yandan da var olan tesisler Avrupa`dan ithal - e

112
112
si e m e ns , s u ltan v e devl et — en erj i v e en düst ri
İmparatorluk'tan Cumhuriyet’e Sanayiyi İkame Etme Çabaları
yandan da var olan tesisler Avrupa’dan ithal makinelerle
modernize ediliyordu.
1890-1914 yılları arasında Osmanlı’ya giren dolaysız yabancı
sermayenin sektörlere göre dağılımı yükselen bir grafik
çiziyordu. Yabancılar demiryollarına 1890’da 875. 000 sterlin,
1914’te 48. 373. 000 sterlin; liman işletmeciliğine 1890’da 500.
000 sterlin, 1914’te 4. 025. 000 sterlin; bankacılığa 1890’da 5.
040. 000 sterlin, 1914’te 15. 248. 000 sterlin; sanayiye 1890’da
2. 145. 000 sterlin, 1914’te 2. 910. 000; madenciliğe 1890’da 1.
190. 000 sterlin, 1914’te 2. 700. 000 sterlin yatırmışlardı.46
I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği 1915 yılının istatistiklerine
göre ülkede gerçek kişilere ait 214 sanayi kuruluşu
bulunuyordu. Bu kuruluşların 42’si Müslüman Türklere, 172’si
gayrimüslimlere aitti. 1921’de ülkede kimya, gıda, tekstil,
deri, maden ve ağaç mamulleri sektörlerinde 33. 058 işletme
faaliyet gösteriyordu. Toplam işçi sayısı ise 76. 216’ydı.47
Cumhuriyet kurulduğunda yurtiçi üretimin, tüketimi
karşılama oranı oldukça düşüktü. Türkiye, buğday unu
ihtiyacının yüzde 60’ını, pamuklu kumaş ihtiyacının yüzde
10’unu karşılayabiliyordu. Sabunda bu oran yüzde 20’ydi.
Samsun Güç İstasyonu'nda Siemens transformatörü, 1931 – Siemens Şirket Arşivi - A 1024
Tüketim ihtiyaçlarının neredeyse tamamı ithal mallarla
Siemens transformer in Samsun Power Station, 1931 – Siemens Corporate Archives - A 1024
sağlanıyor, bağımlı bir ekonomi tablosu sergileniyordu.
Sınırlar içerisinde üretilebilen elektrik enerjisi 45 milyon kW
yol haritası hazırladı. Yabancı sermayeye ait kurumlar
saati ancak buluyordu.
devletleştirilecek, millileştirilecekti. Savaşlar sonunda harap
hale gelen işletmeler ıslah edilecekti. Terk edilmiş fabrikalar
1923’te ülkede 94 yabancı işletme vardı. Yabancı sermaye
kiraya verilecek, yeni fabrikalar açılacaktı.50
hacmi 63, 4 milyon sterlin, yani 500 milyon liraya denk
geliyordu.48 Bu varlığın yüzde 45’i Almanlara, yüzde 26’sı
Cumhuriyet Dönemi’nde kurulan ilk sanayi işletmesi olarak
Fransızlara, yüzde 17’si İngilizlere, yüzde 4’ü Belçikalılara,
pek çok kaynakta Ankara Fişek Fabrikası’nın adı geçer.
yüzde 2’si Amerikalılara aitti.
1924’te açılan fabrika aslında Cumhuriyet’in ilanından
I. Dünya Savaşı’nın ardından
işgalcilerden kurtulmak için verilen
İstiklal Savaşı, 1920’de kurulan Meclis’e
(TBMM) 147 milyon Osmanlı lirasına
mâl oldu. İstiklal Savaşı sonunda, 2
49
Ekim 1923’te işgal kuvvetleri İstanbul’u
terk etti. 13 Ekim’de Ankara başkent
ilan edildi. 17 Şubat-4 Mart 1923’te
toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde
Mustafa Kemal (Atatürk) ekonomik
olarak bağımsız olmayan bir milletin
siyaseten de bağımsız olamayacağı
ifadeleriyle, milli iktisat eksenli bir
46
Şevket Pamuk, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Sermaye”, METU
Studies in Development, Özel Yayın, Ankara, 1978.
47
Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu
Ekonomisi, Ankara, 1994.
48
Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye: 1923-1929, Ankara,
1993.
49
Vedat Eldem, “Cihan Harbi’nin ve İstiklal Savaşı’nın Ekonomik
Sorunları”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Ankara, 1975.
önce atılan adımların meyvesidir.
Ankara Fişek Fabrikası’nın açılma
izni 28 Haziran 1923’te istenmişti.
Cumhuriyet Arşivi’nde muhafaza
edilen kayıtlarda Ankara ve KırıkkaleYahşihan civarında kurulacak fişek
ve tapa fabrikaları için 50.000 liranın
harcanmasına izin verilmesi konusu
yer almaktadır.51
50
Kuşkusuz savaş devam ederken de fabrikalara ihtiyaç duyulmuştu.
Temmuz 1922’de, yani işgal sürerken Van Gölü’ne Ruslar tarafından
yardım maksadıyla kurulu fabrikalar getirildi; BCA, 1705/184-2,
27/7/1922. Ocak 1923’te Konya’da bir mensucat (dokuma) fabrikası
açılması kararı alındı; BCA, 30. 10. 0. 0/19. 108. 22, 28/1/1923. Şubat
1923’te Zeytinburnu Fabrikası'na harp malzemesi alımı yapıldı; BCA,
411/48. 312. 1, 22/2/1923.
Bu fabrikalar dönemin anlayışına
51
BCA, 2550/7. 22. 11, 28/6/1923.
Kırıkkale-Yahşihan’daki tapa
impar atorluk’tan cumhuriyet’e sıemens tarihi
uygun bir şekilde isimlendirilen
Milli İthalat Şirketi’ne inşa ettirildi.