Ödemeler Dengesi Dr. Dilek Seymen Aslı Seda Bilman 1 Plan Ödemeler Dengesi, tanım, kapsamı Ana Hesap Grupları Cari Denge, Sermaye Hesabı Dengesi Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları Otonom ve Denkleştirici Đşlemler Ödemeler Dengesi Açığına Neden Olan Faktörler Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar 2 Ödemeler Dengesi Neden Önemli? Ödemeler dengesi, ülkeler açısından ekonomik ve mali itibarın göstergesi, uluslararası ödeme gücünün göstergesi ve hükümetlerin ekonomi politikalarındaki başarısının göstergesi olması bakımından önem taşımaktadır. Ödemeler dengesindeki gelişmeler, hükümet, dış ülkeler ve gerçek ve tüzel kişiler açısından ilgiyle takip edilmektedir. Geleneksel teoriye göre, dış ticaret fazlası veren ülkenin parası döviz piyasasında değer kazanırken; açık veren ülkenin parası da değer kaybeder. 17.-18. yy’da Merkantilistler de ödemeler dengesinin önemini vurgulamışlardır. 3 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur. Bilançonun ana bölümleri şunlardır: A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FĐNANS HESABI GENEL DENGE D. NET HATA VE NOKSAN E. RESMĐ REZERV HAREKETLERĐ 4 Ödemeler Bilançosunun Özellikleri Genellikle bir yıllık hazırlanır. Stok değil akım göstergedir. Ekonomik Đşlem: mal, hizmet ve faktör akımlarını (sermaye, emek, teknoloji) içerir. Genellikle karşılığında parasal bir akım söz konusudur. Yerleşik Olma: Yurttaşlık kavramı değildir. Đstisnaları vardır: Yabancı ülke temsilcileri, yabancı silahlı kuvvetler mensupları gibi. Şirketler ise kuruldukları ülkede yerleşik sayılırlar. Alacaklı ve Borçlu Đşlemler: Genel olarak alacaklı işlemler ülkeye döviz girişi sağlar; borçlu işlemler ise ülkeden döviz çıkışına yol açar. Đkilik Özelliği ve Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemi: Aynı işlem iki ayrı hesabın ters yanlarına kaydedilir. Otonom ve Denkleştirici Đşlemler: Yapılış nedeni ödemeler bilançosu dengesini sağlamak olmayan işlemler otonomdur. Denkleştirici işlemler ise otonom 5 işlemlerin sonucuna bağlı olarak yapılır. Cari Hesap Mal, hizmet, varlık getirileri ve karşılıksız transferleri içerir. Đşçi dövizleri, karşılıksız transferler içinde yer almaya başlamıştır. Görünmeyenler Dengesi: Net Hizmet Gelirleri + Net Yatırım Gelirleri + Net Karşılıksız Transferler Cari Hesap Dengesi = Ticaret Dengesi + Görünmeyenler Dengesi 6 Sermaye Hesabı Tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıklara ilişkin işlemler ile banka mevduat hesapları kaydedilir. Sermaye Hesabı Dengesi = Sermaye Girişi + Sermaye Çıkışı 7 Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı Hükümetin merkez bankası ve IMF nezdinde sahip olduğu altın ve döviz rezervlerinde meydana gelen değişmeleri yansıtır. Cari işlemler açığı öncelikle sermaye hesabı fazlası ile finanse edilir. Bu mümkün olmuyorsa, bakiye açık resmi rezervlerle finanse edilir. Ödemeler dengesi tanım gereği daima dengededir. Bu bağlamda ödemeler dengesi açığı diye nitelendirilen, resmi rezerv hareketleri hesabı dengesindeki açıktır. 8 Net Hata ve Noksan Gerçek hayatta verilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesindeki eksikliklerdengecikmelerden dolayı, cari hesap, sermaye hesabı ve resmi rezervler hesabı toplamı 0’a eşit olmaz. Bu durum, ödemeler dengesinde net hata ve noksan diye nitelendirilir. Örneğin; Cari hesap dengesi -12,000, Sermaye hesabı dengesi 9,000 ve Resmi rezervler hesabı -500 ise Net hata ve noksan 3,500 tutarında olur. 9 ÖDEMELER DENGESĐ ANALĐTĐK SUNUM (MĐLYON ABD DOLARI) 2006 A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI 1. 2. Đhracat f.o.b.(2) Đthalat f.o.b. MAL DENGESĐ 3. Hizmet Gelirleri -32,051 93,611 -134,573 -40,962 2007 2008 2009 2010 -41,685 -140,42 -48,528 140,739 109,686 120,995 -193,922 -134,542 -177,311 -53,183 -24,856 -56,316 34,780 32,928 33,668 -38,219 115,364 -162,041 -46,677 25,407 28,615 -11,713 -15,292 -17,326 -16,742 -19,398 -27,268 -33,354 -35,729 -8,670 -49,865 4,418 6,423 6,889 5,164 3,975 6. Gider Dengesi: Gider -11,074 -13,531 -15,251 -13,353 -11,794 Mal, Hizmet ve Gelir Dengesi 7. Cari Transferler -34,157 -40,677 -44,072 -16,290 -49,865 1,908 2,243 2,011 2,299 10 1,337 4. Hizmet Giderleri MAL ve HĐZMET DENGESĐ 5. Gelir Dengesi: Gelir 2006 B. SERMAYE HESABI C. FĐNANS HESABI 2007 2008 2009 2010 -8 -60 -42 -36 34,558 9,758 58,957 -2,585 -1,554 -1,777 18,187 7,634 9,071 -1,276 -2,742 -3,491 -3,502 2,938 19,617 -7,431 4,166 8,983 31,106 -4,216 26,554 -7,186 -7,816 10,393 4,428 8,607 4,575 -2,758 791 2,758 -791 -14,968 1,057 -111 -12,809 -3,983 1,701 -680 -2,159 11 - - - - 42,689 48,700 -924 -2,106 20,185 22,046 -4,029 -2,063 11,402 2,780 12. Diğer Yatırımlar-Varlıklar -13,437 -4,858 13. Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler 29,492 32,838 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar 10,638 10,418 -13 1,597 8. Yurtdışında Doğrudan Yatırım 9. Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 10. Portföy Hesabı-Varlıklar 11. Portföy Hesabı-Yükümlülükler D. NET HATA VE NOKSAN GENEL DENGE E. REZERV VARLIKLAR 14. Rezerv Varlıklar 15. Uluslararası Para Fonu Kredileri 16. Ödemeler Dengesi Finansmanı 10,625 -10,625 -6,114 -4,511 - 14,968 12,015 -12,015 -8,032 Farklı Ödemeler Dengesi Tanımları TEMEL DENGE: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezerv Değişmeleri 12 LĐKĐDĐTE DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye (Özel) Kısa Vadeli Sermaye (Resmi) Resmi Rezervler 13 RESMĐ REZERV ĐŞLEMLERĐ DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezervler 14 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB + KAB BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] CAB = Current Account Balance (Cari Đşlemler Dengesi) KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesabı Dengesi) BP = 0 Dış Denge BP > 0 Dış Fazla BP < 0 Dış Açık 15 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Cari Đşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(Y)+ Yf = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(Yf)+ (Pf/P).R = Reel döviz kuru Pf = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden ifadesi P = Yurtiçi fiyatlar R = Nominal döviz kuru Eğer Y↑ ⇒ M↑ ; Yf↑ ⇒ X↑ Reel döviz kuru (Pf ve P sabit iken, R↑) ⇒ X↑ ve M↓ 16 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar i = yurtiçi faiz oran if = yurtdışı faiz oranı De = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon oranı Eğer i↑ ⇒ Yabancı sermaye girişi↑ (if + De)↑ ⇒ Yabancı sermaye çıkışı↑ Uzun vadede faiz oranı (i), Cari Đşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri). 17 Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) Sermaye girişi 100.000 $, 1$=1,48 TL, i=%20 100.000 * 1,48 = 148.000 TL Her 1 YTL, %20 faizden 1,2 TL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0,20 =1,20) 148.000 * 1,20 = 177.600 TL vade sonunda elde edilecek toplam gelir (Anapara + Faiz). Eğer t+1 döneminde ülkeden; 1$ = 1,48 YTL : 177.600 / 1,48 = 120.000 $ çıkar. 1$ = 1,00 YTL : 177.600 / 1,00 = 177.600 $ çıkar. 1$ = 1,50 YTL : 177.600 / 1,50 = 118.400 $ çıkar. 18 Ödemeler Dengesi Açıklarının Nedenleri Yapısal Nedenler: Enflasyon, ulusal paranın aşırı değerlenmesi, harcama genişletici politikalar, kalkınma hızı, verimlilik ve teknoloji, hammaddeler açısından dışa bağımlılık, zevk ve tercihler… Đktisadi Dalgalanmalar: Genişleme aşamasında gelir ve harcamaların artmasıyla dış açıklar ortaya çıkabilir. Dış ülkeler yüksek konjonktür içinde ise ticaret ortağı bu durumdan olumlu etkilenir. Geçici Faktörler: Hammadde fiyatlarındaki artışlar, hava koşulları, afetler, kuraklık… Döviz Spekülasyonu ve Mali Krizler: Ulusal parada değer kaybı bekleniyorsa döviz satın alınması, yüksek faizlerden yararlanmak için fon çıkışı gibi… 19 Ödemeler Dengesi Açığını Gidermeye Yönelik Politikalar Finanse Etmek: Resmi rezervlerin kullanılması (Sabit Kur Rejimi) Baskı Altına Almak: Dış ticaret ve kambiyo politikalarından yararlanmak (gümrük vergileri, kotalar, yasaklar…) Fiili Açık: Fiyat ve miktar kısıtlamalarına göre, bir anlamda ortaya çıkmasına izin verilen, açıklardır. Potansiyel Açık: Uygulanan dış ticaret ve kambiyo kısıtlamalarının kaldırılmasıyla ortaya çıkabilecek dengesizlikleri gösterir. Gerçek açıklar bunlardır. Tedavi Etmek: Gerçekçi kur belirlemek, ihracatçıları bilgilendirmek, ihracatçıya ucuz girdi ve kredi temin etmek, ihracatta bürokrasiyi önlemek, uzun dönemli kalkınma stratejileri geliştirmek… 20 Referanslar Seyidoğlu, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınları, No: 20, Geliştirilmiş 15. Baskı, Đstanbul. Ünsal, Erdal, (2005), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Açık Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj Yayıncılık, Ankara. Veri Kaynağı: TCMB, Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, http://evds.tcmb.gov.tr/ [21.04.2011]. 21