üzere XVIII. yüzyılda yazılmıştır. Bu nüshanın yeniden veya birkaç defa tekrar yazılması kullanışlılığına, kalitesine ve ihtiyaca cevap vermesine işarettir. Şekil 3.1.14. Osmanlı Türkçesi - Boşnakça nüsha (8210/4) Türkçe Tanrı Boşnakça Bog iman vira inanmak virovati müslüman turçin Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 13 3.2. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde Bulunan Çok Dilli Sözlükler 10009 kayıtlı nüsha bir medrese öğrenci tarafından oluşturulmuş ve 1500 kelime içeren Arapça-Türkçe-Boşnakça sözlüktür. Eser XIX. yüzyılın sonu veya XX. yüzyılın başında yazılmıştır. Kelimeler yatay olarak Arapça-Türkçe-Boşnakça sıralamasıyla verilmiştir. Şekil 3.2.1. Arapça-Türkçe-Boşnakça sözlük (R-10009) Arapça el validu el ummu validana ehhu uhtu Türkçe el-validu el ebbu peder birader/kardeş Boşnakça otac majka brat hemşire kız karedeş sestra. Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde R-10224 numarasıyla kayıt altına alınmış ve Haso Popara’nın hazırladığı Arapça-Türkçe-Farsça El Yazmaları Kataloğu’nda yer alan Lugat-i Türkî–Bosnawî-Arabî adlı üç dilli sözlük, Brçko’daki Çaçak Medresesinde öğrencisi olan Zaim Dizdareviç tarafından 1927 yılında telif edilmiştir. 3000 civarında kelime içermektedir. Kelimeler yatay olarak Türkçe-Boşnakça-Arapça sıralanmıştır. Şekil 3.2.2. Osmanlı Türkçesi-Boşnakça-Arapça sözlük (R-10224) Türkçe Boşnakça Arapça tutuk zaroblen esir avcı lovac seyyad ok strela sehm barış nagodba sulh başbuğ vođa reis/kaid barut barut barud 14 456785 9465:;<=9>?@-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN 4. 1. 2. 3. 4. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bilim dünyasına tanıtılan ve üzerinde araştırmalar yapılan Makbûl-i Arif sözlüğü dışında çok sayıda Osmanlı dönemine ait Türkçe-Boşnakça sözlük bulunmaktadır ama bunlar araştırmacıların ilgisini çekmemekte, kütüphane raflarında yer alarak bir geçmişe tanıklık etmektedirler. Bu sözlükler, Boşnaklara Türkçe öğretimi için kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara göre on dördü iki dilli ve ikisi üç dilli olmak üzere on altı sözlük Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Bunlardan üçünün müellifi Bosnalı, birinin müellifi yabancı ve on üçünün yazarı ise bilinmemektedir. Kelimenin karşılığı ya altında ya da sol tarafında verilmektedir. 500 ile 3000 arasında kelime içeren sözlükler pratik amaçlı, günlük konuşmada kullanılan kelimelerden oluşmaktadır. Potur Şahidi adlı sözlük manzum, diğerleri ise mensur şeklinde yazılmıştır. Bu eserler, bugünkü yaklaşımlara göre hazırlanmış yabancı dil öğretim kitaplarıyla örtüşmemekte, yabancı dil öğretim ve öğrenimi için bir araç niteliği taşımaktadırlar. 6. Resmî dili Osmanlı Türkçesi olan bir memlekette yaşayanların bu dili öğrenmesi doğal bir ihtiyaçtır. Eğitim dili Osmanlı Türkçesi olduğu için öğrencilerin kendi ihtiyaçlarını karşılamak için sözlük hazırladıkları da görülmektedir. Normal günlük hayatta 700 civarında kelime kullanıldığı dikkate alınırsa 500, 600, 800 veya 3000 kelimelik sözlüklerin o zamanın ihtiyaçlarını karşılayabildikleri sonucuna varmak mümkündür. Makbûl-i Arif’te atasözü ve deyimlerle örneklendirmeler de yapılmıştır. 7. En çok nüshaya sahip olan Makbûl-i Arif sözlüğünde Tükçe kökenli kelimelere ağırlık verildiği görülmektedir. Bu yabancılara dil öğretiminde kolaylık ve anlaşılırlık ilkesine bağlı olan bir yöntem olarak tespit edilmiştir. Diğer taraftan kafiyeli ve vezinli yazma şekli kelime öğrenimini ve ezberlemeyi kolaylaştırdığını Mehmed Hevai Uskufi’nin göz önünde bulundurduğu anlaşılmaktadır. KAYNAKÇA ARSLAN, Mustafa. “Tarihi Süreçte Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretimi-Öğrenimi Çalışmaları”, SÜ Sosyal Bilimler Dergisi / KSU Journal o f Social Sciences 2012 BLAU, Otto. Bosnishturkisch Sprachenkmäler. Abhandungen fur die Kunde des Morgenlendes, V bd, No 2, Leipzig 1868 BACANAK, Ahmet., DEĞİRMENCİ, Salih., KARAMUSTAFAOĞLU, Sevilay., KARAMUSTAFAOĞLU, Orhan. “E-Dergilerde Yayınlanan Fen Eğitimi Makaleleri:Yöntem Analizi”, TUSED 2011. ÇURİÇ, Hayrudin. Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918, Veselin Masleša, Sarayevo 1983. ÇELEBİ, Evliya. Seyahatname, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001. FILAN, Kerima. Turska leksika u rječniku Makbuli arif Muhameda Hevaija Uskufija, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke XXIII-XXIV, Sarayevo 2005. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIV/2, Kış 2014. 15 KALAJDZIJA, Alen. Osobenosti bosanskog jezičkog izraza Makbuli-arifa, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke 40(32), Sarajevo 2011. KILIÇ, Atabey. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe Arapça Sözlüklerimizden Subha-i Sıbyan”, Klasik Türk Edebiyatı Sempoziyumu, 6-7 Mayıs, Urfa 2005. KIRBAÇ, Selçuk ve KIRBAÇ Amra Dedeic. Türk Dilinin Balkan Dillerine Etkisi, Gora Abidesi, Ukid Yayınevi, İstanbul 2007. POPARA, Haso. Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa IX, Al-Furqan Fondation, İslamska zajednica u BiH, Gazi Husrev-begova biblioteka, London-Sarayevo 2001. NAMETAK, Aliya. Još o Makbuli-arifu “ili„ Potur Šahidiji“, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, VII-VIII, Sarayevo 1982. OKUMUŞ, Sait. “Muhammed Hevâî Üskufî ve Türkçe Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbul-i Arif”, Turkish Studies 2009. SMAJLOVİC, İsmet. O Uskufijevom rječniku Maqbuli arif (Potur Šahidija), Muhammed Hevai Uskufi, Univerzal, Tuzla 1990. 16 ABCDEB FACBGHIJFKLM-BAKŞIÇ, MUSTAFA ARSLAN
