≈ İÇ SULAR ZOOBENTOZU Version 0.1.99 Ders Notları TRAKYA ÜNİVERSİTESİ Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Trakya Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü 22030 Edirne Türkiye uguner@trakya.edu.tr Kod adı: Dede Korkut DERLEME İçindekiler İçsular zoobentozu Tarihi........................................................... 4 Temel kavramlar............................................................................... 7 Temel Molekül Su.................................................................... 12 Yüzey gerilimi ................................................................................ 16 Kılcal hareket ................................................................................ 16 Su , yüksek erime ısısına sahiptir ................................................. 17 Elektriksel iletkenlik ....................................................................... 19 Suyun halleri ................................................................................. 20 Canlıdaki Suyun yeri ve önemi ...................................................... 20 Suyun vücuttaki görevleri .............................................................. 22 Göl ve Akarsular...................................................................... 23 Göllerin Morfolojik Yapısı .............................................................. 23 Bentozun boyuta göre sınıflandırması....................................... 27 Makrofauna ................................................................................... 29 Mikroorganizmalar ........................................................................ 30 Bentoz kavramı....................................................................... 32 Göllerdeki Zonasyon ..................................................................... 34 Bentik Zon ..................................................................................... 35 Limnetik Zon ................................................................................. 37 Göl Zemini Zonasyonu .................................................................. 37 Bentik Organizma Toplama Araç ve Yöntemleri ........................... 38 Sahilden Toplama ......................................................................... 39 Kayalık Sahilde Toplama .............................................................. 39 Kumluk ve Çamurlu Sahillere Toplama ......................................... 39 Büyük göllerde bentik toplama ...................................................... 40 Ekman Kepçesi ............................................................................. 41 Peterson kepçesi .......................................................................... 42 Ponar Kepçesi ............................................................................... 43 Örneklerin kayıt edilmesi ............................................................... 44 Littoral zonun özellikleri; ................................................................ 44 i Bentik organizmalar ................................................................ 46 Mikrofauna ............................................................................. 47 Fitoplankton .................................................................................. 48 Zooplankton .................................................................................. 49 Protozoa................................................................................. 52 Rotifer: ................................................................................... 53 Kopepodlar: ............................................................................ 54 Coelenterata(tatlı su polip): .................................................... 56 Nemathelmintes: .................................................................... 57 Bryozoa(mercan):................................................................... 57 Annelida:................................................................................ 59 Oligochaeta ve Hirudinea morfolojisi , ekolojisi ve dağılımları....... 59 Sülükler (Hirudinea) ...................................................................... 60 Sülüklerin Anatomisi...................................................................... 62 Sülüklerin Hareketleri .................................................................... 62 Sülüklerde Dolaşım ve Solunum ................................................... 63 Sindirim Sistemi ve Beslenme....................................................... 63 Sinir Sistemi .................................................................................. 64 Duyu Organları .............................................................................. 64 Sülüklerde Üreme ......................................................................... 65 Sülüklerin Ekolojisi ve Dağılımı ..................................................... 66 Bazı Önemli Sülük Türleri ............................................................. 66 Acanthobdellida ............................................................................ 66 Rhynchobdellida ........................................................................... 66 Gnathobdellida .............................................................................. 66 Sülüklerin Üretim ve Yetiştirme Teknikleri ..................................... 66 Laboratuvar Koşullarında Üretim ve Yetiştiricilik .............................................67 Büyük akvaryum ve tanklarda üretim ve yetiştiricilik ..................... 67 Küçük Kaplarda Üretim ................................................................. 67 Superphylum Arthropoda ........................................................ 69 Mysidacea ..................................................................................... 70 Isopoda .................................................................................. 71 Amphipoda ............................................................................. 72 Decapoda............................................................................... 73 Ordo Plecoptera (Taş sinekleri): ................................................... 76 Ordo Ephemeroptera...................................................................... 77 Ordo Coleoptera (Kın kanatlılar): .................................................. 78 Ordo Odanata (Kız böcekleri , Yusufçuklar) .................................. 78 2 Ordo Hemiptera (tahta kuruları , yarım kanatlılar) ......................... 80 Ordo Trichoptera ( Evcikli Böcekler ) ............................................ 83 Ordo Coleoptera ( Kın Kanatlılar ) ................................................. 83 Gastropoda ................................................................................... 87 Bivalvia.......................................................................................... 88 Bentik ekosistemler ................................................................ 89 Bentik organizma Çeşitliliği .................................................... 90 Taban büyük omurgasızları ........................................................... 94 Biyoçeşitlilik Değişiklikleri Etkileyen Faktörler: .............................. 96 Bazı biyolojik indeks ve matriks .................................................... 96 Q matriks....................................................................................... 97 İndeksler ....................................................................................... 97 Abundas ........................................................................................ 98 Dominas ........................................................................................ 99 Pestisidlerin Sınıflandırılması ............................................... 100 Pestisidlerin Çevreye Yayılmaları ......................................... 102 Biomagnifikasyon ................................................................. 102 Bentik Besin zinciri ................................................................ 104 Besin Zinciri Yıkımı ..................................................................... 105 Kaynaklar ............................................................................. 112 3 Bu bölüm için Power point sunumu adresi: Bölüm 1 İçsular zoobentozu Tarihi Limnoloji tarihi ve temel limnolojik temel kavramlar hakkında bilgi verilmiştir. M.Ö 384-322 yılları arası Aristo’ nun “Historia Animalum” adlı eserinde doğada sadece deniz suyu olmadığı birbirinden farklı iç suların bulunduğu kaydedilmiştir. Bunları gölde yaşayan ,nehirde yaşayan , bataklıkta yaşayanlar diye ayırmışlardır A.W.Leeuwenhoek (1632-1723) sudaki mikroorganizmaları ilk defa inceleyen araştırmacıdır.Daha sonra Otto Friedrich Müller (1786) ilk defa mikroskobik canlıların sınıflandırmasını yapmıştır. Hensen ( 1887) ilk defa sudaki küçük hayvan , bitki ve suda askıda kalan artıklar için plankton terimini kullanmıştırLimnolojinin tarihçesinin başlangıcı Francois Alphonsa Forel’in (1841-1912) bu konu ile ilgili yayınladığı ilk kitabında yer alır. Bu kitapta Cenova’da Leman gölünün dip faunası hakkında 30 yıldan daha fazla yaptığı araştırma sonuçlarını yayınlamıştır.Forel’in araştırmaları 3 cilt halinde “ Le Leman monographie Limnologique” adı ile 1892-1904 yılları arasında yayınlandı. Göller ile yapılan araştırmaların yanında 1875 lerde S.A Forbes’in nehirlerde kuş , balık ve böcekler üzerinde yapılan araştırmaları da bulunmaktadır. 1894-1899 da C.A Kofoid nehirlerin hidrografi ve planktonu üzerinde çalışmıştır. Bu eserin ilk iki cildi Leman gölünün jeolojisini , kimyasal ve fiziksel özelliklerini kapsar.1904 de yayınlanan 3.cildi ise gölün biyolojik özelliklerini tanımlar.Limne yunanca göl ,havuz ,bataklık anlamına gelir. Forel limnolojinin kurucusu olarak kabul edilir. Birinci dünya harbinden önce tüm limnolojistler daima tek gölün fiziksel , kimyasal özellikleri ve biyolojik görünüşlerinin tanımları ile ilgileniyorlardı. 20.yüzyılın ilk on yılı süresince sözü geçen avrupalı limnolojistler’den Wesenberg-Lund vardı. Bu araştırıcılar tek değil birden fazla sucul sistem analizlerini karşılaştırmaya ihtiyaç olduğunu gördüler. 1940-1980 yılları arası Limnoloji ve ekolojiye hakim olan başka bir araştırıcı G.Evelyn Hutchinson (1903-1991) dır.Bu araştırıcı göl metabolizması ,biyojeokimya ,paleolimnoloji ,göl sınıflandırması ve fitoplankton çeşitliliği konularını içeren çalışmalarını üç cilt halinde ( 1957-1976) yılları arasında Limnoloji kitabı olarak çıkardı. Birinci cilt jeolojik ve fizikokimyasal limnolojiyi kapsar.İkinci cilt ise limnobiyoloji , ekoloji , topoloji ve göl gelişmesinde oluşan tabakalaşma problemlerini kapsar. 1950 yıllarına kadar Hutchinson gölün tüm özellikleri ile ilgilendi. Daha sonra yaptığı araştırmalarda göllerin fiziksel ,kimyasal ve biyolojik özelliklerini istatistik yöntem ve matematiksel modelleme ile açıklamaya çalışmıştır Akarsuların ekolojisi ile ilgili H.B.N.Hynes (1970) Forel’in göller üzerine çıkan metinlerden 70 yıl sonra ortaya çıktı.I.ve II. Dünya harbi arası limnoloji hızlı bir şekilde gelişti.Limnolojistler göllere giren ve çıkan materyalleri hesapladı ,primer verimlilik ölçüldü. Amerikalı E.A Birge Forel’in fizikokimyasal ağırlıklı limnoloji kavramını biyolojik konulara daha çok yer veren bir bilim dalı halinde geliştirmiştir. Birge gölde yüzen mikroskobik hayvan ve bitkileri inceleyerek gölün fiziksel ve kimyasal özellikleriyle plankton arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmıştır.Birge’nin 4 çalışmaları 70 yıl sürmüştür.Bu araştırıcının buluşları halen limnoloji biliminin temelini oluşturmaktadır. Göllerinin Bentik Makroomurgasızlarının Tarihi Göllerdeki bentos konusundaki en eski kayıt 1844 yıllardan başlamaktadır. Büyük gölle dökülen sular konusunda Jackson 1844, Agassiz 1850; Michigan gölü konusunda ise Stimpson 1871 ve Hoy 1872; Büyük Göllün derin suları konusunda Smith 1871, 1871b, Verrill 1871, çalışmalar yapmışlardır. İlk çalışmlar balık populasyonu besin kaynağı olan canlılar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Nicholson 1873 Toronto yakınlarındaki Ontaria gölünde daha akademik çalışmalar yapmıştır. Bunla beraber bu bölgedeki çalışmalar balıkçılık üzerinde yoğunlaşmaktadır. Tiçari balıkçılık faaliyetlerinde 1940’lar ve 1950’ler meydana gelen dramatik azalış, insan faaliyetleri sonucunda göllerde meydana gelen değişmelerin tespit edilmesi için 1950’ler de ve 1960’larda bir çok çalışmanın yapılmasına ve dolasiyla bentos konusunda geniş bir kaynağın oluşmasına neden olmuştur. Bununla beraber bu konudaki çalışmaların değeri konusunda bazı şüpheler olabilir. Çalışmalardaki bazı materyallerin tanımlanamaması yada verilmemesi problemleri vardır. Bu çalışmada Büyük Göllerin Bentosları ve taksonomisi kısaca özetlenmiştir. Beş göldeki bentik faunanın alt üniteleri dağılım ve abundasları verilmiştir. Bentik bileşenler ve üretimi bakımından büyük göller sistemi Palaertik göller olarak sınıflandırılır. Bentik Bileşenlerin Taksonomisi Sistematik çalışmalar sonucunda göllerdeki habitatları iki ana kısma ayırabilir Profundal zon geniş fakat oksijen ihtiyacının fazla olması nedeniyle bu tek düze ortama uyum yapmık yapmış abundansı düşük bir habitat ; dar ancak ekolojik olarak önemlive yüksek tür çeşitliği ve yüksek fiziksel kondisyonu canlıları barındıran sığ sular ve boşalım alanların oluşturduğu habitat. Profondal bentosun makroskopik bileşenleri üçü Oligochaeta, Chironomidae ve Spheriidae taxaları olan dört ana taxada incelebilir. Brinkhurst et al. 1968, tarafından özetlendiği gibi ampipod crusteceanlar temiz bentik çevrede baskındır ve taksonomisi ve yayılılmlar konusunda çalışmalar vardır. Pontoporeia affinis çoğunlukla baskın bir türdür ve Profundal amphipod metre karede 14.000 kadar bulabilir (Henson 1966,1971). Oligochaetalardan lumbriculidlerde Stylodrilus heringianus yüksek göllerde aşadakilerine oranla çok daha fazladır. Tubificidae Büyük, göl, Michigan, ve Huron göllerin önemli bir yere sayiptir. Tubifistlerin taksonomisi 1960’lara kadar yeterli seviyede değildi ve araştırmacılar genelikle familya yada cins düzeyinde tanımlamalar yaparlardı fakat Brinkhurst ve arkadaşlarının yaptığı çalışmalar sonunda göl biyolojisi konusunda yeterli anahtarlar ortaya çıkarıldı. Bununla birlikte taksonomi konusunda halen bazı problemler vardır. Örneğin Limnodrillus cinsi için şekli ve gelişen penlerin boyutu sınıflandırmada kullanılmaktadır ancak L. hoffmeisteri (yüksek düzeyde toleransı vardır ve kirlilik durumunda sayıları çok fazla olabilir) L.claparedeimus (büyük ihtimale aynı tolerans düzeyinde ) entity referansı olarak verilen L. spiralis (?) (Hiltunen 1969a) yada L.hoffmeisteri “varyantı“ Herrington (1962) ve Burch (1972) küçük bir midye grubu olan Sphaeriidae (Fingernail yada pea clams) sistematiği çalışmış halen bu canlılar üzerindeki çalışmalar sistematik önemi ve çeşitliliği nedeniyle sürmektedir. 5 Bütün göllerde gözlenen Chironomidae (İnsecta, Diptera) grubu da zor bir gruptur. Hamilton ve arkadaşların (1969) çalışmalar sonunda isimlendirme (nomenclature) konusunda çok daha stabil bir duruma gelinmiş; Mason (1968) şekilli anahtarı ve Saether (1969, 1973) bir Limnoloji su içinde yaşayan canlıları inceleyen bilim dalı hidrobiyolojinin alt dalıdır. Hidrobiyoloji kendi içinde alt dallara ayrılır. - Limnobiyoloji , -Su biyokimyası ve mikrobiyolojisi -Endüstriyel ve içme sularının biyolojisi , -Balık biyolojisi Hidrobiyoloji bilim dalının diğer bilim dalları ile ilişkileri var. Bunlar Oseanografi , balık endüstrisi , su ekonomisi , çevre koruması , limnoloji ve ekolojidir. Dünyanın okyanus , göl , nehir ve yer altı sularını kapsayan kısmına hidrosfer denir. Hidrosferi inceleyen bilim dalına hidroloji denir.Hidroloji kendi içinde de ilgi alanlarına göre farklı isimler alır. Hidrografi , suyun fiziksel ve kimyasal yapısını inceleyen bilim dalıdır. Hidrojeografi , havzanın topoğrafya ve jeolojisini inceleyen bilim dalıdır. Yeryüzündeki suyun %97.5’ nı Okyanus ve deniz suyu oluşturur , %2.5 ‘nı Tatlı sular oluşturur , % 0.4’nıda yüzey ve atmosferik su oluştururHidrobiyoloji ise su içindeki canlıları inceleyen bilim dalıdır. Limnoloji’nin tarihçesinin baslangıcı Francois Alphonsa Forel’in bu konu ile ilgili yayınladıgı ilk kitabında yer alır.(Leman gölü)Limne yunanca göl ,havuz ,bataklık anlamına gelir. Forel limnolojinin kurucusu olarak kabul edilir.Amerikalı E.A Birge Forel’in fizikokimyasal agırlıklı limnoloji kavramını biyolojik konulara daha çok yer veren bir bilim dalı haline getirmistir.Birge’nin çalısmaları. 70’yıl sürmüstür.Bu arastırıcının bulusları halen limnoloji biliminin temelini olusturmaktadır. Limnoloji: su içinde yasayan canlıları inceleyen bilim dalı hidrobiyolojinin alt dalıdır. 6 Temel kavramlar • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Abiotik faktör: Belli ortamdaki canlı varlıkların yaşamını etkileyen fiziksel vekimyasal faktörlerdir. Acısu: Tuzluluğu (salinitesi) ‰ 34’den az olan sulara denir. Adlitteral zon: Supralittoral zonun üzerinde yer alan ve denizin etkisiyle ancak belli karasal formların gelişebildiği kıyı bölgesidir. Aerobiont: Serbest oksijenden yararlanarak hayatını sürdüren organizmalardır. Afital sistem: Bentik bölgede ışıksız olan ve klorofilli deniz bitkilerini içermeyen zonlardan oluşmuş bölgelerdir. Akuakültür: Ekonomik öneme sahip sucul formların yapay yöntemlerle üretilmesidir. Alg: Deniz ve tatlısularda yaşayan Thallophyta grubuna ait klorofilli bitkisel organizmalardır. Allopatrik tür: Yayılış sınırları birbirinden uzak türlerdir. Anadrom: Üreme periyodunda denizden tatlı suya geçen balıklardır. Bunlara “potamotok” adı da verilir. Anaerobiont: Yaşaması için gerekli oksijeni ortamda bulunan organik maddeleri parçalayarak elde eden organizmalardır. Arka sahil: Kıyısal bölgede iç sahil hattı ile , kıyı çizgisi arasında kalan bölgedir. Assosiasyon: Belli koşullar karşısında aynı gereksinimlere sahip olan çeşitli türlere ait bireylerin oluşturdukları devamlı topluluktur. Atol: İçerisinde alçak adacıklar bulunabilen bir lagünü çevreleyen halka şeklindeki mercan resifleridir. Autekoloji: Tek bir türe ait birey ve bireylerin ortamlarıyla olan ilişkilerini inceleyen ekoloji dalıdır. Autotrof: İnorganik maddelerden , organik maddeleri üretebilen klorofilli organizmalardır. Azoik zon: Hayvansal organizmaların yaşamasına uygun olmayan bölgelerdir. Barofil: Çok yüksek basınç altında yaşayabilen organizmalardır. Bentik bölge: Denizel ekosistemde , sahilden başlayarak en derin çukurlara kadar olan , tüm dipleri içeren bölgedir. Bentoloji: Bentosu inceleyen bilim dalıdır. Bentos: Ergin dönemde , yaşamlarını bentik bölgede sürdüren canlıların oluşturduğu topluluğa denir. Besin zinciri: Beslenme seviyesine bağlı olarak organik madde bitkisel organizma ve hayvansal organizma arasındaki ilişkidir. Besleyici element: Organizmaların yaşamının devamlılığında önemli rolü olan azot , fosfor , silis gibi elementlerdir. Bilateral simetri: Vücudun tam ortasından geçen bir düzlemin , vücudu iki eş yarıya (sağ ve sol) ayırdığı simetri tipi. Binomial nomenklatür: (Nomenclatura binaris=Binomial sistem); Bilimsel olarak , hayvanların isimlendirilmesinde ilki cins (genus) adı , ikincisi ise tür (species) adı olmak üzere en az iki isim kullanılır. Bunlardan cins adı büyük , tür adı ise küçük harfle yazılır. Bu sisteme , İkili isimlendirme denir. Biomass: Birim alan veya hacimdeki canlı organik madde miktarıdır. Biosönoz: Bir biotopta karşılıklı olmayan eğilimlerle bir araya gelmiş ve çeşitli faktörlerin etkisiyle özel bir yapı oluşturmuş organizmaların ortaya koyduğu topluluktur. Biota: Bir bölgenin fauna ve florasıdır. Biotik faktör: Besin , beslenme ve organizmalar arasındaki ilişki sonucu ortaya çıkan , canlı yaşamını etkileyen faktörlerdir. Biotop: Yaşam şartlarında belli özellikler gösteren coğrafik bir saha veya değişken hacimli bir ortamdır. Biyocoğrafya: Canlıların geçmişte veya günümüzde yeryüzündeki dağılımını inceleyen bilim dalıdır. Biyolüminesans: Bazı canlıların biyolojik aktiviteler sonucu ışık verme özelliğidir. 7 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Biyosfer: Yeryuvarının canlıları içeren bölümüdür. Boğaz: Okyanuslarla denizler , veya denizlerle denizler arasındaki ilişkiyi sağlayan su yollarıdır. Boring: Sucul ortamda doğal olmayan yüzeylerin organizmalar tarafından yaşam alanı olarak kullanılmak amacıyla delinmesi olayıdır. Bu olayı oluşturan organizmalara da “Borring organizmalar” adı verilir. Demekoloji: Populasyon ekolojisi de denir. Çeşitli türlere ait bireylerin bolluk değişimlerini ve bu değişimlerin nedenlerini araştırır. Demersal: Dipte veya dibe yakın olarak yaşayan balıklardır. Detritivor: Detritusla beslenen formlardır. Detritus: Deniz dibindeki organik parçacıklardır. Deuterostom: Embriyodaki blastoporun , gelişerek anüsü oluşturduğu; ağzın ise , blastoporun bulunduğu kısmın tam aksinde açılan yeni bir delikten geliştiği canlılara verilen tanımlamadır. Dış sahil: Düşük gel-git seviyesinden başlayarak denize doğru uzanan dalga kıvrımlarının oluştuğu bölgedir. Dimorfizm: Aynı türün farklı iki formdan oluşmuş şeklidir. Diploblastik: Embriyonal gelişim sırasında 2 hücre tabakası olan hayvanlara verilen tanımlamadır. Divergens: Dip sularının çeşitli nedenlere bağlı olarak yüzeye çıkması olayıdır. Ecdysozoa: Eskiden protostomia grubu altında tanımlanan canlıların 18S RNAr analizleri sonucu ayrılmış olan alt gruplarından biridir. En belirgin ortak özellikleri hepsinin kütiküler bir dış iskelete sahip olmaları ve büyüme sırasında kabuk değiştirmeleridir (=ecdysis). Edafik: Canlıların dağılımında önemli etkiye sahip olan substratumla ilgili dış faktörlerdir. Ekoloji: Organizmaların kendi aralarında ve ortamla olan karşılıklı ilişkilerini araştıran bilim dalıdır. Ekosistem: Organizmaların kendi aralarındaki karşılıklı ilişkileri ve ortam faktörlerinin etkisi sonucu oluşan ekolojik ortam ekolojiye ait bir kompleks oluşturur. Buna ekosistem denir ve biri organik olan biosönoz; diğeri inorganik olan biyotop olmak üzere iki ana elemandan oluşmuştur. Endemik: Belli bir bölgede yaşamasıyla bu bölgeyi karakterize eden türdür. Endofauna: Substratumun içine gömülü olarak yaşayan hayvansal organizmalardır. Endolit: Kayayı oyarak bir oyuk içinde yaşayan organizmalardır. Epibiosis: Diğer bir organizma üzerine tespit edilmiş fakat ondan besin almadan yaşayan organizmalardır. Epifauna: Substratumun üst yüzeyinde yaşayan hayvansal organizmalardır. Epilit: Kayaların yarık , çatlak veya üzerlerinde yaşayan organizmalardır. Epinöston: Su filmi üzerinde yaşayan nöstonik organizmalardır. Epipelajik zon: Pelajik bölgenin 40-60 metre arasında değişen en üst tabakasıdır. Epizoon: Hayvanlar üzerine tespit edilmiş fakat ondan besin almadan yaşayanorganizmalardır. Eşik: Boğazlarda su altındaki en yüksek bölgedir. Etholoji: Hayvanların davranışlarını inceleyen ve tanımlayan bir bilim koludur. Eufotik zon: Güneş ışığının fotosentez için yeterli olduğu , denizlerin yüzeysel tabakasıdır. Euhalin: Tuzluluk derecesi ‰ 30 - ‰ 40 arasında değişen ortamlardır. Euriaerobiosis: Değişik oksijen konsantrasyonlarında yaşamını sürdürebilen , oksijen konsantrasyonuna karşı hoşgörü sınırı geniş olan organizmalardır. Euribat: Geniş basınç değişimlerinde yaşayabilen formlardır. Eurifag: Çok çeşitli besinlerle beslenebilen formlardır. Euriterm: Çok geniş sıcaklık değişimlerinde yaşama yeteneğinde olan sıcaklık değişimlerine hoşgörüsü yüksek olan formlardır. Euryök: Çok çeşitli ve değişken özellikteki ortamlara yerleşme yeteneğinde olan , 8 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • hoşgörü sınırları geniş olan formlardır. Fanerogam: Spermatofita grubuna dahil çiçekli bitkilerdir. Denizlerde Posidonia , Zostera gibi birkaç türle temsil edilirler. Fasiyes: Bölgesel bazı ekolojik faktörlerin etkisiyle , bir biosönozda bir veya birkaç türün baskın olarak oluşturdukları populasyonlardır. Son dönemlerde “kommunite” ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Filogeni: Organizmalar zaman içinde değişirken oluşan soylarının tarihi anlamına gelir. Genlerin bir sonraki nesle aktarılması yoluyla türlerin önceki formlardan oluştuğunu ve filogenik ağacın dalları boyunca genlerin aktarılması yoluyla tüm organizmaların birbirlerine bağlı olduğunu öne sürer. Fital sistem: Bentik bölgede klorofilli bitkilerin bulunduğu zonlardan oluşan bölgedir. Fitobentos: Bentik bölgede yaşayan bitkisel organizmaların oluşturduğu topluluktur. Fitoplankton: Pelajik bölgede bitkisel planktonik formların oluşturduğu topluluk. Fotofil: Şiddetli ışığa gereksinim gösteren organizmalardır. Fouling: Denizel ortamlarda doğal olmayan substratumun yüzeyinde organizmalar gelişmesi olayıdır. Bu olayı oluşturan organizmalar da “Fouling organizmalar” adını almaktadır. Geçiş tabakası: Denizlerin yüzey tabakası ile derin su tabakası arasında yer alan ve temperatürün ani değişiklik gösterdiği tabakadır. “Termoklin” adını da alır. Gigantizm: Aynı türe ait bireylerin , sıcaklık azalışına paralel olarak boylarının artışıdır. Habitat: Çoğu zaman biotop’un sinonimi olarak kullanılır ve organizmanın üzerinde yaşadığı yer olarak tanımlanır. Hadal zon: Bentik bölgenin 6000 - 7000 metre derinlikten sonra gelen bölümüdür. Halofil: Deniz kıyılarındaki tuzlu ortamlarda yaşayabilen canlı türleridir. Herbivor: Bitkisel besinle beslenen organizmalardır. Heterotrof: İnorganik maddelerden kendi besini sentez edemeyen bu nedenle yarı autotrof veya çürüyen organik maddeler üzerinden beslenme zorunluluğu olan hayvanlardır. Hidrolojik dolaşım: Doğadaki suyun atmosfer , karalar ve okyanus arasındaki çeşitli formlarda dolaşımıdır. Holoplankton: Yaşamının tüm evrelerini planktonik geçiren olarak sürdüren hayvansal organizmalardır. İç sahil: Gel-git olayında yüksek ve alçak su seviyesi arasında kalan bölümdür. İnfralittoral: Sahilde , littoral bölgenin devamlı su altında kalan kısmından 30 – 40 metreye kadar inen bölümüdür. Karnivor: Et yiyen hayvanlardır. Karsinoloji: Zoolojinin Crustacea subphylumunu inceleyen dalıdır. Katadrom: Üreme periyodunda tatlı sudan denize geçen balıklardır. Bunlara“Talassotok” adı da verilir. Koloni: Aynı türün birden fazla bireyinin toplu halde yaşamasıdır. Kommensalizm: İki türün birbirlerine zarar vermeden karşılıklı fayda sağlayarak yaşantılarını sürdürme şeklidir. Kommunite: İlk kez Petersen tarafından kullanılan bu terim biosönozun sinonimi olarak kabul edilir. Koroloji: Canlıların topografik ve coğrafik dağılışlarını inceleyen biyocoğrafyanın bir dalıdır. Kozmopolit: Her yerde bulunabilen türlerdir. Bunlara aynı zamanda “ubikuist” türler adı da verilir. Larva: Bir hayvanın yaşam süresinde ana babaya benzemeyen en genç evresidir. Limikol: Çamur substratumda yaşayan bentik formlardır. Littoral sistem: Sahilden 150-200 metre derinliğe kadar devam eden , ışıklı Bentik bölgedir. Lophotrochozoa: Eskiden protostomia grubu altında tanımlanan canlıların 18S RNAr analizleri sonucu ayrılmış olan alt gruplarından biridir. 2 temel hayvan grubunu kapsar: Trochozoa (trocophora larvası görülen hayvanlar) ve Lophophorata (ağzı çevreleyen silli 9 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • tentaküller=lofofor taşıyan hayvanlar). Malakoloji: Zoolojinin Mollusca filumunu inceleyen dalıdır. Mediolittoral: Bentik bölgenin supralittoral ve infralittoral arasında kalan ve suya batıp çıkan kısmıdır. Meroplankton: Yaşam evrelerinin bir bölümünü bentonik veya nektonik olarak geçiren diğer dönemlerinde planktonik olan genç veya ergin bireylerin tümüdür. Metazoa: Hücre çeperi bulunmayan heterotrofik ökaryotik çok hücreli canlıları yani hayvanları kapsayan gruptur. Molismoloji: Doğanın kirlenmesini araştıran bilim dalıdır. Monotipik tür: Türler , alttürlere ayrılmıyorsa buna monotipik tür adı verilmektedir. Nanizm: Aynı türe ait bireylerin sıcaklığın artışına paralel olarak boylarının küçülmesidir. Nekton: Pelajik bölgede aktif olarak yer değiştiren organizmalardır. Neritik bölge: Kıta sahanlığı üzerinde yer alan su kitlesi. Nöston: Su yüzeyinde yaşantılarını sürdüren organizmalardır. Oligofotik: Pelajik bölgenin öfotik ve afotik tabakaları arasında yer alan az ışıklı su tabakası olup ışık fotosentez için yetersizdir. Parapatrik tür: Yayılış sınırları temaslı olan türlerdir. Pelagos: Pelajik bölgede yaşayan bitkisel ve hayvansal organizmaların tümüdür. Pelajik bölge: Bentik bölgeyi örten su kitlesidir. Planktoloji: Planktonu inceleyen bilim koludur. Plankton: Pelajik bölgede pasif olarak yer değiştirerek yaşantısını sürdüren organizmalardır. Polihalin: Tuzluluk derecesi ‰ 18 ile ‰ 30 arasında değişen sulardır. Polimorfizm: Aynı türün farklı birçok formdan oluşmuş şeklidir. Politipik tür: Türler alttürlere ayrılıyorsa buna politipik tür denmektedir. Pollusyon: Bir ortamın kirlenmesi olayıdır. Populasyon: Belirli bir bölgede bulunan bir türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur. Primer prodüktivite: Bir bölgedeki klorofilli autotrof organizmaların sağladığı verimdir. Protostom: Embriyodaki blastoporun gelişerek önce ağzı oluşturduğu; anüsün ise arkenteronun ağzın aksi yönünde genişlemesi ile ikinci sırada oluştuğu canlılar için kullanılan tanımlamadır. Radial simetri: Vücuttan diklemesine (yere paralel olarak) geçen tüm düzlemlerin , vücudu eşit iki parçaya ayırdığı simetri tipi , ışınsal simetri. Red-tide: Bazı planktonik formların hızla gelişmesi sonucu ortamda yoğunluklarının artması nedeniyle deniz suyunun kırmızımtırak bir renk alması olayıdır. Salinite: 1 kg deniz suyunun içerdiği katı maddelerin gram olarak ifadesidir. Sedenter: Substratum üzerinde sürünerek kısa mesafede yer değiştiren organizmalardır. Sesil: Substratuma tespit edilmiş halde yaşantısını sürdüren organizmalardır. Seston: Deniz suyunda asılı halde bulunan canlı ve cansız tüm parçacıklardır. Siafil: Şiddetli ışığa gereksinim duymayan ve ancak gölgede yetişen alg türleridir. Simbiyoz: “Ortak yaşama” anlamına gelen simbiyoz , birden fazla canlı türünün , belirli koşullar altında bir arada yaşaması olarak tanımlanır. Simpatrik tür: Yayılış alanları karışmış türlerdir. Sinekoloji: Çeşitli türlerden oluşan bir grubun bireyleri ve ortamları ile ilişkilerini inceleyen ekoloji dalıdır. Sirkalittoral zon: Bentik bölgenin , deniz fanerogamlarının (çiçekli bitkilerinin) bittiği yerden başlayıp , (30-40 m) , ışığa en az toleranslı alg türlerinin ortadan kalktığı derinliğe kadar (150-200 m) devam eden zonudur. Sistem: Bazı genel anlamda ekolojik özellikler gösteren belirli zonlar topluluğudur. Soliter: Bireysel olarak yaşayan organizmalardır. Stenoaerobios: Belli oksijen konsantrasyonlarında yaşayabilen formlardır. Stenobat: Belli basınç altında yaşayabilen formlardır. Stenofag: Belli besinleri kullanabilen formlardır. 10 • • • • • • • • • • • • • Stenohalin: Belli tuzluluk derecelerinde yaşayabilen formlardır. Stenoterm: Belli sıcaklık derecelerinde yaşayabilen formlardır: Stenök: Belirli özellikteki ortamlara yerleşme yeteneği olan; hoşgörü sınırı düşük olan organizmalardır. Substratum: Bentik formların üzerinde yaşantılarını sürdürdükleri zemindir. Katı veya yumuşak yapıda olabilir. Supralittoral zon: Bentik bölgede su dışında kalan fakat denizin etkisinde olan bölümdür. Süspansivor: Suda asılı halde bulunan parçacıklarla beslenen formlardır. Triploblastik: Embriyonal gelişim sırasında 3 hücre tabakası olan hayvanlara verilen tanımlamadır. Tripton: Deniz suyunda asılı halde bulunan inorganik parçacıklardır. Tür: Yapısal ve işlevsel özellikleri yönünden birbirine benzeyen , aynı çevresel koşullara benzer tepki gösteren , doğal koşullarda serbest olarak birbirleriyle çiftleşip verimli yavrular oluşturabilen , bireyler topluluğudur. Bu tanıma “belli bir bölgeyi işgal eden” sözcüğü de eklenirse “ekolojik tür” tanımı ortaya çıkmaktadır. Upwelling: Bir çeşit divergenstir. Özellikle sahil kesimlerinde rüzgarın etkisiyle , nutrient bakımından zengin dip sularının yüzeye çıkmasıdır. Vagrant bentos: Yer değiştirme yeteneğinde olan formların oluşturduğu bentik topluluktur. Zoobentos: Deniz dibinde yaşayan hayvanların oluşturduğu topluluktur. Zooplankton: Pelajik bölgede bulunan hayvansal plankterlerdir. 11 Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 2 Temel Molekül Su Temel biyolojik molekül olarak su hakkında bilgi verilmiştir. Su canlıdaki evrensel çözücüdür. Dipolar yapısı sayesinde birçok madde suda kolay çözülür. Yüklü gruplara (özellikle dipol) sahip her molekül uygun oranda suda çözünür. Su molekülleri ile hidrojen bağları kurarak suda çözünen moleküllere suyu seven , hidrofilik moleküller denir. Örneğin , sakkaritler , nükleik asitler ve proteinlerin büyük bir bir kısmı bu gruba girer. İyon içermeyen , apolar moleküller suda çözünmezler. Bunlara suyu sevmeyen , hidrofobik moleküller denir. Sadece karbon ve hidrojen atomlarından oluşan hidrokarbonlar bu grup moleküllerdir. Bir hidrofobik bileşik örneğin benzen , suyla çalkalandığı zaman su ve benzen molekülleri birbirinden çabucak ayrılır. Su moleküleri hidrojen bağlarıyla , benzen moleküleri de hidrofobik ilişkilerle kendi aralarında bağlanırlar. Her iki bileşik kendi yerinde bulunur , birbiriyle karışmaz. Polar olmayan bir molekül su ile hidrojen bağları oluşturmaz. Yüklü olmayan moleküllerdeki bir hidrojen atomunun yerine yüklü bir grubun , örneğin , fosfat , amino ve hidroksil gruplarının geçirilmesi durumunda , molekül su ile hidrojen bağı oluşturur yani suda çözünür hale gelir. Bu gruplar dışında peptit ve ester bağları su ile ilişkiye giren önemli kimyasal gruplardır. İki uçtaki pozitif ve negatif yükler , katı moleküllerin özel bölgelerine bağlanabilir. Böylece suyun yüklü iyonlar veya yüklü inorganik moleküller için , kristal durumda olsalar bile , güçlü bir çözücü olduğu anlaşılır. Bir katının sudaki çözünürlüğü , su molekülleri arasındaki kırılan hidrojen bağları yerine katı-su arasındaki kurulan bağların sayısının artmasıyla artar. Hidrofobik 12 gruplar proteinlerde , nükleik asitlerde ve diğer hücresel moleküllerde bulunur. Hidrofobik bağlar , örneğin zar içi proteinlerin fosfolipit yapraklarına bağlanmasında rol oynar. Şekil 1 Suyun içinde iyon halde çözünen maddeler(NaCI) Su , kohezyon kuvvetine sahip renksiz , kokusuz ve tatsız sıvı bir bileşiktir. Kimyada formülü (H2O) 2 Hidrojen ve 1 Oksijen atomundan meydana gelmiştir. H+ iyonu içeren bir madde ile (ör. asit) ve OH- iyonu içeren maddenin (ör: baz) tepkimesi ile oluşur. Yanıcı olmadığı gibi söndürücü özelliği vardır. Bu özelliği yangınlarda ateşi söndürmeye yarar. Su , kendi molekülleri arasında çekim kuvveti sayesinde dağılmadan kalabilir. Moleküllerin dipol olması nedeniyle su , birçok maddeye yapışabilir , suyun ıslatma özelliği buradan gelir. 13 Şekil 2 Suyun dipol özeliği Su aynı zamanda adezyon (farklı iki maddenin molekülleri arasındaki çekim kuvveti) kuvveti yüksek bir maddedir. Hidrojen bağı nedeniyle su molekülleri birbirlerini de çekerler yani su molekülleri arasında kohezyon gücüde çok yüksektir. Suyun kohezyon ve adezyon yetenekleri , suyun belirli kılcal yapılar içinde kopmadan yükselmesine ve taşınmasına yardımcı olur. Kohezyon: (Latince cohaerere) bir arada bulunma anlamındadır. Molekül çekim kuvveti demektir. Aynı cins moleküllerin arasındaki çekim kuvvetine denir. Kohezyon sıvı ve katı (gazlarda ihmal edilebilecek kadar küçüktür) maddelerde görülür. Bu maddelerin moleküllerindeki pozitif ve negatif yükler arasında oluşur. Bağların 14 ömrü saniyenin trilyonda biri kadardır; ancak komşu moleküller arasında sürekli yeni bağ kurulur ve bu da bileşiği bir arada tutar. Bu olgu sonucunda sıvılardaki yüzey gerilimi adı verilen olgu meydana gelir. Bu kuvvet suyun veya yoğun bir sıvının moleküllerini bir arada tutan kuvvettir. Bir musluktan su damlarken önce küçük bir damla oluştuğunu , sonra damlanın büyüyüp aşağı doğru uzadığını ve nihayet musluktan kopup bağımsız halde , fakat yine de bir bütün olarak yere doğru düştüğünü gözlemişizdir. Şekil 3 kohezyon ve adezyona göre suyun hareketi Adhezyon (Yapışma) Kuvveti ise farklı iki madde arasında var olan ve bu iki maddenin birbirine yapışmasını sağlayan çekim kuvvetidir. Günlük hayatta adhezyonun örneklerini sıkça görmekteyiz. Yağmur damlalarının cama yapışması , denizden çıkan bir insanın vücudunun ıslak kalması , durgun bir su üzerinde hareket eden yaprağın suyu sürüklemesi ve benzeri durumlar adhezyona örnektir. Adhezyon , bir sıvının (örneğin suyun veya yoğun bir sıvının) cama yapışması durumunda etkin olan kuvvettir. Çay içerken bardağı kaldırdığınızda küçük çay tabağının da birlikte kalktığına çok kere şahit olmuşuzdur. İşte iki cam tabakayı birbirlerine yapıştıran , suyun özelliği olan Adezyon kuvvetidir. Bir sıvının molekülleri ile içinde bulunduğu kabın yüzeyi arasındaki kuvvetler adhezyon kuvvetlerdir. Tüm bilinen yapıştırıcı maddeler bu kuvvetlerin işleyişi prensibine dayanılarak üretilir. 15 Yüzey gerilimi Su , molekülleri arasındaki güçlü kohezyon kuvveti nedeniyle oluşan yüksek yüzey gerilimine sahiptir. Bu görülebilir bir etkidir , örneğin , küçük miktardaki su çözünmez bir yüzey üzerine (örn: polietilen) konduğunda , su , diğer madde ile beraber düşene dek kalacaktır. Bu kuvvetin kaynağı temel olarak su moleküllerini bir arada tutan moleküller arası çekici kuvvetlerdir(Hidrojen bağlarıdır). Suyun içinde olan moleküller her yönden komşu moleküllerle kuşatıldıkları için , üzerlerine etkiyen toplam kuvvet sıfırdır. Buna karşın , yüzeydeki moleküllerin sadece bir tarafı diğer su molekülleriyle çevrili olduğu için , bunlar içeriye doğru net bir kuvvetle çekilirler. Bu durum yüzeyde bir gerilme oluşturup yüzeyin minimum olmasını sağlar. Hacimleri eşit birçok geometrik şekil içinde yüzey alanı en az olan küredir. Su damlalarının küresel bir şekil alması da yüzey geriliminin en az yüzey oluşturacak şekilde molekülleri hareket ettirmesidir. o o Hava-sıvı=>Adezyon: moleküllerin cinsi farklı Sıvı-sıvı =>Kohezyon: moleküllerin cinsi aynı Kılcal hareket Kılcal hareket , suyun çok dar (kılcal) bir boru/kanalda yerçekimi kuvvetine karşı hareketini ifade eder. Bu hareket oluşur , çünkü su boru/kanalın yüzeyine yapışır ve daha sonra boru/kanala yapışan su , kohezyon kuvveti sayesinde üzerinden daha fazla suyun geçmesini sağlar. İşlem , yerçekimi adezyon kuvvetini yenecek kadar su boru/kanaldan yukarı geçinceye dek tekrarlanır. Bu olayı doğada da görmek mümkündür. Örneğin ağaçların kılcal damarlarında su en yüksek dallara kadar yerçekimine karşı hareket edebilmektedir. 16 Şekil 4 su ve civanın sahip olduğu adezyon ve kohezyon küvetlerinin karşılaştırılması Su , yüksek erime ısısına sahiptir Erime ısısının yüksek olması suyun donmasını geciktirir; böylece biyolojik sistemler düşük sıcaklıklara dayanıklı olabilen özelliklerini kazanırlar. 1 gram buzu eritmek için 0 °C'de 80 kalori gerekir. Suyun Isınma (özgül) ısısı yüksektir. 1 gr suyun sıcaklığını 1 °C arttırmak için 1 kalori'lik enerji gereklidir. Bu özgül ısı , amonyak dışındaki tüm maddelerinkinden yüksektir. Böylece su sıcaklıklarda fazla artış olmadan daha fazla enerji depolayabilir ve böylece canlı sistemde sıcaklık ve metabolik olaylar daha kararlı olabilmektedir. Suyun gizli buharlaşma ısısı yüksektir. 100 °C'de 1 g suyu 1 g su buharı haline dönüştürmek için 539 kaloriye ihtiyaç vardır. Gizli buharlaşma ısısının yüksekliği canlı sisteminin izotermal olmasında en önemli katkıya sahiptir. Suyun gizli buharlaşma ısısı , H bağlarından dolayı yüksektir. 17 Donma noktasıyla en yoğun olduğu nokta farklıdır . Suyun basit fakat çevre açısından son derece önemli bir özelliği de suyun sıvı hali üzerinde batmadan yüzebilen , suyun katı hali olan buzdur. Bu katı faz , (sadece düşük sıcaklıklarda oluşabilen) hidrojen bağları arasındaki geometriden dolayı , sıvı haldeki su kadar yoğun değildir. Hemen hemen tüm diğer maddeler için , katı form sıvı formdan daha yoğundur. Standart atmosferik basınçtaki saf su , en yoğun halini 3.98 °C'de alır ve aşağı hareket eder , daha fazla soğuması halinde yoğunluğu azalır ve yukarı doğru yükselir. Şekil 5 Suyun sıcaklığa bağlı yoğunluk farkı Bu dönüşüm , derindeki suyun , derinde olmayan sudan daha sıcak kalmasına sebep olur , bu yüzden suyun büyük miktardaki alt bölümü 4 °C civarında sabit kalırken , buz öncelikle yüzeyde oluşmaya başlar ve daha sonra aşağı yayılır. Bu etkiden dolayı , göllerin yüzeyi buz ile kaplanır. Hemen hemen tüm diğer kimyasal maddelerin katı halleri , sıvı haline göre yoğun olduğundan dipten yukarı donmaya başlarlar. Suyun hacmi , bilinen tüm sıvıların aksine , belirli bir sıcaklığa (+4 °C'ye) düşene kadar azalır , daha sonra tekrar artmaya başlar. Donduğunda ise hacmi sıvı hale göre daha fazladır. Bu nedenle suyun katı hali , sıvı halinden daha hafiftir. Bu yüzden buz , suyun dibine batmayıp su üstünde yüzer. Suyun bu özelliği yaşamın kış aylarında ya da her zaman 18 soğuk olan bölgelerde sudaki yaşamın devam etmesine olanak tanır. Deniz , nehir ve göllerin üst kısmı donar , buz üst kısımda kaldığı için su içindeki canlılar yaşamlarını sürdürmeye devam edebilirler. Üçlü Noktası (saf haldeki sıvı su , buz ve su buharının dengede bulunduğu sıcaklık ve basınç kombinasyonu) Suyun üçlü noktası (saf haldeki sıvı su , buz ve su buharının dengede bulunduğu sıcaklık ve basınç kombinasyonu) , kelvin sıcaklık ölçü biriminin tanımlanması için kullanılır. Sonuç olarak , suyun üçlü nokta sıcaklığı , 273.16 Kelvin (0.01 °C) ve basıncı 611.73 Pascal'dır (0.0060373 ATM). Şekil 6 suyun farklı basınç ve sıcaklıkta durumu Elektriksel iletkenlik Genellikle yanlış bir kanı olarak , suyun çok güçlü bir elektrik iletken olduğu düşünülür ve elektrik akımının öldürücü etkilerini iletme riski bu popüler inanış ile açıklanır. Su içindeki tüm elektriksel özelliği sağlayan etkenler , suyun içinde çözülmüş olan karbondioksit ve mineral tuzların iyonlarıdır. Su , iki su molekülünün bir hidroksit anyonu ve bir hidronyum katyonu halini alması ile kendini iyonize eder , fakat bu 19 elektrik akımının yaptığı iş veya zararlı etkilerini taşımak için yeterli değildir. ("Saf" su içinde , hassas ölçüm cihazları , 0.055 µS gibi çok zayıf bir elektriksel iletkenlik değeri saptayabilirler.) Saf su , oksijen ve hidrojen gazları içinde de çözülmüş iyonlar olmadan elektroliz olabilir; bu çok yavaş bir süreçtir ve bu şekilde çok küçük bir akım iletilir. (Elektroliz , elektrik akımı yardımıyla , bir sıvı içinde çözünmüş kimyasal bileşiklerin ayrıştırılması işlemine denir.) Suyun halleri Su yerkürede değişik hallerde bulunur: su buharı , (bulutlar) , su (denizler , göller) , buz (kar , dolu , buzullar) gibi. Su sürekli olarak su döngüsü olarak bilinen döngü içinde değişik fiziksel hallere dönüşür. Su , kendi içinde farklı maddelerin koku ve tadlarını barındırabilir. Bu nedenle , insan ve hayvanların , suyun içilebilirliğini anlamak için duyuları gelişmiştir. Kaynak suyu veya mineral su diye bilinen tat , aslında suyun içinde çözülmüş olan minerallerin tadıdır. Saf su (H2O) , tatsızdır. Bu yüzden , kaynak veya mineral suyunun saflığı diye bilinen şey , suyun içinde zararlı (toksik) maddeler , kir , toz veya mikrobik organizmalar olmadığını belirtir. Canlıdaki Suyun yeri ve önemi • • • • Tüm biyokimyasal Reaksiyonlar Sulu Ortamda Gerçekleşir İyi bir çözücüdür Hidrolazlar gibi enzimler için substrat Isı düzenleyicidir Yetişkin bir insan vücut ağırlığının %60-70'i (2/3'si) sudur. Bu oran yaşa , cinsiyete , kiloya bağlı olarak farklılık gösterir. Örneğin yeni doğan bebeklerin vücudundaki su oranı %75'dir. Yaşamın ilk 5 gününde %70'e inen su oranı , sonradan yavaş yavaş azalarak bir yaşın sonunda yetişkindeki su oranına yaklaşır. Erkeklerdeki su oranı kadınlara , şişmanlar zayıflara oranla daha fazladır. Yaş ilerledikçe de vücut suyunda azalma görülür. Su besinler ve içeceklerle de sindirim yoluyla vücuda alınır. Vücuda alınan su sindirim sisteminde emildikten sonra kana geçer. Kan dolaşımı ile vücuda dağılır ve kılcal damarlardan çıkarak 20 doku sıvısını oluşturur. Hücre içinde bazı kimyasal reaksiyonlara katıldıktan sonra tekrar hücre dışına çıkar ve tekrar doku sıvısına dönüşür. Dokulardan kan dolaşımına katılır. Kan dolaşımı aracılığı ile böbreklere gelerek önemli bir kısmı idrar olarak vücut dışına atılır. Diğer bir kısmı ise deri , solunum ve sindirim sistemi vasıtasıyla kullanılıp vücuttan atılır. Yetişkin bir insanın günlük su ihtiyacı 2500-2600 ml kadardır. Suyun vücuda alımı ve atılımı bir denge içinde oluşur. Vücutta normal sıvı hacminin korunması için günlük sıvı alımının günlük sıvı kaybına eşit olması gerekir. Bu denge bozulduğunda hastalıklar ortaya çıkar. Yemek yemeden aylarca yaşanabilir , ancak susuz sadece birkaç hafta dayanılabilir. İnsan vücudunda su dengesini düzenleyen (regüle eden) merkezler ve sistemler mevcuttur. Vücuda su alımı (Hidrasyon) : Vücuda besinlerle (1000 ml) ve içeceklerle (1200 ml) ağız yoluyla su alımına ekzojen su kazanımı denir. Bir de vücudumuzda hücre metabolizması esnasında meydana gelen kimyasal reaksiyonlar sonucu oksidasyon ürünü olarak 300 ml kadar su açığa çıkar. Vücutta bu şekilde su açığa çıkmasına endojen su kazanımı denir. Vücuttan su kaybı Dehidrasyon : Vücuda alınan su , idrarla böbreklerden (1500 ml kadarı) , solunum havasıyla akakciğerden (500 ml kadarı) , terleme yolu ile deriden (500 ml kadarı) ve gaita ile bağırsaklardan (100 ml kadarı) vücut dışına atılır. • • • • • • • • • • %1: Susuzluk hissi , ısı düzeninin bozulması , performans azalması , %3: Vücut ısı düzenin iyice bozulması , aşırı susuzluk hissi , %4: Fiziksel performansın %20-30 düşmesi , %5: Baş ağrısı , yorgunluk , %6: Halsizlik , titreme , %7: Fiziksel aktivite sürerse bayılma , %10: Bilinç kaybı , %11: Vücut dirençsizliği , olası ölüm , %12: %97 oranında ölüm , %15: %100 ölüm. 21 Suyun vücuttaki görevleri 1. Hücrelerin ihtiyacı olan maddeleri hücreye taşımak , 2. Hücrelerin fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için gerekli olan katı maddelerin çözünmesini sağlamak , 3. Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucu oluşan atık maddeleri boşaltım organlarına (böbrek , akciğer , deri , sindirim kanalı) taşıyarak vücut dışına atılımını sağlamak , 4. Vücut ısısını dengede tutmak , 5. Kanın hacmini dengelemek , 6. Besinlerin sindirimine yardımcı olmak , 7. Beyin , omurilik gibi bazı organları dış etkenlerden korumak , suyun görevleridir. 8. Suyun ısı kapasitesinin yüksek oluşu vücut ısısının ayarlanmasını sağlar. 9. Buharlaşma entalpisinin yüksek oluşu nedeniyle vücuttaki fazla ısı terleme ve buharlaşma ile dışarı atılır.Vücut ısısı dengelenir. Buharlaşma ısısı yüksek olduğu için su kaybı az olur. Vücuttaki suyun %20 sinin kaybı hayati tehlikeye neden olur. 10. Suyun sıvı halinin yoğunluğu katı halinin yoğunluğundan fazladır. Bu sayede su üstten donmaya başlar. Bu da suda yaşayan canlılar için hayati önem sağlar..Bu maddede açıklamam gereken bi konu var; su üstten donduğu için su dışındaki düşük ısıdan su daha çok etkilenmez.. Yani su yüzeyindeki buz tabakası , suyu yorgan gibi örttüğünden dışarıda su -15 derecelerdeyken bile su o kadar soğumaz. 11. Su donarken dışarı ısı vererek izolasyon görevi yapar. 12. Su , vücuttaki boşluklara pasif difüzyonla geçer ve basınçla dengeyi sağlar. Vücuda alınan besinlerin bir kısmının çözülmesini sağlayarak sindirimi kolaylaştırır. Ayrıca suda bazı vitaminler çözünür , bunlar da metabolizmanın düzenlenmesinde yardımcıdır. 13. Vücutta iyonize olarak asit- baz dengesinin korunmasında rol oynar.Besin maddelerinin ve oksijenin hücrelere taşınmasını ve biyokimyasal reaksiyon ürünlerinin dışarı atılması için taşıyıcı olarak görev yapar 22 Bu bölüm için Power point sunumu adresi: Bölüm 3 Göl ve Akarsular Lotik ve lentik ekoloji ve kommuinite yapısı hakkında Belli bir havzayı kapsayan , deniz ile baglantısı olmayan durgun su kütlesine göl denir.-Durgun sulara lentik sistemler adı da verilir.-Belirli bir yönde akan su kütlesine akarsu veya lotik sistemler denir. Göller Tipleri 1. Tektonik Göller: 2. Volkanik Göller 3. Alüvyon Set Gölleri ve Lagünler: 4. Buzul Göller 5. Çöküntü Göller Tektonik Göller:Yeryüzü hareketleri esnasında olusan çukurluklarda suların birikmesiyle olusur. (Dar Derin Uzun) Beysehir , manyas kus cenneti , Egirdir , Sapanca. Volkanik Göller:Sönmüs yanardag kreterlerinin lavlarla kaplanması sonucu suların birikmesiyle olusur. Örnegin van gölü nemrut kreter gölü. Alüvyon Set Gölleri ve Lagünler:Böle göller nehir ve denizlerin biriktirdiği alüvyonlar ile olusur. Bafa , Eymir , Tortum , Abant , K.çekmece. Buzul Göller: Jeolojik devirlerde buzulların hareketleri sonucu vadinin kazınarak derinlesmesiyle olusur. Dogu Karadeniz , Hakkari Dagları Çöküntü Göller: Kalkerli bölgelerde nehir yatagı veya vadilerde çöküntü sonucu olusur. Yapay Göller: Sulama içme suyu saglama elektrik enerjisi üretme amaçlar ile baraj gölleri olusturulur. Göllerin Morfolojik Yapısı Göller denize akma egilimindedir. Gölleri akısının olup olmadıgına göre ikiye ayırabiliriz. Açık göl ve kapalı göl. Açık Göl: Gölün akarsu veya dip sızıntısı ile su kaybetmesi. 23 Kapalı Göl: Ancak buharlasma ile su kaybı. Şekil 7 gölde ısı tapakalaşması Bir gölün morfolojisi havzası ile bağlantılıdır. Havza fonkisyonu : a) Boyutu: havza boyutunda artış ile taşmayan su hacmi oranı artar. b) Şekli: Uzun ve dar su havzaları , kare su havzalarının , daha düşük akış-oranlarına neden olur. c) Arazi-eğim: Eğim ve arazi kullanımı bir gölün morfolojisi üzerinde büyük etkileri vardır. Eğim ne kadar büyük olursa suyunun akış hızı o kadar artar.. d) Drenaj deseni: bir alanın Drenaj deseni seyrine bağlıdır. akarsu ve kolları e) Toprak ve jeoloji: havzanın toprak ve jeoloji da toprağa sızan su miktarını belirler. f) Bitkisel örtü :Havzanın vejetasyonu sızma oranlarını , erozyon , sediment üretimi ve evapotranspirasyon oranı tipi ve kalitesi belirler. Yoğun bitki örtüsü erozyonu azaltır. g) Yağış: Tutar ve yağış doğası ve oranını bir gölün morfolojisi belirleyen önemli bir faktördür. Yıl boyunca eşit dağıtılmış yağış ani keskin mevsimsel olmasına göre göl üzerinde farklı bir etkisi vardır. 24 Akarsuların yapısı Yaşama boyunca bir akarsular üç döneme ayrılır bunlarda gençlik dönemi, olgunluk ve yaşlılık dönemidir Gençlik Dönemi: Akarsuyun kaynağında başlar Olgunluk Dönemi: Bu dönemin özelliği olan ılımlı bir eğime karşın, akarsuyun su hacmi artmıştır. Yaşlılık Dönemi: Bir akarsu vadisinin yaşlılık dönemi, akarsu yataya yakın, eğimli bir ova üzerinde aktığı zaman meydana gelir. Bu şekilde erozyon azalır, ancak gelişmenin bu döneminde akarsular, önceden aşındırma sonucu meydana gelen bol miktarda tortuyu da beraberlerinde taşırlar. Yaşlılık döneminde akarsuların hacmi arttığından, sık sık yataklarından taşarlar. Akarsuların taşıp sular altında bıraktıkları ovalara sel ovaları adı verilir. Şekil 8 Her taşma sonunda toprağın üzeri verimli bir örtüyle kaplanır, bu nedenle sel ovaları dünyanın en iyi çiftlik alanlarıdır. Bazı akarsular, biriktirilmiş tortulardan oluşan deltalar’da son bulur. Deniz akıntıları genellikle bu tortuları uzaklara sürükler. Bu tortuların bir kısmı deniz yatağında yerleşerek balçığı oluşturur. Yenileşen Akarsular Herhangi bir engelle olmasaydı akarsular, üzerinde aktıkları yeryüzü şekillerini düz ovalara dönüştürünceye dek aşındırırlardı. Bazan jeolojik hareketler sonunda, nehirlerin üzerinde aktıkları kara parçaları yükselir yada deniz seviyesi alçalır. Bu olaylar akarsuların eğimi artırır. Jeologlar, bu tür akarsulara yenilenen akarsular adını verirler. 25 Şekil 9 26 Bentozun boyuta göre sınıflandırması Nehir ekosistemlerinde bentik makro omurgasızları madde ve enerji akışının düzenleyenmesi besin ağlarının oluşturulması önemli ekolojik görevleri vardır. Sucul ekosistemlerde enerji ve besin akışı arasındaki bu bağlantıda bentik organizmalar kilit rol oynar. Örneğin , omurgasız miktarı ve çeşitliğinde az bir miktarda artış besin maddelerinin birkaç yıl boyunca bir nehir , biyokütle bolluğu ve artışlar sonuçlanır. Sırayla bu makroinvertebrat toplum yapısı ve önemsiz değişiklik ile balık yerli türler için artan gıda kaynaklarının sonuçlandı trofik yollar. bentik bölgeler ölü akışı etkilenir çünkü ek olarak , organik madde , çalışmalar üzerinde yapılmıştır dere ve nehir suyu akışları ve bentik bölge üzerinde ortaya çıkan etkileri arasındaki ilişki. Düşük akış olayları bentik gelen besin taşınmasında sınırlama göstermek yüzeylerde gıda ağları ve alt tabaka içine besin kaynaklarının yok olmasına neden bentik makroinvertebrat biyokütle , bir düşüşe neden olmuştur. Şekil 10 sudaki canlı larıın ekolojik grupları 27 Bentik sistem sucul ekosistemlerde enerji düzenler Çünkü , çalışmalar iyi ekosistemi anlamak için bentik bölgenin mekanizmaları yapılmıştır. Bentik Diatomlar , Avrupa Birliği'nin tarafından kullanılan Su Çerçeve Direktifi İngiltere'de göllerin ekolojik durumunu tespit ekolojik kalite oranları kurmak için araştırma başlayarak bentik toplulukları üzerinde yapılıyor onlar olarak kullanılabilir. Sucul ekosistemler Sağlıklığı konusunda öenmli bir göstergedir. Kentleşmiş kıyı bölgelerinde bentik toplulukları bakir bölgelerde bentik toplulukları için işlevsel olarak eşdeğer değildir. Ekolojistler arasındaki ilişkiyi anlamak için çalışıyorsunuz heterojenite ve bakımını biyolojik çeşitlilik sucul ekosistemlerde. Bentik alg kısa vadeli değişiklikler ve akarsularda heterojen koşullara toplum yanıtları incelemek için doğal olarak iyi bir konu olarak kullanılmıştır. Bentik içeren potansiyel mekanizmaları anlamak perifiton ve dere içinde heterojenite etkileri akışı ekosistemlerinin yapısı ve fonksiyonu daha iyi anlaşılmasını sağlayabilir. Bentik brüt birincil üretim biyoçeşitlilik noktaları sürdürülmesinde önemli olabilir kıyıdaş bölgeleri içinde Büyük göl ekosistemleri. Ancak , belirli ekosistemler içinde bentik habitatlar göreceli katkıları kötü araştırdı ve daha fazla araştırma gereklidir. Benthos organizmalar içinde özelikle omurgasız canlılar baskındır. Bu organizmalar balıklar için önemli bir besin kaynağıdır ve bunun yanında remineralizasyon ile organic maddelerin ekosisteme tekrar dönmesinde önemli rol oynar. Bentik faunanın büyük kısm çamur içini gömülen organzimalardan oluşur bu organizmalara , "Infauna" denir. 28 Şekil 11 Bentos (Tardent itibaren) tipik infaunal organizmaları gösteren tabanının Profili. a) Kıskaç (Balaniden) , b) Mavi midye ( Mytilus edulis ) , c) halkalı solcan Lanice conchilega , d) halkalı Lagis koreni e) Salyangoz Littorina littorea f) rasor cisim ( Ensis americanus ) , g) , çift kabuklu Cardium h ) çift kabuklu Scrobicularia plana i) çift kabuklu Mya arenaria , k) Polychaet Arenicola Marina , I) halkalı Hediste diversicolor , m) , çift kabuklu Macoma balthica • infauna üç farklı boyutta sınıfa ayrılır: • Makro ve Meiofauna ve Mikroorganizmalar Makrofauna Makrofauna büyük organizmalradan (> 0 ,5 mm) polychaeta (Polychaeta) , kabuklular (Bivalvia) , salyangoz (Gastropoda) , amphipods (Amphipoda) ve derisidikenlileri(Echinodermata). Içerir. Son derece küçük organizmalar (> 63 <500 mm) meiofauna aittir. Bu fauna kumlu zeminii tercih eder. 29 Mikroorganizmalar Mikroorganzimalar protistler ve bakteriler vardır. epi veya megafauna (> 1 cm) deniz tabanının yüzeyine yaşayan organizmalar gibi denizyıldızlı , yüzme yengeçler ve anthozoan'da gibi büyük ve hareketlidir. İnfauna örneklemesi göl tabanına araştırmalarında farklı kepçe ve bagerlerle yapılır (Van Veen Kepçe , Kutu corer) ile gerçekleştirilir. Standart kepçe nicel veriler sağlamaktadır. Epifauna taraklardan veya 2 m ışın trol ile örneklenir. Bu dişliler geminin arkasında çekilir. Filenin morina sonu örgü boyutu yakaladı fauna boyutunu belirler. Birçok bentik organizmalar etrafında tarama görülen olanlar değil , gömülen canlılardır Çoğu bentik organizmalar omurgasız iki gruba bölünebilir. İki gruba: epifauna (hayvanlar üstünde veya ilişkili yaşayan sedimanlar , kayaların , taşların , kabukları , kazıkları , veya altbitki örtüsü. , gelgit ya da sığ Gelgit genellikle hayvanlar kumlu ya da çamurlu içinde konut bölgeleri) ve infauna (hayvanlar lagün Kat yüzey tabakaları). Epifauna bir tarafından örneklenen yüzeyinin bilinen bölgede bakarak , ve infauna tarafından örneklenen sediment çekirdeklerinden hayvan dışarı tarama. (Daha küçük bentik hayvanlar-tek-hücreli hayvanlar ve küçük omurgasızlar-vardır. Genellikle örneklenmiş değil , ama çoğu da vardır!) ve diğer grup epifauna (hayvanlar üstünde veya ilişkili , yaşayan sedimanlar , kayalarin , taşlarin , kabuklari , kaziklari , veya alt bitki örtüsü. , gelgit ya da siğ gelgit genellikle hayvanlar kumlu ya da çamurlu icinde konut bölgeleriinde) infauna (hayvanlar lagün kat yüzey tabakalari). epifauna bir tarafindan örneklenen yüzeyinin bilinen bölgede bakarak , infauna tarafindan örneklenen tortu hayvan dişari tarama çekirdeklerinden. (daha küçük bentik hayvanlar-tek-hücreli hayvanlar küçük omurgasizlar • Megafauna (-flora) • Makrofauna • Meiofauna • Interstitial organizmalar • Mikrofauna 30 >10 mm 10 – 0.1mm <0.1mm Şekil 12 Bentik organizma boyutları Bentik ekoloji Ana konular şunlardır: • • • • • • • Farklı zamansal ve mekansal ölçeklerde epifaunal biyoçeşitlilik belirlenmesi Dip ve epifauna araştırılması. Bentiğin yapısı ve bentik toplulukların foksiyonal çeşitlilik , çevresel faktörler ve gıda kullanılabilirliği rolü Farklı bentik boyutu sınıflar arasındaki ilişkiler Bentik besin ağları Bentik tür dağılım modellemesi Bentik topluluklar üzerindeki antropojenik etkiler 31 Bu bölüm için Power point sunumu adresi: Bölüm 4 Bentoz kavramı Bentik ve bentoz hakkında bilgi verilmiştir. Bentoz kısaca , "alt" anlamına gelir. Bentos yunanca kaynaklıdır. Bentos özelikle denizlerden biyokütlenin büyük bir kısmını oluşturur. Biyokitle , belirli bir zamanda , belirli bir anda , birim alandaki bütün canlı malzemenin ağırlığıdır. Benthos içinde , üzerinde yaşayan organizmalar , dip kısımda bentik bölge olarak bilinen yerde veya yakınında yaşarlar. Bnetikte en önemli fiziksel parametrelerden biri derinliktir Derin su basıncına adapte olan birçok organizma üst su sütunu kısımlarında yaşayamaz. Basınç farkı su derinliği her 10 metre için yaklaşık olarak 1 atm artar. Işık diğer önemli bir parametre olarak bentik bölgede özelikle denizlerde çok sınırlıdır yada yoktur bu nedenle bentik organzimalar enerjileri üstündeki su sütunlarında ölen organizimalarınmalardan sağlarlar. Bu ölü ve çürüyen madde bentik bölgeye sürdürmektedir ve bu yola bentik gıda besin bulur. Bu yolla bentik kısımda yaşayan organizmalar temizleyici veya detritivores olarak çalışır. 32 Şekil 13 Göllerde ve denizlerde taban ya da dip tabakalar Dünyadaki tatlı sular da dikey ve yatay tabakalaşma gösterirler ancak daha küçük , daha sığ ve tuzsuz olmaları nedeni ile okyanuslardan ekolojik anlamda oldukça farklıdırlar. Göllerde çevre üzerinde en önemli olan faktör sıcaklıktır. Düşen sıcaklık ile daha yoğunlaşan okyanusların aksine tatlı sular en yoğun hallerine 4°C’da ulaşırlar. Dünyanın ılıman bölgelerinde bulunan göller ilkbahar ve yaz dönemlerinde ısındığında sıcak olan su yukarıda kalırken daha serin ve yoğun olan su aşağıda kalır. Bu iki hat arasında sınırlı miktarda dönüşüm olur. Sıcaklığın değişimi ile birlikte bu iki tabaka da karışır. Tropikal göller yılda tek bir döngü geçirdiğinden görece daha kararlıdır. Bu tip göller eğer yeterince derin ise dip bölümleri anaerobiktir. Nehir ve dereler gibi tatlı su kaynaklarının denizlere karışması birdenbire olmaz. Her iki ekolojik ortamın birleştiği alanlar tuzluluğun normal denizden az olduğu sular ile karakterize edilebilecek olan estuarinlerdir. Estuarinler deltalar , kıyı şeritleri ile parmak biçimli deniz girintileri ile tanınırlar. Bu bölgeler genellikle gelgitlerden çok etkilenirler. Açık okyanuslarda yaşayan canlıların çoğu stenohalindir ve tuzluluğun azaldığı yerlerde yaşayamaz. Bu nedenle 33 düşük ve değişken tuzluluğa sahip estuarin alanlarda genellikle euryhalin deniz canlıları ile tuzluluğa dirençli bazı tatlı su organizmaları bulunabilir. Bu faunada ayrıca sadece estuarinlerde bulunan ve başka hiçbir yerde yaşayamayan bazı türler de mevcuttur. Ilıman bölgelerde ve tropiklerde de çok özel yapıda farklı estuarinler bulunur. Bunların bazılarında açık kökler (pneumatoforlar) vardır ve bu alanlarda çok farklı bir omurgasız faunası gelişmiştir. Göllerdeki Zonasyon Bir göl onu oluşturan göl aynası ve dip kısmından meydana gelir. Benzer olarak nehir ve daha küçük akarsularda su kitlesi ve dip kısımda materyalden meydana gelir. Göller ekolojik özellikleri bakımından Bentik ve Limnetik (Pelajik) olmak üzere iki kısma ayrılırlar. Bentik bölge kıyı çizgisinden gölün en derin bölgesine kadar tüm dipleri içerir. Limnetik bölge ise göl çukurunu dolduran ve bentik bölgeyi örten su kütlesinden oluşmuştur. Şekil 14 34 Bentik Zon Göl ve nehirlerde farklı yapıda olsada bentik zon tüm Tatlısu sistemlerinde bulunur. Bu zonda yaşayan canlılar farklı yapıların üzerinde tutunarak sabit kalırlar. Bentik bölge derinlik ve içerdiği bitki türlerine göre 4 bölüme ayrılır. o Supralittoral zon: Gölün su dışında kalan sahil kısmı , o Littoral zon: 10 m. derinliğe kadar olan bitkili dip kısım o Sublittoral zon: 10 m. den itibaren bitkilerin ortadan kalktığı bölgeye kadar olan dip kısım. o Derin zon: Bitkisiz derin kısımlar. Şekil 15 Bentik bölge akarsu veya tatlı su sisteminin sediment yüzeyi, hemen üstündeki su ve bazı alt yüzey katmanları içerir. 35 Şekil 16 Bentos:Göllerin kıyı çizgisinden itibaren en derin yerine kadar olan tüm göl tabanında yaşayan organizmalar Burada bulunan canlılar bulunma yerleri göre 1-Rhizomenon bitkiler üzerinde yapışanlar 2-Biotekton(taşların yüzeyini örten organizmalar; Cladophara) 3-Perifiton(sucul bitkiler üzerinde yaşayan epilitik algler ve mollusklar) 4-Psammon(kumlu zeminde yaşayan organizmalar) 5-Tallus(meyil bölgesi , mavi-yeşil alg bulunur) 6-Profundal(derin bölge) 36 Şekil 17 Göldeki zonlar Epilitik: Taşlar üzerine yapışanlar. Epifitik: Sucul bitkiler üzerine yapışanlar. Epizoik: Hayvanlar üzerinede. Epipelik: Sediment üzerinde. Epipsammik: Kumun içine veya üzerine . Limnetik Zon Su aynası(su kütlesinde) meydana gelir. Gölün su kütkesi kısmıdır. Dikey yöndeki sıcaklık farklılaşmalarına göre 3 tabakaya ayrılır. Bu bölgede yaşayan organizmalar ekolojik özelliklerine göre farlı gruba ayrılırlar; Plankton: Pasif olarak yer değiştiren organizmalara verilen addır. Göllerde yaşayan formlara algler , protozoonlar , rotiferler ve krustaseler (Cladocera , Copepoda , Ostracoda) verilebilir. Nekton: Aktif olarak yer değiştirebilen organizmalardır. Özellikle çeşitli balık türleri ile temsil edilmişlerdir. Nöston: Yaşamlarını gölün zemin kısmında sürdüren organizmalardır. Bu faunanın çoğunluğunu çeşitli böcek grupları (Veliidae , Gerridae , Gyrinidae) oluşturur. Plöston: göl yüzeyinden rüzgar etkisiyle yer değiştirebilen organizmalar. Göl Zemini Zonasyonu Epilittoral; su seviyesi üzerinde olup su serpintilerinden etkilenmez. 37 Supralittoral; su seviyesi üzerinde olup su serpintilerinden etkilenir. Eulittoral; mevsimsel su değişimlerinden etkilenir , dalgaların etkisindedir.Üst infralittoral; su üstü köklü bitkiler bulunur. Orta infralittoral; yüzen yapraklı köklü bitkiler bulunur. Alt infralittoral; su altı köklü bitkiler bulunur. Littoriprofundal; geçiş zonu , fotosentetik formlar eğer mevcut ise genellikle dağılmıştır. Profundal; bitkisiz , ince çıplak çamur Abissal zon; 600 mt üzerindeki derinlikler içinLittoral zon; suyun kara ile birleştiği kısımdan köklü su bitkilerinin kaybolduğu derinliğe kadar olan bölge.Littoral zonda bitkiler iyi gelişir fazla miktarda ışık var. Bentik canlılar çevresel faktörlerin etkisiyle derinliğe bağlı olarak bazı yerleşme düzenleri gösteriler. Buna göre bentik canlıların dipteki dağılışları aşağıdaki bölgeler içinde incelenir: Littoral bölge: Sahil çizgisinden 200 metre derinliğe kadar devam eden bentikbölgeye littoral zon (bölge) adı verilir. Bu bölgede yoğun olarak bitkisel canlılara rastlanır. Çünkü ışığın sudaki yoğunluğu bu bölgede bitki gelişimine elverişlidir. Littoral zon kendi içinde şu kısımlarda incelenir; • Supralittoral zon: Genellikle su dışında kalan bölgedir. • Mediolittoral zon: Periyodik olarak suya girip çıkan bölgedir. • İnfralittoral zon: Sahil çizgisinden 40 metre derinliğe kadar olan bölgedir. • Sirkolittoral zon: 40–200 metre derinlikler arasında kalan dip bölgesidir. Derin deniz bölgesi: Bu bölgede bitkisel canlılar yoktur. Bu bölgede kendi içinde şu bölgelere ayrılır: • Batial zon: 200–3000 metre derinliklerdeki dip bölgesi. • Abissal zon: 3000–7000 metre arası derinliklerdeki dip bölgesi. • Hadal zon: 7000 metreden daha derinlerdeki dip bölgesi. Bentik Organizma Toplama Araç ve Yöntemleri Daha önceden de belirttiğimiz gibi , bentik bölge sahilden en derin bölgelere kadar uzanan dibi içerir. Canlıların yaşadığı zeminlerin yapısı çok değişken olduğu için toplama yöntemi de buna göre değişir. Bentik canlıların toplanması iki bölümde incelenir. 38 Sahilden Toplama Sahilde toplama yapacak araştırmacı bölgeye gelmeden önce neler yapacağını ve hangi canlıları nerelerde bulacağını bilmelidir. Sahildeki toplamalar zemin yapısına göre iki kısımda ele alınır; Kayalık Sahilde Toplama Bu tip yüzeylerde az sayıda gereçle yapılabilir. Bunun için şu malzemelere ihtiyaç vardır. Plastik küvet , plastik torba , plastik tüp , bıçak , büyüteç , kalın kaplı ve sudan etkilenmeyen bir defter , pens , kalem ve etiket. Araştırma sahasından mümkün olduğu kadar fazla örnek toplamak için sahanın iyice gözden geçirilmesi gerekir. İlk olarak supralittoral bölgede bulunan taş , kaya , ve bitki artıkları kaldırılarak altlarına gizlenmiş olan canlılar toplanır. Sonra da mediolittorale inilerek buradaki kayaların alt ve üst taraflarındaki canlılar toplanır. Ardından da infralittoral bölgenin ulaşılabilen yerlerinden örnekleme yapılır. Bu bölgede bolca bulunan ve deniz hayvanlarına sığınak oluşturan üzeri yosunlarla örtülü kayalar sahile çıkarılır ve üzerinde bulunan canlılar dikkatlice toplanır. Kumluk ve Çamurlu Sahillere Toplama Bu tip zeminlerde canlılar genelde kum veya çamur içine saklanmışlardır. Bu zeminlerde çalışırken yukarıda belirtilen araçların yanı sıra kürek , kepçe , boru ve elek bulundurulmalıdır. Bu tip zeminlerde önce supralittoral sonra mediolittoral ve en sonrada infralittoral bölgelerden örnekler alınmalıdır. Örnekler kum ya da çamur içinde gizlenmiş olabileceği için boru ya da kürek yardımıyla zeminin altına inilmeli ve oradan alınan örnekler sahile çıkarılarak yıkanmalı ve elenmelidir. Bu çalışmalar yapılırken toplanan canlıların zedelenmemsi çok önemlidir. Şekil 18 39 Büyük göllerde bentik toplama Geniş , büyük göllerde bentik canlıları toplarken bim trol , drej ve kepçeler (Grap) kullanılır. Bentik bölgeden örnek almada en çok kullanılan alet Petersen graptır. Bu alet esas olarak bir çift metal çeneden oluşmuştur. Dibe iniş esnasında bu çeneler açıktır. Dibe değer değmez yalı mekanizması sayesinde kalır ve 1 dm2 içindeki tüm dip malzemesiyle canlıları alır. Bunun ardından güverteye alınan örnekte bulunan canlılar özenle ayrılır ve 1 m2 ye düşen bireyler ayrılır , sınıflandırılır ve bunlarla ilgili tablolar oluşturulur. Şekil 19 Bentik hayvanlar arasındaki karmasık iliskiler konusundaki çalısmalar , büyük ölçüde göller ve akarsulardaki türlerin , çevresel degiskenlerle iliskili olarak tanımına ve dagılımına odaklanmıstır. Her ne kadar bu gibi incelemeler toplulukların ilk degerlendirmeleri için gerekli olsa da , düzenleyici çevresel degiskenlerin fizyolojik kökenli deneysel incelemeleri , planktonik topluluklar arasındaki çalışmalarda kullanıldıgı kadar bentik topluluklar arasında kullanılmamıstır. Göllerde , bentik faunanın populasyon , verimlilik ve beslenme iliskileri az anlasılabilmistir; akarsularda biraz daha iyi bilinmektedir. Göl ve akarsulardaki çesitli faunanın dagılımı , beslenme , gelisme ve üremeleri için farklı gereksinimlerinin olması sonucu , son derece heterojendir. Bu gereksinimler büyük ölçüde , oksijen içerigindeki degisimler ve besin için gereken canlı ya da ölü organik madde girdisi gibi , yasam ortamlarındaki degisimlerden ve mevsimsel su artıslarından etkilenir. Bentik organizmalar ya bu degisikliklerin üstesinden gelebilecek uyumsal mekanizmalara sahiptirler ve uygun kosulları beklemek için duragan evreye girererler , ya da ölürler. Bentik canlıların dagılımları , gelisimleri , 40 verimlilikleri ve üreme potansiyelleri çevresel parametre degisikliklerine karsı uyum yeteneklerine baglıdır. Bentik hayvan topluluklarının etkin olarak incelenmesinde bazı temel sorunlar vardır. Bunlardan birincisi , sayılarının belirlenmesine yönelik örnek alma zorlugudur. Yasama ortamlarındaki heterojen yapı , organizmalar ve dipteki yasam ortamlarına baglı islemlere göre çok tekrarlamalı örneklemeler gerektiren , parçalı , rastlantısal olmayan bir dagılıma neden olur. Organizmaları yasadıkları ortamla beraber toplayan bentik kepçeleri ve tarakları ile yapılan örneklemelerde , organizmaların ayrılması gerekmektedir. Uzman olmayanlar için birçok hayvan grubunun taksonomisi karmasıktır; bazı gruplar halen tam olarak tanımlanamamıstır. Özellikle böcekler arasında , belli grupların popülasyonlarının üyelerinin iç ve dıs göçleri , çok daha etkin örnekleme yöntemleri gerektirmektedir. Bütün bu sorunlara ragmen , bazı populasyonların dikkatli ve ayrıntılı incelenmesi bentik hayvan toplulukları içerisindeki çevresel ve biotik iliskileri anlamamıza olanak tanır. Bentik hayvanlar son derece çesitlidir ve protozoalardan büyük makroomurgasızlar ve omurgalılara kadar neredeyse tüm subelerle temsil edilirler. Bu gerçek , heterojen habitat , beslenme , gelisme , üreme , ölüm ve davranış özellikleri ile birlesince bu hayvanların bütünsel ve fonksiyonel bir yaklasımla ele alınmalarını son derece zorlastırmaktadır. Bir su sisteminde dipten örnek alma gereksinimleri çok farklıdır. Tüm amaçlara hitap edebilecek nitelikte bir örnekleyici bulunmamaktadır. Çalısmanın amacına , zeminin yapısına , çalısma programına göre örnekleyiciler seçilmelidir. Bentik örnekler için çalısmanın amacı göz önüne alınarak örnek alınmalıdır. Zeminin özelligi yani hangi tip materyalden olustugu göz önüne alınmalıdır. Ayrıca zeminin uniformluk derecesi de göz önüne alınarak örnekleme yapılmalıdır. Yapılacak analizin türüne göre örnek alınmalıdır. Bentik omurgasızların örneklenmesi amacıya gelistirilmis bir çok alet yapılmıstır. Bunların isleyis biçimleri(kurulma mekanizmaları ve kapanma düzenekleri) ve kullanıldıgı yerler değişiklik gösterebilmektedir. Bunlardan; Ekman Kepçesi Yumusak zeminli ortamlarda kullanılır , sert zeminlerde işlevsel degildir. Diger kepçelere göre daha hafif olup yanlara açılan ve üst kısımdaki kancaya kapakaların takılarak yay sistemi ile kurulur. Zemine oturduktan sonda üst kısımdan gönderilen bir messanger yardımı ile kaklar kancalardan kurtularak kapanır. Akarsuyun her bölgesine ulaşmanın mümkün olmadığı daha derin sularda istasyon yakınında köprü vb. yapıların olması durumunda köprünün üzerinden ekman kepçesi 41 kullanılarak örnekler toplanır. Ekman kepçesinin kapanması sırasında araya sıkışan taşlardan dolayı tam kapanamaması ve bir kısım örneğin kaybının olması durumunda toplanan o örnekler geri bırakılır ve örnekleme başka noktada tekrarlanır. Şekil 20 Ekman kepçesi Peterson kepçesi Kumlu , çakıllı , balçıklı ve sert zeminlerin tümünden örnekleme almak için kullanılır. 3stenilen büyüklükte ve agırlıkta yapılabilir , fakat genellikle bos agırlıgı 16 kg.’dır. Daha sert zeminlerden örnekleme yapılacaksa aletin ağırlığı arttırılabilinir. Bu alette messanger sistemi yoktur. Bunun yerine , aletin üst kısmında birbirlerine çapraz olarak düzenlenmis çubuk ve bu çubuklardan birinin uçuna monte edilmis üst çubuk ve üst çubugu diger çapraz çubuga baglayan zincir mevcuttur. Çapraz çubuklardan zincir baglı olanının ucuna hareketli olan enine çubuk monte edilmistir. Üst çubugun alt ucunda yatay çubugun ucunun geçici olarak takılacagı bir çentik vardır. Yatay çubuk bu çentige takıldıgı zaman kepçe ipiyle askıya alınarak açık konuma gelir ve bu konumda vertical olarak zeminebırakılır. Alet hızla zemine çarpınca enine çubuk takıldıgı çentikten kurtulur ve alet kapanarak zemini tarar. Daha sonra alet yukarıya çekilerek örnek kayıga alınır. 42 Şekil 21 Peterson kepçesi Ponar Kepçesi Bu kepçe hemen hemen her türlü zeminden örnek almak için gelistirilmistir. Derin göllerden örnekleme yapmak için kullanılır. Peterson kepçesine benzerlik gösterse de boyutları, agırlıkları ve üst kısımlarının tamamen kaplı olmayıp elek sistemi ile düzenlenmesi ile tipiktir. Alınan bu dip materyalinin analizi için bir çok mekanik, kimyasal ve biyolojik yöntemlere uygun standart eleklere gereksinim duyulur. Bu amaçlar için kullanılan elekler dairesel olup , pirinçten yapılmıslardır. Genellikle birbirlerinin üzerlerine gelecek sekilde iç içe monte edilebilen bir düzenekleri vardır. Bu sistem çogunlukla 5’li elek sistemi ve en altta da genis bir kap içermektedir. En üstte en büyük por çapına sahip elek konur asagıya dogru gittikçe elek por çaplarında da bir azalma söz konusudur ve en altta da en düsük por çapındaki elek yer alır. Dipten alınan örnek en üstteki elek üzerine bosaltılır ve su ile seyreltilerek ve karıstırma islemi yaparak çamurun dagılması ve içerisindeki organizmaların kademeli elek sistemi içerisinde kendi boyutlarına uygun elek düzeneginde tutulması saglanır. Eleklerde kalan materyal pensler yardımı ile alınarak taksonomik gruplarına göre cam tüpler içerisine alınarak % 80’lik alkol içerisinde muhafaza edilirler. Dip kısımdaki kapta toplanan su bir kaç kez daha süzülerek islem tamamlanır. Bu gruba ait türlerin teşhisleri yapıldıktan sonra , her taksona ait organizma sayısı belirlenir ve 1 m2’deki organizma sayısı (n) belirlenmeye çalısılır. Bu islem için , kullanılan kepçenin agız açıklıgının alanı (a=cm2) , sayılan hayvan sayısı (O) , bir istasyondan alınarak sayımı yapılan hayvan sayısı (S) gibi parametreler kullanılarak asagıda formule göre hesaplanır. 43 Şekil 22 Polar kepçesi Örneklerin kayıt edilmesi Toplanan örnekler ağ açıklığı ile aynı açıklığa sahip (0 ,5-0 ,75 mm) elek kullanılarak kaba materyalden ayrılır. Bu şekilde hem laboratuvara taşınacak örnek hacmi azaltılır , hem de büyük taşların taşıma esnasında örneklere zarar vermesi önlenir. Örnekler arazide %70'lik etil alkole alınarak , ışık geçirmeyen polietilen saklama kaplarında muhafaza edilir. Laboratuvara götürülen örneklerden her istasyona ait her bir familya ayrı kaplarda , içinde istasyon ismi-koordinatları , arazi tarihi ve familyanın ismi olacak şekilde etiketlenir. Littoral zonun özellikleri; Işık , sıcaklık , dip yapısı , dalga littoral zonu + veya – şekilde etkiler. Yüksek bitkilerin limnolojik önemi; madensel tuzlar bu bitkiler aracılığıyla besin zincirne sokulmuş olurlar. Nitrat ve diğer madensel tuzlar bitkilerin gövdeleri ile emilir , bu nedenle çoğunun gelişmiş kökü yoktur. Sucul bitkiler birçok omurgasız için sığınak görevini görürler. Birçok omurgalı türüde sucul bitkileri beslenme , yumurtalar ve genç bireyleri saklama amaçlı kullanır. Sudaki marl ( çöken CaC03 ne MgCO3 ) oluşumuna katkı sağlar. Sudaki çözünmüş oksijen konsantrasyonunun artmasını sağlarlar. Zoobentoz:- Protozoa (tekhücreliler)- Porifera(süngerler) -Coelenterata hydralar) – Platyhelminthes (yassı kurtlar)-Nemathelminthes(yuvarlak kurtlar)-Bryozoa(yosun hayvancıkları) Annelida(segmentli kurtlar)Mollusca(yumşakcalar)-Arthropoda(eklem bacaklılar) Protozoonlar:Çoğu substratuma bağlanır ve özellikle aktif dekompozisyonların olduğu habitatlarda bol bulunurlar.Organik olarak 44 kirlenmiş derelere ve atık su arıtma tesislerinde siliat protozoonlardan önemli ölçüde yararlanılır.Çünkü bunlar çözünmüş ve partikül organik maddelerin anametabolik organizmaları olarak görev yaparlar. Bazıları aerobik bazıları anaerobiktir. Klorofil ağ taşıyanlar oksijensiz durumlara dayanabilir ancak bu ışık olduğu sürece mümkündür. Paramecium , euglena biyolojik ayrıştırma görevi yaparlar. 45 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 5 Bentik organizmalar Bentik organizma grupları hakkında bilgi verilmiştir. Bentik bölge , deniz ekosistemlerinde sahilden başlar , en derin çukurlara kadar olan tüm deniz dibini içeren bölgedir Şekil 23 Başlıca bentik organizmalar Bentoz en basit tanımı ile; omurgası olmayan , ½ mm’den büyük hayvan gruplarıdır. Kısaca “Bentos” olarak adlandırılırlar. Göller yaşayan bentik hayvanlar hem taksonomik ve ekolojik bir çok farklı topluluğu oluşturmaktadır. Bu formlar göl 46 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U zemininde yaşayan organizmaları kapsar. Aynı zamanda göllerin zemininde yaşayan bitki ve hayvan türlerini ihtiva eder. Mikrofauna Mikrofauna 0.2 mm'den az olan bentik organizmalar olarak adlandırılır. Plankton terimi , hareketsiz anlamına gelen 18.Yüzyıl sonu ve 19.yüzyıl başlarında yapılan araştırmalar göl ve ırmakların fiziksel özellikleri ile ilgili olmuştur. Daha sonra yapılan biyolojik makaleler 1869 yılında Forel’in yayınladığı Leman gölü dip faunası adlı kitabın yayınlandığı zaman da başlamıştır. 1888 de Avrupa ve kuzey Amerika’da yapılan limnolojik araştırmalarda farklı göl ve nehirlerin ilk sistematik karşılaştırması yapılmış ve fitoplankton , zooplanktonların populasyon dinamiği ölçülmüştür.Aynı zamanlarda tropikal Afrika göl ve nehirlerinde ilk limnolojik ölçümler yapılmıştır. Hem denizlerde hem de tatlı sularda serbest yüzen ya da suyun hareketi ile yer değiştiren mikroskobik canlılar bulunur. Bunlara genel olarak plankton adı verilir Plakton kelimesi yunanca “planktos” kelimesinden kaynaklanmış olup , ilk kez oseonoloji biliminde Victor Hensen tarafından kullanılmıştır. 1887 yılında Hensen planktonu suda yüzen her şey olarak tanımlamış , su içindeki canlı organizmalarla birlikte suda yüzen veya askıda olan cansız maddeleri de plankton kavramı içine almıştır. Günümüzde ise planktonun tanımı; su içinde yaşayan özel hareket organelleri olmayan veya olsa bile bu organelleri yer değiştirmede aktif olarak kullanamayan , ancak su hareketleri ile pasif olarak yer değiştirebilen organizmalar topluluğu olarak yapılmaktadır. Plankton çoğul bir ifadedir. Tekil olarak planktonik organizmaya plankter ya da planktont adı verilir. Planktonlar biyolojik özelliklerine göre fitoplankton ve zooplankton olmak üzere ikiye ayrılır. Planktonlar bitki (fitoplankton) ya da hayvan (zooplankton) formunda olabilirler. Fitoplanktonlar diatomlar , dinoflagellatlar , siyanobakteriler ve alglerden meydana gelirler. Denizel zooplanktonlar iki biçimde olabilir: Bunlar ya bütün ömürleri 47 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U boyunca planktondurlar (holoplankton) ya da daha sonra gelişecek olan larval formlardır ve bir süre sonra büyüyerek planktonluktan çıkarlar (meroplankton). Tatlı su planktonları sayıca daha azdırlar. Özellikle denizel planktonlar sucul besin ağının en önemli ve ilk ögelerinden birisidir. Tahmin edilebileceği gibi bu canlılar ışık , fosfatlar ve nitratlar gibi nütrient sorunu olmayan euphotic bölgede daha yoğundurlar. Gulfstream ve Sargossa Denizi gibi düşük prodüktiviteye sahip sular berrak ve mavi renkliyken planktonlar bakımından zengin sular yeşil ya da gridir. Zira planktonun az olduğu sularda ışık nispeten daha derinlere ulaşabilir ve mavi dalga boyu su molekülleri tarafından yansıtılır ancak planktonlar ve organik döküntüler sarı dalga boyunu yansıtmaktadırlar. Bu yansıma su moleküllerinin mavi yansıması ile birleşince ortaya yeşil ve gri renkler çıkar. Şekil 24 Fitoplankton Fitoplankton , hücrelerinde klorofil bulunan , basit yapıya sahip tek veya çok hücreli olabilen , çoğunluğu mikroskobik büyüklüklerde , boyutları birkaç mikron ile birkaç yüz mikron arasında değişen bitkisel organizmalardır. Ototrof (kendi beslek) olan bu canlılar , ışıkta fotosentez yolu ile karbondioksit ve inorganik maddelerden yüksek enerj , potansiyeline sahip organik bileşikleri yaparlar. Adeta protein üreten fabrikalardır (bioreaktör). Bu fonksiyonları nedeniyle fitoplanktonik canlılar iç sularda (göl , akarsu , lagün ve barajlarda) ve denizlerdeki hayvanların beslenmesinde çok önemli olup , sucul ortamda tüm üretimin temelidirler. Işığa bağımlı canlılar olan fitoplanktonik organizmalar , akuatik ortamda su tabakasının ışık alan üst kesimlerinde dağılım gösterirler. Fitoplanktonik organizmalar sularda primer su bitkileri olarak tanımlanan alglerin önemli bir bölümünü oluştururlar. 48 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 25 Tatlısularda bulunan fitoplanktonlar Zooplankton Zooplanktonik organizmalar , plankton grubunda alglerden (fitoplankton) sonra gelen klorofil ihtiva etmeyen , hayvansal orijinli organizmalardır. Balıkların başlıca besin kaynağıdırlar. Üç alt gruba ayrılır , bunlar; Rotifera , Cladocera (Crustacea) , Copepoda (Crustacea). Rotifera ismini ağza yakın sillerin belirgin tekerlek şeklinde dönmesi ve ritmik olarak çırpmasından almıştır. En küçük çok hücreli hayvanlardır. Tatlı sularında yaşayan zooplanktonlar son derece çeşitlidir ve neredeyse tüm filumlarının temsilcileri vardır. Zooplankton hareketin sınırlı yetkilerle donatılmış suda asılı hayvan bulunmaktadır. Fitoplankton gibi çoğunlukla su daha yoğun olduğu ve sürekli düşük derinliklerine yerçekimi tarafından batarlar. Hareketin sınırlı yetkilere sahip askıya zooplankton ve bağımsız türbülans-ikincisinin yüzme yeteneğine sahip hayvanlar arasında ayrım genellikle diffüzNektonolarak adlandırılır. Protozoa , rotifer ve Crustacea iki alt sınıfları , kopepodlar ve kopepodları: Tatlısu zooplankton dört büyük hayvanların gruplar hakim olur. Şekil 26 Daphia Cladocera takımı Crustacea alt şubesi ve Branchiopoda sınıfına aittir. 0.3-3 mm büyüklüklerinde oldukça küçük mikroskobik canlılardır. Büyük çoğunluğu tatlısularda yayılış gösterir (Şekil 2.2). 49 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Daphnia’ nın (Cladocera) A. Genel yapısı ,B. Efipium (Barnes 1974) 1. ikinci anten , 2. bileşik göz , 3. kas , 4. nauplius gözü , 5. birinci anten , 6. ağız , 7. mandibul , 8. birinci toraks bacağı , 9. süzücü setalar , 10. karapaks , 11. postabdominal tırnak , 12. anüs , 13. postabdomen , 14. kalp , 15. ovaryum , 16. embriyo , 17. kuluçka kesesi , 18. abdominal çıkıntılar , 19. kaudal spin Şekil 27 50 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 28 Cladocera 51 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Copepoda Crustacea’nin tatlısu , acısu ve deniz ortamlarında oldukça yaygın ve ekolojik olarak önemli olan bir sınıfını oluşturmaktadır. Boyları 2 mm’den küçük olup denizlerde 10000’den fazla türü vardır(Şekil 35). Şekil 29 A. Cyclopoida , B. Calanoida (Copepoda)’nın genel yapısı (Barnes 1974) 1. birinci anten , 2. göz , 3. ikinci anten , 4. mandibul , 5. birinci maksil , 6. ikinci maksil , 7. maksilliped , 8. sefalotoraks , 9. toraks , 10. toraks bacakları , 11. genital segment , 12. yumurta kesesi , 13. anal segment , 14. furka , 15. furkal setalar Protozoa Proyozoa sınıfındaki canlılarda sınırlı bir hareket var , ama rotifer , cladoceran ve kopepod microcrustaceans ve bazı olgunlaşmamış böcek larvaları genellikle durgun su içinde yoğun hareket gözlenir. Birçok pelagial (5-300 mikrometre) yaşam döngüsü genellikle yaz aylarında sadece bir kısmı , planktonik onun içinde , meroplanktonic olan protozoa olarak tanımlanıır. Bu formlar genellikle kış dönemi boyunca encysted , çökellerindeki ömrünün geri kalanını geçirmek. Böylece pek çok hücreliler (en hücreleri <2 mikromekter) parçacıklar ölçekli bakteriler üzerine yem ve genellikle büyük zooplankton tarafından kullanılan değil bakteri ve enkazının bir boyut sınıfı kullanmaktadır. 52 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 30 plaktonlar Rotifer: En rotifer (150 mikrometre -1mm) sapsız ve kıyı bölgesi ile ilişkili olmasına rağmen , bazıları tamamen planktonik vardır; bu türlerin zooplankton önemli bileşenleri oluşturabilir. En rotifer nonpredatory , ve omnivorously bakteri , küçük yosun ve detritik partikül organik madde beslenirler. En çok yenen gıda parçacıkları (<12 mikrometre çapı) küçüktür. Bu rotiferlerin (genellikle tekerlek hayvanlar Rotifera) mikroskobik ve mikroskobik pseudocoelomate hayvan filum. İlk 1696 ve 1703 yılında Anton van Leeuwenhoek tarafından tarif edilmiş diğer formları Rev John Harris tarafından tarif edildi. En rotiferlerin yaklaşık 0.1-0.5 mm uzunluğunda (her ne kadar büyüklüğü değişebilir 50 mikron için 2 milimetre) , ve ortak tatlı su ortamları boyunca dünya ile bir kaç tuzlu su türleri; örneğin , bu cins Synchaeta. Bazı rotiferlerin serbest yüzme ve gerçekten planktonik , diğerleri bir yüzey inchworming birlikte hareket , ve bazı , bir yüzeye bağlı tüpler veya jelatinimsi holdfasts içinde yaşayan sapsız. Yaklaşık 25 tür koloni (örneğin , Sinantherina semibullata) , ya da sapsız veya planktonik. Rotiferlerin tatlısu zooplankton önemli bir parçası , önemli bir foodsource olması ve birçok türün de toprak organik maddenin ayrışma için katkıda. Rotiferlerin çok sayıda kozmopolit türleri vardır , ama aynı zamanda bazı endemik türlerin Cephalodella vittata , Baykal Gölü bulunur. Son barkod kanıt , ancak , bazı 'kozmopolit' tür , sırasıyla kopepodlar plicatilis gibi , B. calyciflorus , Lecane bulla , diğerleri arasında , aslında tür kompleksleri vardır. 53 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 31 Rotier Bir rotiferin genel yapısı (Koste1978) a. dorsal , b. ventral , c. lateral; 1. protoenefridyum kanalı , 2. alev hücresi , 3. dorsal tükrük bezi , 4. mastaks , 5. özafagus , 6. mide , 7. barsak , 8. anüs , 9. kapiller boru , 10. protonefridium bezi , 11. sidik kesesi , 12. mide bezi , 13. ovaryum , 14. yumurta , 15. vitellarium , 16. ovidukt , 17. mastaks ganglionu , 18. ventral tükrük bezi , 19. dorsal duyu organı , 20. ağız , 21. trofi , 22. kaudal duyu organı , 23. parmak , 24-26. ayak segmentleri , 27. epidermis çıkıntısı Kopepodlar: Kopedlar cladoceran zooplankton küçük (0.2 ile 3.0 mm) ve ayrı bir kafası var , vücudun bir çift kabuklu kaplumbağa kabuğu ile örtülüdür. Hareket (Lokomosyon) esas olarak , büyük ikinci anten ile gerçekleştirilir. 54 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 32 Planktonik kopepodları (2-4 mm) iki ana grup , calanoids ve cyclopoids oluşur. Bu iki grup , vücut yapısı , anten uzunluğu ve bacaklar temelinde ayrılır. 55 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Porifera Denizlerde yaşayan süngerlere oranla daha önemsizdirler. Bentik verimliliğe etkileri az , Baykal gölü istisnadır. Her ne kadar Baykal Gölü’nde bulunan süngerlerin boyları yarım metreye kadar ulaşsada tatlı sularda oldukça kısıtlı bir dağılıma sahip ve bentos açısından önemsiz bir gruptur. Zoochlorella denen hayvanla simbiyoz yaşarlar. Büyüme bir substrat üzerinde süngerlenmeyle başlar ve zamanla yeni hücreler ve boşluklar ilave olur. Ilıman bölgelerde sonbahar aylarında olduğu gibi istenmeyen ortam şartları altında doku kısmen veya tamamen yok olabilir.Bu durumda gemmül adı verilen genellikle 1 mm den küçük çapı olan oldukça dayanıklı yapılar oluşur (gemmül= süngerin kist yapısı) Sudaki silis değeri 0 ,5 mg/l altında ise bu sularda sünger gelişimi mümkün değil ve genelde berrak ve verimsiz sularda dağılım gösterir. Coelenterata(tatlı su polip): Hydra sp. , craspedacusta sp. , chlorohdyra sp. tatlı su polipi olarak bilinen bu organizmaların Türkiye içsularında birkaç türü bulunmaktadır. Hdyralar uzun bir tüp şeklindeki vücutlarıyla substratuma yapışır ve baş kısmındaki yakıcı tentakülleriyle küçük omurgasızları yakalayarak beslenirler. Plathelminthes (Planaria sp. , Dugesia sp. ): Şekil 33 Hyra Tatlı sularda sadece Tubellaria sınıfından olan türler yaşamaktadır. Bazı türler indikatör türlerdir. Genellikle hermofrodit canlılardır. Aşırı üreme gösterdiklerinde bentozda önemli hale gelebilirler. Bu hayvanlarda uzaya bilen bir farinks (yutak) var. Zooplankton ile beslenirler. Ağız ve anüs tek yerde açılır ve vücudun ortasındadır. 56 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bu hayvanlarda rejenerasyon özelliği gelişmiştir. Diğer üreme şekli aseksüel. Üreme aseksüel olarak bölünme yada tomurcuklanma ilke olduğu gibi seksüel olarak kış boyunca organ gelişimi ve kış sonu ile ilkbahar başlarında sulara yumurta kapsüllerinin bırakılmasıyla gerçekleşir. Hemen hemen hepsi hermofrodit. Negatif fototoksi (ışıktan kaçma) gösterir. Bazı Triclodida türleri bolluğu littoral zondaki mevcut besin miktarı ve suyun gerek verimliliği ile direk bağlantılı. Mineral bakımdan fakir olan göller ve derelerdeki populasyonlar için rekabet azdır. Nemathelmintes: Genellikle parazitik bir yaşamları vardır. Bitkilerce zengin littoral bölgede dağılım gösterirler. En yoğun bulundukları zaman ilkbahar ayları ve yaz başı. Yuvarlak kurtlar bentik faunayı oluşturan önemli bir gruptur. Göl verimliliğine katkıları azdır. Beslenmesi; detritivor , herbivor , karnivor , parazit. Beslenme şekline göre ağız ekstremiteleri vardır. Dünyada en bol bulunan hayvanlardır. Vücutlarında boyuna kaslar bulunur ve yılanımsı hareket yapar. Sucul nematodların populasyonlarının gelişiminde epiftik alglerin büyük önemi vardır. Hayat süresi 2-40 gündür.Bazı türler hermofrodit bazıları ayrı eşeyli. Dişiler yüzlerce yumurta üretebilir ve bu yumurtaların bioması yumurtlayan dişiden fazla olabilir. Bryozoa(mercan): Koloniyal bryozoonların tatlı sulardaki nicel önemleri oldukça düşük. Kolonileri arasında küçük omurgasızların barınması nedeni ile önemlidir. Su sıcaklığı 9 C nin altına düştüğünde gelişme durur. Erişkin kolonilerin büyük kısmı üremeden sonra parçalanır. Trichoptera salyangozların predatörleridir. Mikroskobik zooidler sili tentaküllü taçlar taşırlar ve bunlarla su akımı oluştururlar. Mikrokrustase büyüklüğündeki partikülleri direk olarak lofofor ve ağızlarına doğru alırlar.(lofofor= ağız çevresindeki tentaküllerden oluşmuş at nalı şeklindeki organ) Yaz periyodunda hermofrodik seksuel üreme gerçekleşmesine rağmen asexuel üremede kolonilerin dış kenarlarında hızlı büyümeyi sağlar. Koloniler küçük göletlerde ve 1 m den sığ sularda yaşarlar. Gelişmeleri balık predasyonu etkisi altındadır. Plumatella sp. 4-53 gün yaşar. 57 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 34 Bir tatlıısu mercanı 58 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 6 Annelida Annelida hakkında bilgi verilmiştir. İçsularda oligochaeta ve hirudinea sınıflarına ait türler bulunmaktadır. Oligochata grubuna ait olanlar serbest yaşayan organizmalar olup hirudinea üyelerinin bazı türleri ektoplazmiktir. oligochatea türleri göl verimliliğinde çok önemli olup birçok bentivor balığın temel besin maddelerindendir. Oligochatea türlerinin büyük çoğunluğu çözünmüş oksijen ve çok düşük olan ortamlarda bile yaşamlarını devam ettirebilmektedirler. tipik olarak segmentli , bilateral simetri , anterior ağızlı ve posterior anüslü hermafrodit annelidlerdir...Boyları ,1mm den daha küçük ve 4 cm den daha büyük olabilir. İlk segment ve birkaç terminal segment akışında her segment 4 demet seta taşır.Bakteri ve diğer mikroorganizmalar tarafından kolanize olmuş otoktan ve alloktan( dışarıdan gelmiş) orijinli sedimenti yerler.Oligoketlerde üreme değişkendir. Az çok sürekli bi periyotta ürerler. Bu sebeple farklı yaş grupları ayırt edilemez. Doğal populasyonlarda bazı türlerde erginliklere ulaşma 1 yıl kadar sürerken diğer bazı türlerde 2-4 yıl sürer. Üreme kış sonu ile ilkbaharda sıcaklık 10 °C ‘nin üzerine çıkınca gerçekleşir. Oligochatea türleri sediment içinde ayrı yerleri bulunur. • Naidid Oligoketler sediment su birleşimindeki bölgede yoğun halde bulunurlar. Nadir olarak sedimentin 2-4 cm derinliğinde yoğun populasyona ulaşırlar. • Tubificit Oligoketler: sedimentin 2-4 cm derinliğinde bol olarak bulunrken nadiren 15 cm derinliğe kadar inerler. Akvaryum balıklarının beslenmesinde canlı yem olarak veya kurutulmuş olarak kullanımı oldukça yaygındır. Oligochaeta ve Hirudinea morfolojisi , ekolojisi ve dağılımları Sülükler eski çağlardan beri gerek insanları tedavi edici ve gerekse omurgalı ve omurgasız canlılarda parazit olarak tanınmaktadır. Çok eski zamanlardan beri tıbbi 59 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U sülük , Hirudo medicinali kan basıncını düşürmek için insanlar tarafından kullanılmaktadır. Sülüklerin Osmanlılar tarafından kullanıldığı ve bu konu ile ilgili yazılı eserler hazırladıkları bilinmektedir. Osmanlılarla beraber Fıransızlar da sülüklerden yararlanmışlardır. Tıbbi amaçla 1830 yılında Paris hastahanelerinde beş milyon sülük kullanıldığı bildirilmiştir Günümüzde sülüklerin çeşitli türleri üzerinde bilimsel çalışmalar yürütülmekte ve bunlardan modern tıbda kullanılan ilaçlar elde edilmektedir. Ülkemizde de H. medicinalis’in ticareti yapılmakta ve toplanarak yurt dışına ihraç edilmektedir. Şu anda dünyada en önemli sülük ihrac eden ülkelerden birisi Türkiyedir. Ancak modern tıpta aşırı kullanımı nedeniyle neslinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalan H. medicinalis CITES Sözleşmesiyle koruma altına alınmıştır. Bu sözleşmeye imza koyan ülkeler H. medicinalis’in toplanması ve ihracatı konusunda kotalar koyulmasına karar vermişlerdir. Türkiye’nin , 1996 yılında 10 ton olan H. medicinalis ihraç kotası , 1997 yılında 7 tona düşürülmüştür. Yine ülkemiz tatlısularında H. medicinalis’in avlanma yasağı , 15 Nisan-15 Haziran tarihleri arasındayken , bu yasak 1 Mart – 1 Temmuz olarak değiştirilip. 2 aydan 4 aya çıkarılmıştır. Bu konunun hazırlanmasında , neslinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalan , hem ekonomik öneme sahip bir su ürünü , hem de bir parazit olarak sülüklerin genel biyolojik ve morfolojik özelliklerinin tanıtılması ile üretim ve yetiştiricilik tekniklerinin açıklanması amaçlanmıştır. Sülükler (Hirudinea) Genellikle extra parazit olan formları ihtiva eden bu grubun üyeleri karasal , tatlısu ve nadiren de denizel ortamlarda değişim gösterir. Parazit türler , kan veya vücut sıvısıyla beslendikten sonra belirli bir süreliğine dinlenme periyoduna girerler. Bu süre bazı durumlarda 200 gün kadar olabilir. Üreme genellikle ilkbahar ve yaz sonlarında olur. Ve sıcaklıkla populasyon yoğunluğu ve yaşla bağlantılı olarak değişimler gösterebilir. Sülükler genellikle hermafrodit hayvanlardır. Birçok sülük 1 yaşında ürer ve üremeden sonra ölür. 60 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 35 Hirudo medicinalis , parmak , kulak , burun ve benzeri uzuh kopmaları ve yaralanmalarının tedavisinde kullanılmaktadır. mikrocerrahi oprerasyonundan sonra ameliyat bölgesinde kangren oluşumunu engellemek ve küçük damarlarda kan akışını sağlayabilmek amacıyla operasyondan sonra sülük uygulamaları yapılmakta ve başarılı sonuçlar elde edilmektedir. (kanın pıhtılaşmasını engelleyen madde hirudin ilacıdır.) Şekil 36 Sülüklerin de içinde yer aldığı Annelida anacı Polychaeta. Olygochaeta ve Hirudinea olmak üzere üç sınıfa ayrılır Hirudinea içinde ise Rhynchobdellida , Pharyngobdellida , Gnathobdellida ve Acanthobdellida dizileri bulunur. Hirudinea sınıfı , genellikle sülük olarak bilinen deniz , tatlı su ve karasal solucanlar olmak 61 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U üzere 500 den fazla türü kapsamaktadır. En küçük sülük 1 cm uzunluğunda olmakla beraber çoğu türler 2 ,5 cm büyüklüğündedir. Insan ve hayvan sağlığını ilgilendiren sülükler (Hirudo medicinalis) 20 cm'ye kadar ulaşabilirler. Amazon'da yaşayan Haementeria ghilianii ise 30 cm büyüklükte olabilmektedir. Renkleri ilginç olup genellikle siyah , kahverengi , zeytin yeşili ve kırmızıdır. Üzerlerinde kuşak ve benekler bulunabilir . Sülüklerin Anatomisi Sülüklerin anatomisi dikkat çekecek derecede tek örnektir. Vücut tipik olarak dorsoventral yassılaşmıştır. Segmentler anterior ve posteriorde çekmen biçimine dönüşmüştür. Anterior çekmen genellikle posterior çekmenden daha küçüktür ve ağzın etrafı çekmenle çevrilidir. Posterior çekmen , sekiz segmentin eriyerek birleşmesiyle oluşmuş , disk şeklinde ve ventrale dönüktür. Vücutları daima sabit sayıda 34 segmentten oluşur. Ikinci derecedeki eksternal halkalar , asıl segmentler tarafından gizlenmiştir. Seta yoktur. Sülüklerin 9 , 10 , ve 11. segmentlerine klitellum yerleşmiş olup bu kısma klitellar bölge adı verilmektedir. Klitellar bölge bir erkek bir de dişi üreme deliği taşır. Vücudun orta kısmı 15 segmentten oluşur. Gövdenin en büyük bölümüdür (12-26 segmentler arası). Sülüklerin Hareketleri Sülükler sürünme , yüzme ve dalgalanma hareketi olmak üzeri üç tip hareket yaparlar. Sürünmede posterior çekmen zemine sıkıca tutunur , anterior çekmen serbest bırakılarak uzanabileceği azami uzaklığa kadar uzanır ve zemine kuvvetlice yapışır. Sonra posterior segment serbest bırakılarak , anterior çekmenin yakınına kadar çekilir ve yapıştırılır. Sülük bu işlemi tekrarlayarak yerini değiştirmiş olur. Yüzme hareketi dorso-ventral ondülasyon ile yapılmaktadır. Bu tip yüzme boyuna kasların gelişmesiyle sağlanır. Sülükler dalgalanma hareketini ise posterior çekmenini sabit bir yere tutturup , anterior çekmenini serbest bırakarak , vücudlarını su içinde öne- geriye ve sağa-sola titreterek yaparlar. Şekil 37 62 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Sülüklerde Dolaşım ve Solunum Sülüklerdeki sölomik boşluklar bazı türlerde yardımcı dolaşım sistemi görevi yapar. Düzenli dolaşım sistemi gelişmiş sülüklerde sölomik boşluk ve sıvı , gerçek kan damarlı sistem formuna dönüşmüştür. Bütün sülüklerde sölomik boşluğun düzenli kanal sistemi içinde , kan bir yerden başka bir yere taşınır. Kan lateral longitudinal kanalların kontraksiyonu ile iletilir. Sülüklerde solungaçlar sadece Piscicolidae ailesine ait bazı türlerinde bulunmuştur. Diğer sülüklerde vücut yüzeyi gaz alış verişini sağlayacak tarzda donanmıştır. Piscicolidae'nın solungaçları lateral yaprak benzeri veya vücut duvarından dallanmış doğal oluşumlardır. Solungaçlar damarlı ve sölomik sıvıyla doludur. Titreyerek sallandıkları zaman solunum sağlanır. Sülükler aynı zamanda posterior çekmenini bir yere tutturup vücudunu dalgalandırarak da solunum yaparlar. Gnathobdellida ve Pharyngobdellida'ya ait sülüklerin sölomik sıvılarında hemoglabin bulunur ve oksijenin taşınmasında görev alır. ). Sindirim Sistemi ve Beslenme Sülüklerin ağız ön uçta , ya bir çekmenin dibinde veya kaşık şeklinde bir üst dudağın altındadır. Ağzı kaslı bir farinks takip eder. Farinksin ağız boşluğu adı verilen ön kısmı çeşitli gruplarda farklı yapıdadır. Bazılarında kenarı düz veya dişli olan bir veya daha fazla keratinli çene vardır (Şekil 1). Bazılarında ise dışarı uzatılabilen bir hortum bulunur. Yutağın etrafında bir hücreli tükrük bezleri vardır. Bunlara ait kanallar dişlerin aralarına , veya hortumun ucuna açılır. Kan emen sülüklerde tükrük bezleri besin olarak alınan kanın pıhtılaşmasını önleyen hirudin salgısı ihtiva eder. Çeneli sülüklerde farinksten sonra sindirim borusunun en büyük kısmı olan mide (orta barsak) gelir. Hortumlu sülüklerde ise farinks ile mide arasında ince uzun bir yemek borusu bulunur ve hortum geri çekildiği zaman bu kısım bir kıvrım yapar. Mide ince cidarlı geniş bir tüp halindedir. Midenin yanlarından ekseriya çift halde bir çok keseler çıkar. Bunların sayısı türe göre değişir. Örneğin Hirudo medisinalis 'de 11 çift , Haemopis sanguisuga 'da yalnız bir çift ve Herpobdella 'da hiç bulunmaz. Şekil 38 Sindirim borusunun bu kısmı kursak görevi görerek dışardan alınan besinin depo edilmesine yarar. Sindirim mide ile kilus barsağında yapılır. Kilus barsağının yanlarında da kese şeklinde çıkıntılar olabilir. Son barsak kısadır. Anüs sülüğün dorsalinde posterior çekmenin önünde yerleşmiştir. Bütün sülükler kan emici 63 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U değildir. Bazı türler omurgasızları , Annelida'ya ait diğer sınıfların bireylerini , salyongozları ve böcek larvalarını yerler. Kan emenler balık , kurbağa , kaplumbağa , salyangoz ve kabuklu su canlıları ile omurgalı hayvanlarda ektoparazit olarak yaşar. Omurgalıların hemen her grubu konakçı olmasına karşın , balıklar en çok saldırıya uğrayan gruptur (Sağlam , 1998a; Sawyer , 1986). Tropikal bölgelerin yağışlı kısımlarında , daha doğrusu çok nemli yerlerde , karada yaşayan Haemodipsidae ailesinin üyeleri kuş ve memelilerin ağız ve burnuna yapışırlar. Bunlar bitkilerin üzerine çıkarlar , alttan geçen hayvanların üzerlerine kendilerini bırakırlar. Bazıları , örneğin balıklarda parazit olan Piscicolidae ailesine ait üyeler , devamlı olarak konakçı üzerinde kalmalarına karşılık , bazıları belirli periyotlarda kan emerler. Örneğin Hirudo medicinalis vücut ağırlığının ortalama 5.83 (3-10) katı kan emer ve bir yıla kadar beslenmeksizin yaşamını sürdürebilir. Sinir Sistemi Sülüklerin sinir sistemi (Şekil 2) vücut yapılarına özelleşmiş ileticilerdir. Sinir düğümlerinin hücre gövdeleri farklı folüküller içinde gruplaşmıştır. Her ganglion altı folükül meydana getirir. Beşinci ve altıncı segmentlerde geniş bir gangliyonik sinir , farinks ve hortumun çevresini kuşatmıştır. Bu halka beyini ifade eder. Faringeal halka ve diğer Annelid'lerin subfaringeal ganglionları ile ilk üçüncü veya dördüncü segmentin ganglionları posterior olarak ilerler. Iki ventral sinir şeridi varsa da segmental ganglia'nın her çifti eriyerek birleşmiştir. Bu merkezi sinir sisteminden başka perifer ve sempatik sinir sistemleri de bulunur. Duyu Organları Sülüklerde özelleşmiş duyu organları gözler ve segmental sıralanmış duyumsal papillerdir. Sülüklerin hepsi gözlüdür. Gözler (Şekil 3 , 4) , etrafı bir pigment kadehi tarafından çevrilmiş fotoreseptör hücrelerinin topluluğundan oluşur. Bunlar genellikle ön tarafın dorsal yüzeyinde yerleşmiştir ve türlere uygun olarak sayıları 210 arasında değişir. Piscicolidae 'nin arka çekmenları üzerinde de gözler bulunur. Göz kadehlerinin eksenleri ayrı ayrı istikametlerde olacak tarzda yer aldıklarından , değişik yönlerden gelen ışıkları görmeleri mümkündür. Bu özellikten dolayı sülükler aydınlık ve karanlık ayrımından başka , ışığın istikametini de ayırt edebilirler. Sülüklerin hemen hepsi fotonegatiftir , fakat acıktıkları zaman fotopozitife dönüşürler. Duyumsal papillerin sıralanışı çeşitli gruplarda farklı farklı olup , her segmentin bir halkasında yerleşmiş küçük disk oluşumlarıdır. Bunların her biri terminal bir kıl taşıdığından kütikül üzerinde çıkıntı oluştururlar. Duyu hücreleri sülüklerin av ve konakçılarını bulmasını sağlar ve karanlıkta hareket etmeye yardımcı olur. Bu duyu reseptörleri sayesinde kan emen sülükler , konakçılarda bulunan balık pulu , doku özü , yağ bezlerinin salgısı ve diğer maddelerin salgılanması ile saldırıya geçerler. Vücut salgıları tarafından cezbedilen sülükler canlıya doğru hareket ederek ona yapışır ve beslenirler. Gözlerin ve duyumsal papillerin sayısı ve sıralanışı taksonomide önem taşımaktadır.. 64 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Sülüklerde Üreme Sülükler eşeysiz üreyemezler. Regenerasyon kabiliyetleri de çok azdır. Bir sülük ortasından ikiye bölündüğü zaman ön parça bir anüs meydana getirebilir , fakat arka parçada yeni bir baş oluşmaz. Sülüklerin hepsi hermafrodit olup , üreme sistemi içinde bir dişi bir de erkek gonopor taşırlar. Erkek ve dişi organlar vücudun ventralinden median olarak arka arkaya dışarı açılırlar. Erkek genital por daima dişi porun ön tarafında bulunur. Erkek gonadlar yuvarlak kesecikler şeklindedir. Bunların sayısı en az 4 çift , en çok 17 çift olur. Testisler , vücudun orta kısmındaki segmentlerde birer çift olmak üzere , yanlarda sıralanırlar. Testis sıralarının dış taraflarında birer sperma kanalı uzanır. Her testis ayrı ayrı kanalcıklarla kendi taraflarına ait olan sperma kanalına açılırlar. Her iki büyük sperma kanalı öne doğru uzanır ve sperma keseleri olarak kabul edilen birer genişleme yaptıktan sonra ortak bir atriyumda sonuçlanırlar. Hirudinidae ' nin sperma kanallarının müşterek olan uç kısmı bir penis ihtiva eder (Şekil 5). Atriyum çok kısa , kompleks ve duvarları lümen içine açılan salgı hücreleriyle kuşatılmıştır. Proksimal salgı bezi prostat olarak isimlendirilir. Spermatoforları gelişmemiştir. Spermatogenesis sülüklerde ilk olarak testislerin lumeninde yapılır. Rhynchobdellida ve Pharyngobdellida''da kopulasyon organı bulunmaz. Yumurtalıklar daima bir çift olarak sınırlanmıştır ve testisin anterior çifti ile erkek atriyumu arasında yerleşir. Yumurtalık germinal dokunun bir topluluğu olup , bazen içinde bir kaç kokon (yumurta kesesi) bulundurabilir.(Barnes , 1974; Davies 1991; Kaestner , 1967; Sawyer 1986). Kısa oviduct anterior olarak uzanır ve karşı organıyla bir vaginada birleşir. Dişi gonopor 11. segmentin ventral yüzeyinden açılır. Yumurtalar , olgunlaşmamış gamet şeklinde (oocyste) yumurtalıklara bırakılır ve olgunlaşmasını kokon sıvısı içinde tamamlar. Sülüklerin bir kısmında döllenme , spermaların penis aracılığıyla diğer ferdin vaginasına nakledilmesi şeklinde olur (Gnathobdellida). Diğerlerinde sperma kanallarının uç kısımında , kitinli bir kopulasyon cihazı (spermatofor) meydana getirilerek bunlar diğer eşin derisinden bir yere (ekseriya sırtlarına) saplanırlar (Rhynchobdellida , Pharyngobdellida). Spermatoforlar deriye eritici bir tesir yaparlar. Kısa bir süre sonra spermalar sölom boşluğuna geçerek oradan da ovaryumlara giderler. Genellikle penis aracılığıyla olan döllenme bir taraflı , spermatoforlarla yapılan döllenme ise karşılıklıdır. Döllenmeden bir süre sonra yumurtalar , klitellum bezleri tarafından salgılanan besleyici albumin ile dolu bir kesenin içine bırakılır (Şekil 8). Bu zaman içinde klitellum açıkça belirginleşir. Yumurta kesesi dişi gonoporundan çıktıktan sonra verimli yumurtaları taşır (Şekil 6). Piscicolidae 'de bir kokon sadece bir yumurta taşır , fakat diğer sülüklerde çeşitli sayılardadır. Nephelopsis obscura bir üreme döneminde 1-4 kokon bırakır ve her bir kokondada 1-8 yumurta bulunur (Sağlam ve Sarıeyyüpoğlu , 1998). Hirudo medicinalis ise bir dönemde 1-8 kokon üretir ve her kokon 33 embriyo içerebilir (Savyer , 1986). Keseler ekseriya suda objelerin üzerine , bazı parazit formlarda da konakçının vücuduna bırakılır. Bundan başka Hirudo medisinalis'de olduğu gibi kokonları bırakmak üzere , sudan ayrılarak nemli toprağa gömülenler de vardır. Hirudinidler arasında yavru bakımı olan formlara da rastlanır. Bunlar ya yumurtaları beraberinde taşır veya yumurtaların bıraktığı yerin üzerine gerilerek onları korurlar. Sülükler metamorfoz olmaksızın olgunlaşırlar. 65 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Çoğu sülükler bir yıl yaşarlar. Baharda yumurtadan çıkan sülükler takip eden yılda olgunlaşırlar. Hayat devri beslenme alışkanlıkları ile yaşam ortamına bağlıdır. Hirudo medisinalis diğer türlere göre daha uzun yaşar. Sülüklerin Ekolojisi ve Dağılımı Bazı sülükler denizlerde olduğu halde , çoğu akuatik türler tatlı sularda yaşarlar. Yüzeysel bitki bulunan havuz , göl ve hafif akan çayların kenarını tercih ederler. Asidik sular sülük faunasının zayıflamasına sebep olur. Çoğunlukla organik kirleticilerin bulunduğu bölgelerden hoşlanırlar. Taşların altı çevrildiğinde şaşırtıcı sayıda bireysel olarak görülürler. Çoğu türler kuraklık periyodunda havuz veya çayların dibinde çamur içine açılmış yuvalarda bulunurlar. Dehidrasyon sonucu vücut uzunluklarının % 90 'nından fazlası zarar görse bile yaşayabilirler. Sülüklerin yüzen formları üreme periyodunda kümeler halinde suyun kaynağına doğru yüzerler. Hirudinidae ve Erpobdellidae türü sülükler hem suda hem de karada yaşayabilirler. Sülükler dünyanın her tarafına yayılmışlarsa da , daha çok kuzey ılıman göl ve havuz sularında bulunurlar. Kuzey Amerika sülük faunasının çoğu Avrupa ile benzerdir (. Bazı Önemli Sülük Türleri Acanthobdellida Ilkel bir sülüktür. Kuzey Avrupa türlerini içerirler. Gonoporları bir halka ile ayrılmıştır. Anterior segment dört segmentin birleşmesiyle oluşmuştur. Soğuk su balıklarında geçici parazittirler. Rhynchobdellida Hortumlu sülüklerdir. Sindirim borularının ön ucu bir hortum şeklindedir. Döllenme spermatoforlarıyla olur. Tam anlamıyla akuatik sülüklerdir. Karada yaşayanları bulunmaz. Geçici , nadiren de devamlı ektoparazitlerdir. Bu dizide Glassiphonia complanata , Piscicola geometra , Protoclepsis tesselata ve Theromyzon sp türleri yer almaktadır. Gnathobdellida Bir farinks ve üç çift çeneye sahip akuatik ve karasal sülüklerdir. Her segment beş halkalıdır. Ön çekmenları kaşık şeklindedir. Damarları bulunmaz. Lakün sistemleri dolaşım görevi de görür. Kanları kırmızı renklidir. Erkek genital organları geniş bir atriyum ile bir penis , dişi genital organları da bir vagina içerir. Kilus barsağında daima barsak bezleri bulunur. Omurgalı canlılardan kan emerler veya etçil geçinirler. Bu dizide Hirudo medicinalis , Haemopis sanguisuga , Limnatis nilotica ve Macrobdella decora türü sülükler bulunmaktadır. Sülüklerin Üretim ve Yetiştirme Teknikleri Sülük yetiştiriciliği sülüklerin çeşitli yöntemler kullanılarak kanla beslenmesi prensibine dayanır. Tıbta kullanılması ve ekonomik önemi olması nedeniyle Hirudo 66 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U medicinalis'in üretimi ve yetiştiriciliği üzerinde durulacaktır. Hirudo medicinalis'in yetiştiriciliği iki şekilde yapılabilir. Laboratuvar Koşullarında Üretim ve Yetiştiricilik Büyük akvaryum ve tanklarda üretim ve yetiştiricilik Sülüğün gelişim süresi çevre ve su sıcaklığına bağlıdır. Sülük yavruları 24-28°C sıcaklıkda 28 günde ve 18-20°C sıcaklıkta ise 35-45 günde yumurtadan çıkarlar. Yumurtadan ilk çıkan sülük yavruları yaklaşık 24 (16-39) mg ağırlığında ve 1.7 cm boyunda olurlar. Yumurtadan yeni çıkan yavru sülüklerin büyüklüğü ve ağırlığı kokon içindeki albumin içeriğine ve yumurta sayısına da bağlıdır. Şayet bir kokonda 3 adet yumurta varsa bu kokondan çıkan yavru sülükler ortalama 60 mg ağırlığında ve 3.5 cm uzunluğunda olurlar. Ancak bir kokon 33 yumurta içeriyorsa bu kokondan yaklaşık 20-40 mg ağırlığında ve 0.7-2.0 cm uzunluğunda yavrular çıkar. Yumurtadan çıkan yavru sülükler uzun bir süre beslenmeksizin hayatta kalabilirler. Bu yavrular 22-25°C'de aç kaldıkları zaman 93 gün sonra ölmeye başlarlar. Kitleler halinde ölüm ise 120 gün sonra ortaya çıkar. Aç kalan yavru sülüklerin tamamının ölümü ise 125 gün sonra olar. Sülüklerin olgunlaşmasını besinin miktarı ve beslemede kullanılan konakçının türü etkiler. Yumurtadan ilk çıkan yavru sülüklerin derhal beslenmeleri gerekiyorsada , bu sülüklerin ilk yemlerinin 23°C'de 10-20 gün içinde verilmesi normaldir. Ikinci besleme 1-1.5 ay sonra üçüncü besleme ise 1.5-2 ay sonra ve bundan sonra devam edecek olan beslemeler ise 2-3 aylık aralarla yapılması gerekir. Laboratuvar koşullarında en iyi besleme yöntemi yavru sülüklere ilk iki beslemede kurbağa kanı , sonraki beslemelerde ise memeli hayvanların kanının verilmesidir. Bu yöntemle sülüklerin minimum 4 besleme sonunda , takribi 8-10 ay sonra 3.0-6.5 gr ağırlığa ulaştıkları görülür. Sadece kurbağa kanı ile toplam 7-9 kez beslenen sülükler ancak 17-20 ayda 0.5-2.0 gr ağırlığa ulaşabilirler. Sıcak kanlı memeli hayvanların kanları sülüklerin gelişmesinde çok büyük öneme sahiptir. Laboratuvar koşullarında 6 kez optimal bir beslemeyle sülüklerin 12-18 ayda 8-15 gr ağırlığa çıkarılması mümkündür. Küçük Kaplarda Üretim Tatlısularımızda bulunan Hirudo medisinalis küçük akvaryum , çanak ve kavanozlarda üretilebilir. Hindistan tıbbi sülüğü de (Hirudinaria) yaygın olarak bu yolla kültür edilir. Sülüklerin kokonlarını rahatça bırakabilmesi için bu kabların içine kil toprak konulur. Sülükler kokonlarını bu kilin içine bırakır. Yumurtalardan çıkan yavru sülükler bu kap içinden alınarak , temiz su bulunan başka bir kaba aktarılır ve beslenmeye başlanır. Toprak havuzlarda sülüklerin yetiştiriciliği doğadaki yaşam ortamının yapay olarak oluşturulması prensibine dayanmaktadır. Havuzlar sülüklerin doğal ortamına uygun tarzda sazlık , bataklık ve organik maddece zengin bir şekilde hazırlanır. Doğadan toplanan sülükler bu havuzlara yerleştirilir. Sülüklerin kan emerek beslenmeleri için havuza canlı kurbağa veya balık bırakılır. Yine mezbahanelerden sağlanan sağlıklı kanla da bu sülükler beslenebilir. Toprak havuzlarda üretim ve yetiştiricilik ekonomik olmamakla beraber yılda ancak bir veya iki ürün alınabilir. Yine sülüklerin 67 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U üremesi çok uzun bir sürede olur. Oysa laboratuvarlarda su sıcaklığı her mevsim sabit düzeyde tutulabileceğinden sürekli yavru almak ve bunları kısa sürede büyütebilmek mümkündür. Bu gün dünyada sadece laboratuvar üretim teknikleri uygulanmaktadır. Yeryüzünde yaşayan çok sayıda sülük türü vardır. Bunların bir kısmı omurgalılarda , diğer bir kısmı da omurgasız canlılarda paraziter etki göstermektedir. Sülükler sulara bağımlı olmakla beraber , karasal ve yarı karasal formları da bulunmaktadır. Sularda saldırdıkları canlıların başında balıklar gelmektedir. Sülükleren paraziter etkileri yanında tıbbi önemleri de bulunmaktadır. Eski dönemlerde olduğu gibi , günümüzde de tam kontrollü laboratuvarlarda steril şartlar altında üretilen sülükler modern tıbda kullanılmaktadır. Modern tıbta sülük (H. medicinalis) ya olduğu gibi canlı olarak veya bunlardan elde edilen ilaçlardan yararlanılarak kullanılmaktadır. Sülüklerin üretilmesi çok zor olduğundan ve kültür şartlarında istenilen düzeyde bol miktarda üretilememeleri nedeniyle doğadan toplanmaları tercih edilmektedir. Doğadan ticari amaçla sülüklerin aşırı toplanmaları ise bunların neslini tehlikeye düşürmüştür. Uluslararası CITES sözleşmesiyle de sülükler neslinin devamı için koruma altına alınmıştır ve bu amaçla sülük ihracatı yapan ülkelere kota uygulaması getirilmiştir. Ancak bazı sülük tüccarları sülük üretimi ve yetiştiriciliği yapıyoruz diyerek doğadan topladıkları sülükleri doğal sülük üreme alanlarına stoklayıp , bu kotayı delmenin yollarını aramaktadırlar. CITES sözleşmesiyle sadece tıbbi sülük , Hirudo medicinalis 'in nesli koruma altına alındığından bazı firmalar yurt dışına solucan ihraç ediyoruz diyerek de kotayı delebilirler. Bu olumsuzlukları önleyebilmek , bu ürünün neslini koruyabilmek ve yurdumuza devamlı bir gelir kaynağı oluşturabilmek için hem sülüğe dayalı ilaç sanayisinin ülkemizde kurulmasını sağlamalı , hemde yapılan ihracatlarda ve sülük yetiştiriciliğinde bilimsel anlamda sıkı bir denetim ve kontrol mekanizması oluşturulmalıdır. 68 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 7 Superphylum Arthropoda Arthropoda bazı lotik ve lentik grupları hakkında bilgi verilmiştir. Arthropodlar , homonom segmentli olan annelidlerin aksine Heteronom segmentlidirler. Yani embriyo dönemlerinde muhtelif vücut bölgelerindeki segmentler değişik şekilde gelişerek bir takõm bölgeler meydana getirmiştir. Bu bölgeler baş , toraks ve abdomen olmak üzere üç kısımdırr. Arthropodlardaki simetri , annelidlerde olduğu gibi , bilateraldir. Hareket değişik sayõdaki segmentlerden yapılmış bacaklarla sağlanır. Kasları enine çizgilidir. Kontraksiyon süratli olduğundan , hareket de çabuk olur. Deri , kutikula ve Ca tuzlarının birikimi ile olağanüstü sertleşmiş iskelet hayvanın büyümesine engel olmaz (her larva ergin hale gelinceye kadar belirli sayıda deri değiştirir. Bu sayı türe , sıcaklığa ve besine göre değişik olup 5-7 kadardır. Arthropodlarda her segmentte bir çift ekstremite yer alır. Ancak birçok grupta segmentler kaynaşmış olup dolayısıyla ekstremite sayısı segment sayısını belirler. Başta: Antenler , ağız ekstremiteleri ve gözler bulunur. Toraksta yer alan ekstremiteler hareketi sağlar ve çeşitli gruplarda yürüme , çoğalma , duygu organı , koşma gibi çok değişik görevleri görür. Sindirim borusu vücut boşluğunda serbest olarak uzanır. Dolaşım sistemleri açıktır. Kan kısmen damarlarda kısmen de vücut boşluklarında dolaşır. Boşaltım organları koksal bezler , maksil bezleri , anten bezleri veya böceklerde olduğu gibi malpiki boruları şeklindedir. Solunum suda yaşayanlarda solungaç veya boru ve kitap şeklindeki trakelerle yapılır. Sinir sistemi beyin , yutak konnektifi ve karın ganglionlarından ve bir dış iskelet meydana getirmiştir. Dış iskelet harekete engel olmamak için segmentler arasında kesintili olup yerini ince deri kıvrımlarına bırakır. Kaslara destek ödevini görür , zaman zaman atılır ve alttaki deriden yeniden meydana getirilir ki buna deri değiştirme denir. Böylelikle dış meydana gelmiştir. İp merdiven şeklindeki duyu organları iyi gelişmiştir. Antenler , basit ve bileşik gözler işitme organları ve denge organları bulunur. Ayrı eşeylidirler. Döllenme genellikle içte olur. Bazılarında partenogenez de görülür. Genel organizasyon ile Arthropodalar muhtemelen Annelidaya benzeyen vücudu segmentli kurt (larva) gibi bir atadan köken almışlardır. Bu köken canlıda , çok basit yapılı olan baş muhtemelen duyu kıllarını 69 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U taşımaktaydı. Ağız ventral tarafta yerleşmiştir. Prostomiumun gelişmesindeki ilk basamak bir çift ventral üye yeni bacakların her vücut segmentinde meydana gelmesi ve hareketin buna ilavesidir. İkinci aşama da buna paralel biçimde başta duyu organları olan göz ve antenlerin gelişimidir. Göl ve akarsu benthozunun en önemli kısmını oluştururlar. Tür sayısı olarak çok fazladır. Ostrocada dan arthropodaya , dipturadan odonataya kadar çok çeşitli ve fazla türle temsil edilir. littoral ve profundal’ a kadar hemen her yerde bulunurlar. Hayatlarının tamamını evde geçiren türlerin yanında hayatlarının bir kısmını su dışında yarı sucul türleride kapsar. Genellikle çok küçük (1mm den küçük)boylu bivalv crustacealardır , ve neredeyse bütün sucul habitatlarda yaşarlar. Kabukların yüzeysel olarak coonchastrachlar’a benzer ve rahatsız edilmedikleri zaman açıktırlar. Ostracadlar klodoserler gibi omnivordurlar ve bakterii , algdetritus ve diğer milroorganizmalar üzerindefiltrasyon la beslenir. Birçok tür partenogenetik üreme göstermesine karşın bazı türlerde syngamik üretim gözlenir. partenogenetik türlere erkeklerde rastlanmıştır. Yumurta gelişimi sıcaklıkla olup günlerden aylara kadar değişim gösterir. Yavrular nauplius olarak adlandırılır , ve ergin olana kadar 9 değişim gösterirler. Mysidacea Boyları 3 cm e kadar ulaşabilien kerevit yada karidesleri andıran hayvanlardır. Vücutlarındaki uzantı yada extremiteler uzamış olmalarına rağmen çok sayıda seta taşır , ve genel olarak aktif yüzme için büyük ölçüde değişikliğe uğramışlardır. Üreme sadece sonbaharın soğuk periyodu ,kış ve ilkbaharın başlarında meydana gelir. Şekil 39 tatlısu karidesi Her bir kuluçkalamada yaklaşık 40 yumurta bulunur ve bu yumurtalar dişinin ventralindeki bir kesede(marsupium: kuluçka kesesi) da tutulurlar(keseli karides bundan denmiştir. Solungaçların olmayışı yüzünden mysidaeler carapasları yoluyla solunum yaparlar. Fazla oksijene ihtiyaç duyması ve soğuksever canlılar olmalarından sadece oligotrofik göllerde dağılım gösterirler.n önemli iki cins olan myso ve neomysis ; diurnal (günde iki göç) yaparlara. 70 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 40 Omurgasızlar içinde vücutlarına göre en hızlı vertikal göç yapan canlılardan biri olarak tanımlanırlar. Isopoda ( Eşayaklalılar ) Genelde karasal ve denizel formlar olmalarının yanında bazen de göllerin ve derelerin bentozlarında görülür. Genelde boyları 2 cm’den küçük olup vücutları dorsa-ventralden yassılaşmıştır. Carapax hiçbir zaman tam olarak gelişmemiştir. Baş toraksın birinci segmenti ile kaynaşmıtır. Toraks 7 veya 6 segmentlidir. Abdomen çok kısa ve segmentleri birbirine kaynaşmıştır. Bir dişi birkaç yüz yumurta yapabilir ve yumurtalar ile genç bireyler dişi kuluçka keselerinde 1 ay boyunca kalırlar. Üreme sıcak mevsimlerde ,ilkbahar ve yaz başlangıcında meydana gelir. Asullus bireyleri yumuşak ve verimsiz sularda kesinlikle bulunmamaktadır Şekil 41 Isopod 71 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Amphipoda Amfipotlar ya da tırnaksılarAmphipoda) , Malacostraca sınıfından , karapaksı olmayan ve genellikle yandan basık bedenli , göğüs ayaklarında lameller veya solunum torbaları bulunan , kalbi vücudun ön kısmında yer alan , çoğu suda (özellikle de tuzlu su) yaşayan ve iyi yüzen , bazıları kıyılarda yaşayan , etçil kabuklu takımıdır. Genellikle denizel formalr olup tatlısulara adapte olmuş birkaç önemli cinsi içinde bulunduran bir gruptur. Palaearktikte tatlısulara adapte olmuş en önemli 2 cins Gammarus ve Echinogammus cinsleridir. Ponteporeia dışındaki tüm cinsler bentozda yer almıştır. Dış görünüş olarak çok değişik şekilli olanları vardır. Çoğunda vücut yandan basıktır. 5- 20 mm büyüklüktedir. Baş toraks’ın 1 ve 2. segmenti ile kaynaşmıştır. Ayrı eşeylidirler. Gelişmelerinde metamorfoz yoktur. Gammarus pulex - Boyu 12 -17 mm. Ülkemizde de tespit edilmiştir. Şekil 42 Amphipod 72 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Decapoda Geneli denizel olan bir grup olup, dünya genelinde çok büyük bir tür sayısıyla temsil edilirler. Bu gruba dahil olan türler içinde en ekonomik olan istakoz ,karides ve kerevittir. İçsularımızda yaşayan en önemli cins Astacus ‘tur. Kerevitler omnivor hayvanlar olmalarına rağmen öncelikle algler ve daha büyük sucul bitkilerle beslenirl , nadiren leş yerler. Erkekler dişilerden daha hızlı gelişim gösterirler. Dişiler yumurtalarını pleopodlarına yapıştırarak açılana kadar korurlar. Kanibalizm genellikle sık görülür. Her 2 cinste 2 yaşından sonra cinsel olgunluğa erişir. Şekil 43 Kerevit Dünyadaki iç sulardan , balıklardan sonra elde edilen en önemli hayvansal su ürünü tatlısu istakozu ya da kerevit olarak bilinen Astacus leptodactylus Eschscholtz , 1823’dur. Kuru ağırlığının %76'lık kısmı protein olan bu canlı önemli bir protein kaynağı olmasının yanında , E ve K vitaminleri açısından zengin bir kaynaktır. Son derece lezzetli ve pahalı olmasıyla lüks olarak tanımlanabilecek bir su ürünüdür. tatlısu istakozları genelde genç bireyler yılda 2-3 kez , yaslı bireyler ise yılda 1 kez kabuk değistirmektedirler. Genel olarak ilk yılda 8 kez , ikinci yılda 5 kez kadar kabuk değistirebildikleri , daha ileri yıllarda ise bu sayının 2 veya 1’e indiği , kabuk değistirme süresinin de 8-10 gün arasında olduğu bildirilmistir. Tatlısu istakozlarında yeni kabuk olusumunda mineral madde deposu olarak mide taslarının kullanır , kabuk değistirmenin Haziran baslarından Eylül ayı ortalarına gerçeklestir. Kerevitlerde büyümenin deri değistirme frekansı göl sıcaklığı ile Ca ++ 73 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U iyonlarına bağlıdır. Doğal sartlarda 12-15 yıl kadar yasayan kerevitler 5-6 yıl içinde 90-110 mm boya geldiklerinde pazarlanabilir boya ulasmaktadırlar. 74 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 8 İnsecta Sucul böcekler hakkında bilgi verilmiştir. Böcekler kutup ve dağ havuzları kaplıcalar , çöpe atılan teneke kutular , geçici göletler , baharda oluşan geçici dereler , sulak alanlar , nehirler , göller , gibi bir çok farklı habitatlarda gözlenebilir. Göllerin bentik hayvanların tatlı suda yaşayan hayvanların hemen hemen her büyük grubun temsilcilerini içeren , son derece farklı topluluğunu oluşturmaktadır. Böcek türleri Tatlısu ekosistemlerinde Hem larva ve pupa hemde yetişkin sahfalarında raslanabilir. Sucul böcek türlerinin toplam sayısı 40.000 olarak tahmin edilmektedir. Bu türlerden tüm yaşam aşamaları su içinde geçiren 9000 tür (örneğin , Hemiptera , Coleoptera) Diptera olarak yetişkin suda bulunan 30.000 tür vardır. Dördüncü grub ise , su ile hava arasında yetişkin karasal fakat genellikle hygrophil larva kadar değişen bir bir grub olan Hydraenidae ve Dryopidae (yaklaşık Coleoptera 100 tür) böcek türleri vardır. Dünyada ki en bol ve en fazla çeşide sahip hayvan grubu olan böcekler tür sayısı bakımından büyük farkla öndedir ve bunların büyük çoğunluğu karasaldır. Küçük bir kısmı sucul olup tatlısularda yaşarlar. Arthropodların kitinimsi dış iskeleti vardır ve büyüyebilmek için deri değiştirirler. Hemiptera, Odonata, Plecoptera ve Ephemeroptera gibi böcek grupları yarım metamorfoz geçiren böceklerdir. Bu rupların yawru bireylerine nimf denir ve ergin olana kadar birkaç nimf evresi geçirirler. (Larvalarda eklemli ekstremite bulunma , nimflerde eklemli ekstremite bulunur. Pupa larvadan sonra ki aşamaya denir. ) 75 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 44 Odanat türleri Böceklerin bir kısmı tamamen karasal yaşama, bir kısmı ise sucul yaşama adapte olmuşlardır. Karasal böceklerin birçoğu ise özellikle yumurtalarını suya bırakırlar ve böcek ergin oluncaya kadar hayatını suda devam ettirir. Suda gelişen yumurtadan ya ergine biraz benzeyen yavrular çıkar (nimf) yada yavrular ergine hiç benzemez (larva). Yapısında olabilir. Nimf içeren böcekler hemimetabol olarak adlandırılırlar ve yarı-başkalaşım geçirdikten sonra ergine benzeyeceklerdir. Larvası olan böceklere ise holometabol denir , bu böcekler ergine benzeyebilmek için bir pupa safhası geçirmek zorundadırlar. Böcekler , toraksta 3 çift ekstremite içeriyor olmalarıyla karakterize edilirler. Nimf ve larva ayırımı yaparken de bunu göz önünde bulundurmak yararlı olabilir. Nimfler , erginin bir minyatürü olarak düşünüldüklerinde , toraksta 3 çift ekstremite taşımaları tipiktir. Larvalar ise (Akuatik Coleoptera ve Trichoptera larvaları hariç) torasik ekstremite taşımazlar. Pupalar ise tamamen ekstremitesiz olup mumyalanmış gibi görünürler. Sularda yaşayan canlıların %70’ini omurgasızlar, bunların da % 65-70’ini böcekler oluşturmaktadır. Farklı familyalara ait birçok tür, bazı su parametreleri açısından çok hassas olup bulundukları su kirlendiğinde veya kimyasal içeriği değiştiğinde hemen kendileri için uygun başka sulara göç ederler. Böylece bazı türler sadece temiz sularda bulunurlar. Aynı özellik, sürekli kirli suları tercih eden böcekler için de geçerlidir. Sucul böceklerin ekolojik önemi: • Besin dönüşümünde; yaprak çürümesi , odun parçalanması , mantar yayılımı , leş çürümesidip kıısımda yıkım tamamlanması gibi , • Balık , kerevit ve kurbağa gibi canlılar için besin oluşturması ile , • Büyük hayvanlara hastalık taşıması , daha küçükler üzerinden de parazit veya predatör yaşaması ile hayvansal komünitenin yapısının belirlenmesi. Ordo Plecoptera (Taş sinekleri): Yaşam sürelerinin yaklaşık %90’ını yumurta ve nimf halinde suda geçirirler. Arka uçta 2 adet serkus ve ekstremitelerde 2 adet tırnak bulunur. Plecoptera takımı (Taş sinekleri) hemimetabol sucul böceklerdendir. Bu özelliğinden dolayı en yakın akrabaları Odonata ve Ephemeroptera takımlarının 76 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U üyeleridir. Çok özelleşmiş gövde yapıları ile diğer böceklerden farklılık gösterir. Bu nedenle bilinen böcek gruplarından biri ile ilgisini kurabilmek olanaksızdır. Plecoptera latince “plektos” (kıvrılmış)+”pteron” (kanat) kelimelerinden türemiştir ve dinlenme durumunda iken kanatların kıvrılarak duran geniş anal bölgelerini ifade etmek üzere “kıvrılmış kanat” anlamına gelen bir isimdir. Göllerde yaşama uyum sağlamış Plecoptera türleri genellikle, soğuk göllerin taşlık ve kayalık kıyı bölgelerinde bulunur. Bu göllerde littoral bölgelerde dalgaların, taşların ve bitkilerin bulunması nedeni ile yaşam koşulları, akarsuların koşullarına benzer. Bu da Plecoptera türlerine göllerde uygun yaşama ortamları sağlar. Şekil 45 Ordo Ephemeroptera (Birgün sinekleri , Mayıs sinekleri): Ömürlerinin %99’unu nimf halinde suda geçirdikleri , yalnız birkaç saat (en fazla bir gün) ergin halde yaşadıkları için bu ad verilmiştir. Ekstremitelerinde 3 adet tırnak var.Ömürlerinin %99'unu larva veya nimf halinde suda geçirirler. Yaşam süreleri en fazla bir gündür. Erginlerde ağız parçaları ve sindirim sistemi körelmiştir, besin almazlar. Kanatları üçgen şeklindedir ve ön kanatlar belirgin şekilde arka kanatlardan büyüktür. Arka kanatlar bazen körelmiş de olabilir.Abdomen 10 segmentlidir. Son segmentin uzaması vecercus'larla birleşmesi sonucunda, vücut gerisinde 3 adet iplik görünümünde uzantı oluşmuştur. Bunların görevi uçmayı dengelenmeye ve çiftleşmeye yardımcı olmaktır. Çiftleşme uçma esnasında gerçekleşir. Döllenmeden hemen sonra önce erkekler, sonra da dişiler (yumurta bıraktıktan sonra) ölürler. Erkekte ön bacaklar çok uzamıştır, dişiyi yakalamada görevlidir. "Larvula" adını alan ilk larva evresi 1-3 yıl sürebilir. Pupa yoktur. Solunum, solungaçlarla ve trake ağı ile donatılmış sonbağırsakla yapılır. Tehlike anında üyelerini veya solungaçlarını atabilirler. Bu olaya "autotomi" adı verilir. Atılan üyeler, daha sonra yenilenebilir. 77 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 46 Ordo Coleoptera (Kın kanatlılar): Bazı Familyaların larvaları suda yaşar. Suda yaşayanlar su bitkileri , yosunlar ve bitkisel detritusla beslenirler. Larvalar ise salyangozları solucanları ve böcek larvalarını hatta kendi türlerini yerler. Larvalarında toraksta 3 çift ekstremite vardır. Baş tarafta erginleri gibi kanca benzeri yapılar mevcut. 1. kanat kitinleşmiş , 2. kanat şeffaftır.genelde suyun üzerinde yüzer bazıları ise yüzey filminin içine girip çıkabilir Ordo Odanata (Kız böcekleri , Yusufçuklar) Diptera; Trichoptera ,Megaloptera ,Neuroptera gibi gruplar tam metamorfoz geçirirler. Bu gruplara ait türlerin yavrularına larva denir. Bu grupların hemen hemen tümü yavruevrekerinde sucul olup ,ergin safhada uçucudur. Yalnızca Coleoptera ,Hemiptera ergin bireyleri suda yaşamaya dewam ederler. İki alt takım halinde incelenir. Oldukça iri yapılı , zarif , güzel renkli olan predatör böceklerdir. Uçuşları hızlıdır (bazıları saatte 60 mil yapar) , bazılarında göç görülür. Larvaları sularda yaşar ve karın kısmında yaprak şeklinde solungaç uzantıları bulunur. Erginlerin başı iri , gözleri belirgindir. Şekil 47 78 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Çiğneyici ağız parçaları olup antenleri ise çok kısadır. İki çift olan kanatları uzun ve çok damarlıdır. Thorax iyi gelişmiştir. Abdomen uzun ve 11 segmentlidir. Ve stilet taşımaz. Eşey organları dişilerde abdomen sonunda erkekde ise 2. abdomen halkasının ventralindedir. Bu nedenle kopulasyon diğer böceklerden çok farklıdır. Bu ordonun 5000'den fazla türü bilinmektedir. Böcek yiyerek beslenirler. Biyolojik mücadele açısından faydalıdırlar. Bazen karışık parazittir. Sivrisinek ergin ve larvalarını yiyerek populasyonunun artmasına engel olurlar. Şekil 48 Ağız maskesi Odonata ( Yusufçuklar) iki gruba ayrılır: 1)Zygoptera 2)Anisoptera Havada asılı kalabilirler gelişmiştir. 79 ,kafaları oynayabilir ,gözleri İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 49 Odanat ergin ve larvaları Subordo: Zygoptera: Nimflerinde abdomen ince uzun , uçta 3 adet yaprak şeklinde solungaç var. Subordo: Anizoptera : Nimfleri tıknaz yapılıdırlar. Abdomenleri yassı olup genellikle kıl diken ve dişçiklerle donatılmıştır. Abdomende solungaç yoktur , anal solunum yaparlar Şekil 50 Ordo Hemiptera (tahta kuruları , yarım kanatlılar) Erkeğin abdomeninde clasping denilen organı vardır. Dişileri boyunlarından yakalarlar ve çiftleşme süresinde birlikte uçarlar. Ephemeroptera (Mayıs – Birgün Sinekleri ) Hemen hemen tamanen sucul bitilerdir. Beslenmenin olmadığu sırada yetişkinlerin ömrğ 1-3 gündür. Çiftleşmeden sonra yumurtalar su içine yada su altında ki nesnelerin üstüne bırakalır. Plecoptera ( Taş Sinekleri )Karasal böcekler olup nimf evresinde tam anlamıyla suculdurlar. Oksijen konsantrasyonun ço olduğu temiz dağ dereleri ve kaynak sularında bulunur. Nimfler 1-3 yıl içinde 10-30 arasında deri değiştirirler. 80 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 51 Genellikle karasal olup birkaç yarı sucul formun yanında daha az sayıda sucul form ihtiva eder. Kışı ergin safhada geçiren Hemipterleirn çoğu bu süre zarfında nemli sedimentler veya vejetasyon arasında bulunmaktadır. Yumurtalar yarı sucul substrat veya sucul makrofit arasına bırakılmaktadır. Glişimleri 1-4 hafta arasında tamamlanır. Şekil 52 Nimfler ergin safhaya kadar 5 kez deri değiştirirler. 1-2 ay arasında ergin safhaya geçerler. Ömürleri 1 yıldır. Sucul formlarında solunum havadan yapılır. Bazı türler de suyun üzerinde hareket edebilir. Diptera (Gerçek Sinekler ,Çift Kanatlılar )81 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Chironoms sp.-Chaoborus sp.Kanlarında ki hemoglobin bulunması sebebi ile çözünmüş oksijen miktarı çok düşük olan yerlerde yaşayabilirler. Şekil 53 Chiromons sp Tam olarak morfogenez geçiren sucul böceklerdir. Akarsuların ve göllerin en önemli bentik fauna elemanlarından birini oluştururlar. Erginler sucul değildirler ancak erginleşene kadar olan bölümlerini suda geçirirler. Türlere göre değişmekle birlikte larval evre birkaç haftadan 1 veya 2 yıla kadar değişebilir. Çoğu tür yılda 1 veya 2 jenerasyon meydana gelir. Larval safhada deri solunumu veya kan solungaçları ile solunum gerçekleşir. Bazı Chironomid larvalarının kanlarında düşük oksijen konsantrasyonlarında yaşayabilmelerine olarak sağlayan hemoglobin bulunur. Şekil 54 Yaşam döngüsü Familya: Ceratopogonidae İlk göğüs segmentinde bir çift küt Chironomidlere benzer fakat vücut uzun ve kıvrılmamış. “C” harfi gibi değil. Baş küçük ve sivri , baş kapsülü de çok küçüktür. Familya Chironomidae (Titrek sinekler , Sürü sivrisinekleri): Yumurtadan çıkan larvalar tipik olarak “C” harfine benzer şekillidir. Vücut küçük ince yapılı emme hortumu yok. Sivrisinek görüntülü. Erkeklerde antenler demet şeklinde tüylü. Genellikle havada büyük sürüler halinde uçarlar. Sokucu tipte değildirler. Aquatik 82 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U larvaları durgun akan sularda bulunur. Az bir kısım çürüyen materyalde nemli yaprak altında bulunurlar. Chironomus spp. ; Su kenarlarında bulunur. Larvalar , kanlarında hemoglobin olduğundan kırmızı renklidir. Balıklar için iyi bir besin olurlar. Familya Chaoboridae (Fantom midyeleri): Şeffaf olduklarından bu isim verilmiştir. baş keskin bir kenarla başlar bu kenarın ön kısmında yakalama organına dönüşmüş anten bulunur. Gündüzleri su dibindeki çamura gömülüp geceleri serbest su ortamına çıkarlar. Soluk borusu yoktur , arka tarafta uzun kıllardan meydana gelmiş bir yüzme yelpazesi vardır. Baş uzamış ve baş kapsülü mevcuttur. Ordo Trichoptera ( Evcikli Böcekler ) Yumurtadan çıkan genç larvaların hepsi iyi yüzer. Larvalar çoğunlukla abdomenlerinde iplik şeklinde trake solungaçlarına sahiptirler. Ömürleri genelde 1 yıldır. Erginler sıcak periyodlarda bulunur. Yumurtalar Mayıs – Ekim arasında sualtı substratumuna bırakılır ve 3 haftada gelişimleri tamamlanır. Larvalar genellikle substratumu oluşturan çeşitli partiküllerden kendilerine uygun olan birer evcik yaparlar. Solunumda evciğin içine giren su kullanılır. Şekil 55 Ordo Coleoptera ( Kın Kanatlılar ) Genelde 1 yıl yaşarlar ve bu süre içinde 3 kez larval deri değiştirirler. Yumurtalar makrofitlerin yada sedimentin üzerine veya içine bırakılır. Yavru bireyler 1-3 hafta içinde yumurtadan çıkar. Larval gelişim yaklaşık 1 ay sürer ve oldukça hızlıdır. Genellikle ergin safhada kışı geçirirler. Hemen hemen tümü atmosferik oksijenden yararlanır ve bu amaçla ya vücutlarının alt tarafında yada posteriör uçlarında bir 83 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U hava deposu taşırlar. Bazı larvalar sudan oksijen alabilmek için solungaçlara sahiptirler. Genellikle omnivor olmalarına karşın bazı türler belirgin şekilde karnivordur. Şekil 56 colepteranın yaşam döngüsü Familya Corixidae (kürek ayaklı tahta kuruları): En iyi yüzücü tahtakurularıdır. Dinlenme sırasında uzun yapılı tırnaklarını bitkilere geçirerek tutunan bu böceklerin Şekil 57 84 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U özgül ağırlığı sudan haifif olduğundan tırnaklarını bırakır bırakmaz su yüzüne çıkarlar. Solunum için su yüzeyine çıkmak zorundadırlar Familya Nepidae (Su akrepleri): Durgun ve yavaş akan suları diplerinde yaşarlar. 8. abdomen segmentinin bir kısmından meydana gelmiş iki parçalı ince soluk borusu bu familyaya özgüdür. Sığ sularda yaşayanlar bu boruyu şnorkel gibi kullanırlar. Derin sularda yaşayanlar ise bitkilere tutunarak su yüzeyine gelir baş aşağı durarak soluk borusunu kısa bir süre için su üzerine uzatırlar. Şekil 58 85 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bölüm Bu bölüm için Power point sunumu adresi: 9 Mollusca Tatlısu moluscaları hakkında bilgi verilmiştir. Yumuşakçalar, hayvanlar Aleminde tür zenginliği bakımından Arthropodlardan sonra gelen ikinci büyük filumdur. Yaşayan 90.000 kadar türü bilinmektedir. Ekonomik açıdan önemli birçok türü içermektedir ve oldukça geniş bir dağılım göstermektedir. Tipik bir mollusk vücudu ön tarafta baş , ventralde ayak ve dorsalde iç organlar kitlesinden oluşmaktadır. Nudibranch’lar , Pulmonatlar , ve ahtapotların dahil olduğu Cephalopodlar hariç CaCO3’dan oluşmuş bir kabuk taşırlar. Kabuk , vücudu örten manto tarafından salgılanır ve hayvanla birlikte büyüdüğü için büyüme sırasında kabuk değiştirme söz konusu değildir. Kabuk çoğu türde “dış kabuk” şeklinde olduğu halde “iç kabuk” taşıyan bazı formlar da vardır. Kabuk tek parçadan oluştuğu durumlarda , hayvanın vücudu kısmen veya tamamen kabuk içine çekilecek biçimde silindirik veya koni şeklindedir. Kabuk iki parçalı ise vücudu iki yandan sarar. Sekiz parçadan oluşması halinde de vücudu dorsal taraftan örtmektedir. Gastropoda sınıfı , tür sayısı bakımından Mollusca’nın en kalabalık gurubudur. Kabuk tek parçalıdır. Rapana gibi ekonomik önemi olan türler bu sınıfa dahildir. Scaphopoda sınıfı ise tamamen denizel bir grup olup bilateral simetrilidir. Konik yapıda kalker şeklinde tüpsü bir kabuğa sahip organizmalardır. Bivalvia sınıfı , bilateral simetrili , lateral olarak yassılaşmış türleri içermektedir. Kabuk iki parçalı olup vücudu iki yandan sarar. Midye , istiridye... gibi ekonomik değeri olan pek çok tür bu sınıfa dahildir. Cephalopoda sınıfı ise , yumuşakçalar içerisinde en yüksek organizasyonlu sınıftır. Bilateral simetrili hayvanlar olup içsel kabuk taşımaktadırlar. 86 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 59 Gastropoda 1) Prosobranche Vücut boşluklarında solungaç vardır sudan solunum yaparlar. Gonadları arka plandadır. Yürüyen merdiven şeklinde beslenme şekilleri vardır. Radula denilen dişlere sahiptirler bunlar ağızlarında araya arkaya sarmal şekildedirler. Epilitik ve epifitik alglerle beslenirler. Şekil 60 Molusca türleri 2)Pumonat Gastropod Ortamda ki nem miktarı korundukça hayatta kalabilirler. Ca miktarı yüksek yerlerde yaşayabilirler. 87 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 61 Kabuk yapıısının sinistral ve dektral olması Bivalvia Çift kapaklı , segmentsiz ,sesil canlılardır. Larvalarına glochidium denir. Kapak açıldığında glochidium dişleri vardır. Bivalvia cinsleri ; Dreissena (zebra midyesi ) , Unio , Anadonta ,Sphaerium , Pisidium Şekil 62 Midyenin iç yapısı Şekil 63 Zebra midyeleri 88 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bentik ekosistemler Bentos’un (özellikle balıklar açısından) besin zincirindeki yeri çok önemlidir. Birçok omurgasız , besin zincirinin en altında yer alan alg vebakteri gibi canlılar ile beslenirler. Bazı gruplar sudaki bitki ve odun parçlarını , döküntüleri parçalayarak beslenirler. Bentik ekoloji ve deniz tabanında yaşayan organizmalar , onları ve çevredeki çevre üzerindeki etkileri arasındaki etkileşimlerin çalışma kapsar. benthos (organizmaların yanı sıra yaşam oluşturan kayalar , resifleri , ve sedimanlar) deniz ve nehir ağzı ortamlarının son derece değerli bir bileşendir. Bentik sistemleri besin geri dönüşüm ve defin ve organik madde depolama önemlidir. Böyle olmayan yerli türlerin getirilmesi gibi insan etkileri , kıyı habitatlarının ve biyokimyasal döngüler önemli değişikliklerin değişiklik birçok kıyı sistemlerini tehdit. Havza gelen drenaj besin ve organik madde içeriği karasal , akışı her değiştirilmiş ve sulak-kıyıdaş bileşenlerin yanı sıra , bizatihi göl veya rezervuar: tüm drenaj havzası oluşur. Verimlilik toprak ve su , ve göl açık deniz kısmının en düşük arasındaki sulak arayüzü bölgedeki en yüksek kara parçaları , genellikle orta için düşüktür. Biyolojik topluluklar tarafından desteklenen ve bir topluluk içinde üretilen organik madde fotosentetik üretime dayanmaktadır. Bentik omurgasızlar farklı birçok fonksiyonu vardır. Bu fonkisyonlar hem karasal hemde sucul ekosistemler için önemlidir. Tatlı sularda bulunan , bentik omurgasızlar çeşitlidir. Bu oragnizmaların bol bulabilir ama genellikle düzensiz dağıtılmışdır ve nispeten zor özellikle örnek derin dipte yaşadıklarından sedimant içinde örneklenmeleri zordur. Bu türlerinin zenginliği ve tatlı su ekosisteminde oynadıklarıı rol önemi genelllikle bentik omurgasızlar gözden kaçmasına yol açar. Değişiklikler ekosistemlerde meydana gelen beklenmedik değişmeler bentik tür zarar görmesi tüm ekosistemi etkiler. Kuraklık nedeniyle bentik türleri kompozisyonu değişebilir. Yeni bentik türler ortama girebilir yada ortamda uzaklaşabilir. Örneğin , bazı bentik omurgasız türler (örneğin , Tubifex) Parazit-verici olarak hizmet vektör olarak işlev görebilir. Bu omurgasızlar artış ise dere çamurlarında bol miktarda bulunarak alabalık popülasyonlarının üzerinde hastalık yayılabilir. Ayrıca besin madde artıışı ile burada Toksik Alg nedeni oluşumu (blum) , yoğun bir deoksijenasyon , yoğunluk-tabakalı sular ve yüksek konsantrasyonlarda amonyak veya hidrojen sülfür birikimine yol açabilir. Göllerin alt çamurlar ve akımları ilk bakışta düzenli görünebilir. Bununla birlikte , fiziksel , kimyasal ve biyolojik süreçler önemli oluşturmak Yatay ve dikey heterojen katmanlarından içinde değişir. Farklı bir fiziksel şablon sağlamak nişler.Bu tortul süreçler dahil yön değişikliklerini ve oranları akışları , sediment ayırıcı biriktirme tane boyutları ve ölü organizmalar , Büyüme ve kökleri ölümü , burrowing ve 89 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U sediment elden , bentik tüketiciler tarafından ve fekal üretim. Microhabitats da oluşturulur. Kimyasal gradyentlerin ve konsantrasyonlarda Mikrobölgelendirme çözünmüş oksijen , hidrojen sülfit , amonyak , fosfor ve diğer. Kritik kimyasallar Vurgulamaktadır öyle ki "biyolojik karmaşıklığını" habitatlar ve biyolojik ilişkiler önemli bir yönüdür biyoçeşitlilik. Biyokarıştırma ve biyotik etkileşimler geniş oluşturmak tatlısu sedimentlerinde biyolojik karmaşıklığını Bu biocomplexities gerekir. daha temiz içme eğer anlaşılmalıdır su ve rekreasyon kullanımları Taze sular muhafaza edilmelidir. Bilim-tabanlı politikalar ecosystemperspective gerektirir Birden rolleri çok çeşitli bentik türleri. Önceki çalışmalar genellikle ele alınmıştır. Tarafından üretilen "mal" ile bu miktar bentik türleri , balık tüketilen av öğeler. Bunlar mallar açıkça önemli bileşenleridir Gıda ağları , ama nasıl onların arasında işlevsel ilişkiler cevap tür kompozisyonunda değişiklikler Ayrıca önemli. Bu makalede , biz nasıl bazı türlerin örnekleri vurgulamak bir orantısız büyük var Gıda-Web dinamikleri üzerindeki etkisi ve nasıl türün temel sağlamak ekosistem hizmetleri. Bu ekosistem fonksiyonlar tortu dahil karıştırma , besin döngüsü ve enerji Gıda ağları akışı. Bentik organizma Çeşitliliği Tatlısu bentik türler gelişti milions boyunca birçok filumlara gelen yıl ve zengin bir fauna temsil eder. İçinde A Treatise dördüncü ve son hacmiLimnoloji , G. Evelyn üzerinde (1993) Hutchinson tekrar gözden Soru o ilk poz 40 yıl önce-"Neden bu kadar çok çeşit var hayvanlar "-? ama bağlamında zoobentos. (1993) Hutchinson sonucuna Bu "Diptera bugüne kadar olan Böceklerin en farklı amacıyla tatlı su; en çok aslında herhangi önemli taksonun çeşitlendirilmiş tatlı su organizmaları. "O tahmini Bu 20.000'den fazla Dipteran türler Dünya çapında tatlı su cins , Yaklaşık dört kez sayı Coleoptera. Diğerleri tahmin çok sayıda vardır. protozoa bentik türler , kabuklu hayvan , ve diğer grupların (Palmer ve ark. 1997). Ayrıca , sistematik uzmanlarını tahmin sadece bir küçük bir yüzdesi bu Belirli takson (örneğin , tatlı su nematodlar) tarif edilmiştir. Çeşitli formlar sürekli keşfedilen , especialy derin Sularda bulunan , içinde hangi bölgesel endemik izolasyonu yansıtacak ve evrimsel adaptasyon Belirli koşullar Birçok tür halen tanımlanmamış , taxonomicaly hem de ekolojik olarak. çeşitli koruma bentik topluluklar gerektirir wil daha iyi anlaşılması uzun dönem fonksiyonel ilişkiler Bir ekosistemdeki bu türler arasında bağlam. Bireysel Önemi Ekosistem süreçlerinde türler Bu karasal çalışmalardan bellidir. türlerin bu türlerin sayısı başına mutlaka ilgili değil Ekosistem üretim oranları (örneğin Chapin ve diğ. 1997 , Tilman ve ark. 1997). Bunun yerine , her türdür değişken altında çalışması için uyarlanmış farklı tür durumlar , Farklı nispi öneminin olmak Özellikle ekolojik süreçler. Dağılımları ve bolluk değişiklikler neden olabilir biri türler orantısız ve beklenmedik onlar gibi 90 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U diğer türler tarafından yanıtlar fonksiyonel olarak telafi girişimi ilişkili türler değişikliklerin (Frost ve ark. , 1995 , Naeem 1998). Son zamanlarda , Palmer ve ark. (1997) , önerilensöz konusu bentik türleri belirlemek için especialy önemlidir nasıl organik madde işlenir Tatlı su ekosistemlerinde. Onlar çeşitliliği ve ekolojik tarif Tatlısu bentik rolleri türleri ve en önemli süreçler Bu tür tatlı su etkilemeye ekosistemler. Bu makalede , biz özetlemek Birkaç yeni çalışmalar nasıl özel zoobentik türler göstermek ekosistem süreçlerini değiştirmek. Biz Bu zoobentik türler vurgulamak especialy kabuklular , etkisi hem tatlı su gıda ile enerji akışı ağları ve besin döngüsü (Şekil 2).Bu göstermektedir bazı durumlarda , bu tek bir türün varlığı veya yokluğu dramaticaly ekolojik değiştirebilir Bu tür otlatma oranları gibi süreçler ve ayrışma. Bentik topluluklarda bile yakından ilişkili türler elde edebilir farklı onların besin kaynakları. Sonuç olarak , türler tahmin edilmektedir yollarla ya da oranlarındaki farklılık hangi Onlar ayrı bir ekosistem gerçekleştirmek Hizmet (örneğin , birincil üreticilerin hareket herbivores , predatör , ya da detritivores). Biz vurgulamak rağmen Sadece bir kaç örnek , sayısız vardır Besin Web bağı oluşturarak ki burada bir tür etkileşime olumlu ya da negatif diğerleri sahip olan veya içerisinde Tek bir türün eklenmesi ya da zarar Gıda-Web dinamikleri değiştirir. Merkezli hakkında güncel bilgilere Bentik arasında nişler ayrılması tür , farklı olduğu sonucuna çökelti Yaşama macroinvertebrates türleri değiştirilebilir olması muhtemel Birçok bileşenlerin Karmaşık ekosistem süreçleri. Çeşitlilik ve türler ekosistemlerde fazlalık Niş teorisinin bağlantı besinsel için dinamikleri "perçin hipotezi" yol açtı (Ehrlich ve Ehrlich 1981) , her hangi türler öne sürülen temel gerçekleştirmek için bir potansiyele sahip sebat rolü toplum ve ekosistem ve Bazı türler olarak kalabilir ki Belirli bir tek temsilcilerigrubu (Ehrlich ve Walker 1998).Açık olmasına rağmen o bazı Her tür seviye benzersiz , örtüşme kaynak türler arasında kullanımı değil sıradışı , especialy freshwaterfood içinde ağ-yapılar. Onlarca yıldır , ekolojistler var. Bentik İndikatör Türler Değişen ortam koşullarına planktonik formların uyum ve dayanıklılıkları da değişkenlik göstermekle birlikte genel olarak toleransları zayıftır. Ayrıca ortam koşullarıyla organizmalar arasında kantitatif ilişki vardır. Tüm organizmalar gibi zooplankton ve fitoplanktonlar da sadece fizyolojilerine uygun ortamlarda yaşarlar ve gelişirler. Bu şekilde dağılımları ve yoğunlukları belirli ortamlarla sınırlanan , su kütleleri ile bunlardaki değişiklikleri işaret eden organizmalara “indikatör tür” diyebiliriz. İndikatör türlerin dağılımlarını sınırlayan faktörler arasında sıcaklık , tuzluluk , pH , elektriksel iletkenlik , beslenme gibi fiziksel ve kimyasal faktörler yer alır. Kirlenmenin etkisinde kalan akarsu , göl ve denizlerde yaşayan mikro ve makro organizmaların kalitatif ve kantitatif özellikleriyle dağılışlarında önemli değişimler olur. Zira bu bölgede kirlenmenin başlamasıyla bazı türler derhal bölgeden uzaklaşır ve ölürler (Regresif türler). Bazı türler bu bölgeye gelip yerleşebilir (Trunsgresif 91 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U türler). Diğer bazı türler ise kirlenmeden etkilenmeyerek yaşamlarını sürdürürler (Duyarsız türler). İndikatör türler ortam koşulları uygun olsa bile koşullardan birinin eksikliğine karşı duyarlılık gösterirler ve bu faktör böyle türlerin gelişmelerinde sınırlayıcı rol oynar. Bir türün bir bölgedeki mevcudiyeti ve bolluğu belirli ekolojik koşullara bağlı olup , belirli ortamların göstergesi olabilir. Kantitatif bakımdan bir veya birden fazla faktörün etkisiyle bir tür hızla çoğalır ve sayıları patlamaya dönüşebilir. Bu araştırmada teşhis edilen bazı zooplankton ve fitoplankton türleri ötrofik göller için indikatör türlerdir. Suların Biyolojik izlenmesinde kullanılmak üzere kabul edilmiş tüm tatlı su organizmaları arasından bentik omurgasızları (özellikle sucul böcekler , akarlar , yumuşakçalar , kabuklular ve kurtlar) en sık tavsiye edilen gruptur. Su Çerçeve Direktifi (SÇD) Direktifi 2000/60/EC , nehirler , göller , yeraltı ve geçiş (nehir ağzı) ve kıyı suları kapsayan mevzuat bir bütün olarak 2000 yılında kabul edilmiştir. Su Çerçeve Direktifi izleme için herhangi bir özel yöntemlerin kullanılması zorunlu olmadığından , 2006 yılında bir biyomonitoring kullanım kılavuzu hazırlandı; bu araç Su Çerçeve Direktifi altında su kalitesinin izlenmesi için uygun bir yöntem seçimi kolaylaştırmak için bir kılavuz olmayı hedeflemektedir. Belirli bir izleme aracın veya yönteminin seçiminde iki önemli kriter vardır: maliyetetkililik (costeffectiveness) ve amaç - uygunluk (fit-for-purpose). (I) ekolojinin teorik kavramlarından türetilmeli (II) akılcı olmalı (III) Potansiyel ekolojik işlevleri değerlendirebilmeli (IV) potansiyel genel insan etkisini ayırabilmeli (yani , antropojenik bozukluğu tanımlayabilmeli) (V) Potansiyel antropojenik etkiyi türlerine ayırabilmeli (İnsan etkisinin farklı dağılım ve gruplarını ayırt edebilmeli) (VI) Örnekleme ve tasnifi maliyetleri düşük (arazi çalışmaları) ve deneyler standart olmalı (laboratuar yaklaşımlar) (VII) Örnekleme protokolü basit olmalı (VII) Sistematik teşhis maliyetli düşük olmalı (teşhis için hiçbir uzmanlık gerekli olmamalı) (VIII) Büyük ölçekli uygulanabilirliği (IX) Olmalı (eko veya biyocoğrafik bölgeler arası (X) Genel olarak insan etkisi değişikliklerin güvenilir bir göstergesi olmalı (XI) Farklı insan etkisi değişimlerinin güvenilir göstergesi olmalı (XII) İnsan etkisini Lineer ölçekte belirleyebilmeli Günümüzde , tatlı suların biyolojik çeşitliliği karasal ortamlarınkinden çok daha hızlı olarak azalmaktadır. Tatlı su ekosistemleri içinde de akarsular en çok tehlike altında olanlardır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi” , Avrupa Birliği ülkeleri tarafından 2000 yılındakabul edilmiştir. Sucul ekosistemlerdeki bozulmayı önlemek için 2015’e kadar , tüm yüzey sularının ekolojik ve kimyasal olarak iyi kalite düzeyine getirilmesini vekalitelerini korumayı amaçlamaktadır. Ayrıca , su kaynaklarının 92 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U düzenlenerek sürekli kullanımını sağlamayı ve ihtiyacı karşılayacak kadar suyun , her an kullanılabilir durumda olmasını düzenlemek ise son hedeftir. Bunun için ilk önemli temel adım olarak , izleme programları ile kapsamlı bir şekilde yüzey sularının durumları belirlenmeye çalışılmaktadır. Daha sonraki izleme programlarında kullanılmak üzere , var olan izleme yöntemleri gözden geçirilmiş ve yeni düzenlemeler yapılmıştır. Halen , yeni yöntemler üzerinde çalışılmaktadır. Uzun “referans habitatlar” ile karşılaştırılması gerekmektedir. Referans habitatlar herhangi bir nedenle tahribata uğramamış veya çok az değişime uğramış ortamlardır. Referans habitatların ve tahribata uğramış sucul ekosistemlerin özellikleri şöyledir: Yüksek kalite (High quality): Fiziko-kimyasal değişkenlerde ve hidromorfolojik kalite unsurlarında insan kaynaklı etki yoktur veya çok az dır. Bu tipteki sular , ortamıntamamen bozulmamış durumda olduğu anlamına gelir. Çevrelerinde yerleşim yeri bulunmaması , atık suların karışmaması , alabalık çiftliği , ekili alan gibi mekanların olmaması önemlidir. Bu tipteki sular için biyolojik kalite yansıtır ve kirlilik yada bozulma olmadığını yada çok alt seviyede olduğunu gösterir. Bu koşullar , yüksek kaliteli ortam ve bu ortamda bulunan canlılara özeldir. Orta Kalite(Moderate quality): Bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden orta düzeyde farklılık gösteren ve orta kaliteye uygun biyolojik kalite değerlerine sahip su tipleridir. İnsan aktivitelerinden kaynaklanan bozulma ve kirlilik işaretlerini orta düzeyde yansıtan özelliklere İyi kalite (Good quality):İyi kalitedeki su tipleri için biyolojik kalite değerleri , insan aktiviteleri nedeniyle meydana gelen bozulmalardan ötürü daha düşük seviyededir. Fakat , yine de bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden çok az düzeyde farklılık gösterirler. Yüksek ve iyi kalitedeki ortamlarakıyasla bozulmalar ve kirlilik gözle görülür düzeydedir. Orta kalitenin altında kalan su kalitesi tipleri zayıf ve kötü olarak sınıflandırılır. Bu tipteki sular biyolojik kalitedeğerleri bakımından oldukça kötü durumdaki suları ifade eder. Bu tipteki sularda bulunan canlı toplulukları bozulmamış veya çok az düzeyde bozulmuş yüksek , iyi ve orta kalitedeki sularda bulunan canlı Sağlıklı bir ekosistemin tanımında fiziksel-kimyasal , morfolojik ve biyolojik koşulların tümünün Topluluklarından önemli ölçüde farklılık gösterirler. Su kalitesi izleme programlarında , sadece fiziksel-kimyasal değişkenleri kullanmak yeterli değildir. Çünkü , içinde belli canlıları barındıramayan bir sucul ortam , insanlar için de kullanılabilir bir kaynak olamaz. Canlı toplulukları , bir ekosistemin “hafızası” olarak da değerlendirilir. Çünkü , fiziksel ve kimyasal değişkenler ölçüm yapılan andaki durumu belirtirken geçmiş dönemdeki su kalitesi hakkında bilgi sağlamaz. Bu nedenle de canlıların su kalitesi çalışmalarında kullanımı , “Su Çerçeve Direktifi”nin ekolojik izleme sisteminde fiziksel , kimyasal değişkenlerden daha önde gelir. Su Çerçeve Direktifinde de belirtildiği gibi biyolojik izlemede kullanılması gereken canlılar , başta taban büyük omurgasızları olmak üzere fitobentos , fitoplankton , makrofit ve balıklardır. Taban büyük omurgasızlarını oluşturan canlılar şunlardır. Insecta (Böcekler)Insecta , Crustacea (Kabuklular)Crustacea , Diğer gruplar Gruplar. Diğer canlıların o ortamda yaşamasına uygun olduğunu belirtmek 93 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U gerekir. Bir ekosistemin koşullarını belirlemek için çeşitli canlıların biyolojik veriler olarak kullanıldığı çalışmalar biyolojik izleme çalışmalarıdır. Biyolojik izleme , hassas ekosistemlerin tahribatını çok daha net bir şekilde gösterdiği için fiziksel , kimyasal ve biyolojik yönden ortaya çıkan sorunları belirlemede birleştirici bir yöntemdir. Bu yöntemde , çalışılan bölgenin faunası ve biyoindikatör (biyolojik gösterge) olarak kullanılabilecek taksonlar belirlenmelidir. Biyoindikatörler , çevresel değişikliğe karşı yaşam fonksiyonlarını değiştirerek veya toksinleri vücutlarında biriktirerek cevap veren canlılardır. Biyoindikatörler , ekosistemin fiziksel ve kimyasal değişkenlerinde oluşan değişimlere karşı oldukça hassaslardır. Bu canlıların varlığı ve komünite yapıları habitatın kalitesini yansıtır. Biyomarkör; Toksik maddlerin molekülerde , hücrede ve dokuda verdiği hasarı belirleyen biyokimyasal ölçümlerdir. Örneğin , metal zehirlenmesi varsa MT (metallotiyonin) enziminde bir artış gözlenir. Oksidaz , asetilkolinesteraz , selülaz / carbohydrase , genotoksisite , iyon düzenlenmesi , stres proteinleri ya da oksidatif stres enzimleri gibi biyomakörler özellikle omurgasızlarda sıklıkla kullanılmaya başlanmıştır. Bunun yararı ise toksik etki daha yüksek organizasyonlu canlıları etkilemeden erken uyarı sistemi gibi bizi uyarmasıdır. Tek bir biyomakör insan etkisini göstermeye yetmeyebilir , ancak 12 kiterden 6 tanesini karşılayabilir. Özellikle düşük canlı sayısı ve ucuz maliyet en önemli avantajlarındandır. Bioassay ve toksik testler; bir organizmanın , bir toksik maddeye karşı etkisini büyüme , beslenme oranı , pupa devresi , davranış , morfoloji , ya da üreme gibi çeşitli dönemlerde değerlendirmektir. (toksik seviye tespiti , invitro deneyler ve biyoakumülasyon). Bu testlerde her türlü insan ve dış çevre (oksijen ve ısı gibi) etkisini ucuz ve standart bir şekilde ölçülüp değerlendirilebilir. 12 kriterden 10 tanesini karşılaması bakımından önemlidir. Taban büyük omurgasızları Biyolojik izleme programlarında kullanılan en elverişli ve yaygın canlılardır. Bu canlılar , biyolojik çeşitlilik ve su kalitesi çalışmalarında habitatları izlemek için gerekli verileri en kullanışlı olarak sağlayan canlılardır. Tür kompozisyonu , sayıları , hayat döngüleri , hareket şekilleri , ağız yapıları ve beslenme şekilleri gibi özellikleri , biyolojik yöntemlerde kullanılmaktadır. Taban büyük omurgasızları ile yapılacak izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Taban büyük omurgasızları ile hazırlanmış birçok indeks olup çok yaygın olarak kullanılmaktadır. 1980’lerden beri birçok ülkede akarsuların durum ve potansiyellerini biyolojik yöntemlerle değerlendirmeye yönelik yapılan çalışmaları yeniden ele alan araştırmaların sayısında artış vardır. Avrupa’da , özellikle taban büyük omurgasızlarının kullanımına yönelik revizyon çalışmalarına ilişkin birçok bilimsel araştırma yürütülmektedir. Ülkemizde de bu çalışmalar , araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de , bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Ülkemizde de bu çalışmalar , araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de , bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Ortama karışan çeşitli kirlilik 94 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U kaynaklarına karşı , değişik düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler ,Geniş bir dağılım gösterirler ,Besin zincirinde önemli bir yer teşkil ederler ,Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır , Sucul ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde bulunurlar. Komünite yapıları , su kalitesine bağlı olarak değişir. Hareket yetenekleri oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle , bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede oldukça başarılıdırlar. Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle beraber zordur. Tür teşhisleri , mutlaka her canlı grubunun uzmanları tarafından yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki teşhisler de fauna bilgilerinin eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler de doğru sonuç vermektedir. Ülkemizde de bu çalışmalar , araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de , bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikiminekatkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Ortama karışan çeşitli kirlilik kaynaklarına karşı , değişik düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler , akarsularda çok kullanışlı bulunmamaktadır. Geniş bir dağılım gösterirler ,Besin zincirinde önemli bir yer teşkil ederler , Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır , Sucul ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde bulunurlar. Komünite yapıları , su kalitesine bağlı olarak değişir. Hareket yetenekleri oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle , bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede oldukça başarılıdırlar.Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle beraber çalışması üç yıl sürmelidir zordur. Tür teşhisleri , mutlaka her canlı grubunun uzmanları tarafından yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki teşhisler de fauna bilgilerinin eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler de doğru sonuç vermektedir. Fitobentos : Taban büyük omurgasızlarından sonra en yaygın olarak kullanılan canlılardır.Dipteki taşlara , bitkilere tutunmuşlardır (perifiton).Fitobentos ile yapılacak izleme Biyolojik izlemede kullanılan ve geliştirilmekte olan indeksler (Biyolojik Diatom İndeksi , Trofik Diatome İndeksi vd.) vardır. OMNIDIA programı ,fitobentos indekslerini toplu olarak hesaplamada kullanılan programdır. Bu indeksler bazı ülkelerde kullanılmaktadır. Fitoplankton Bazı ülkeler fitoplanktonları (seston olanlar suda serbest yüzenler) taban büyük omurgasızları ve fitobentos ile birlikte izleme çalışmalarında kullanmaktadırlar. Fakat , türleri saptayarak sonuca gitmeye çalışmak çok zaman istediği için Fitoplankton ile yapılacak izleme çalışması altı ay sürmelidir. Macroinvertebrates birçok türü belli habitatların türlü ve su kalitesinin teşhis vardır. Onlar gösterge organizmalar olarak bilinen , sadece çevresel koşulların belirli bir kümesi altında sayısal baskın hale organizmalar olduğunu. Bentik organizmaların en yaygın kullanımı , su kalitesinin , göller , özellikle besin durumu , kalsiyum sertlik , alkalinite , pH ve iletkenlik göstergeleri gibidir. Sular akan hayata adaptasyonları sergileyen Akış organizmalar akışı ortamlarında göstergeleridir. Bu canlılar dere ortamlarda aşınma yüzeyler vardır ki ipuçları sergilerler. Buna karşılık , çökelme 95 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U yüzeylerde (akışları örneğin havuzları , göller sedimanlar) yaşayan organizmalar var lentik ortamlarda karakteristik özellikleri. Bazı canlıların geçici havuzlarda sınırlı ve her tür kuraklık dönemi hayatta bir veya daha fazla uyarlamalar var "dedi. Biyoçeşitlilik Değişiklikleri Etkileyen Faktörler: Böyle bir genetik çeşitlilik gibi birçok biyotik faktörler , biyolojik çeşitliliğin etkileyebilir. Kısa vadede , örneğin Farklı gen havuzları rastgele ortamında kısa vadeli değişiklikleri ile seçilen gibi 1-10 yıl , biyoçeşitlilik dalgalanma. Ancak , uzun vadede , örneğin yüzyıllar yıl , biyoçeşitlilik nedeniyle böyle bir yaşam aşırı sömürü kaybı , habitat parçalanması , kirlilik ve egzotik türler olarak doğrudan ve dolaylı faktörler , hem de düşmüştür. Biyoçeşitlilik üzerindeki doğal faktörlerin etkileri ilk antropojenik faktörler biçimine katkı sağlayacağı gerekir. Türler kararlı ve kararsız ortamlarda yaşamak amacıyla üç yaşam öyküsü stratejilerden birini benimsemek düşünülmektedir: (i) r-seçimi; (ii) K-seçimi; veya (iii) bahis-hedging. (Thorpe ve Covich , 1991; Williams ve Feltmate 1992) En önemli tatlı su takson en başarılı karasal filum ve bir Arthropoda olduğunu. Göllerin tüm farklı ve önemli bileşenleri ve akarsular - Uniramia (su böcekler) , Chelicerata (su akarları ve sucul örümcekler) ve Crustacea (. Kerevit , karides peri , kopepodları , vb) üyeleri , hem tatlı ile üç subphyla. Eklembacaklılar en kalıcı ve geçici su sistemlerinin bentik ve pelajik habitatları her heterotrofik niş işgal. Bu metamerik coelomates (su akarları hariç) bir kitin dış iskelet ve bacaklar , ağız ve anten olarak değiştirilmiş sert , eklemli uzantıları ile karakterizedir. Bazı biyolojik indeks ve matriks İndeks ve matriksler özellikle bentik hayvanların değerlendirilmesi ve kirliliğn ortaya konulmasın sıklıkla kullanılır. Bu yolla: • Terimlerin sayısal ifadeler haline getirilmesini sağlar. • Verilerin sınırlı (limitli) rakamlara dönüştür. • Çalışmaların güvenilirliğinin artmasını sağlar. • Çalışmaların daha kolay anlaşılmasını sağlar. • Çalışmaları standart hale getirir. • Kirlilik kaynaklarının , sıcaklık , besleyici madde , girişlerinin belirlemesinde kullanılabilir. 96 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Q matriks Tür listesine karşı lokalite , derinlik , istasyon matrisleridir. (Tür X İstasyon) şeklinde ifade edilir.Q matrislerden Abundans , Dominans , Frekans ,Tür Zenginliği , Tür Çeşitliği , Düzenlilik İndekslerin hesaplanır. İst X Tür İstasyon-1 İstasyon-2 İstasyon-3 Tür-1 Tür-2 Tür-3 22 0 191 0 651 175 882 22 11 R matriks Satır ve kolonda aynı tip verilerin bulunduğu matrislerdir. Lokalite X Lokalite ,Tür X Tür , İstasyon X İstasyon şeklinde ifade ediliri Q matrislerden korelasyon matrisleridir , benzerlik katsayıları Jaccar indeksi , Brey-Curtis indeksi hesaplanır. İst X İst İstasyon--1 İstasyon-2 İstasyon-3 İstasyon-1 İstasyon-2 İstasyon-3 100 56 22 56 100 75 22 75 100 İndeksler İndeksler matematiksel formüllerle elde edilen sayısal sonuçlardır. Bir indeks değeri belirli değerler ile sınırlandırılıyor ise , indeks limitlidir. Limitli (sınırlı) olan indekslerin yorumlanması daha kolay ve güvenilirdir • Dominansi 0-100 arasında limitli • Shannon indeksi 0-5 arasında limitli • Plielou indeksi 0-1 arasında limitli • Simpson indeksi 0-1 arasında limitli • Margalef indeksi limitsiz 97 İ Ç S U L A R • Z O O B E N T O Z U Matrisler Matrisler R-Matris R-Matris Tür x Tür Tür x Tür İstasyon x İstasyon İstasyon x İstasyon Lokalite xLokalite Lokalite xLokalite Q-Matris Q-Matris Tür x İstasyon Tür x İstasyon Brey-Curtis indeksi Brey-Curtis indeksi Jaccar indeksi Jaccar indeksi Abundans Abundans Dominas Dominas Frekans Frekans Tür Çeşitliliği Tür Çeşitliliği Shannon Weaver İndeksi Shannon Weaver İndeksi Simpson indeksi Simpson indeksi Tür Zenginliği Tür Zenginliği Ramman Margalef indeksi Ramman Margalef indeksi Düzenlilik Düzenlilik Pielou İndeksi Pielou İndeksi Abundas Aaort = ΣAa /n Aaort= Ortama abundans Aa = A türünün abundans n = bulunan istasyon sayısı Bir türün ,belirli bir alandaki yada hacimdeki birey adedi yada biomansını ifade eder. Yoğunluğun ölçülmesinde kullanılır. Sayımla Ağırlıkla Ortalama abundans hesaplanabilir. Abundans boy gruplarının veya boy frekansları değişik olan populasyonların karşılaştırılmasında kullanılabilir. Abundans kesikli veridir , bu yüzden güvenilir değildir. 5 Çok Bol 4 Bol 3 Az çok bol 2 Az 1 Çok az Abundans hesaplanmasında kullanılan scala 98 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Dominas Da = Na/İstasyon sayısı Bir türün diğer tüm türlere göre baskın olmasıdır. Türün birey sayısı kullanılır. Dominans yüzdelik olarak ifade edilen bir değerdir. Sürekli verilerdir. Bireylerin birbirlerine göre bolluğunun ifade eder. Tür1 Tür2 Tür3 Tür4 Tür5 Tür6 Tür7 Tür8 Tür9 Tür10 Tür11 Tür12 Tür13 Tür14 Tür15 Tür16 Tür17 Tür18 Tür19 Tür20 S1 3 S2 S3 6 3 2 8 1 10 6 10 3 S4 5 1 4 S5 5 4 3 3 S6 6 1 S7 2 1 4 4 1 9 1 1 1 6 1 9 2 1 1 4 3 8 7 3 1 7 1 1 2 1 1 1 1 1 1 3 Su Kalitesi Modern anlamda su kalitesi terimi insan tarafından kullanılan suyu etkileyen tüm faktörleri vurgular. Biz suyu; içme suyu , eğlence ve spor amaçlı kullanılan su (Rekreasyon) , endüstride kullanılan (Soğutma suyu , Yıkama suyu , Sulama suyu) , kirlenmiş su (İnsan aktivitelerinde direk olarak kullanılmaması gerekir) , aynı şekilde lağım suları ve su sistemlerine dönmeden önce saflaştırılması gerekli olan endüstriyel atık sular olarak ayırabiliriz. Biyolojik olarak da Sabrobite , Toksisite , Radyoaktivite , Fiziksel Faktörler , Ötrofikasyon , Tuzluluk , Bilim ve Teknolojinin ilerlemesi ile gelişen diğer faktörler gibi noktalarda değerlendirebiliriz. Su kalitesinin biyolojik analizinde ilk önce ele alınan sabrobitedir. Sabrobite , çamurlu olan dip kısımda ve litoral vejetasyon arasında , farklı komunitelerden 99 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U meydana gelen sucul mikroorganizmalar tarafından parçalanmış , kokuşmuş organik materyali ihtiva eder. Doğal sularda aşırı derecede besin zenginleşmesi yani ötrofikasyon sonucu çok fazla miktarda alg ve makrofit büyümesi su kalitesinde önemli bir bozulmaya sebep olur. Genelde göllerin orijinalde oligotrofik olduğu ve yıllar geçtikçe ötrofik hale geldikleri düşünülür. Ötrofikasyona sebep olan başlıca besin maddeleri azot ve fosfordur. Bu maddelerin gölde artışı tür kompozisyonu ve dominant biotayı değiştirir. Ötrofikasyon bazen sabrobitenin sinonimi olarak kabul edilir. Bunun dışında örneğin oksijen kimyasal parametrelerin en önemlisidir. Bu önem hem sudaki metabolik olayların bir düzenleyicisi olmasından hem de suyun kondisyonunun bir göstergesi olmasından kaynaklanır. Tek başına etkin bir parametre değildir , sıcaklık ile birlikte değerlendirilir. pH da diğer parametrelerle sürekli ilişkilidir. pH ile oksijen arasında zıt bir ilişki vardır. Bir gölün pH değeri ölçülerek o gölün serbest karbondioksit miktarı , alkalin ya da asidik olduğu saptanabilir. pH etkilerini vurgularken Pennak (1953) alkali sularda mevcut tür sayısının az , fakat türleri oluşturan birey sayısının fazla olduğunu bununla birlikte asidik sularda tür çeşidinin fazla birey sayısının az olduğunu belirtmiştir. atüsü ilk kez tespit edilmiştir. Pestisidlerin Sınıflandırılması Pestisidler inorganik , doğal organik ve sentetik olmak üzere üç grupta toplanabildiği gibi biyolojik organizmaya göre insektisidler (böcek öldürücüler) , algisidler (alg öldürücüler) , fungisidler (mantar öldürücüler) ve herbisidler (ot öldürücüler) şeklinde ya da kullanım tarzlarına göre atraktan (çekiciler) , fumigam (duman oluşturanlar) ve repellan (iticiler) olarak da sınıflandırılabilirler. Doğal organik pestisidlere örnek olarak rotenon , pretrum ve nikotin; inorganik pestisidlere ise arsenikli , cıvalı , boratlı ve florürlü bileşikler verilebilir. Sentetik organik pestisidler kimyasal özelliklerine göre klorlu pestisidler , organofosforlu pestisidler ve karbonatlı pestisidler şeklinde sınıflandırılabilir. Klorlu pestisidler değişik amaçlarla geniş kullanım alanı kurmuştur. En önemli örneklerinden biri olan DDT , çok miktarda kullanılmış , daha sonra çevreye de olumsuz etkileri nedeniyle birçok ülke tarafından yasaklanmıştır. DDT , sıtma ve tifo gibi pek çok hastalığın önlemesinin yanı sıra gıda üretimine olan büyük katkısı nedeniyle çok fazla üretilmiş ve kullanılmıştır. Bu persitent (kalıcı) bileşik çevirim yoluyla her tarafa taşınmıştır. Havada ve yağmur suyunda küçük derişimlerde , kuş ve balıkların yağ dokusunda ise daha büyük derişimlerde belirlenmiştir. DDT’nin ve genelde organoklorlu pestisidlerin en önemli olumsuz etkileri , aşırı kullanımları ve çevrede dolaşımı sonucu insan ve hayvan bünyelerine alınarak yağ dokusunda birikebilmeleridir. Suda pek fazla çözünmeyen bu grup , yağ dokusunda birikmekte ve yağın metabolize edilmesi sonucu kana geçerek zararlı etkiler oluşturabilmektedir. Klorlu pestisidlerin diğer önemli olanları lindan , endrin ve dieldrin olup hepsi de böcek öldürücü olarak etkindirler. 2. Dünya 100 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Savaşı’ndan sonra büyük önem kazanan organofosforlu pestisidlerin en önemlisi paration olup diğer organofosforlu pestisidlerde olduğu gibi yapısında S , N ve P’yi bulundurmaktadır. Paration , meyve sineği gibi bazı zararlılara karşı çok etkin olmasına karşılık insanlara olan toksik etkisi nedeniyle çok dikkatli kullanılması gerekir. Diğer organofosforlu pestisidler malation , klorotion , dikapton ve metasistokstur. Pestisidlerin Su Organizmalarına Etkisi Organoklorlu ve fosforlu pestisidler ile organik asitlerden bazılarının Salmo gairneri üzerindeki lethal doz değerleri farklılık göstermektedir. Organoklorlu pestisidler organikfosforlulara ve organik asitlere göre daha yüksek bir toksik etkiye sahiptir. Bu pestisidler , besin zincirinin ilk halkalarını meydana getiren fitoplanktonlar ve zooplanktonlarda önemli etkileri vardır. Bu pestisidlerin suda uzun süre parçalanmadan kaldıkları dikkate alındığında suyun primer prodüktivitesinin hemen hemen yok olacağı sonucuna varılabilir. Bunlarla beslenen zooplanktonlar ve balıklar ise primer prodüktivitenin azalması sonucu yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaklardır. Pestisidlerin zooplankton yumurtaları , larvaları ve erginleri üzerine de önemli etkileri vardır. Bu konuda yapılan çalışmalar , suda bulunan pestisid miktarı artışıyla da yumurta gelişimi ve larvaların yaşama şanslarının azaldığı belirlenmiştir. Organoklorlu pestidilerin sudaki değişik miktarları birçok su organizması üzerinde negatif etkisi olduğu saptanmıştır. Pestisidler içerisinde bulunan Hg , önemli bir çevre kirleticisidir. Hayvanlarda birikime uğradıklarından besin zincirinde yüksek derişimlere ulaşabilmektedir. Balık ve midyelerde yüksek derişimlerdeki Hg , bu hayvanların yenilmesiyle insan ölümlerine neden olmuştur. Denizlerde , günümüze kadar kullanılmış DDT’nin taşınımı nedeniyle belli bir derişimde bulunduğu bilinmekte ve fitoplanktonlar üzerinde etkisi sonucu atmosferin oksijen dengesini olumsuz yönde etkilediği belirlenmiştir. DDT , planktonlarda fotosentezi de engellemektedir. DDT’nin çevresel etkileri saptanarak yasaklanması , bu açıdan yararlı olmuştur. Organoklorlu insektisidlerin kullanımı , ölümcül dozların altında , tiroit ve Ca metabolizmasını etkilemektedir. Kanserojen etkisi de belirlenmiş bu bileşiklerin kullanımı , yumurta kabuğunun anormal gelişmesine neden olduğu deneysel olarak kanıtlanmıştır. Organoklorlu pestisidlerin belli bir düzeye ulaşması sonucu yaban hayvanlarının ölümlerine de neden olduğu saptanmıştır. 101 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Organoklorlu insektisidlerin en belirgin özellikleri de bir canlıdan diğerine geçişidir. Karada büyük miktarlara ulaşmayan bu geçiş , suda çok daha önemli olmaktadır. Örneğin; toprakta bir kurt ya da solucan pestisidi olması , kuşa ve atmacaya geçiş nadiren ölümcül derişime ulaşmasına karşın balıkta 1000-10000 katlık bir geçiş olabilmektedir. Pestisidlerin Çevreye Yayılmaları Pestisidler , kullanıldıkları alanlarda ve üretildikleri tesislerde çeşitli taşınım yollarıyla atmosfere , göl ve deniz gibi yüzeysel sulara ve yer altı sularına taşınarak geniş bir çevrede pestisid kirliliğine neden olurlar. Başlıca pestisid kirlenme kaynakları şunlardır: • • • • • Tarımsal uygulamalar İnsektisid olarak evsel kullanımları Pestisid üretim tesislerinden sızıntılar Çeşitli endüstriyel kuruluşların atık suları Boş pestisid ambalajlarının su ortamlarına atılması Pestisidler tarımsal alanlara uygulandıktan sonra bu alanlardan atmosfere kar ve yağmur sularının meydana getirdiği erozyonla ve direnaj sularıyla ekosistemin çeşitli kısımlarına dağılırlar. Bitki koruma ilaçlarının sirkülasyonu çok yönlü ve karmaşık bir yapıya sahiptir. Bitkiler üzerinde kalan pestisid kalıntıları besin yoluyla insan ve hayvanlara geçmekte ve ani zehirlenmeler , hatta genetik yapıyı etkileyerek kansere neden olabilecek düzeyde tehlikeler yaratabilir. Pestisidlerin insanlara direkt etkisi insan vücuduna ilacın solunum , deri veya ağız yoluyla doğrudan girmesi sonucu olmakta (akut zehirlenme) , sekonder toksik etkisi ise pestisid kalıntıları içeren bitkisel veya hayvansal besin maddelerinin yenilmesiyle (kronik zehirlenme) meydana gelen zehirlenmedir. Biomagnifikasyon Çeşitli kirleticilerin besin olarak kullanılan organizmalar ile bir türden ötekine geçmesi ve bu türlerin beslenme düzeylerine ve alışkanlıklarına bağlı olarak artan konsantrasyon göstermeleridir. Sürekli pestisid kullanımı sonucu bu tarım ilaçlarına karşı çok dayanıklılık meydana geldiği , bunun sonucunda da etkisizlik nedeniyle daha fazla pestisid kullanılmaktadır. Bu da su , hava ve toprak olarak çevrede ve yenilen besinlerde kalıntı sorununa neden olmaktadır. Kullanılan ilaçların %92-95’i besin yoluyla , %3’ü sudan ve %5’i havadan insanlara ulaşmaktadır. DDT gibi bileşiklerin toprak ve sudaki organizmalara parçalanmaları oldukça yavaştır. Toprak 102 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U ve sudaki organizmalar da biyoakümülasyona uğrarlar. Biyoakümülasyon oranları karadaki canlılara göre sudaki canlılarda daha fazladır. 103 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Bentik Besin zinciri Besin zinciri , canlılar topluluğundaki organizmaların beslenme alışkanlıklarını yansıtan kavramdır. Bitkilerin ve öbür kendi beslek organizmaların besine dönüştürdükleri enerjinin organizmadan organizmaya geçişini dile getiren besin zinciri , en yalın biçimiyle bir bitki , bir otçul hayvan ve bir etçil hayvandan oluşan bir dizi olarak düşünülebilir. Zincirin her öğesi bir halkayı simgeler ve üretken bitkiler ya da tüketici hayvanlar sınıflarına ayrılır. Bitkilerle beslenen otçullar birincil tüketici , bunları yiyerek beslenen etçillerse ikincil tüketici diye adlandırılır. Tüm canlılar yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Günlük yaşamda yapılan her şey için insanlar enerji kullanır. Her canlı gereksinimi olan enerjiyi besinlerden sağlarlar. Bu nedenle bütün canlılar beslenmek zorundadır. Göl ekosisteminin nasıl çalıştığını anlayabilmek için , öncelikle su toplama havzasının doğal yapısı , jeoloji , meteroloji , hidrolojisi , toprak yapısı ve havzadaki insan etkinliği gibi özelliklerin bilinmesi gerekiyor. Bu etmenlerin tümü göle ulaşan su miktarını , suyun kalitesini ve biyolojik besin zinciri ilişkilerini belirler. Gölün derin veya sığ olmasıysa göldeki biyolojik besin ağı ilişkisiyle yakından ilgili. Bu yüzden , gölleri incelerken derin ve sığ ayrımının yapılması kaçınılmaz oluyor. Gölün derinliği genelde 3 m’den fazlaysa ve yaz aylarında , ısınan havanın oluşturduğu ısı tabakalaşmasıyla göl suyu , sıcak üst tabaka ve soğuk alt tabaka diye ikiye ayrılıyorsa bu göl derin göl diye tanımlanıyor. Yaşanan bu ısı tabakalaşması gölün bulunduğu boylam ve rakımla farklılaşıyor. Sığ göllerin derinlikleri ise 3 m kadar oluyor ve derinlik fazla olmadığından derin göllerin tersine ısı tabakalaş- ması oluşmuyor. Derin Göllerde Besin Ağı: Besin ağınının ilk halkasını bitkisel-plankton (tek hücreli bitki) oluşturur. Yoğun bulunan bu planktonlar , azot ve fosforlu inorganik besin tuzlarını kullanarak fotosentez yapan birinci üreticiler. Derin göllerde , morfolojileri gereği , sualtı bitkilerinin büyüyebilecekleri "sığ kıyılar" çok az oldu- ğundan , birinci üretici olan sualtı bitkilerin rolü fazla önemli değil. Bitkiselplanktonu yiyen , farklı büyüklüklerdeki hayvansal-plankton (su piresi gibi) ise ikinci halkayı oluşturuyor. Su ve göl dip çamurunda yaşayıp , bitkisel ve hayvansal plankton yiyen omurgasızlar (salyongoz , sinek ve böcek larvaları vb.) ise üçüncü halkayı oluşturuyor. Sonraki halkadaysa hayvansalplankton , omurgasız ve yüksek bitki yiyen otçul balıklar (sazan , kadife v.b) var. Besin zincirinin en üstünü de küçük balıklarla beslenen yırtıcı balıklar (sudak , tatlısu levreği , alabalık vb.) oluşturuyor. Burada doğrudan suda ya- şamayan fakat beslenmeleri suya bağ- lı , küçük balık yiyen , su kuşlarını (karabatak , bahri , vb.) da unutmamak gerekir. İnsan etkinliğiyle doğal besin ağı bozulmamış derin göllerde bitkiselplanktonlar (birinci üreticiler) baskın durumda. Ancak , hayvansal planktonlarca denetlendiklerinden , bunların biyokütleleri az ve gölün su ışık geçirgenliği yüksek olduğundan su genellikl berrak olur. 104 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 64 DDT birikim modeli Besin Zinciri Yıkımı Canlılar , var olabimek için 20 elemente gereksinim duyar. Su kalitesini ve göl içi canlı yaşamıysa fosforlu bileşikler (P) ve azot (N) gibi önemli elementlerin göl suyundaki yoğunlukları belirliyor. Doğal koşullarda bu bileşiklerin (özellikle fosfor) yoğunlukları az olduğundan göl ekosisteminin verimliliğini sınırlayan en önemli anahtar besin tuzları oluyor. Su toplama havzası doğal ormanla kaplıysa sınırlayıcı bu tuzlar ağaçlarca kullanılacağından , N ve P karasal ekosistemde kalmaya mahkum. Çünkü doğal yapıları bozulmamış ekosistemler , bu besin tuzlarını , bulundukları ekosistemde tutma yöntemini evrimle geliştirmiş bulunuyorlar. İnsan etkinliğinden etkilenmemiş doğal bir göl ekosisteminde toplam fosfor miktarı 1 ile 20 mikrogram/litre arasında değişirken , toplam azot miktarıysa bunun 10 ila 20 katı. Su toplama havzasında tarım , hayvancılık , sanayileşme ve kentleşme gibi insan etkinlikleri arttıkça göllere ulaşan N ve P de artıyor. Yoğun tarım yapılan alanlarda kullanılan sentetik gübrelerde bolca bulunan ve suda çözünürlülüğü yüksek N , toprakta tutulamadığı için yüzey su akışlarıyla göllere ulaşır. Sanayi , hayvancılık , evsel atık su , gıda ve deterjan , su sistemlerine aşırı P ulaşmasının başlıca nedeni. Yukarıda belirtilen insan etkinlikleri sonucu yüzey sularına (nehir , göl ve deniz kıyı kuşakları) canlı yaşamın kullanabileceğinden çok daha fazla N ve P ulaşıyor. Bu aşırı beslenme , birincil üretici , bitkisel-plankton biyokütlesinin aşırı artmasına , suyu bezelye çorbası gibi yeşil yaparak , besin zinciri yıkımına neden olur. 105 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 65 Derin ve Sığ Göllerde Besin Zinciri Yıkımı: Derin göllerde besin zinciri yıkımı , bitkisel-plankton biyokütlesinin az durumdan orta veya yüksek duruma geçmesi ve göl suyunun bezelye çorbası gibi yeşilleşmesiyle oluşur. Artan bitkisel-plankton biyokütlesi su berraklığını azaltır ve göl taban suyunu oksijensizleştirerek koku ve tat sorunları yaratır. Artan organik bitkiselplankton biyokütlesi göl dip suyuna çökerken mikro o rganizmal parçalanma işleminde aşırı oksijen kullanımı sonucunda göl oksijensizleşir. Bu ortamda alabalık ve somon gibi yüksek oksijen gereksinimindeki balıklar ya- şayamaz. Derin bir gölde yaz aylarında oluşan ısı tabakalaşması , suüstü ve sualtı bitkilerinin yayılımı. Gölde suüstü ve sualtı bitkilerinin yayılımı.Besin zinciri yıkımı sığ göllerdeyse çok daha farklı değişikliklerle sonuçlanır. Artan fosforlu inorganik besin tuzları yüklemesi , bitkiselplankton biyokütlesini arttırarak suda bulanıklık yaratır. Bulanıklık , yeterli güneş ışığını göl dibine ulaştırmaz ve sualtı bitkilerinin büyümesini engeller. Artan bitkiselplankton biyokütlesinin mikroorganizmal parçalanma işleminde aşı- rı oksijen kullanıldığından sudaki çö- zünmüş oksijen yoğunluğu azalır. Oksijen gereksinimi yüksek , turna gibi etçil balık biyokütlesi , bu durumda azalır ve otçul balık 106 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U biyokütlesini denetleyemez. Sualtı bitkileri yok olduğu için omurgasızlar azalır. Bitki ve omurgasızlardan beslenen su kuşları beslenemedikleri için yok olurlar. Böyle bir göl , yalnızca küçük otçul balıkla beslenen dalıcı su kuşlarının yaşayabildiği , suyu bezelye çorbası gibi yeşil ve ekolojik zenginliği yok olmuş duruma geçer. Görüldüğü gibi sığ göllerde besin zinciri yıkımı , sualtı bitki ve tür çeşitliliği yüksek , berrak su özelliğinin kaybolup bitkisel-planktonun baskın oldu- ğu bulanık su durumuna geçiş anlamı- na geliyor. Göl içi fosfor miktarının çöktürülmesi: Göl suyunda biriken fosfor miktarını azaltmak için suya alüminyum ve/veya demir tuzu atılarak fosforun dibe çöktürülmesi işlemidir. Bu yöntem kısa sürede iyileşme verir fakat uzun vadede hiç bir kalıcı çözüm üretmez. Havzadan göle fosfor girdisi sürdükçe işlemin sürekli yinelenmesi gerekir. · Göl taban suyunun havalandırılması: Taban suyunun oksijenlenmesiyle besin tuzu ve metan gibi gazların salınımını engellemek için yapılabilir. Şekil 66 Besin ağında boyut değişimi Dip çamuru uzaklaştırılması (sediment removal , dredging): Tabandan besin tuzu (özellikle fosfor) salınımını denetlemek için özellikle sığ göllerde uygulanmış bir yöntem. Fakat son yıllarda yapılan çalışmalar , dip çamuru çıkarılan göllerde besin tuzu salınımının sürdüğünü ve bu yöntemin her hangi bir iyileşme sağlamadığını gösterm i ş bulunuyor. Yüzey dip çamuru uzaklaş- tırıldıktan sonra fosfor salınımı daha alt tabakalardan sürer. Bu işlem ekolojik koruma amacına doğrudan ters düşüyor. Çünkü çamur uzaklaştırılmasıyla sualtı bitki tohumları ve bir çok canlı yumurtası (omurgasız , bitkisel ve hayvansal-plankton gibi) da uzaklaştırılacak. Ayrıca bu ok pahalı bir uygulama. · Riplox yöntemi: Göl tabanına nitrat eklenip 107 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U oksijenleştirilerek , tabandaki demir , ferrik (Fe+3) iyonuna yükseltgenir. Bu da tabandan fosfor salını- mını engeller çünkü ferrik demir iyonu , fosforla bağ yaparak fosforu dip çamurunda tutar. Göle kalsiyum ve demir tuzları ekleyerek ortamdan azot uzaklaştırılması (denitrifikasyon) da sağlanabilir. Ancak bu da yüksek uzmanlık gerektiren ve oldukça pahalı bir yöntem. Havzadan göle fosfor ve azot girdiği sürece kalıcı çözüm üretilmesi dü- şünülemez. Göl içi yöntemlerin bir bölümü yukarıda da anlatıldığı gibi , kısa vadede sorunlara çözüm getiriyormuş gibi gö- rünmekle birlikte kalıcı yaklaşımlar de- ğil. Göllere havzadan besin tuzu yüklemesi sürdükçe , bu çözüm önerileri ancak sorunun belirtileri ile uğraşmaktan öteye gitmez. Yaşam için iki faktör gerekir; de şunlar bütün sahneler , suda geçildikleri. Besin temel olarak iki yapıya dayanır : ışık + besin Beslenme düzeyi seviyesi ilk birincil üreticiler (fitoplankton) besilenme düzeyi seviyesi ikinci birincil tüketiciler (otçul zooplankton) beslenme düzeyi düzey üçüncü ikincil tüketiciler (etçil zooplankton veya planktivor balık) üçüncül tüketiciler (piscivorous balık) dördüncü besin düzeyi seviyesi Şekil 67 100g üst düzeyde tüketici için gereken biyomas 108 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 68 Temel besin apı yaklaşımı A. Besin zinciri bir web nedeniyle dönüştü: 1. omnivory - çeşitli besin düzeyi düzeyleri beslenen bir kerede bir. bu daha fazla olduğunu bulmak ve daha yaygın b. mixotrophy - birincil üretici ve hem heterotroph c. Ya da bazen flagellated yosun tüketir cyclopoid kopepodlar gibi bir avcı , bir otobur olarak görür). d. Omnivory su sistemlerinde daha yaygın olduğu düşünülmektedir 109 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Şekil 69 Besin ağı 2. prensipleri - bir organizma beslenen çalıların besin düzeyi değişebilir 3. diyet zamansal değişimler gösterebilir 110 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U Yerel olmayan balıkların tanıtılması ve bir opossum karides , M. diluviana tarafından değiştirilmiş trofik seviyeleri ( piscivores , planktivorların ve otobur ) üç vurgulayan Flathead Gölü Gıda web. C ( ve Mysis girmesinden sonra bugünkü toplum ; , yerel olmayan balık tanıtımları ( 1981 , 1983 B) yarım asırdan fazla sonra , Baskın balık ve zooplankton türleri yerli topluluk ( 1915-1916 A) gösterilmiştir ; 1996-2005). Gösterildiği gibi balık büyüklüğü kabaca bol yaklaşık olarak iki katı türleri belirten " 2 × " ile , her dönemde bolluk temsil etmesine rağmen Organizmalar , ölçek çizilmiş değildir. wct , WestSlope kıyasıya alabalık ; bt , Boğa alabalık ; MWF , dağ whitefish ; np , kuzey pikeminnow ; pc , peamouth kefal ; ler , longnose ve genis saflar ; lt , göl alabalığı ; LWF , göl alabalık ; kok , Kokanee ; yp , sarı levrek ; m , mysis ; rotiferler , r ; 111 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U cladocerans , d ; co , kopepodları. Tablo S1 Ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. Diane Whited tarafından Joe Tomelleri tarafından Balık çizimler ve zooplankton çizimler. B. Mikrobiyal döngü Yetersiz ilgi , genellikle bitkiler ve yüzeydeki bakteri önemi Lindeman tarafından kabul edildi buna rağmen , () ödenir Su sistemlerinde karbon en sürme şeklinde - partikül döküntü , , ya da mikrobiyal döngü “mikrobiyal döngü” çözünmüş organik madde ile başlar Kaynaklar C. D. SHANNON and W. WEAVER , The mathematical theory of communication. Univ. Illinois Press , Urbana , 1963. C. FERRARIS and J. WILHM , Hydrobiologia 54:169-176 (1977). C. W. PROPHET and S. WAITE , Trans. Kansas Acad. Sci. 77:42-47 (1975). Campbell , A.C. 1982. Mediterranean Sea. Hamlyn Publ. ISBN 0 600 364178. Costello , M.J.; Bouchet , P.; Boxshall , G.; Arvantidis , C.; Appeltans , W. (2008). European Register of Marine Species. http://www.marbef.org/data/erms.php. Çağlar , M. 1973. Omurgasız Hayvanlar. İstanbul Üniversitesi Yayınları Sayı 1803. Fen Fakültesi Sayı: 115. Demir , M. 1952 , 1954. Boğaz ve Adalar Sahillerinin Omurgasız Dip Hayvanları. İstanbul Üniversitesi. Fen Fakültesi. Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü. Yayınları. Sayı: 3 112 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U E. M. LEONARD , Limnological features and successional changes of Lake Carl Blackwell , Oklahoma , Ph.D. Dissertation , Okla. State Univ. , Stillwater , 1950. Ergen , Z. 1988. Sucul Omurgasızlar Ders Notları. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi. Biyoloji Bölümü. Hidrobiyoloji Anabilim Dalı. İzmir. Field , R. 1983. Fauna und Flora Der Adria. Verlag Paul. Parey. Hamburg und Berlin. G. L. VINYARD and W. J. O'BRIEN , J. Fish. Res. Bd. Can. 33:3845-3849 (1976). G. McCABE and W. J. O'BRIEN , Am. Midl. Natur. In press. Geldiay , R. , Geldiay , S. 1982. Genel Zooloji. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi. No: 67. Geldiay , R. , Kocataş , A. 1988. Deniz Biyolojisine Giriş. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi. No: 31. J. D. RANSOM , Community structure of benthic macroinvertebrates and related physicochemical conditions in Keystone Reservoir , Oklahoma. Ph.D. Dissertation , Okla. State Univ. , Stillwater (1968). J. F. HANEY and D. S. HALL , Limnol. Oceanogr. 18:331-333 (1973). J. H. PARRISH and J. WILHM , Southwest. Natur. 23:135-144 (1978). J. H. STEVENSON , Physico-chemical aspects of clay turbidity with special reference to clarification and productivity of impoundedwaters , Ph.D. Dissertation , Okla. State Univ. , Stillwater , 1950. J. L. CONFER , G. L. HOWICK , M. H. CORZETTE , S. L. KRAMER , S. FITZGIBBON , and R. LANDESBERG , Oikos 31:27-37 (1978). J. L. NORTON , The distribution , character , and abundance of sediments in a 300 acre impoundment in Payne County , Oklahoma , M. S.Thesis , Okla. State Univ. , Stillwater , 1968. K. A. KOCKSIEK , J. L. WILHM , and R. MORRISON , Ecology 52:1119-1125 (1971). Katağan , T. , Kocataş , A. , Bilecik , N. , Yılmaz , H. 1991. Süngerler ve Süngercilik. T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Bodrum. Seri A. Yayın No: 5 Kozloff , E.N. 1987. Marine Invertebrates of the Pacific Northwest. University of Washington Press. ISBN 0-295-96530-4. 113 İ Ç S U L A R Z O O B E N T O Z U L. A. BOWLES , Influence of spatial heterogeneity on estimates of concentration and species diversity of pelagic net zooplankton , M. S. Thesis , Okla. State Univ. , Stillwater , 1973. M. B. GARNDER , Trans. Am. Fish. Soc. 110:446-450 (1981). Maddison , D. R. and K.-S. Schulz (eds.) 2007. The Tree of Life Web Project. Internet address: http://tolweb.org McCaferty W.P. and A.V. Provosha (1981). Aquatic Entomology: The Fishermen’s and Ecologists’ Illustrate guide to Insects and their Relatives, Jones and Bartlett Publishers, Pennak R.W. (1953). Fresh-Water Invertebrates of the United States. The Roland Press Company, Macan T.T. (1959). A Quide to Freshwater Invertebrate Animals, Longman, N. L. MCCLINTOCK and J. WILHM , Hydrobiologia 54:233-239 (1977). Newell , G.E. , Newell , R.C. 1977. Marine Plankton. The Anchor Press. Ltd. London. ISBN 0 09 1318718. Özenli N. 2007. Genel Biyoloji , Botanik , Zooloji Terimleri Sözlüğü. Universal Dil Hizmetleri ve Yayınları A.Ş. , İstanbul. 637 pp. Öztan , N. 1986. Omurgasız Hayvanlar Ontegenezi. İstanbul Üniversitesi Yayınları Sayı 3387. Fen Fakültesi Sayı: 196. R. E. CRAVEN , Benthic macroinvertebrates and physicochemical conditions of Boomer Lake , Payne County , Oklahoma , M. S. Thesis , Okla. State Univ. , Stillwater , 1968. R. J. MILLER and H. W. ROBINSON , The fishes of Oklahoma. Okla. State Univ. Press , Stillwater , 1973. Shu D.G. , Conway Morris S. , Han J. , Li Y. , Zhang XL. , Hua H. , Zhang ZF , Liu JN. , Guo JF. , Yao Y. , Yasui K. , 2006. Lower Cambrian Vendobionts from China and Early Diploblast Evolution. Science , Vol. 312. no. 5774 , pp. 731 – 734. 114