Diğer Teşkilatlanmış Piyasalar ve Pazar Yerleri_EKİM-2012

DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ
PİYASA VE BORSALAR
Sermaye Piyasası Faaliyetleri
Temel Düzey Lisansı Eğitimi
EKİM 2012
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Bu notlar; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından (TSPAKB) SPK
Lisanslama Sınavlarına referans kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda
yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih
itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası, VOB, İAB, Takasbank ve TSPAKB Eğitmenlerinden temin
edilerek derlenmiştir.
Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk
kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz
yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz.
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
GİRİŞ
Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey lisanslama
sınavının konularından Diğer Teşkilatlanmış Piyasa ve Borsalar’ı içermektedir.
Kılavuz, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Piyasaları, Bankalararası Piyasalar,
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, İstanbul Altın Borsası ve Tezgâhüstü Piyasalar
olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır.
Sınavlarda Diğer Teşkilatlanmış Piyasa ve Borsalar’la ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir.
Katılımcılara başarılar dileriz.
TSPAKB
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
1.
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI ........................... 2
1.1
Para Politikası Uygulamaları .................................................................... 3
1.2
Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar ........................................................... 6
1.2.1
Açık Piyasa İşlemleri ............................................................................. 7
1.2.2
Döviz ve Efektif İşlemleri ..................................................................... 12
1.2.3
Reeskont Penceresi ............................................................................ 15
1.2.4
Zorunlu Karşılıklar .............................................................................. 15
2.
BANKALARARASI PİYASALAR ................................................................ 19
2.1
Bankalararası TL Piyasası....................................................................... 19
2.2
Bankalararası Repo Piyasası .................................................................. 19
2.3
Bankalararası Tahvil Piyasası ................................................................. 19
2.4
3.
Bankalararası Döviz Piyasası.................................................................. 20
VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI .................................................... 22
3.1
Amaç ve Hukuki Dayanak ....................................................................... 22
3.2
İşlem Esasları ........................................................................................ 22
3.2.1
İşlem Sistemi .................................................................................... 22
3.2.2
Pazarlar ............................................................................................ 23
3.2.3
Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri ......................................................... 24
3.2.4
İşlem Yöntemleri ................................................................................ 24
3.2.5
Uzlaşma Fiyatı ve Uzlaşma Fiyatı Komitesi ............................................. 25
3.2.6
İşlemlerin Durdurulması ...................................................................... 25
3.2.7
Emirler ............................................................................................. 25
3.3
Takas ve Temerrüt Esasları .................................................................... 29
3.3.1
Takas Esasları .................................................................................... 29
3.3.2
Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri ......................................................... 32
3.3.3
Temerrüt Esasları ............................................................................... 32
3.4
Teminatlandırma ve Diğer Esaslar .......................................................... 33
3.4.1
İşlem Teminatları ............................................................................... 33
3.4.2
Teminatlandırma Yöntemi .................................................................... 34
3.4.3
İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler ................................. 34
3.4.4
Nakit Teminatların Nemalandırılması ..................................................... 36
3.4.5
Kâr/Zarar Hesaplamaları ..................................................................... 36
3.4.6
Riskli Hesap ...................................................................................... 36
3.4.7
Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli ......................................... 36
3.4.8
Pozisyon Limitleri ............................................................................... 37
3.5
Garanti Fonu Esasları ............................................................................. 37
3.5.1
Garanti Fonu ..................................................................................... 37
3.6
Üyelik Esasları........................................................................................ 40
3.6.1
Borsaya Üye Olabilecekler ................................................................... 40
3.6.2
Piyasalar ........................................................................................... 40
3.6.3
Borsa Payı Tarifesi .............................................................................. 41
3.6.4
Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi .............................. 41
3.6.5
Üyelerle İlişkiler Komitesi .................................................................... 42
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.7
VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler ........................................................... 42
3.7.1
Sözleşme Detay Örneği ....................................................................... 43
4.
İSTANBUL ALTIN BORSASI .................................................................... 46
4.1
Altın Borsası'nın Kuruluşu ve Hukuki Yapısı ........................................... 46
4.2
Borsa'daki Piyasalar ............................................................................... 47
4.3
İstanbul Altın Borsası Üyeliği ................................................................. 49
4.4
Kıymetli Madenler Piyasası .................................................................... 49
4.4.1
Kıymetli Madenler Piyasasına Üyelik ...................................................... 50
4.4.2
Kıymetli Madenler Piyasası İşlem Yöntemi .............................................. 50
4.4.3
İşlem Saatleri .................................................................................... 50
4.4.4
Takas ............................................................................................... 50
4.4.5
Teminat Türleri ve Teminat Olarak Kabul Edilen Kıymetler ........................ 51
4.4.6
Borsa Komisyonu ............................................................................... 52
4.4.7
İşlem Birimi ...................................................................................... 52
4.4.8
Valör ................................................................................................ 52
4.4.9
Standart Kıymetli Madenler İşlem Esasları ............................................. 52
4.4.10
Standart Dışı Kıymetli Madenler İşlem Esasları ....................................... 53
4.4.11
Cevherden Üretim Kıymetli Madenler İşlem Esasları ................................ 54
4.5
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası ......................................................... 55
4.6
Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası ............................................................. 57
5.
TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR ....................................................................... 58
5.2
Tezgahüstü Hisse Senedi Piyasaları ....................................................... 59
5.2.1
Amerika Birleşik Devletleri ................................................................... 59
5.2.2
İngiltere ........................................................................................... 60
5.2.3
Almanya ........................................................................................... 60
5.2.4
Japonya ............................................................................................ 62
5.2.5
Güney Kore ....................................................................................... 62
5.2.6
Türkiye ............................................................................................. 63
5.3
Bankalararası TL Piyasası....................................................................... 64
5.4
Bankalararası Repo Piyasası .................................................................. 64
5.5
Bankalararası Tahvil Piyasası ................................................................. 64
5.6
Bankalararası Döviz Piyasası.................................................................. 64
5.7
Serbest Döviz Piyasası ........................................................................... 65
5.7.1
Kapalıçarşı Efektif Piyasası ................................................................... 65
5.8
Serbest Altın Piyasası............................................................................. 67
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
DİĞER
TEŞKİLATLANMIŞ
BORSALAR
PİYASA
VE
Türkiye’de Faaliyet Gösteren Piyasalar
Türkiye’de faaliyet gösteren
piyasaları organize piyasalar ve tezgâhüstü piyasalar olarak
ikiye ayırmak mümkündür.
T Ü R K İ Y E ’D E F A A L İ Y E T G Ö S T E R E N
PİYA SA LA R
OR GAN İZE P İYAS AL AR
T E Z G Â H Ü S T Ü P İY A S A L A R
Ý

T C M B A Ç IK P İY A S A

B A N K A L A R A R A S I Y T L P İY A S A S I

T C M B IN T E R B A N K P A R A P İY A S A S I

B A N K A L A R A R A S I R EP O P İY A S A S I

T C M B D Ö V İZ P İY A S A S I

B A N K A L A R A R A S I T A H V İL P İY A S A S I

IM K B T A H V İL V E B O N O P İY A S A S I

B A N K A L A R A R A S I D Ö V İZ P İY A S A S I

(K ES İN A L IM S A T IM , R EP O P A Z A R I)

S E R B E S T D Ö V İZ P İY A S A S I

İM K B Y A B A N C I M E N K U L
K IY M ET LE R P İY A S A S I

S E R B E S T A L T IN P İY A S A S I

IM K B H İS S E S E N ED İ P İY A S A S I
o
IS T A N B U L A L T IN B O R S A S I

K A P A L IÇ A R Ş I E F EK T İF P İY A S A S S I
o
V A D EL İ İŞ L E M V E O P S İY O N
BO RSAS I
o
TA KA S B A N K B O RS A PA R A
P İY A S A S I
1
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
1. TÜRKİYE
PİYASALARI
CUMHURİYET
MERKEZ
BANKASI
Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar;




Kaynakların tam olarak istihdamı,
Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme,
Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi,
Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması.
Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır.
Sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün değildir.
Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çelişen hedeflerdir. Örneğin, merkez bankası düşük
enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik
oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir.
Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla
yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının merkez
bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, 1970-80 dönemi ve
1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl
olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda
sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak
görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin
etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve merkez bankalarının bu dışsal şokun ülke
ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları
izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz
etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, merkez bankalarından beklentiler
değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini
dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle
ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde
hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece
yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki
üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek para
politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin altında
kalmasının, üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu
politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve
sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir.1 Bu çalışmalarla 1970’ler ve 1980’lerde
yaşanan gelişmeler, merkez bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak
fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle 1980’lerden itibaren
merkez bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu
1 Miktar teorisi yaklaşımına göre, paranın dolaşım hızının kısa ve orta vadede değişmeyeceği
varsayımı altında, para arzındaki genişlemenin reel büyümeden (GSYİH) daha fazla olması halinde,
enflasyonist bir gelişme gözlenebilecektir.
2
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
çerçevede, merkez bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak merkez bankalarının asıl
ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi olduğu kabul
edilmiştir. Modern merkez bankacılığı anlayışındaki değişmelerin bir uzantısı olarak, Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan (TCMB) beklentiler de zaman içinde değişmiş, 14 Ocak
1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu muhtelif tarihlerdeki
düzenlemelerin ardından son olarak 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yeniden
düzenlenerek, TCMB’nin temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bu amaca
ulaşmak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan
kendisinin belirleyeceği hususları hüküm altına alınmıştır. Ayrıca, TCMB fiyat istikrarı teme
amacına
ilave
olarak
finansal sistemde
istikrarı
sağlayıcı
tedbirleri
almakla
görevlendirilmiştir.
Buraya kadar özet olarak yer verilen Merkez Bankacılığı’nın genel seyri ve Fiyat İstikrarı’na
odaklı para politikası anlayışı, 2008 yılında başlayan küresel finans krizle birlikte tekrar
gözden geçirilmeye başlanmıştır. Bu gelişmenin temel nedeni Merkez Bankalarının fiyat
istikrarını sağlamalarının finansal istikrarı sağlamak için yeterli olmadığının anlaşılması
olmuştur. Kriz sonrası politik ve akademik çevrelerde yapılan analizler Merkez Bankalarının
finansal istikrarın temininde aktif olarak rol oynaması hususunda birleşmektedirler. Bu
yaklaşımla birlikte bir çok ülke merkez bankaları tarafından geleneksel para para politikası
araçlarına ilave olarak makro riskleri azaltıcı araçları da yaygın şekilde kullanılmaya
başlanmıştır. Bu doğrultuda, TCMB, küresel dengesizliklerin bir yansıması olarak ortaya
çıkan makro finansal riskleri kontrol altında tutabilmek amacıyla, enflasyon hedeflemesi
rejimini geliştirerek yeni bir para politikası stratejisi oluşturmuştur. Bu çerçevede, fiyat
istikrarını sağlamayı temel amaç olarak muhafaza ederken, makro finansal istikrarı da
koşulların elverdiği ölçüde dikkate almaya başlamıştır.
1.1 Para Politikası Uygulamaları
Genel olarak, iki tür para politikası stratejisi vardır:
1) Ara Hedefleme,
2) Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi
Ara hedefleme stratejisinde merkez bankası kamuoyuna enflasyonla mücadele için
belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak oluşturur.
Enflasyonun doğrudan kontrol edilebilir bir olgu olmaması nedeniyle, enflasyon üzerinde
etkide bulunabilmek için enflasyonu etkileyen, ara hedef niteliğinde değişkenleri kontrol
etmek gerekmektedir. Ara hedefler, nihai hedefle istikrarlı ilişkisi olan, aktarım
mekanizmasında belirleyiciliği tespit edilen ve merkez bankasının kontrol edebildiği
değişkenlerden oluşmaktadır
Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır. Bunlar, parasal hedefleme, kur çapası ve merkez
bankası bilanço hedeflemesidir. Parasal hedefleme, 1990’lı yıllara değin yaygın olarak
kullanılan bir stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır. 1980’li yılların ikinci
yarısından itibaren repo, yatırım fonları gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı ve
ATM gibi yeni ödeme araçları ve teknolojilerinin yaygınlaşması para talebi tahminini oldukça
3
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
zorlaştırmış ve para arzı tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyiciliği azalmıştır. Kur
çapası, uzun süre enflasyonla yaşayan ekonomilerde oluşan geriye dönük endeksleme
alışkanlığının kırılabilmesi için kullanılan bir diğer ara hedefleme stratejisidir. Bu stratejide
kurlar önceden ilan edilerek ekonomik birimlerin fiyat artırımlarını kurlardaki artışa göre
yapmaları beklenir. Kur çapası uygulamasında merkez bankasının likidite ve faizler
üzerindeki kontrolü kaybolurken, likidite ve faizler ödemeler dengesi gelişmelerine göre
belirlenir. Ara hedefleme stratejileri arasında yer alan merkez bankası bilanço hedeflemesi,
klasik İMF program hedefi olarak da bilinmektedir. Bu uygulamada net uluslararası
rezervlere (NUR) taban, net iç varlıklara (NİV) tavan hedefler konulur, performans kriteri
olarak belirlenir. NUR’a taban hedef konulması ile net döviz rezervinin korunması, NİV’e
tavan hedef konulması ile parasal genişlemenin önüne geçilmesi amaçlanılır.
Doğrudan enflasyon hedeflemesi stratejisine göre belirlenen enflasyon hedefi, merkez
bankasının temel politika hedefidir. Bu stratejide merkez bankası herhangi bir ara hedef ilan
etmez. Para politikası, enflasyon tahminlerinin ve beklentilerin hedeflenen enflasyondan
sapmasına göre yönlenir. Enflasyon hedeflemesi yalnızca bir enflasyon öngörüsü açıklamak
değil, merkez bankasının para politikası araçlarını sadece enflasyon hedefine yönelik olarak
kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama biçimidir. Hedeflenen enflasyonun
beklentileri etkileyebildiği ölçüde nominal çapa görevini üstlenmesi, hanehalkları ve
firmaların gelecek döneme ilişkin fiyatlama davranışları ve bütçe planlarını enflasyon
hedefini dikkate alarak belirlemeleri öngörülür.
Para politikası tasarımlarında temel kısıt, sermaye hareketleri serbest iken hem faiz oranları
hem de döviz kurunun kontrol edilemeyeceğini vurgulayan “İmkansız Üçlü” prensibine
dayanmaktadır. Bu anlamda, faizlerin kontrol edilmeye çalışıldığı bir stratejide kurlar piyasa
koşulları tarafından belirlenirken, kurların kontrol edilmeye çalışıldığı stratejilerde de merkez
bankasının faizler üzerindeki belirleyiciliği buharlaşmaktadır.
Mevcut durumda, TCMB aktif bir para politikası stratejisi izlemektedir. TCMB 2002 yılı
başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai
hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar
tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmeyeceğini duyurmuştur. 2002-2005
döneminde TCMB tarafından ‘Örtük Enflasyon Hedeflemesi’ uygulanmıştır. Bu süre zarfında,
dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine geçiş için elverişli bir
ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. TCMB, 2006 yılı başından itibaren
para politikasının kurumsallaşması süreci çerçevesinde, enflasyon hedeflemesi rejiminin
uygulamasına geçmiştir.
Enflasyon hedeflemesinin ilk aşamasında, üç yıllık bütçe uygulaması ile uyumlu bir şekilde,
üç yıllık (2006-2007 ve 2008) enflasyon hedef patikası ve nokta hedef etrafında iki puanlık
simetrik bir “belirsizlik aralığı” oluşturulmuş olup, bu uygulamaya devam edilmektedir. Üç
aylık dönemlerin sonu itibarıyla enflasyonun “belirsizlik aralığı”nın altında ya da üzerinde
gerçekleşmesi durumunda, TCMB, şeffaflık ve hesap verebilirlik çerçevesinde bu durumun
4
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
nedenlerini ve alınması gereken önlemleri ayrı bir raporla Hükümete sunmakta ve bu raporu
kamuoyu ile paylaşmaktadır.
2006 yılı başında enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle birlikte, ‘IMF program
şartlılığı’ kapsamında; Net Uluslararası Rezevler performans kriteri olmayı sürdürmüş, ancak
Para Tabanı performans kriterinin ve Net İç Varlıklar gösterge hedefinin yerlerini ‘enflasyon
gözden geçirme kriterleri’ almıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılından itibaren, stand-by programı
çerçevesinde IMF ile gözden geçirmelerde kullanılmak üzere her yılın başında yıl sonu hedefi
ile tutarlı bir politika oluşturulmaya başlanmıştır.
Enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle beraber, Para Politikası Kurulu para politikası
kararlarında “tavsiye veren” konumdan “karar alıcı” konuma geçmiştir. Diğer taraftan, para
ve kur politikası yıllık raporunun yanısıra, 2006 yılında üç ayda bir yayımlanmaya başlanan
Enflasyon Raporu, para politikasının temel iletişim aracı olmuştur.
TCMB, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak kısa vadeli faiz
oranlarını kullanmakta, bu anlamda gecelik faiz oranlarını belirlemektedir. Kısa vadeli faiz
kararlarının temelinde sinyal etkisi vardır. Merkez bankaları bu sinyal etkisi ile aktarım
mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmeyi, beklentileri yönlendirerek enflasyon
hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadırlar. Sinyal etkisinin aktarım mekanizması kanalları
üzerindeki gücü, politikalardan arzu edilen sonuçların öngörüldüğü şekilde ve öngörülen
sürede alınabilmesini sağlar. Çok genel bir çerçevede, ekonominin yapısal özellikleri, mali
piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu ilişkinin gücünü belirler.
Faiz oranları belirlenirken, sadece enflasyon hedefleri gözetilmektedir. 2002 yılından bugüne
politika faizleri, sadece ve sadece enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak
amacına yönelik olarak, ileriye dönük bir bakış açısı ile kullanılmıştır. Enflasyonla mücadele
konusundaki kararlılık enflasyonla ilgili beklentileri iyileştirirken, politikalara olan güvenin
artması sonucunda faizler düşer. Borçlanma vadeleri uzarken, Hazine daha düşük faizlerle
borçlanır ve risk primi azalır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak, kamu maliyesi ve bütçe
dengesinde görülen iyileşme ile makro dengeler güçlenir, ekonominin şoklara karşı direnci
artar. Buna karşılık, TCMB’nin politika faizlerini belirlerken enflasyonla mücadele ve fiyat
istikrarını sağlamak dışında bir amacının bulunması veya piyasalarda enflasyonla mücadele
dışında bir amacın olduğuna dair bir “algılamanın” oluşması, ciddi bir güven kaybına neden
olur. Oluşan güven kaybı, enflasyon beklentilerinin bozulması ve risk priminin artması ile
başlayan bir zincirleme reaksiyon sonucunda makro dengelerin bozulması, ekonomide
kırılganlıkların arması ile sonuçlanır.
Bununla birlikte, 2008 yılında başlayan küresel finans krizi ve sonrasındaki gelişmeler
araçların uygulanma yöntemleri ve araç seti konusunda yeni yaklaşımların ortaya çıkmasına
neden olmuştur. Bu doğrultuda, TCMB, 2010 yılının son çeyreğinden itibaren yeni para
politikası strateji çerçevesinde, o dönemde enflasyon görünümünün olumlu seyretmesinin
de sağladığı imkan ile, fiyat istikrarına ek olarak finansal istikrara ulaşmak amacıyla
geleneksel para politikası aracı olan bir hafta vadeli repo ihalelerine ek olarak zorunlu
5
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
karşılıkları, faiz koridorunu ve diğer likidite politikalarını aktif bir şekilde kullanmaya
başlamıştır. İki amaç, üç araç olarak özetlenebilen yeni para uygulamasıyla, TCMB aşağıda
yer alan grafikte özetlenen mekanizmayla iki amacına birlikte ulaşmayı amaçlamaktadır.
Faiz kararı alınırken, ekonomideki tüm gelişmelere orta vadeli bir perspektif içerisinde
bakılmakta, enflasyonu etkilemesi olası temel eğilimler ve kalıcı etkiler dikkate alınmaktadır.
Gelecekteki enflasyonu öngörebilmek için:







Toplam arz ve talep gelişmeleri, parasal göstergeler, kredi büyüklükleri, kamu
maliyesi gelişmeleri,
İçsel (TCMB) enflasyon tahminleri,
Beklentiler,
Fiyatlama Davranışları,
Döviz kurları, ödemeler dengesi gelişmeleri,
Verimlilik, istihdam ve ücretler,
Dış ekonomik gelişmeler
gibi pek çok parametreye bakılmaktadır.
1.2 Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar
Merkez bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları
uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle:
1) Açık Piyasa İşlemleri (Open Market Operations)
2) Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale)
3) Reeskont Penceresi İşlemleri
6
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4) Zorunlu Karşılıklar
Bu araçlardan ilk üç araç para tabanını, son araç ise parasal çarpanı etkilemek için kullanılır.
1.2.1 Açık Piyasa İşlemleri
1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri
içermektedir :
“Madde 52: Banka (TCMB), para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve
ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında
menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri,
menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık
piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa
işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek
likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir.
Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan,
ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin
devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece
açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde
bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk
Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör
tarihidir.
Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499
sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini
göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir.
Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum
ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.”
Merkez bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki
likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ)
yapmaktadır. Açık piyasa işlemleri, günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası
aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı merkez bankasının insiyatifindedir.
Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması
gerekir.
TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri
Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür.
1- Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü (APİ):
Açık piyasa işlemleri çeşitleri ve kullanılan yöntemler özet olarak aşağıdadır:
7
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
o





APİ İşlem Çeşitleri:
 Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda:
Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır.
Merkez bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde
geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder.
İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep
vermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında katılımcılara “repo yapma”
imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç alma imkanı tanıdığını düşünmek
gerekmektedir.)
Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir.
Merkez bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri
almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin
vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek
için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara “ters repo yapma”
imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme imkanı tanıdığını düşünmek
gerekmektedir.)
 Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda:
Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, merkez bankası eksik
olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar.
Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, merkez bankası fazla
olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite fazlasını
çeker.
Likidite Senetleri İhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi ve
açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası tarafından
kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak ihraç edilen,
kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci
maddesi (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) esas alınarak
hazırlanan ve 5 Ekim 2006 tarih, 26310 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Likidite
Senetleri Hakkında Tebliğ”, (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/likidite.pdf)
konuya ilişkin ayrıntılı düzenleme içermektedir.
Mevcut uygulamada, likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa
işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan, Açık piyasa
işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara ilişkin
düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri Uygulama
Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf) ayrıntılı bir şekilde
yer almaktadır.
o
Kullanılan Yöntemler:

İhale Yöntemi:
 Geleneksel yöntem: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem görür.
 Miktar yöntemi: İhale faizi/fiyatı ve miktarı TCMB tarafından belirlenir. İhale
tutarı kuruluşlara tekliflerinin toplam teklif miktarına oranına göre dağıtılır.
8
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Son fiyat yöntemi: İhale teklifleri sıralanır. İhalede satılmak istenen tutara
ulaşılana kadar tüm tekliflere ihaleyi kazanan en son teklifin fiyatı/faiz oranı
uygulanır.
 İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya Merkez Bankası Ödeme Sistemleri
İhale Sistemi (İHS) aracılığıyla duyurulur.
 Teklifler İHS aracılığı ile alınır.
 Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi likidite
gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri çalışma saatleri içinde herhangi
bir saatte açılabilir.

Kotasyon Yöntemi:
 Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir.
 TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı işlemler
kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve satış
kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır.
 TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı
bankalara açık piyasa işlemleri çerçevesinde likidite imkanı sağlamaktadır.
Toplam likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların 22.07.2002 tarihinden
itibaren Hazine ihalelerinde aldıkları ve itfa edilmemiş DİBS’lerin ihraç
değerlerinin %7’si ile sınırlıdır.
 Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan %7’lik likidite imkanının tamamını kotasyon
yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz konusu likidite
imkanının en fazla %40’ını, Hazine Müsteşarlığınca ölçüt kıymet kabul edilen
DİBS’leri TCMB’ye satmak için de kullanabilmektedirler.

o
Katılımcılar:
 Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar.
(bakınız: Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı).
o
Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları:
 Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, potföy yöneticiliği, yatırım
danışmanlığı, repo ve ters repo yapma ile alım ve satıma aracılık etme
konularında yetki belgesi almak,
 Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak,
 TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak,
 Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete fiyatları ile
değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda
DİBS bulundurmak,
 TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için)
teminat bulundurmak.
 Teminatlar:
 Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo
işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler.
9
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR

Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:
 DİBS,
 Döviz deposu, efektif deposu,
 Yabancı devletler ve hazinelerince ihraç edilmiş bono/tahvil,
 Likidite Senedi,
 Eurobond
Açık piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara
ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri Uygulama
Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf) ayrıntılı bir şekilde
yer almaktadır.
o
Bazı Önemli Bilgiler:
 Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz.
 İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz.
 Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır.
 Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul edilecek
kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi Gazete
değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri, repo
işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz.
 Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur.
 Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz.
 Likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa işlemleri
sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir.
2- Para Piyasaları Müdürlüğü
Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren
bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek, bankacılık
sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin bankalar arasında
dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası işlemlere garantör sıfatıyla
aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası
depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan 1986’da kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı
Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası piyasaların daha sağlıklı gelişmesini teşvik
etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık faaliyetine son vermiştir. Söz konusu tarihten
itibaren bu piyasada Türk Lirası depo işlemleri sadece TCMB adına gerçekleştirilmektedir.
Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda
para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık piyasa
işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi mercii
fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri
gerçekleştirilmektedir.
Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır:
10
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR

Katılımcılar:
 Sadece bankalar
İşlem Çeşitleri

Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı:
 Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek üzere,
faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB’den
borçlanabilirler.
 Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı
anaparanın milyonda 48’idir.

TL Depo İşlemleri:
 Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma
ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan depo alımı
yapmak isteyen veya depo vermek isteyen bankalar, bu piyasaya
başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç alabilir ya da
limitsiz olarak borç verebilirler.
Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri
çerçevesinde bir tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik
faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır.

TL Depo Alım İhalesi İşlemleri:
 TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri ile
de likidite çekebilmektedir.
 TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde
verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi..

Geç Likidite Penceresi İşlemleri
 Likiditenin son mercii fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar, saat
16:00 – 17:00 arasında gerçekleştirilen Geç Likidite Penceresi (GLP)
işlemleri kapsamında, gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz
olarak TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da
borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan
alışta daha düşük, satışta daha yüksektir. GLP işlemleri, zorunlu
karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise 16:00-17:15 saatleri
arasında gerçekleştirilir.
11
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR

Teminatlar:
 Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak zorundadırlar.
 Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur.

Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler:





DİBS,
Döviz deposu, efektif deposu,
Yabancı bono/tahvil,
Likidite senetleri,
Eurobond.
Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası
Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık
sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde,
haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB
tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması işlemleri
de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların öz
kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer aylık
vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir.
Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon) kaynaklarının
ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini, Fon’un görüşünü
alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre gerçekleştirmek bu Müdürlüğün
görevleri arasında yer almaktadır.
1.2.2 Döviz ve Efektif İşlemleri
Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, TCMB Kanunu’nun temel görev ve yetkilerini
düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır:
“Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri
almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini
belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve
efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev
işlemlerini yapmak.”
Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir:
“Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar
karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı
ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev
işlemleri yapabilir.”
Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken,
kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB
12
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
yetkisindedir. Kur politikası, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünce yürütülmektedir.
Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif
karşılığında işlem yapmaktadır.
Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır:

Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri:
 Döviz piyasasını yakından takip etmek, para politikası ve piyasaların
gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek ,,
 TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını ve alım satıma
konu olmayan dövizlere ilişkin bilgi amaçlı kurları belirlemek,
 TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak
amacıyla TL banknot göndermek,
 Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH hesaplarına
ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek,
 Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı efektif alım-satım işlemleri yapmak.
 Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere aracılık
etmek.

Piyasa Katılımcıları:
 Bankalar

Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi:
 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:30-15:30
arasında
her
bir
saatte
(10:30,11:30,12:30,13:30,14:30,15:30)
bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk Lirası
kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının
ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez
Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları
döviz satış kuru olmaktadır.
 Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda belirtilen
saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan
edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik
ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır.
 Reuters sisteminin “CBTR” sayfasında saat 15:30’da USD/TL, EUR/TL döviz
alım/satım kuru ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir.
TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını
uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur
rejimi, enflasyon hedeflemesi rejiminin ve mevcut para politikası tasarımının temel dayanak
noktalarından biridir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen
herhangi bir kur hedefi bulunmadığı için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye
değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır.
13
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz
yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı
dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım ihaleleri
düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin
kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz likiditesini
destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri
yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir.
Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya
başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte;
 Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı,
 Yapısal reformlardaki aksamaları,
daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı kur
rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir.

Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ?
Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde
kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin;
1) Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları:
Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu
ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi
hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır.
2) Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları:
Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı
büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi
beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir.
3) Göreli fiyat seviyesi:
Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın değer
kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol açmaktadır.
4) Ödemeler dengesi:
Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla veren
ülkenin parası değer kazanmaktadır.
Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu
hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de söz
konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy traders”
adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade piyasa
psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve tavsiye
üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro ekonomik
14
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa hacminin yüzde
90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak önceden doğru tahmin
edebilmek mümkün değildir.
1.2.3 Reeskont Penceresi
Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci bölümde yer
alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü”
başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır:
“Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün
kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek
ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet türleri
ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en yüksek sınırı
ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak suretiyle Bankaca
belirlenir.
Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.”
TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için
birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme kredileri
ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak, son yıllarda modern merkez bankacılığı anlayışı
çerçevesinde, uzun bir süredir bankacılık sisteminin açık piyasa işlemleri ile fonlanması
nedeniyle, reeskont kredisi kullandırılmamaktadır.
1.2.4 Zorunlu Karşılıklar
Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev ve
yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre;
“Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak üzere
Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda
yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi
yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için tesis
edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından
olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil
olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir.
Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin
nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir.
15
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda bloke
olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar, hiçbir amaç
ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez.
Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis
edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka nezdindeki
hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk ettirmeye yetkilidir.
Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında
Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonuna gelir kaydedilir.
Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır:
Zorunlu Karşılıklar (TL) :
- Zorunlu karşılık oranları bankacılık sisteminde kaynakların vadesinin uzatılması
yoluyla vade uyumsuzluğunun azaltılmasına ve finansal istikrara katkı sağlaması
için mevduatların vade yapısına göre farklılaştırılmıştır.
Bankaların TCMB ve birbirleriyle gerçekleştirdikleri repo işlemlerinden sağlanan
fonlar dışında kalan yurtiçi ve yurt dışı tüm repo işlemlerinden sağladıkları fonlar
zorunlu karşılığa tabi tutularak zorunlu karşılık tabanı genişletilmiştir.
- Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır.
Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter.
- Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya
göre hesaplanır.
- Zorunlu karşılıklara faiz ödenmemektedir.
- Türk lirası yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların ABD doları
ve/veya euro olarak yabancı para ve standart altın cinsinden tesis edilebilme
imkanı bulunmaktadır.
- Gerek bankacılık sisteminin Türk lirası likidite ihtiyacının daha kalıcı bir yöntemle
ve daha düşük bir maliyetle karşılanması, gerek Merkez Bankasının döviz
rezervlerinin desteklenerek zamanında, kontrollü ve etkili bir şekilde kullanılması
amaçlarıyla 30 Eylül 2011 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis
edilmesi gereken zorunlu karşılıkların belirli bir kısmının ABD doları ve/veya euro
ve “standart altın” cinsinden cinsinden tesis edebilme imkânı getirilmiştir.
- 31 Ağustos 2012 tarihinden itibaren Türk lirası yükümlülükler için tesis edilmesi
gereken zorunlu karşılıkların yabancı para olarak tutulabilecek kısmına ilişkin üst
sınır yüzde 60’tır.
- 14 Eylül 2012 tarihinden itibaren Türk lirası zorunlu karşılıkların altın olarak tesis
edilebilmesine ilişkin üst sınır yüzde 30’dur.
- 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin
yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması gereken
Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla, eksik tutulan
karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan tutarların bir
sonraki dönemde yükümlülüklerine sayılmasına imkan tanınmıştır. Fakat, 31
16
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
-
-
-
-
Ağustos 2012 tarihinden itibaren geçerli olan değişiklikle dönemler arasında
taşınabilme limiti yüzde 5’e düşürülmüştür.
Türk lirası zorunlu karşılıkların Türk lirası veya döviz cinsinden tesis edilmesindeki
maliyet farkının azaltılması ve bankaların yeni imkânı likidite gereksinimleri
doğrultusunda serbestçe kullanabilmeleri amaçlarıyla Rezerv Opsiyon Katsayısı
uygulamasına 22 Haziran 2012 tarihinden itibaren başlanmıştır.
Bankamız altın rezervlerinin güçlendirilmesi ve bankacılık sisteminin maliyet ve
likidite kanallarının olumlu etkilenmesi amacıyla Türk lirası zorunlu karşılıkların
altın olarak tesis edilebilmesinde 20 Temmuz 2012 tarihinden itibaren Rezerv
Opsiyon Katsayısı uygulanmaya başlanmıştır.
Bu uygulama ile Türk Lirası zorunlu karşılıkların yabancı para ve altın olarak
tutulacak kısımlar için dilimler ve her bir dilim için uygulanacak Rezerv Opsiyon
Katsayıları belirlenmiştir. Rezerv Opsiyon Katsayısı, her bir dilim içinde 1 TL’lik TL
cinsi zorunlu karşılık için kaç TL karşılığında Yabancı Para veya Altın tesis
edileceğini gösteren katsayıdır.
Türk Lirası Yükümlülüklerin 12 Ekim tarihinden geçerli olacak
Yabancı Para Tesis Oranı ( Rezerv Opsiyon ÜST SINIR= %60)
Türk Lirası zorunlu karşılılar için tesis
Katsayısı
edilecek yabancı para dilimleri ve
40%
1.3
ilgili Rezerv Opsiyon Katsayıları 1.Dilim
2.Dilim
5%
1.6
yandaki tabloda yer almaktadır.
3.Dilim
5%
1.9
4.Dilim
5.Dilim
-
-
14 Eylül 2012 tarihinden itibaren
geçerli olan Türk Lirası zorunlu
karşılılar için tesis edilecek altın
imkanı için belirlenen dilimler ve ilgili
Rezerv Opsiyon Katsayıları yandaki
tablodadır.
5%
5%
2.1
2.2
Türk Lirası Yükümlülüklerin Altın Tesis Oranı ( ÜST Rezerv Opsiyon SINIR= %30)
Katsayısı
1.Dilim
2.Dilim
3.Dilim
20%
5%
5%
1.0
1.5
2.0
28 Ekim 2011 tarihinden itibaren geçerli olan TL zorunlu karşılık oranları aşağıdaki
tabloda bulunmaktadır.
TL Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık
Oranları (%)
1)Vadesiz, ihbarlı mevduatlar ve özel cari hesaplar
11
2)1 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları(1 ay dâhil)
11
3)3 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (3 ay dâhil)
11
4)6 aya kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları (6 ay dâhil)
8
5)1 yıla kadar vadeli mevduatlar/katılma hesapları
6
6)1 yıl ve 1 yıldan uzun vadeli mevduatlar/katılma hesapları ile
5
birikimli mevduatlar/katılma hesapları
17
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
7) 1 yıla kadar (1 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
8) 3 yıla kadar (3 yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
8
9) 3 yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
5
Özel fon havuzlarında
Vadesine karşılık gelen
(3)-(6) bentlerinde
belirtilen oranlar
Zorunlu Karşılıklar (FX) :
- FX yükümlülüklerinin (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ;en fazla % 3’ü serbest
mevduatta tutulur. Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin
ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlamaktadır;, takip eden ikinci
perşembe günü bitmektedir.
- Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır.
- Zorunlu karşılıklara faiz ödenmez.
- Bankalar, ABD doları yükümlülükleri için ABD doları döviz cinsinden, ABD doları
haricindeki yabancı para yükümlülükler için ABD doları veya euro döviz cinsinden
nakden zorunlu karşılık tesis ederler.
- Yabancı para yükümlülükler için tutulması gereken zorunlu karşılıkların; kıymetli
maden depo hesapları için tutulması gereken kısmının tamamı standart altın
cinsinden bloke hesaplarda tutulmaktadır.
- Kıymetli maden depo hesapları için tutulması gereken kısmın haricindeki yabancı
para yükümlülükler için altın tesis edilemez.
Yabancı Para Yükümlülükler
Zorunlu Karşılık Oranları
(%)
1) Vadesiz ve ihbarlı döviz tevdiat, yabancı para özel cari ve vadesiz kıymetli
11
maden depo hesapları ile 1 aya kadar, 3 aya kadar, 6 aya kadar ve 1 yıla kadar
vadeli döviz tevdiat, yabancı para katılma ve kıymetli maden depo hesapları
2)1yıl ve 1 yılda uzun vadeli döviz tevdiat,yabancı para katılma ve kıymetli
9
maen depo hesapları ve birikimli döviz tevdiat ile yabancı para katılma hesapları
3)Yabancı para özel fon havuzları
Vadesine karşılık gelen
oranlar
4)1 yıla kadar (1yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
11
5)3 yıla kadar (3yıl dahil) vadeli diğer yükümlülükler
9
6) 3yıldan uzun vadeli diğer yükümlülükler
6
18
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
2.
BANKALARARASI PİYASALAR
2.1 Bankalararası TL Piyasası
Bankalar, Türk Lirası işlemlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'nda TCMB
kotasyonları ile yapabildikleri gibi tezgahüstü piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir
düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde
yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon
alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından
dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir.
Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve
"line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları
işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur.
İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dealing
imkanlarından faydalanılarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki
likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmektedir. Piyasadaki likiditenin artması ve
bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin
azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır.
2.2 Bankalararası Repo Piyasası
Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri
gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar
repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapmalarına
rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında
yapmayı tercih etmektedirler.
Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line"
limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi
dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar
daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit
edilmektedir.
2.3 Bankalararası Tahvil Piyasası
Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB
bünyesindeki Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi
aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil
doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım
Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği
durumlarda özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler.
19
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve
"line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi
dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak yapılmaktadır. Piyasada oranlar
daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda
gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir.
2.4
Bankalararası Döviz Piyasası
Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir kısıt
bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin vadeleri
yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak gerçekleştirilebilir.
Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse bankalararası döviz piyasasında
dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya yapılmaması hususunda bir düzenleme
bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz piyasasında zaman zaman türev işlemlerin
yapıldığı bilinmektedir.
Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem
yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz.
Dolayısı ile;
Gerçek kişiler,
Tüzel kişiler:
- Bankalar,
- Yetkili Müesseseler,
- Katılım Bankaları,
- Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları,
- Şirketler,
- Türkiye Posta İdaresi
birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler.
-
Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alım-satım
işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka ABD Doları
için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte bankalararası döviz
piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının devamı oluşmuş
TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış kotasyonlarını ilan ederek sistem
içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=) sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20
banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi
satıcılar görülebilmektedir.
Döviz işlemlerinde bankaların karşılaşacağı risk, beklenmedik kur değişmelerinden dolayı
ortaya çıkar. Örneğin, kurlardaki bir düşme bankanın elindeki döviz rezervlerinin ulusal para
değerini azaltarak bankayı kayba uğratır. Bunun gibi kurlardaki bir yükselme de döviz
borçlarının ulusal para karşılıklarını artırarak yine zarara neden olur.
20
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Eğer çalışma gününün sonunda belirli bir yabancı para, diyelim ki dolar üzerinden, bankanın
müşterilerinden satın aldığı toplam miktar, onlara yaptığı toplam satışa eşitse, böyle bir
durumda bankanın söz konusu parayla ilgili pozisyonunda bir değişme olmaz. Dolayısıyla
herhangi bir riskle de karşı karşıya kalınmaz. Oysa, eğer satın alınan döviz miktarı satılan
döviz tutarından fazla ise, o takdirde döviz rezervlerinde bir artışla karşılaşılabilir. Bu
duruma, ilgili yabancı para üzerinden fazla pozisyona sahip olması denir. Bunun tam tersine
ise açık pozisyon denir. Yani satılan döviz miktarının alınandan daha fazla olması
durumudur. Gerek fazla (uzun), gerek eksik (açık) pozisyon durumlarında banka bir döviz
kuru riski ile karşı karşıyadır. Örneğin fazla pozisyon durumunda, eğer bu fazlalığı elinden
çıkartmazsa, o paranın kurundaki düşüşten zarara uğrar. Açık pozisyon durumunda yine bir
risk söz konusudur. Çünkü elinde yeterince döviz bulunmamaktadır. Dolayısıyla ulusal para
döviz karşısında değer kaybedecek olursa bankanın zarara uğrama riski vardır.
Dolar üzerinden açık pozisyonu olan bir bankayı ele alalım. Açık pozisyonunu denkleştirmek
için dolar satınalmak isteyen bu bankanın iki seçeneği vardır. Birincisi doğrudan doğruya
öteki bankalara telefon ederek dolar satın almak isteyen bir banka bulmaktır. İkinci yol ise
bir brokerden yararlanmaktır.
Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları fiziksel
bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde
işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve fiyatlar ilan
edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi dağıtım firmalarının
imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer gelişmiş döviz piyasalarında
olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters ve Bloomberg gibi modern
finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon ve/veya direct dealing araçları
ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi
nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi
halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alım-satım işlemleri yapabilmektedir.
Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile
gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında Kabul gören genel
kurallar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının
ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar
1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar USD 1.000.000.için çift yönlü kotasyon verirler. Gösterge niteliğindeki kurlar, TCMB tarafından, bu piyasada
bankaların verdiği kotasyonlardan belirlenmektedir. İşlemler genel olarak aynı gün veya
spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar uluslararası teamüllerine göre
“settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT sistemi aracılığı ile gönderilir.
Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle
piyasalarda gerçekleştirilmektedir.
FOREX
denilen
bankalararası
tezgahüstü
21
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI
3.1 Amaç ve Hukuki Dayanak
Vadeli
İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17/8/2001 tarihli ve
9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı
üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19/10/2001
tarih, 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile
kurulan, ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsa 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete
geçmiştir.
Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının
Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik” vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin
güven ve istikrar içinde işlem görmesini sağlamak üzere vadeli işlem ve opsiyon borsalarının
kuruluş, teşkilat, faaliyet, denetim, üyelik ilke ve esaslarını düzenlemektir.
3.2
İşlem Esasları
3.2.1 İşlem Sistemi
Borsada sözleşmelere ilişkin alım, satım ve diğer işlemler VOBİS adı verilen bilgisayarlı
işlem sistemi üzerinde gerçekleşir ve burada gerçekleşen tüm işlemler işlemleri
gerçekleştiren üyeleri ve üyeler vasıtasıyla Borsaya emir ileten üye müşterilerini bağlar.
VOBİS’in temel özellikleri şunlardır:
1. VOBİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VOB
işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VOBİS’te veya VOBİS’e erişimde arızaların
oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir. Bu durumda
emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim yöntemiyle
emir girerken VOBKE (VOB Kullanıcı Ekranı)’yi kullanır.
2. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir
algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir.
3. Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme
başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde
düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden
ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. Borsa VOBKE
aracılığıyla teminatlar ve pozisyonların üye bazında ve/veya hesap bazında da takip
edilmesine imkan tanır. Borsa, piyasada gerçekleşen işlemlere ilişkin gerek gördüğü
bilgileri VOBKE aracılığıyla üyelerine duyurabilir. VOBKE’de yer alacak bilgiler Borsa
22
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4.
5.
6.
7.
tarafından önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. Borsa Yönetmeliğinin
139’uncu maddesi çerçevesinde yapılacak bilgilendirmeler saklıdır.
VOBİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını TVİS ile çevrim-içi olarak bağlanmak
suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. Pozisyon için
gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak, işlemin
gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli teminatı
olmayan emir iptal edilir.
Üyeler
sadece
yetkili oldukları
piyasalarda
emir
girebilirler
ve
işlem
gerçekleştirebilirler.
Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde VOBKE aracılığıyla izlenebilir.
Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda “işlem defterleri” ve “Borsa Bülteni”
gönderilebilir.
VOBİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin VOBKE’de yer alan bilgilerin bir
kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi
veya gecikmeli olarak verilmesine imkan tanır.
3.2.2 Pazarlar
Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı
ve Özel Emir İlan Pazarıdır.
3.2.2.1
Ana Pazar
“Ana Pazar”, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği
esas pazardır.
3.2.2.2
Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı
Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı
emirlerdir. Fiziki teslimatlı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde bir defada girilen 500 adet
sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler, diğer sözleşmeler için ise bir defada girilen
2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir.
Her iki tarafı da belirli olan özel emirlerin “Özel Emirler Pazarı”nda işlem görebilmesi için
Borsanın onayı gerekir.
“Özel Emir İlan Pazarında” ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen
emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler
Pazarında” gerçekleşir.
Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Bu pazarlardaki teminat
kontrolü, pozisyon limitlerinin hesaplanması gibi risk yönetimi uygulamaları da
“Teminatlandırma ve Diğer Risk Yönetimi Esasları” Genelgesindeki hükümlere tabidir. Şu
kadar ki özel emir ilan pazarına girilen emirlerin yeterli teminatlarının olup olmadığı Borsa
23
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
tarafından en kısa sürede kontrol edilir ve yeterli teminatın olmadığı durumlarda emirler
iptal edilir.
Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen
koşullara tabidir:
i.
ii.
Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve
zaman önceliği kuralı geçerlidir.
Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve
zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar
öncelikli olarak karşılanması esastır.
Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden dolayı işlem gerçekleşmesi
için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın onaylamadığı durumlarda, işlem
gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir.
3.2.3 Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri
VOBİS, aksi Borsa tarafından belirtilmedikçe tüm Borsa Günlerinde saat 08:45`te açılır ve
saat 18:15’te kapatılır. Saat 09:15-17:45 arasında “normal seans” adı verilen tek bir
seans düzenlenir. Normal seansın son 10 dakikası “kapanış aralığı” olarak adlandırılır.
İşlem saatlerinin belirlenmesinde Borsanın saati esas alınır. Normal günlük iş akışı aşağıdaki
gibidir:
3.2.4 İşlem Yöntemleri
VOBİS’te “sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi
uygulanabilir.
24
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.2.4.1
Sürekli Müzayede Yöntemi
Bu yöntem “normal seans”ta kullanılır. Bu yöntemde, VOBİS’e iletilen emirlerin Borsa
Yönetmeliğinde belirtilen şekilde fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak
eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden işlemler gerçekleştirilir.
3.2.4.2
Tek Fiyat Yöntemi
Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. Tek fiyat yönteminde VOBİS’e iletilen
emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın
gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı” üzerinden yine fiyat ve zaman
önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Bu yöntemde alış ve satış emirleri verilen
fiyat üzerinden veya daha iyi olan fiyat üzerinden gerçekleşir.
3.2.5 Uzlaşma Fiyatı ve Uzlaşma Fiyatı Komitesi
Gün sonunda kar/zarar hesaplamalarına ve günlük takas işlemlerine esas teşkil etmek
üzere Borsa tarafından sözleşme bazında günlük olarak hesaplanan ve ilan edilen fiyata
uzlaşma fiyatı adı verilir.
Uzlaşma Fiyatı Komitesi, Borsa Yönetmeliğine uygun olarak gerekli gördüğü durumlarda
VOBİS tarafından hesaplanan günlük uzlaşma fiyatlarını değiştirebilir.
3.2.6 İşlemlerin Durdurulması
Borsada işlemler, Genel Müdürün kararıyla; herhangi bir işlem gününde bir ya da birden
fazla sözleşmede veya tüm sözleşmelerde durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar
başlatılması için de Genel Müdürün kararı gereklidir. Genel Müdür bu yetkisini
görevlendireceği bir birime devredebilir.
3.2.7 Emirler
3.2.7.1
Emirlerin Borsaya İletilmesi
Borsada işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, Borsa işlem salonundan veya VOBKE
vasıtasıyla uzaktan erişimle emirlerini iletirler. Telefonla emir iletimine ilişkin hususlar
saklıdır.
3.2.7.2
Emirlerin Eşleşmesi
Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler.
Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir:
25
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
i. Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım
emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden
önce karşılanır.
ii. Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce gelen
emirler önce karşılanır.
Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır. Eşleşme
anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez. Emirlerin VOBİS
tarafından iptal edilmesi durumunda Borsa tarafından ilgili üyelerden “Eşleşme Anında Emir
İptal Ücreti” alınır. Borsada dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda,
yeterli teminat olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür
emirleri giren üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir. İlgili Mevzuatta çerçevesinde
alınabilecek diğer tedbirler saklıdır.
Bu Genelgede ve “Teminatlandırma ve Diger Risk Yönetimi Esasları” Genelgesinde
düzenlenen emir girisi ve pozisyon limitlerine iliskin kısıtlamalar saklıdır.
3.2.7.3
Emir Yöntemleri
VOBİS’e girilebilecek olan emirlerde aşağıdaki belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden
birinin seçilmesi zorunludur:
Limit (LMT)
Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir.
Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur.
Piyasa (PYS)
Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak
emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde
ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece
piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir.
Kapanış Fiyatından (KAP)
Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla
kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından” emirler
karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen
“kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış fiyatından” emirler uzlaşma
fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece
“kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir.
26
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.2.7.4
Emir Türleri
Emir yöntemlerinden bir tanesi seçildikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir türünden birinin
seçilmesi gerekmektedir:
Kalanı Pasife Yaz (KPY)
Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının
gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının,
emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit
emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür.
Gerçekleşmezse İptal Et (GİE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür.
Kalanı İptal Et (KİE)
Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının
gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir
türüdür.
Şarta Bağlı (SAR)
Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı)
ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan Borsada
işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır.
Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra
aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur.
3.2.7.5
Emir Süreleri
Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten
bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir:
Seans Emri (SNS)
Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından
otomatik olarak iptal edilir.
Günlük Emir (GUN)
Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik
olarak iptal edilir.
İptale Kadar Geçerli Emir (İKG)
27
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde,
emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar
geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir.
Tarihli Emir (TAR)
Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal
edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde,
sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez.
Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye
işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir.
“İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket
limitlerinin dışında emir girilebilir.
3.2.7.6
Emir Girişinde Kısıtlamalar
Emir girişinde VOBİS tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine
uygun olmayan emirler sisteme girilemez. Maksimum emir miktarı sadece pasife girilen
emirler için kontrol edilir. Normal seansta girilebilecek maksimum pasif emir miktarı döviz
vadeli işlem sözleşmelerinde 5.000 adet, fiziki teslimatlı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde
500 adet, diğer sözleşmelerde ise 2.000 adet sözleşmeyi içerir.
Emir girişinde “iptale kadar geçerli” ve “tarihli” emirler dışındaki süreler için girilen emirler
günlük fiyat hareket sınırları içinde olmak zorundadır.
Riskli hesaplar “ana pazar”da pasif ve aktif emir girişi yaparak pozisyon kapatıcı işlem
gerçekleştirebilirler.
3.2.7.7
Emir Düzeltme
Sistemde açık emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmeden
bekleyen kısımları istenildiği anda ilgili temsilciler tarafından değiştirilebilir. Normal
temsilciler kendi emirlerini, yönetici temsilciler kendi üyelerine ait tüm emirleri değiştirebilir.
İptale kadar geçerli ya da tarihli emirler, seanstan önce işlem yapılmayan dönemde de
değiştirilebilir. Ancak bu dönemde fiyat değişiklikleri sadece daha kötü fiyata doğru
yapılabilir.
28
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.2.7.8
Emir İptali
VOBİS’te, açık olan emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmemiş
olarak bekleyen kısımları, emrin sahibi üye tarafından iş akışında belirtilen süreler içerisinde
iptal edilebilir.
Normal temsilciler kendi emirlerini, yönetici temsilciler kendi üyelerine ait tüm emirleri,
yetkili Borsa personeli ise sistemdeki tüm emirleri iptal edebilir.
3.3 Takas ve Temerrüt Esasları
3.3.1
Takas Esasları
3.3.1.1 Genel Takas Esasları
VOB’da işlem gören sözleşmelerin takası, Genel Yönetmelik, Borsa Yönetmeliği ilgili
mevzuat Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesi hükümleri çerçevesinde SPK’nın 10.12.2004
tarih ve 48/1602 sayılı toplantısında alınan kararı ile Takas Merkezi olarak belirlenen
Takasbank tarafından yapılır.
Takasbank, Borsa Yönetmeliği ve Genel Yönetmelikte öngörülen şekilde, merkezi muhatap
olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir. Fiziki
teslimata ilişkin hükümler saklıdır. Takasbank’ın mali sorumluluğu, bu Genelgede öngörülen
kaynaklarla sınırlı olmak üzere sözleşmelerin takası sırasında taraflardan her biri için karşı
tarafın yerini almasından kaynaklanan tutar kadardır. Takas Merkezi garantisi, sadece Takas
Merkezinde açılan hesaplar ve bu hesaplarda izlenen sözleşmelerle sınırlıdır. Takas işleminde
aksi kararlaştırılmadıkça açık pozisyon için yatırılması ve bulundurulması zorunlu teminatlar
ve Garanti Fonu kullanılır. (Takasbank, takasın gerçekleşmesinden kendi kaynakları ile
sorumlu değildir.)
Takas işlemlerinde uygulanacak genel esaslar aşağıda sıralanmaktadır:
1. Borsada gerçekleştirilen işlemlerin takası hususunda, Takasbank sadece takas
üyeleri ile doğrudan ilişki içindedir. Takasbank, takas üyesi olmayan Borsa üyelerinin
takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, Borsa ve takas üyelerinin müşterilerinin diğer
Borsa ve takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir takas üyesinin
kendisine aracılık hizmeti veren bir diğer takas üyesine karşı yükümlülüklerinden ve
takas veya Borsa üyesinin müşterilerine karşı yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz.
2. Takas üyelerinin sahip olacağı açık pozisyonlar ve bunlar için yatırılacak nakit ve
nakit dışı teminatları izlemek üzere Takasbank nezdinde gerekli hesaplar açılır.
29
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3. Takasbank nezdindeki hesaplardaki açık pozisyonlar Takas ve Temerrüt Esasları
Genelgesinin 6’ncı maddesinde belirtildiği şekilde günlük bazda Takasbank tarafından
re’sen günceleştirilir.
4. Takas üyeleri, teminat tamamlama yükümlülüklerini T+1 Günü en geç saat 14:30’a
kadar yerine getirmek zorundadırlar. Yükümlülüklerin yerine getirilmesine ilişkin süreler
Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde yeniden belirlenebilir. Ayrıca, sözkonusu süreler
Takasbank tarafından da geçici olarak değiştirilebilir.
5. Teminat tamamlama çağrısına muhatap olan üyenin hesaplarında, hesapların
güncelleştirilmesi neticesinde oluşan kar alacaklarına teminat tamamlama çağrısı
tutarlarının toplamı kadar bloke konur. Takas üyelerinin teminat tamamlama
çağrısından kaynaklanan borçları kapandıkça, kar alacaklarına konulan bloke, kapatılan
borç tutarı kadar çözülür.
6. Takas üyesi, yükümlülüğünü takas süresinin bitimine kadar tam olarak yerine
getirmediği takdirde herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır.
7. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz
kuru bilgisi de kullanılır.
3.3.1.2 Fiziki Teslimat Esasları
Fiziki teslimata konu sözleşmelerin takas ve teslimat işlemleri Takas Merkezi tarafından
gerçekleştirilir. Borsa ayrıca sözleşme bazında farklı teslimat yerleri de belirleyebilir.
Fiziki teslimata konu sözleşmelerin son işlem gününe kadar (son işlem günü dahil) olan
takas işlemleri, genel takas esasları çerçevesinde gerçekleştirilir.
Yabancı para birimi cinsinden işlem gören sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru
bilgisi de kullanılır.
3.3.1.2.1 Fiziki Teslimata Konu Döviz Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas Esasları
Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, üye bazında ilgili sözleşmelerin ait olduğu para
birimleri esas alınarak son işlem günü seans sonu itibariyle sözleşme bazında yapılan
netleştirme sonucunda belirlenir. Farklı vadelerdeki sözleşmeler için netleştirme yapılmaz.
Üye bazında netleştirilmiş takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere bildirilir.
Fiziki teslimata konu döviz sözleşmelerinin takas işlemleri Takasbank tarafından hesaben
gerçekleştirilir. İlgili döviz cinslerinden efektif kabulü veya ödemesi yapılmaz.
TL cinsinden takas yükümlülükleri, sözleşmenin son işlem günü TCMB tarafından saat
15:30’da ilan edilen döviz satış kuru ile hesaplanır. T+2 günü uzun pozisyon sahibi takas
üyesi, TL cinsinden hesaplanan takas yükümlülüğünü, en geç saat 16:30’a kadar Takasbank
nezdindeki TL cari hesabına yatırarak yerine getirir. Belirlenen takas saatine kadar takas
yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri uygulanır.
Kısa pozisyon sahibi üye, fiziki teslimat yükümlülüğü olan döviz tutarını T+2 günü muhabir
bankası aracılığıyla, Takasbank tarafından üyelere bildirilen ve ilgili döviz cinsine göre
30
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
belirlenmiş muhabir banka hesabına en geç 16:30’a kadar transfer eder. Belirlenen takas
saatine kadar takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt
hükümleri uygulanır.
T+2 günü saat 16:30’dan başlayarak teslimat tutarı olan döviz miktarı, uzun pozisyon sahibi
üyenin Takasbank nezdindeki döviz hesabına, TL karşılığı olan tutar ise kısa pozisyon sahibi
üyenin Takasbank nezdindeki TL cari hesabına aynı gün valörüyle aktarılır.
T+2 günü yurt dışı piyasaların tatil olması (ödeme sisteminin açık olmaması) durumunda,
ilgili sözleşmelerden kaynaklanan fiziki teslimat yükümlülükleri yurt dışı piyasaların açık
olduğu ilk Borsa günü saat 16:30’a kadar yerine getirilir. Belirlenen takas saatine kadar
takas yükümlülüğünü tamamen yerine getirmeyen üyeler için temerrüt hükümleri uygulanır.
3.3.1.2.2 Fiziki Teslimata Konu Canlı Hayvan Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Takas
Esasları
Fiziki teslimata ilişkin takas yükümlülükleri, hesap bazında son işlem günü gün sonu
itibarıyla belirlenir. Takas yükümlülükleri Takasbank tarafından üyelere bildirilir. Gerek
duyulması halinde teslimat yerinin kapasitesi dikkate alınarak Borsa veya Takasbank teslim
tarihlerini üye bazında belirleyebilir.
Üye teslimat bildirim günlerinde kısa pozisyonda olan müşterilerini teslimata hazırlıklı
olmaları konusunda uyarmakla yükümlüdür. Üye kısa pozisyondaki müşterilerinin
teslimatına aracılık yapmak üzere bir veya birden fazla yetkili komisyoncu ile anlaşabileceği
gibi müşterilerinin doğrudan yetkili komisyoncular ile anlaşma yapıp daha sonra kendisine
bildirimde bulunulmasına müsaade edebilir. Teslimata aracılık yapacak yetkili komisyoncular
dışında doğrudan İSTİB tarafından da teslimat işlemleri gerçekleştirilebilir.
Son işlem günü sonu itibarıyla uzun pozisyonda olan müşteriler teslimattan kaynaklanan TL
yükümlülüklerini, son işlem gününü takip eden ilk iş günü saat 16:30’a kadar son uzlaşma
fiyatı üzerinden, sözleşme genelgesinde belirtilen sözleşme büyüklüğünün tolerans limitinin
üst sınırını dikkate alarak yerine getirirler. Son işlem gününü takip eden iş gününün yarım
gün olması durumunda Borsa tarafından gerekli önlemler alınır. Uzun tarafın TL
yükümlülüğünün hesabında, bireysel kurumsal ayrımı yapılmaksızın canlı hayvan alım
satımlarında uygulanan en yüksek KDV oranı da dikkate alınır. Bu şekilde hesaplanan TL
yükümlülükleri ilgili üye tarafından üye cari hesabına yatırılır ve Takasbank tarafından bu
tutar bloke edilir.
Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan müşteriler sözleşme genelgesinde
belirtilen teslimat günlerinde saat 14:00’e kadar sözleşme genelgesinde belirtilen
özelliklerdeki hayvanları teslim merkezine teslim ederler. Eğer üye bazında farklı teslim
tarihleri belirlenmişse yükümlü oldukları gün saat 14:00’e kadar teslim yapmak
zorundadırlar. Bayramın üçüncü gününün teslimat günü olarak belirlenmesi durumunda
teslimat son saati 12:00’dir. Son işlem günü sonu itibarıyla kısa pozisyonda olan
müşterilerin hesaplarına yansıtılmak üzere takas ve teslim sürecindeki tüm yükümlülüklerin
yerine getirilmesinden sonra fiziki teslimat sonucu oluşan TL alacakları sözleşmenin vade
sonunda Takasbank tarafından ilgili üyenin hesabına aktarılır.
Alıcı ve satıcılar
mükelleftirler.
teslim
esnasında
Teslimat
Şartnamesindeki
hükümlere
uymakla
31
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Teslim yükümlülüğünü tamamlamış satıcıların alacaklarının hesaplanmasında teslim edilen
hayvanın teslimat şartnamesi çerçevesinde hesaplanan ağırlığı ve son uzlaşma fiyatı
üzerinden hesaplanan tutar dikkate alınır. Üyenin temsil ettiği satıcıların teslimatına
komisyoncu aracılık ediyor ise ilgili komisyoncunun düzenlediği faturalarda sadece kendi
müşterileri tarafından teslim edilen
hayvanların bilgilerinin bulunması üyenin
sorumluluğundadır. Faturalarda belirtilen KDV tutarları takas alacaklarının üye hesabına
geçmesini takiben satışa aracılık eden üye tarafından ilgili komisyoncuya ödenir.
TL yükümlülüğünü yerine getirmiş alıcı hesaplara aktarılmak üzere, teslim alınan hayvanın
ağırlığı, son uzlaşma fiyatı ve KDV oranı dikkate alınarak hesaplanan tutar ile son işlem
günü sonu itibarıyla hesaplanmış olan TL yükümlülük karşılığı yatırılan tutar arasında fark
oluşması halinde oluşan fark vade sonunda Takasbank tarafından üye cari hesabına iade
edilir.
Üyeler alıcı ve satıcı müşterilerinin takas ve teslim sürecindeki tüm yükümlülüklerini yerine
getirmelerinden sorumludurlar.
Borsa, teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde hayvan teslim edilmesi gereken durumlarda
başka bir teslimat yeri belirleyebileceği gibi teslimat yerinin kapasitesinin üzerinde kalan
teslimat için nakdi uzlaşma yöntemi de ilan edebilir. Borsa alıcı ile satıcının başka bir
teslimat yeri konusunda anlaşmaları halinde tüm takas ve teslim sorumluluğu ilgili üyelerde
ve kendilerinde olmak üzere Borsa dışında takas yapılmasına izin verebilir.
3.3.2 Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri
Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ofislerinden Takasbank sistemine bağlanılarak,
elektronik ortamda gerçekleştirilir. Teminata kabul edilecek varlıklar teminat hesaplarına
fiziki olarak doğrudan yatırılamaz. Teminat yatırma ve çekme işlemleri ilgili üye serbest
hesaplarından veya serbest hesaplarına elektronik virman suretiyle gerçekleştirilir.
Teminat yatırma/çekme talepleri seans süresi içinde Takasbank ve Borsa onayı ile, seans
dışında ise Takasbank’ın onayı ile gerçekleştirilir. Alınan pozisyonlar dolayısıyla tutulması
zorunlu (bloke edilmiş) olan teminatlar çekilemez. Ayrıca, teminat tamamlama yükümlülüğü
olan hesaplardan teminat çekilmesine izin verilmez.
Normal seansın son 15 dakikasından uzlaşma fiyatının açıklanmasına kadar geçen süre
zarfında üyenin teminat yatırmasına izin verilmez. Teminat çekme işlemlerinde, belirlenen
teminat kompozisyonunu bozan teminat çekme talepleri reddedilir.
Teminat yatırma/çekme işlemlerine ve bloke hesabına nakit yatırma ve çekme işlemlerine
ilişkin uygulama esasları ve süreleri Takasbank tarafından belirlenir.
3.3.3 Temerrüt Esasları
3.3.3.1
Genel Temerrüt Esasları
Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlardan dolayı Takasbank’a
yatırılması gereken tutarlar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya yerine
32
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
getirilmemesi halidir. Fiziki teslimata ilişkin hükümler saklı kalmak üzere, teminat
tamamlama yükümlülüğünü zamanında yerine getirmeyenler, herhangi bir ihbara gerek
kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır.
Hesaplarda bulunması gereken teminat tutarları Borsa tarafından günlük olarak hesaplanır.
Teminatın sürdürme teminatı seviyesinin altına düşmesi durumunda başlangıç teminatı
seviyesine kadar nakit olarak tamamlanması ve/veya var olan açık pozisyonların bir
kısmının veya tamamının kapatılması ve/veya fark pozisyonu alınması suretiyle gerekli
başlangıç teminatının teminat tamamlama çağrısını karşılayacak tutarda azaltılması
zorunludur. Hesaptaki toplam teminat, sürdürme teminatının üzerinde olmasına rağmen
nakit teminatın "0"ın altına düşmesi halinde ise üyeden nakit teminatının negatif (eksi)
bakiyesini kapatması (nakit teminatını "0"a tamamlaması) teminat tamamlama çağrısı
yapılmak suretiyle istenir. Borsa Yönetmeliği uyarınca gerek görüldüğü durumlarda
üyelerden olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesaplar için ek teminat talep edilebilir.
3.4 Teminatlandırma ve Diğer Esaslar
3.4.1 İşlem Teminatları
Borsada alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takasbank’ta
bulundurulan (ya da bulundurulması gereken) teminat tutarına işlem teminatı denir.
Borsanın doğal üyesi olarak kabul edilen TCMB’nin açık pozisyonları dolayısıyla teminat
bulundurma zorunluluğu bulunmamaktadır. İşlem teminatları üç gruba ayrılır:
3.4.1.1
Başlangıç Teminatı
Borsada pozisyon almak için gerekli olan teminat tutarına başlangıç teminatı denir. Her bir
sözleşme ya da sözleşme tipi için gerekli olan başlangıç teminatı ilgili sözleşmelerde
belirtilir. Başlangıç teminatı tutarları Borsa tarafından piyasalardaki gelişmelere göre
değiştirilebilir.
Aynı dayanak varlık üzerine düzenlenen, başta sözleşme büyüklüğü olmak üzere tüm asli
unsurları aynı olan farklı vadelerdeki sözleşmelerin birinde uzun pozisyon, diğerinde ise kısa
pozisyon alınması durumunda yayılma pozisyonu (fark pozisyonu) oluşturulmuş olur.
Yayılma pozisyonları için düz pozisyonlara göre daha düşük bir teminat belirlenebilir.
3.4.1.2
Sürdürme Teminatı
Borsada oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda
başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem teminatı
tutarının sürdürme teminatı seviyesinin altına inmesi durumunda Takasbank tarafından
teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi ilgili sözleşmelerde belirtilir.
33
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.4.1.3
Olağanüstü Durum Teminatı
Borsa Yönetmeliğinde belirlenen esaslar çerçevesinde Borsa tarafından başlangıç teminatına
ek olarak olağanüstü durum teminatı da talep edilebilir.
VOBİS’te işlemlerin gerçekleşmesinde işlem teminatı kontrolü yapılır. Emirlerin eşleşmesi
esnasında ilgili hesabın yeterli teminatının bulunmaması durumunda, emir iptal edilir.
3.4.2 Teminatlandırma Yöntemi
İşlem teminatlarının
uygulanır.
3.4.1.4
hesaplanmasında
“sözleşme
bazında
teminatlandırma”
yöntemi
Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının
belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya VOBİS’te hesaplanan gün içi kar/zararların
belirli bir oranı dikkate alınabilir.
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa tarafından üye, hesap tipi ve/veya hesap
bazında 1’den büyük ya da 1’den küçük olarak uygulanabilir. 1’den farklı olarak tanımlanmış
teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılması durumunda seans içinde VOBİS, Borsa ve
Takasbank tarafından yapılan tüm hesaplamalarda bu çarpanlarla çarpılarak hesaplanmış
teminat rakamları ve/veya kâr/zarar tutarları dikkate alınır. Teminat çarpanlarının 1’den
küçük olarak tanımlanması, ilgili hesabın Takasbank’ta mevcut teminatına göre çarpan
rakamıyla orantılı olarak daha az pozisyon almasına yol açabilir.
Teminat ve kâr/zarar çarpanları, teminat tamamlama çağrısı miktarı hesaplanırken 1 olarak
uygulanır.
Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa Günü içerisinde herhangi bir zamanda önceden
haber verilmeksizin değiştirilebilir.
3.4.3 İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler
İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek kıymetler nakit ve nakit-dışı varlıklar olarak ikiye
ayrılmaktadır. Nakit teminat olarak TVİS’e Türk Lirası (TL) kabul edilir. Nakit dışı teminatlar
ise çeşitlendirilmiştir.
Aşağıda işlem teminatı olarak kabul edilecek nakit ve nakit-dışı teminatların çeşitleri
gösterilmektedir:
34
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
i.
Nakit Teminatlar
Türk Lirası (TL)
ii.
Nakit Dışı Teminatlar
1.
Döviz (DVZ)
ABD Doları (USD)
Avrupa Para Birimi (EUR)
2.
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS)
Devlet Tahvili (DT)
Hazine Bonosu (HB)
Dövize Endeksli Devlet Tahvili (DTE)
Döviz Ödemeli Devlet Tahvili (DTY)
3.
Euro Tahvil (EUT)
4.
Hisse Senedi (HS)
İMKB 30 endeksine dahil hisse senetleri
Borsa Yatırım Fonları Katılma Belgeleri (BYF)
5.
Yatırım Fonu Katılma Belgeleri
Kaydileştirilmiş yatırım fonu katılma belgeleri
-
İtfasına beş işgünü kalan DİBS’ler teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat olarak daha
önceden getirilmiş olan tahvil veya bonoların arasında itfasına beş işgününden az zaman
kalmış olan varsa, ilgili üyelere Takasbank tarafından elektronik ortamda kıymetlerin
değiştirilmesi için uyarı mesajı gönderilir. İtfaya konu tahvil veya bonolar yapılan uyarıya
rağmen değiştirilmedikleri takdirde müşterinin talimatına ihtiyaç duyulmaksızın itfadan
önceki günün sonunda menkul kıymetin fiyatı sıfırlanır. İtfa tutarı, ilgili müşterinin vadeli
işlem teminatına nakit olarak aktarılır.
Anapara ve kuponlarına ayrıştırılmış DİBS’lerin teminata kabulü için, menkul kıymetin
tamamını temsil eden anapara ve kuponlarının birlikte teminata yatırılması gerekmektedir.
Aksi takdirde ayrıştırılmış DİBS’ler teminata kabul edilmez.
Yalnızca Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen Euro tahviller işlem teminatı
olarak kabul edilir. Euro tahvillerin teminat yatırma/çekme işlemleri, kupon/itfa işlemleri ve
diğer uygulama esaslarına ilişkin hususlar Takasbank tarafından duyurulur.
Hisse senedi cinsinden teminatlarda sermaye artırımı ve/veya temettü ödemesi karşılığı
alacaklar üyenin Takasbank nezdindeki serbest hesabına aktarıldığı ve İMKB’de hisse senedi
bölündüğü gün ve/veya temettü başlangıç tarihinden itibaren VOB teminat hesabı sürdürme
seviyesinin altına düşebileceği dikkate alınarak, teminat seviyesinin korunması üyenin
sorumluluğu altındadır.
İMKB-30 endeksinden çıkarılan hisse senetleri çıkarıldığı tarihten itibaren üç iş günü
içerisinde geçerli diğer bir teminatla değiştirilir.
35
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.4.4 Nakit Teminatların Nemalandırılması
Takasbank’ta, yatırılan vadeli işlem teminat hesaplarındaki nakit işlem teminatları,
bulunması gereken ve çekilebilir nakit teminat olarak izlenir ve her iki grupta bulunan
toplam nakit teminat tutarı günün piyasa koşullarına göre en iyi gayret gösterilmek
suretiyle Takasbank tarafından günlük olarak nemalandırılır ve Nema tutarı ilgili hesaplara
aktarılır. Olağandışı piyasa koşullarında nemalandırma yapılmayabilir. Yasal mali
yükümlülüklerden doğan maliyetler ve brüt nema tutarının % 1.7’si oranında “BorsaTakasbank Teminat Takip Ücreti” nema tutarından düşülür.
2005/5 sayılı Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesinin “Hesapların Açılması” başlıklı 4’üncü
Maddesi uyarınca açılan üye “bloke hesabı”ndaki nakit teminatlar nemalandırılmaz.
Nemalandırma uygulamasına ilişkin diğer esaslar Takasbank tarafından belirlenir.
3.4.5 Kâr/Zarar Hesaplamaları
Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları
dikkate alınarak VOBİS’te güncellenir. Her gün sonunda, belirlenen uzlaşma fiyatları,
kar/zararların hesaplanmasında kullanılır. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören gören
sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. Gün sonunda belirlenen
uzlaşma fiyatına göre hesaplardaki kar/zarar miktarları teminatlara eklenir ya da
teminatlardan düşülür.
3.4.6 Riskli Hesap
“Başlangıç teminatının”, “mevcut teminat ± kar/zarar” tutarına oranı %100 veya daha
büyük ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Riskli durumdaki hesaplar pasif ve aktif emir girişi
yaparak pozisyon kapatıcı işlem gerçekleştirebilirler. Diğer taraftan, daha önce riskli konuma
geçmiş hesaplar için başlangıç teminatının “mevcut teminat ± kar/zarar” tutarına oranı %90
ya da daha düşük duruma gelirse hesap, “riskli hesap” durumundan çıkarılır.
3.4.7 Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli
Teminat tamamlama çağrıları seansın bitiminden sonra uzlaşma fiyatlarının açıklanmasıyla
birlikte ilgili üyenin Takasbank ekranından elektronik ortamda yapılır, bu bilgiler aynı
zamanda VOBKE’den de takip edilebilir. Takasbank tarafından bu şekilde çağrı yapılması
veya VOBKE’de teminat tamamlama çağrılarının gösterilmesi durumunda başkaca bir ihbar
ve bildirme gerek kalmaksızın üyenin çağrıyı aldığı kabul edilir.
36
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.4.8 Pozisyon Limitleri
Herhangi bir sözleşmede alım ya da satım yönünde alınabilecek azami sözleşme sayısı veya
oranına pozisyon limiti denir. Aynı sicil numarasına bağlı hesaplar veya aynı kurum adına
farklı sicil numaraları ile açılmış olan hesaplar pozisyon limitlerinin uygulamasında tek bir
hesap olarak değerlendirilir. Borsada iki çeşit pozisyon limiti bulunmaktadır:
3.4.8.1
Mutlak Pozisyon Limiti
Mutlak pozisyon limiti, bir hesabın ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarından
bağımsız olarak alabileceği açık pozisyon sayısını ifade eder.
3.4.8.2
Oransal Pozisyon Limiti
Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili
sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip
olabileceğini gösterir.
Mutlak pozisyon sayısına ulaşılmadığı sürece ilgili hesap için oransal pozisyon limiti kontrolü
yapılmaz. Mutlak pozisyon sayısına ulaşıldığında oransal pozisyon limiti kontrolü sistem
tarafından uygulanır. Pozisyon limitleri üye, hesap ve sözleşme tipi bazında farklılaştırılabilir.
Pozisyon limitleri Borsa tarafından ilgili sözleşmelerde belirlenir.
Pozisyon limitleri hesaplanırken, açık pozisyonların düz pozisyon ya da yayılma pozisyonu
olmasına bakılmaksızın tüm açık pozisyonlar dikkate alınır.
Üyeler pozisyon limitlerinin aşılıp aşılmadığını kontrol etmek ve pozisyon limitlerinin aşılması
durumunda ilgili hesap adına sadece pozisyon kapatmaya yönelik emir girmekle
yükümlüdürler Pozisyon limitini aşan hesapların limit aşımını gidermeleri yönünde üyeler
tarafından bildirimde bulunulur. Pozisyon limit aşımının üye tarafından müşteriye bildirimini
izleyen ilk Borsa gününde aşımın giderilmemesi halinde bu durum, mesai bitiminden önce
üye tarafından Borsaya bildirilir. Borsa, müşteriye bildirim yapılsın ya da yapılmasın, bir
Borsa gününden daha uzun süre limitleri aşan pozisyonları re’sen kapatabilir.
3.5 Garanti Fonu Esasları
3.5.1 Garanti Fonu
Borsa Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde Borsa tarafından, temerrüt durumunda takas
yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatlarının yanı sıra kullanılmak amacıyla
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde belirlenen esaslara göre
37
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
işleyecek bir Garanti Fonu oluşturulmuştur. Garanti Fonu uygulama esasları Takasbank
tarafından belirlenir.
Tüm takas üyelerinin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur. Garanti Fonu katkı
payları asgari ve değişken olmak üzere ikiye ayrılır:
1.Asgari Katkı Payı: Bir üyenin Garanti Fonundaki katkı payı, asgari katkı payı tutarından
az olamaz. Takas üyelerinin Garanti Fonunda bulundurması zorunlu asgari katkı payları
200.000 TL olarak belirlenmiştir. Asgari katkı payı tutarı Borsa Yönetmeliğinde öngörülen
şekilde değiştirilebilir.
2.Değişken Katkı Payı: Açık pozisyonların piyasa değerleri, Borsa tarafından belirlenen
hesaplama aralıklarına denk düşen üyelerden, asgari katkı payına ek olarak değişken katkı
payı alınır.
Bulundurulması zorunlu olan katkı payı toplamının % 20’lik kısmı nakit olmak zorundadır.
Garanti Fonunda katkı paylarını oluşturmak üzere bulundurulan nakit, para piyasalarında
nemalandırılır.
Garanti fonu katkı payları aşağıdaki gibi belirlenir:
Nakit bulunması gereken tutar = Katkı payı teminatı x 0.20
Nakit dışı bulunması gereken tutar = Katkı payı teminatı x 0.80
Teminat olarak TL, Döviz, (Amerikan Doları veya Euro) Devlet Tahvili, Hazine Bonosu,
Yatırım Fonu Katılma Belgesi ve Teminat Mektubu kabul edilir. Hazine Bonosu ve Devlet
Tahvili teminatları İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda oluşan fiyatlar dikkate alınarak, Döviz
cinsi teminatlar ise TCMB döviz alış kurundan değerlenir.
Döviz kontratlarında açık pozisyon TL değeri hesaplama günündeki TCMB USD/EURO döviz
alış kuru ile çarpılarak bulunur.
Teminat Mektupları kesin ve süresiz olmalıdır. Aynı gruba ait bankalardan alınan teminat
mektupları kabul edilmez.
Aşağıdaki tabloda Garanti Fonu katkı payı yükümlülüğünün hesaplanma yöntemi ve
değişken katkı payının hesabında esas alınacak hesaplama aralıkları gösterilmektedir. 20
Milyon TL’den sonraki her bir aralık 10 Milyon TL olarak artmaktadır. Üst sınırlar içinde
bulundukları aralığa dahildir.
Hesaplama
Aralığı
Açık Pozisyon Cari
Değeri(TL)
Minimum Nakit Katkı
Payı (TL)
Toplam Katkı Payı (TL)
1. aralık
0-20 Milyon
40 Bin
200 Bin
2. aralık
20-30 Milyon
40 Bin + (2-1) * 20 Bin
200 Bin + (2-1) * 100 Bin
38
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3. aralık
30-40 Milyon
40 Bin + (3-1) * 20 Bin
200 Bin + (3-1) * 100 Bin
4. aralık
40-50 Milyon
40 Bin + (4-1) * 20 Bin
200 Bin + (4-1) * 100 Bin
40 Bin + (N-1) * 20 Bin
Önceki aralık + 10
Milyon
(N: Açık Pozisyon Cari Değerinin tekabül ettiği aralık)
200 Bin + (N-1) * 100 Bin
N. aralık
Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları
dikkate alınarak VOBİS’te güncellenir. Her gün sonunda, belirlenen uzlaşma fiyatları,
kar/zararların hesaplanmasında kullanılır. Yabancı para birimi cinsinden işlem gören gören
sözleşmelere ilişkin hesaplamalarda döviz kuru bilgisi de kullanılır. Gün sonunda belirlenen
uzlaşma fiyatına göre hesaplardaki kar/zarar miktarları teminatlara eklenir ya da
teminatlardan düşülür.
Açık pozisyon cari değeri hesaplandıktan sonra, bu değerin hangi aralıkta bulunduğu tespit
edilir.
Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her gün sonu itibariyle güncellenir. Bir üst aralığa
geçen takas üyeleri belirlenir ve bu üyelerin Garanti Fonundaki katkı payları kontrol
edilerek, gerekli durumlarda Takasbank tarafından elektronik ortamda Garanti Fonu
tamamlama çağrısı yapılır.
Genel Takas Üyelerinin Garanti Fonu katkı payları hesaplanırken, takasını garanti ettikleri
Borsa üyelerinin durumu da dikkate alınır. Asgari katkı payı tutarı hesaplanırken, takası
garanti edilen diğer üyelerin sayısına, takas üyesinin kendi takas garantisi de dikkate
alınarak 1 (bir) eklenir ve bulunan rakam ile asgari katkı payı tutarı çarpılır. Değişken katkı
payı hesaplanırken, takası garanti edilen üyelerin açık pozisyonları ile takas üyesinin açık
pozisyonları toplamı dikkate alınır.
Vadeli işlem teminatlarında olduğu gibi, Garanti Fonu teminatlarında da hesapta bulunan
teminat tutarı, piyasa koşulları nedeniyle bulunması gereken teminat seviyesinin altına
düşebilir. Takas üyelerinin Garanti Fonu Katkı Payı olarak yatırdıkları teminatları sürdürme
teminat seviyesine eşit veya sürdürme seviyesinin altına düştüğü takdirde takas üyesine
garanti fonu teminat tamamlama çağrısı yapılır. Garanti Fonu teminatı sürdürme oranı
%90’dır. Garanti Fonu katkı payları aşağıdaki sebeplerle sürdürme seviyesine veya daha
altına düşebilir:
- Teminat değer düşüklüğü,
- Garanti Fonu katkı payının kullanılması,
- Bulunması gereken teminat seviyesinin yükselmesi.
39
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Takas üyesinin teminatta oluşabilecek eksik tutarın 3 işgünü içinde tamamlanması istenir.
Süresinde tamamlanmayan eksik teminatlar nedeniyle üyeye, İMKB Repo Ters Repo
Pazarında veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İnterbank Para Piyasasında oluşan bir
gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın iki katı ceza tahakkuk ettirilir.
Ayrıca güvence karşılığı hesabının eksik olduğu VOB’a bildirilir ve gerekli görülürse Borsa
işlemleri durdurulabilir, takas üyeliği dondurulabilir.
Garanti Fonu İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yönetilir.
Garanti Fonuna ilişkin hükümler tüm üyelere uygulanır ve Garanti Fonunda oluşan fonlar
Borsada açılan tüm piyasalarda ve işlem gören tüm sözleşmelerde oluşan temerrütler
için ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde ve ilgili
mevzuatta yer alan esaslara uygun olarak kullanılır. TCMB’ye ilişkin istisnalar saklıdır.
3.6 Üyelik Esasları
3.6.1 Borsaya Üye Olabilecekler
Borsaya, Sermaye Piyasası Kurulundan türev araçların alım satımına aracılık yetki belgesi
almış aracı kurumlar, bankalar ve vadeli işlem aracılık şirketleri üye olarak kabul edilebilir.
3.6.2 Piyasalar
Borsada dört ayrı piyasa mevcuttur:
1.
2.
3.
4.
Hisse Senedi,
Döviz,
Faiz
Emtia+
Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz
piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili veya
diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına, Emtia+ piyasasında ise sayılanların dışında kalan
emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem yapılabilir.
Borsa belirtilen piyasalar dışında yeni piyasalar oluşturabilir. Mevcut piyasalara yeni
sözleşmeler ilave edebilir veya çıkarabilir. Opsiyon sözleşmelerinin Borsada işlem görmeye
başlaması durumunda bu sözleşmeler ilgili dayanak varlığın işlem gördüğü mevcut piyasalar
içerisinde işlem görebileceği gibi bu sözleşmeler için ayrı piyasalar tesis edilebilir.
40
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.6.3 Borsa Payı Tarifesi
Borsa Yönetmeliği uyarınca üyeler tarafından gerçekleştirilen alım satım
üzerinden hesaplanan bir ücret Borsa tarafından “Borsa payı” olarak tahsil edilir.
işlemleri
Tablo 1’de yer alan tarifeye göre aylık işlem hacmi üzerinden hesaplanan tutar üyenin o ay
ödemesi gereken Borsa payı olarak belirlenir. 2010/119 sayılı “Piyasa Yapıcılığı Esasları”
Genelge’sindeki Borsa payına ilişkin hükümler saklıdır.
Tablo 1
Sözleşme Adı
Borsa Payı
VOB-Egepamuk
Yüzbinde bir
VOB-Anadolu Kırmızı Buğday
Yüzbinde bir
VOB-TLDolar
Yüzbinde dört
VOB-TLEuro
Yüzbinde dört
VOB- EUR/USD Çapraz Kuru
Yüzbinde dört
FT (Hesaben) VOB TLDolar
Yüzbinde üç
FT (Hesaben) VOB TLEuro
Yüzbinde üç
VOB-İMKB 30
Yüzbinde dört
VOB-İMKB 100
Yüzbinde dört
VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı
Yüzbinde dört
VOB-Altın
Yüzbinde bir
VOB-Dolar/Ons Altın
Yüzbinde bir
VOB-G-DİBS
Yüzbinde bir
VOB-Baz Yük Elektrik*
Yüzbinde bir
VOB- Pik Yük Elektrik*
Yüzbinde bir
FT VOB-Canlı Hayvan
Yüzbinde bir
* VOB-Baz Yük Elektrik ve VOB-Pik Yük Elektrik vadeli işlem sözlesmelerinin işleme açıldığı
tarih ile 30.12.2011 tarihi arasındaki sürede ilgili sözleşmelerde gerçekleşen işlemler için
Borsa payı istisnası uygulanacaktır. Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından
sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak dikkate alınır.
Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak
dikkate alınır.
Yukarıda belirtildiği şekilde hesaplanan Borsa payları Mali İşlere İlişkin Esaslar Genelgesinde
belirlenen usul ve sürelere göre Borsaya ödenir.
3.6.4 Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi
Üyeler, Genel Yönetmelik uyarınca Borsada yapacakları işlemler nedeniyle müşterilerine
uygulayacakları kurtaj oranını %1'den fazla olmamak koşuluyla serbestçe belirleyebilir.
41
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.6.5 Üyelerle İlişkiler Komitesi
Komite 15 üyeden oluşur. Komite üyeleri aşağıdaki yönteme göre belirlenir;
Borsa Üyelerinin Borsada gerçekleştirdikleri işlem hacimlerinin parasal toplamları esas
alınarak, bir takvim yılı içerisinde toplam olarak en çok işlem yapan ilk 15 üye Komite
üyeliğine seçilir.
Bu madde uyarınca Komiteye temsilci gönderecek Borsa Üyesi, Komite üyesi olarak
seçildiğinin kendisine Borsa tarafından tebliğ edilmesinden itibaren 7 gün içerisinde Borsaya
Komitede görevlendirdiği temsilcisini bildirir.
Komite üyesi olarak seçilen üyelerden herhangi birisinin komiteye temsilci göndermek
istememesi veya herhangi bir Üyenin mazeretsiz olarak üst üste 3 toplantıya gelmemesi
durumunda VOB Genel Müdürünün belirlediği bir üye Komiteye dahil edilir.
Borsa üyeleri komiteye atadıkları temsilciyi yazılı olarak Borsaya bildirmek şartıyla diledikleri
zaman değiştirebilirler.
Komite üyeleri her yılın Ocak ayı içerisinde bu madde uyarınca belirlenir ve bir sonraki
komite seçimine kadar görevde kalırlar.
3.7 VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’de işlem görmekte olan sözleşmeler,
• “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-İMKB 100” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-İMKB 30-100 Endeks Farkı” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Euro/Amerikan Doları Çapraz Kuru” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• Fiziki Teslimatlı (Hesaben) “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• Fiziki Teslimatlı (Hesaben)“VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-G-DİBS” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Anadolu Kırmızı Buğday” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Egepamuk” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Dolar/Ons Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesi
• “VOB-Baz Yük Elektrik” Vadeli İşlem Sözleşmesi ve
• Fiziki Teslimatlı “VOB-Canlı Hayvan” Vadeli İşlem Sözleşmesidir.
42
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
3.7.1 Sözleşme Detay Örneği
“VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi
Dayanak Varlık
İMKB-30 ulusal hisse senedi fiyat endeksinin hesaplama
yöntemi kullanılarak bu endekse dahil olan firmaların hisse
senedi fiyatlarından oluşan değer
Sözleşme Büyüklüğü
(1 Adet Sözleşme)
Endeksin bine bölündükten sonra 100 TL ile çarpılması sonucu
bulunan değer
(İMKB-30 Endeksi /1.000)*100 TL
(Örnek: 70,425*100 = 7.042,5 TL gibi)
Fiyat Kotasyonu
İMKB-30 Endeksi'nin 1.000'e bölünmüş değeri virgülden
sonra üç basamak halinde kote edilir (örneğin 70,525 veya
70,550).
Minimum Fiyat Adımı
0,025 (25 İMKB-30 Endeks Puanı)
Minimum fiyat adımının değeri 2,5 TL’ye karşılık gelmektedir.
Vade Ayları
Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık
(Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait
sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık ayı
değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.)
750 TL
Başlangıç Teminatı
(1 Adet Sözleşme İçin)
Sürdürme Teminatı
Başlangıç teminatının %75’i
Fark (Yayılma) Teminatı
Fark pozisyonu alınması durumunda
teminat başlangıç teminatının yarısıdır
Günlük Fiyat Hareket
Limiti
Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın
±%15’idir.
Uzlaşma Şekli
Nakdi uzlaşma
yatırılması
gereken
43
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Günlük Uzlaşma Fiyatı
Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı
Son İşlem Günü
Vade Sonu
Pozisyon Limitleri
Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı şu şekilde hesaplanır:
1. Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde
gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı
fiyatlarının ortalaması günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir.
2. Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa,
seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin
ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır.
Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük
uzlaşma fiyatının hesaplanamaması durumunda, aşağıda
belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak
günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir.
(a) Seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin ağırlıklı
fiyatlarının ortalaması,
(b) Bir önceki günün uzlaşma fiyatı,
(c) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının
ortalaması,
(d) Sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan
ve Borsa tarafından belirlenen faiz oranı, dayanak varlığın
spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli
olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak hesaplanacak
“teorik” vadeli fiyatlar.
Son işlem gününde, VOB-İMKB 30 vadeli işlem sözleşmesinde
vade sonu uzlaşma fiyatı İMKB sürekli müzayede hesaplama
periyodu (sürekli müzayedenin son 30 dakikası) ile kapanış
seansı emir toplama süresine göre ağırlıklandırma metodu ile
hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı hesaplanması sürecinde
teknik nedenlerle İMKB-30 ulusal hisse senedi endeks
değerlerinin hesaplanmasında ve/veya Borsa tarafından
alınmasında bir kesinti veya aksama olması durumunda alınan
mevcut veriler baz alınarak vade sonu uzlaşma fiyatı
hesaplanır. Vade sonu uzlaşma fiyatı olarak hesaplanan değer
en yakın fiyat adımına yuvarlanır.
Her vade ayının son iş günü
Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür.
Her vade ayının son iş günü
Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması
durumunda sözleşmenin vadesi bir önceki iş günüdür.
Mutlak pozisyon limiti 20.000, oransal pozisyon limiti
%10’dur. Pozisyon limitleri hesap bazında uygulanır.
Kurumsal Hesaplara İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde
belirtilen şartları sağlayan kurumsal hesaplar için mutlak
pozisyon limiti 30.000 adet olarak uygulanır. Kurumsal
hesaplar için geçerli diğer istisnalar Kurumsal Hesaplara
44
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
İlişkin Pozisyon Limitleri Genelgesinde belirtildiği gibidir.
45
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4. İSTANBUL ALTIN BORSASI
Ülkemizde
ekonomik ve sosyal açıdan önemli bir yere sahip olan altının finansal
piyasalarda bugünkü konuma gelmesi uzun bir süreci yansıtmaktadır. 1993 yılında Türk
Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar'da yapılan değişikliklerle altının fiyatının
belirlenmesi ile ithalatı ve ihracı serbestleştirilmiştir. Altının liberalleştirilmesi yönünde alınan
kararlarla ithal ve ihraç aşamasında kolaylıklar getirilmiştir. Altın konusundaki bu gelişmeler
sonucu sektörde yaşanan hızlı büyüme ekonomik açıdan büyük bir potansiyel taşıyan altın
konusunda yeni kararlar alınmasını hızlandırmıştır. İstanbul Altın Borsası (İAB), altının
finansal sisteme kazandırılmasında, altına dayalı yatırım araçlarının geliştirilmesinde ve
uluslararası boyut kazanmasında önemli bir aşama olmuştur. İstanbul Altın Borsası ile
birlikte altın fiyatları dünya fiyatlarına paralellik kazanmış, ithal edilen altınların genel kabul
gören saflık ve standartta olması zorunluluğu getirilmiş ve altının kayıt altına alınmasıyla
sistemin şeffaf bir yapı kazanması sağlanmıştır.
4.1
Altın Borsası'nın Kuruluşu ve Hukuki Yapısı
Altın sektöründeki liberalleşme çalışmalarıyla piyasanın kurumsallaşması ve yeni araçların
geliştirilmesi yönünde önemli adımlar atılmıştır. İstanbul Altın Borsası'nın kurulması ile
birlikte mevcut Kapalıçarşı piyasasının yanısıra altın piyasası teşkilatlı bir yapı ve uluslararası
bir boyut kazanmış, rekabetçi fiyatlarla maliyetler gerçekçi bir seviyede oluşmuştur. Altın
Borsası'nın kurulması piyasada devam edecek bir gelişim sürecini başlatmış, altına dayalı
mali araçların gelişimi için de zemin hazırlamıştır. İstanbul Altın Borsası'nın kurulması
yönünde ilk yasal karar, 1992 yılında 3794 sayılı Kanun ile değişik 2499 sayılı Sermaye
Piyasası Kanunu’na eklenen 40/A maddesi olmuştur. 40/A maddesi hükmüne göre, kambiyo
ve kıymetli madenlerle ilgili borsaları kurmaya, bunların çalışma esaslarını tespite, bu
borsalarda faaliyet gösterecek aracılarla ilgili esasları belirleyerek bu borsaların ve aracıların
izleme ve denetimi ile ilgili düzenlemeleri yapmaya ilgili Bakanlık yetkilidir. Söz konusu 40/A
maddesi hükmüne dayanarak Sermaye Piyasası Kurulu tarafından "Kıymetli Madenler
Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik" 3 Nisan 1993 tarih ve
21541 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.
Genel Yönetmeliğe dayanarak Hazine Müsteşarlığı tarafından "Kıymetli Madenler Borsası
Üyelik Belgesi Verilme Esasları ile Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kurumlarının Kuruluş ve
Faaliyet Şartlarına İlişkin Yönetmelik" 16 Ekim 1993 tarih ve 21730 sayılı Resmi Gazete'de
yayımlanmıştır (Söz konusu Yönetmelik 21.5.2007 tarih ve 26528 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanan “Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kuruluşlarının Faaliyet Esasları İle Kıymetli
Madenler Aracı Kurumlarının Kuruluşu Hakkında Yönetmelik” ile yürürlükten kaldırılmıştır).
Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik
hükümlerine dayanılarak 1994 yılında çıkarılan İAB Yönetmeliği ile de Borsa'nın çalışma
kural ve esasları belirlenmiştir. Kıymetli Madenler Borsası'nda İşlem Görecek Altın
46
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ ise TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı
tarafından hazırlanarak 29 Mart 1995 tarih ve 22242 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.
(Söz konusu Tebliğ, 18/11/2006 tarih ve 26350 Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri
Hakkında Tebliğ ile yürürlükten kaldırılmıştır).
4.2
Borsa'daki Piyasalar
Borsa'nın resmi olarak faaliyete geçmesi 26 Temmuz 1995 tarihinde olmuştur. Borsa'nın
açılmasıyla üye kuruluşlar tarafından yurtdışından ithal edilen altının alım satımının
gerçekleştirildiği Altın Piyasası faaliyete geçmiştir. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası
Yönetmeliği’nin 18.10.1996 tarih ve 22791 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmasını takiben
15 Ağustos 1997 tarihinde işleme açılan Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası ise, 31 Ocak
2006’da kapatılmıştır. 1 Mart 2006 tarihi itibarıyla altın üzerine Vadeli İşlem Sözleşmesi
(VOB Altın), Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOB)’de işleme açılarak, Türkiye’deki
tüm vadeli işlem sözleşmelerinin Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği’ne göre
kurulan VOB’da işlem görmesi sağlanmıştır.
İstanbul Altın Borsası'nın kıymetli madenlerin fiilen işlem gördüğü bir Borsa konumuna
gelmesinde gümüş işlemlerinde uygulanmakta olan % 15 oranındaki Katma Değer
Vergisinin, 29 Temmuz 1998 tarihinde 4369 sayılı Vergi Kanunu'nda yapılan değişiklikle
kaldırılması önemli bir adım olmuştur. Diğer yandan Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında
32 Sayılı Karar'da 31 Aralık 1998 tarihinde yapılan değişiklikle gümüş de kıymetli madenler
kapsamına alınmıştır. Yapılan bu değişiklikle, işlenmiş ve işlenmemiş gümüş ile platinin
tanımı ve saflık derecesi belirlenmiştir.
Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar’ın 7’nci maddesine göre, işlenmemiş
kıymetli madenlerin (altın, gümüş, platin) ithali, sadece Merkez Bankası ile Borsa üyesi
aracı kuruluşlar tarafından yapılır. Borsa üyesi aracı kuruluşlar ithal ettikleri işlenmemiş
kıymetli madenleri üç iş günü içinde Borsaya teslim etmek zorundadır. Merkez Bankası ve
aracı kuruluşlar ithal ettikleri işlenmemiş kıymetli madenlerin yurt içindeki alım satım
işlemlerini sadece İstanbul Altın Borsasında yaparlar.
Kıymetli Madenler Borsası'nda İşlem Görecek Gümüş ve Platin Standartları ve Rafinerileri
Hakkında Tebliğ ise 20 Nisan 1999 tarih ve 23672 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanmış ve
Eti Gümüş A.Ş. de ilgili Tebliğ'de belirtilen rafineriler listesinde yer almıştır. (Söz konusu
Tebliğ, 18/11/2006 tarih ve 26350 Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında
Tebliğ ile yürürlükten kaldırılmıştır).
İstanbul Altın Borsası Yönetmeliği’nin ilgili hükümleri, Türk Parası Kıymetini Koruma
Hakkında 32 Sayılı Karar'da yapılan değişikliğe paralel olarak gümüş ve platinin de mevcut
Altın Piyasası'nda işlem görmesini sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiş ve yeni İstanbul
Altın Borsası Yönetmeliği 30 Haziran 1999 tarih ve 23741 sayılı Resmi Gazete'de
yayımlanmış ve Borsa bünyesinde 9 Temmuz 1999 tarihinden itibaren gümüş ve platin alım
47
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
satım işlemlerine başlanmıştır. 1 Ekim 1999 tarihinde faaliyete geçen Standart Dışı Altın
İşlemleri ile, İstanbul Altın Borsası bünyesindeki piyasaların ürün çeşitliliğinin arttırılıp daha
etkin çalışabilmesi, Borsa ile ülkemiz sanayi sektörleri arasında yarattığı istihdam ve katma
değer açısından önemli bir paya sahip kuyumculuk sektörünün entegrasyonunun
sağlanabilmesi, halkın elindeki atıl kıymetli madenlerin daha iyi değerlendirilmesi ve ülke
ekonomisine kazandırılması amacıyla Borsa bünyesinde, kıymetli madenler piyasalarında
"hurda altın" olarak tanımlanmakta olan standart dışı altınların işlem görebilmesini
amaçlanmaktadır. Borsa'daki yatırım ve finansman araçlarının arttırılması yönünde diğer bir
adım da Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası'nın kurulmasıdır. Kıymetli Madenler Ödünç
Piyasası Yönetmeliği 29 Ocak 1999 tarihli İstanbul Altın Borsası Genel Kurulu'nda kabul
edilmiş ve Sermaye Piyasası Kurulu'nun 8 Nisan 1999 tarih ve 33 sayılı Kararı ile
onaylanarak 3 Ağustos 1999 tarih ve 23775 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Kıymetli
Madenler Ödünç Piyasası 24 Mart 2000 tarihinde açılmıştır.
Hazine Müsteşarlığı tarafından “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında 2006/1
Sayılı Tebliğ” 18.11.2006 tarih ve 26350 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 2006/1
sayılı Tebliğ ile Borsada işlem görecek kıymetli madenlerin saflık ayarları ve taşıması
gereken özellikler belirlenmiş, Borsada bar, külçe ve granülleri işlem görecek uluslararası
rafinerileri belirleme yetkisi ise Borsaya verilmiştir. Ayrıca 2006/1 sayılı Tebliğ ile daha önce
yayımlanmış olan “Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Altın Standardı ve
Rafinerileri Hakkında Tebliğ” ile “Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Gümüş ve
Platin Standardı ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ” yürürlükten kaldırılmıştır.
Kuyumculuk sektörüne uluslararası bir kimlik kazandırmak, kredi imkanlarının artmasını
sağlamak, elmas ve kıymetli taş işlemleri yapan dünyadaki kişi ve kuruluşlarla organize bir
yapıda ticaret imkanı sağlamak üzere Borsa bünyesinde yapılan çalışmalar sonucunda
İstanbul Altın Borsası Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası Yönetmeliği, 15.03.2011 tarih ve
27875 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmış olup Piyasa 04.04.2011 tarihinde faaliyete
geçmiştir. Üye kabulleri devam eden Piyasa’nın mevcut durumda 67 yurt içinde yerleşik
kuruluş, 54 Borsa üyesi olmak üzere toplam 121 üyesi bulunmaktadır.
Bakanlar Kurulu’nun 2011/2382 sayılı “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı
Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar”, 17/11/2011 tarih ve 28115 sayılı Resmi
Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmesi ile paladyum kıymetli maddeler tanımında yer
almış ve ayrıca standart işlenmemiş, standart dışı işlenmemiş ve işlenmiş altın, gümüş,
platin ve paladyum tanımları yapılmıştır. Karar’ın 7’nci maddesinin (a) fıkrasında ise
standart işlenmemiş kıymetli madenlerin ithalatının yalnızca Merkez Bankası ile kendi
mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla Kıymetli Madenler Borsası üyesi kıymetli
maden aracı kuruluşları tarafından yapılacağı; ancak Kıymetli Madenler Borsası üyesi aracı
kuruluşların ithal ettikleri standart ve standart dışı işlenmemiş kıymetli madenleri üç iş günü
içinde Borsaya teslim etmek zorunda oldukları şeklinde bir değişiklik yapılmıştır.
48
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4.3
İstanbul Altın Borsası Üyeliği
İstanbul Altın Borsası'na “Bankalar”, “Yetkili Müesseseler”, “Kıymetli Madenler Aracı
Kurumları”, “Kıymetli Maden Üretimi veya Ticareti İle İştigal Eden Anonim Şirketler ile “Yurt
Dışında Yerleşik Şirketlerin Türkiye’deki Şubeleri üye olabilirler.
İstanbul Altın Borsası üyeliğini kazanan kuruluşlar doğrudan doğruya kendi
mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydı ile kıymetli maden ithalatı yapmaya yetkili
olup, İstanbul Altın Borsası Kıymetli Madenler Piyasasında işlem yapma hakkına sahiptir.
Borsa üyeliğinin kazanılması için yapılması gereken işlemler :
1. TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı'na başvurularak İstanbul Altın Borsası'nda işlem
yapabilmek için faaliyet izni alınması,
2. Faaliyet izninin noterden tasdikli bir suretinin eklendiği dilekçe ile faaliyet izin tarihinden
itibaren 60 gün içinde İAB Üyelik Belgesi alınmak üzere İAB'ye başvurulması,
3. Aidatın ödenmesi (100.000 ABD Doları giriş ve başvuru tarihinde geçerli olan Genel
Kurul tarafından belirlenen yıllık aidat),
4. Üyelik Teminatının tamamlanması (Aracı Kuruşların müşterilerine, diğer üyelere, Borsaya
verebilecekleri zararları karşılamak maksadı ile üyelerden 10.000 ABD Doları veya eşiti TL
veya Euro veya bu tutar karşılığı banka teminat mektubu alınır. ABD Doları dışında
kalan cinslerden tahsil edilen teminatlarda günlük olarak meydana gelebilecek
değer düşüklükleri sonucu eksik kalan teminatlar tamamlatılır. Bu teminatı
vermeyen üyeler Borsada işleme başlayamaz.),
5. Üye temsilcileri (işlem yapmaya yetkililer) ile takas görevlilerinin belirlenerek bir yazı ile
Borsaya bildirilmesi, (Borsa tarafından istenen belgelerin eksiksiz olarak hazırlanması
gerekmektedir.)
6. Saklama Sözleşmesinin imzalanması,
7. İAB’nin takas işlemlerini sürdüren Takas Bankası nezdinde ilgili hesapların açılması,
8. İstanbul Altın Borsası Yönetim Kurulu tarafından Borsa üyeliğine karar verilmesi ve Borsa
Üyelik Belgesi verilmesi.
4.4
Kıymetli Madenler Piyasası
Türk finans sektöründe genç bir Borsa olarak faaliyet gösteren İstanbul Altın Borsası,
ülkemiz reel ekonomisi açısından gittikçe artan bir öneme sahip altın sektörü ile finans
sektörü arasında köprü görevini üstlenmiştir. İAB'nin açılışından günümüze kadar gelinen
süreç içerisinde, altının dünya piyasalarına paralel şartlarda işlem gördüğü bir piyasa
ortamının yaratılmasının yanında altın sektörüyle işbirliği imkanlarının geliştirilmesi, altının
yanında diğer kıymetli madenlerin de işlem göreceği piyasaların ve kıymetli madenlere
dayalı finansal ürünlerin oluşturulması yönünde önemli mesafeler alınmıştır.
26 Temmuz 1995 tarihinde Borsa'nın açılmasıyla birlikte faaliyete geçen Altın Piyasası, üye
kuruluşlar tarafından yurtdışından ithal edilen altının serbest piyasa şartlarında alım
satımının yapıldığı organize bir piyasadır.
49
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Yapılan yasal düzenlemeler sonucu gümüş ve platinin de 9 Temmuz 1999 tarihinden itibaren
Borsa bünyesinde işlem görmeye başlamasıyla Altın Piyasası fiili olarak kıymetli madenlerin
işlem gördüğü bir piyasa konumuna gelmiştir ki 17 Kasım 2011 tarihinden itibaren
paladyum da kıymetli madenler mevzuatına dahil edilerek Borsa’da işlem görebilmesi
sağlanmıştır.
4.4.1 Kıymetli Madenler Piyasasına Üyelik
Kıymetli Madenler Piyasası'nda Borsa'ya üye Bankalar, Yetkili Müesseseler, Kıymetli
Madenler Aracı Kurumları, Kıymetli Maden Üretimi veya Ticareti İle İştigal Eden Anonim
Şirketler ve Yurt Dışında Yerleşik Şirketlerin Türkiye’deki Şubeleri işlem yapabilirler. Üye
olmanın ön şartı Hazine Müsteşarlığı'ndan "Faaliyet İzni"nin alınmış olmasıdır. Üyelik için
ilgili kuruluşların “Faaliyet İzni” ile birlikte Borsa'ya başvurması ve Borsa Yönetim Kurulu
tarafından üyeliğine karar verilmesi gerekmektedir.
4.4.2 Kıymetli Madenler Piyasası İşlem Yöntemi
Kıymetli Madenler Piyasası'nda işlemler, üye temsilcileri tarafından, alım/satım emirlerinin
üyelerin Borsa seans salonundaki veya Borsa dışındaki merkezlerindeki terminallerine
girilmesi ve "otomatik eşleşme" kuralına göre en iyi alım ve en iyi satım emirlerinin birbirini
karşılaması suretiyle gerçekleşmektedir. İşlemler, fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun
olarak çok fiyat yöntemine göre yürütülmektedir.
Bilgisayara girilen alım ve satım emirleri bilgi dağıtım ekranları (Reuters, BDP, Forex)
vasıtasıyla aynı anda üyelere ve uluslararası piyasalara ulaştırılmaktadır.
4.4.3 İşlem Saatleri
Kıymetli Madenler Piyasası’nda hafta sonu ve tatil günleri dahil olmak üzere kesintisiz seans
yapılır. Günlük seans 16:00’da başlatılır ve bir sonraki iş günü 16:00’ya kadar devam eder.
Günlük Borsa Bülteni 16:00 itibarıyla alınır ve duyurulur. Takas işlemleri iş günlerinde mesai
saatleri içinde gerçekleştirilir.
4.4.4 Takas
Kıymetli Madenler Piyasası'nda takas işlemleri, Takas Merkezi ve Borsa'nın anlaştığı takas
bankası aracılığıyla yürütülür. Borsa Takas Merkezi alıcı için satıcı, satıcı için alıcı rolünü
üstlenerek kıymetli maden ve nakit alacaklarını tarafları fiziken karşılaştırmadan yerine
getirir. Takas Merkezi üstlendiği bu konumu gereği yükümlülüklerin yerine getirilmemesi
riskini de üstlenmiş olur. Üstlenilen bu risk dolayısıyla Borsa tarafından üyelerden
yapacakları işlemler karşılığında teminat tesis etmeleri istenir.
50
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Kıymetli Madenler Piyasası'nda gerçekleşen aynı gün valörlü işlemlerin takası 16:00’da
başlar. Bu nedenle T+0 valörlü işlemlerin sona ereceği 16:00 itibarıyla kıymetli maden
teslimatının Borsa kasasına yapılmış olması gerekir. Ancak, gerçekleşen işlemlerde alıcının
hesabında kıymetli maden bedeli, satıcının Takas Merkezinde kıymetli madeni mevcutsa
aynı gün valörlü işlemlerde seans süresince, ileri valörlü işlemlerde teslimat tarihinde saat
16:00 beklenmeksizin, Borsa Takas Merkezince üye talepleri gözönüne alınarak kısmi
kıymetli maden teslimatı yapılabilmektedir. Kıymetli maden alımından kaynaklanan takas
borcunun 17:00’a kadar takas bankasına yatırılması gereklidir. Takas işlemlerinde, kıymetli
maden alım işlemi yapan üye kıymetli madenin karşılığı olan tutarı takas işlemlerini yapan
bankadaki takas hesabına yatırarak kıymetli madeni teslim alır. Kıymetli maden satış işlemi
yapan taraf ise teslim etmekle yükümlü olduğu kıymetli maden miktarını Borsa Takas
Merkezine teslim eder. Takas hesabına yatırılan kıymetli maden tutarının parasal alacaklı
olan üyenin hesabına virman edilmesi ve Takas Merkezi'ne teslim edilen kıymetli maden
miktarının kıymetli maden alacaklı üyenin hesabına virman edilmesiyle takas işlemleri
tamamlanmış olur.
Aynı seansta, aynı kıymetli maden ve günlük işlemler (T+0) bazında yapılan ve takas tarihi
aynı güne denk gelen tüm valörlü alım satım işlemleri sonrasında, teminatların serbest
bırakılmasına yönelik olarak işlem bazında netleştirme yapılabilmektedir.
4.4.5 Teminat Türleri ve Teminat Olarak Kabul Edilen Kıymetler
Üyelerin işlem yapmak için iki tür teminat tesis etmeleri zorunludur. Bunlar:
Risk (Üyelik) Teminatı: Üyelerin işlemleri dolayısıyla diğer üyelere ve Borsa'ya karşı
yükümlülüklerini yerine getirmemelerine karşı yatırmak zorunda oldukları teminatlardır.
İşlem Teminatı: Üyelerin işlem yapabilmeleri için gerekli olan teminattır. İşlem teminatı,
üyenin ilgili gündeki işlem limitini belirler. Son yapılan düzenleme ile bir üyenin yapabileceği
işlem miktarı ilgili gündeki toplam teminatı ile kasasında bulundurduğu kıymetli maden
toplamının, T+0 için 25 katı, T+1’den T+5’e kadar olan vadelerde 20 katı, T+6’dan T+9’a
kadar olan vadelerde 12 katı, T+10’dan T+15’e kadar olan vadelerde ise 10 katıdır.
Teminatlar, Yönetim Kurulu tarafından belirlenen bankaya veya Borsa Takas Merkezi'ne
teslim edilen aşağıdaki değerlerden oluşur:
- Kıymetli maden,
- Türk Lirası,
- Yönetim Kurulu'nca cinsleri belirlenen efektif ve dövizler,
- Banka teminat mektupları
- Her türlü Devlet Tahvil ve Hazine Bonoları.
Netleştirme Teminatı: Ayrıca, işlem bazında netleştirme yapmak isteyen üyelerin, nakit
veya teminat mektubu şeklinde minumum 10.000 ABD Doları tutarında “Netleştirme
Teminatı” bulundurmaları gerekmektedir.
51
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4.4.6 Borsa Komisyonu
Kıymetli Madenler Piyasası'nda gerçekleşen standart altın işlemlerinde, işlem hacmi 1-100
kg aralığında olan üyelere on binde 1,5 oranında, 101 – 1.000 kg aralığında olan üyelere on
binde 1,25 oranında, 1.001 ve üzeri olan üyelere de on binde 1 oranında işlem komisyonu
uygulanmakta olup bir üyenin kendinden kendine altın işlemi yapması durumunda ise
bulunduğu işlem hacmi aralığına uygulanan komisyonun dört katı oranında komisyon
uygulanır. Borsa kasasından standart altın teslim alan üyelere on binde 2 oranında saklama
komisyonu uygulanmaktadır.
Standart gümüş,
platin ve paladyum işlemlerinde ise alıcıdan ve satıcıdan 0.00015
(onbinde bir buçuk) olmak üzere toplam 0.0003 (onbinde üç) komisyon alınır. Bir üyenin
kendinden kendine gümüş, platin ve paladyum işlemi yapması durumunda ise komisyon
miktarının iki katı oranında komisyon uygulanır. Borsa, standart gümüş, platin ve paladyum
teslimlerinde alıcı üyeden 0.0003 (onbinde üç) oranında da saklama ücreti tahsil eder.
Borsa’da gerçekleşen standart dışı kıymetli maden alım satım işlemlerinde standart dışı
kıymetli madenin net miktarından hesaplanmak üzere 0,00005 (on binde 0,50) işlem
komisyonu alınır. Alıcı ve satıcının aynı üye olması durumunda da aynı tarife uygulanır.
Ayrıca standart dışı kıymetli madenin kasadan çıkışında alıcı hesabından tahsil edilmek
üzere 0,000075 (on binde 0,75) oranında çekme komisyonu alınır.
Borsa’da gerçekleşen cevherden üretim kıymetli maden alım satım işlemlerinde cevherden
üretim kıymetli madenin net miktarından hesaplanmak 0,00015 (on binde 1.5) işlem
komisyonu alınır. Alıcı ve satıcının aynı üye olması durumunda kendinden kendine işlemlerde
alış ve satış işleminin her biri için bu oranın dört katı uygulanır. Ayrıca cevherden üretim
kıymetli madenin kasadan çıkışında 0,0003 (on binde 3) oranında çekme komisyonu alınır.
4.4.7 İşlem Birimi
Piyasa'da işlemler TL/kg, ABD Doları/ons ve Euro/ons üzerinden gerçekleşir.
4.4.8 Valör
TL/kg, ABD Doları/ons ve Euro/ons işlemlerinin valörü aynı günden (T+0) başlamak üzere
on beş iş gününe (T+15) kadardır.
4.4.9 Standart Kıymetli Madenler İşlem Esasları
4.4.9.1 Emir Tipleri
Normal Emir: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 18.11.2006 tarih ve 26350
sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanan “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında
Tebliğ” de belirtilen standart kıymetli madenler için verilen emir türüdür.
52
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da
yapılmasını istediği kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir türüdür. Bu tip
işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar müzayedeleri
gerçekleştirirler. Başkanlık gerektiğinde re'sen satışa çıkarma işlemi de yapabilir. Bu
durumda kurtaj ücretini Borsa alır.
Fiksing Emir: Standart altın işlemlerinde Londra sabah fiksing fiyatları üzerinden
gerçekleşecek işlemler için verilen, sadece T+0 valörü ve ABD Doları fiyat tipi için geçerli
olan, fiyat hanesine ± bir ABD Doları ya da açıklanacak fiksing fiyatından işlem yapmak için
“0” değerinin girilmesi ile Londra sabah fiksing fiyatı Borsa sistemine girilene kadar
verilebilen, netleştirme işlemlerine dahil edilmeyen bir emir türüdür.
4.4.9.2 Emir Miktarı
Standart kıymetli maden emirlerinde minimum emir miktarı 100 gr olup bu miktarın
üzerindeki emirler, 100 gr’ın katları şeklinde artar. Her bir külçe/granül ambalaj emri aynı
külçe/granül ambalaj tipiyle eşleşir ve takası bu külçe/granül ambalaj bazında yapılır.
4.4.9.3 Fiyat Aralıkları
Altın, platin ve paladyum işlemlerinde, minimum fiyat aralığı TL/kg emirleri için 1 kuruş,
ABD Doları/ons ve Euro/ons emirleri için 5 cent’tir. Gümüş işlemlerinde minimum fiyat
aralığı TL/kg emirleri için 1 kuruş, ABD Doları/ons ve Euro/ons emirleri için 1 cent’ tir.
4.4.9.4 Saflık Derecesi
Borsada işlem görecek standart kıymetli madenlerin saflık ayarının, altın için en az
995/1000, gümüş için en az 99.9/100, platin ve paladyum için en az 99.95/100 olması
zorunludur.
4.4.10 Standart Dışı Kıymetli Madenler İşlem Esasları
4.4.10.1 Emir Tipleri
Standart Dışı Emri: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 18.11.2006 tarih ve
26350 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanan “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri
Hakkında Tebliğ”de belirtilen standart dışı kıymetli madenler için verilen emir türüdür.
Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da
yapılmasını istediği standart dışı kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir
türüdür. Bu tip işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar
müzayedeleri gerçekleştirirler.
53
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
4.4.10.2 Emir Miktarı
Standart dışı kıymetli maden işlemlerinde, kıymetli madenler piyasasında mevcut emir
miktarı kuralları geçmemekte olup, ayar raporunda belirtilen miktar ve ayar üzerinden
işlemler gerçekleştirilir.
4.4.10.3 Fiyat Aralıkları
Standart dışı kıymetli maden alım ve satım emirlerinde fiyat aralıkları, Kıymetli Madenler
Piyasası standart kıymetli madenler işlemlerinde kullanılan fiyat aralıkları ile aynıdır. Buna
göre yapılacak işlemlerin fiyat aralıkları altın, platin ve paladyum için TL/kg' da 1 kr, ABD
Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 5 cent, gümüş için TL/kg’da 1 kr, ABD
Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 1 cent’dir.
4.4.10.4 Saflık Derecesi
Kıymetli Madenler Piyasası’nda aşağıdaki özelliklere sahip standart dışı kıymetli madenler
işlem görebilir:
a) Standart dışı işlenmemiş altın: 995/1000'den düşük (995/1000 saflık hariç) saflıkta
külçe, bar, dore bar, granül, toz veya hurda şeklindeki altın,
b) Standart dışı işlenmemiş gümüş: %99,9'dan düşük (%99,9 saflık hariç) saflıkta külçe,
bar, dore bar, granül, toz veya hurda şeklindeki gümüş,
c) Standart dışı işlenmemiş platin: %99.95'ten düşük (%99.95 saflık hariç) saflıkta külçe,
bar, dore bar, granül, toz veya hurda şeklindeki platin,
d) Standart dışı işlenmemiş paladyum: %99.95'ten düşük (%99.95 saflık hariç) saflıkta
külçe, bar, dore bar, granül, toz veya hurda şeklindeki paladyum.
Standart dışı kıymetli madenler ile Borsa’da işlem yapacak üyeler, Darphane ve Damga
Matbaası Genel Müdürlüğü veya bu kurumun belirleyeceği kuruluşlardan ayar raporu almak
ve Borsaya sunmak zorundadırlar.
Bakanlar Kurulu’nun 2011/2382 sayılı “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında
32 Sayılı Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar”da standart dışı işlenmemiş
kıymetli maden tanımları yeniden yapıldığından Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri
Tebliğ’de değişiklik yapılması beklenmektedir.
4.4.11 Cevherden Üretim Kıymetli Madenler İşlem Esasları
Yurt içinde cevherden üretilen dore bar, granül ve diğer şekillerdeki kıymetli madenler;
a) Türkiye’de kurulu rafinerilerde rafinaj işlemine tabi tutulur ve rafinaj işleminin
tamamlanmasını müteakip yedi (7) iş günü içinde Borsa Takas Merkezi’ne teslim edilir
ve Kıymetli Madenler piyasasında alım satımı gerçekleştirilir veya
b) Borsa tarafından belirlenecek işlem esasları dahilinde Darphane ve Damga Matbaası
Genel Müdürlüğü veya bu kurumun belirleyeceği kuruluşlarca düzenlenecek ayar
54
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
raporunda yer alan miktarlarına göre ayrı ayrı işlem yapılmak suretiyle Kıymetli
Madenler piyasasında alım satımı gerçekleştirilir.
4.4.11.1 Emir Tipleri
Cevher Emri: Cevherden üretilen külçe, bar, dore bar, granül, toz veya hurda şeklindeki
kıymetli madenlerin Borsa kıymetli madenler piyasasında alım satımı için verilen emir
türüdür.
Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da
yapılmasını istediği kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir türüdür. Bu tip
işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar müzayedeleri
gerçekleştirirler. Başkanlık gerektiğinde re'sen satışa çıkarma işlemi de yapabilir.
4.4.11.2 Emir Miktarı
Ayar raporunda belirtilen miktar ve ayar üzerinden işlemler gerçekleştirilir.
4.4.11.3 Fiyat Aralıkları
Cevherden üretim kıymetli maden alım ve satım emirlerinde fiyat aralıkları, Kıymetli
Madenler Piyasası standart kıymetli madenler işlemlerinde kullanılan fiyat aralıkları ile
aynıdır. Buna göre yapılacak işlemlerin fiyat aralıkları altın ve platin için TL/kg' da 1 kr, ABD
Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 5 cent, gümüş için TL/kg’da 1 kr, ABD
Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 1 cent’dir.
4.4.11.4 Cevherden Üretim Kıymetli Madenlerin Özellikleri ve Şekil Şartları
Alım satıma konu olan cevherden üretim kıymetli madenlerin temininde “Kıymetli Maden
Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ” in 13’üncü maddesinde belirtilen özelliklere
göre aşağıda belirtilen esaslar uygulanır:
a) Üretimi yapan kuruluş, cevherden üretilen dore bar, granül ve diğer şekillerdeki kıymetli
madenin tebliğde belirlenen esaslara azami uygunluğunu sağlar.
b) Söz konusu cevherden üretilen dore bar, granül ve diğer şekillerdeki kıymetli maden ile
Borsa'da işlem yapacak üyeler, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü veya bu
kurumun belirleyeceği kuruluşlardan ayar raporu almak zorundadırlar.
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü veya bu kurumun belirleyeceği kuruluşlar
cevherden üretilen dore bar, granül ve diğer şekillerdeki kıymetli madenin vasıflarını belirler
ve cevheri oluşturan her bir kıymetli madenin saflık ayar ve ağırlıklarını belirleyen ayar
raporunu düzenler.
4.5 Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası altın sektörünün gelişiminde finansman sorununun
çözümlenmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Altın Sektörünün kısa ve uzun
vadeli işletme sermayesi ihtiyacını en uygun şartlarda karşılayabilmesini sağlamak ve
55
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
İstanbul Altın Borsası’nda kıymetli madenlere dayalı finansal enstrüman çeşitliliğini
arttırmak da piyasanın diğer hedefleri arasındadır.
4.5.1 Piyasa’da Gerçekleştirilen İşlemler

Kıymetli madenler ödünç işlemleri
 Sertifika işlemleridir.
Piyasa’da işlemler, üye temsilcilerinin Borsa’ya telefonla veya Borsa’nın belirlediği kurallar
çerçevesinde yazılı olarak verdikleri emirlerin Borsa eksperleri aracılığıyla sisteme girilmesi
ve sistemde karşılaşması suretiyle gerçekleşir.
Piyasada gerçekleşen işlemlerin vadeleri, bir aya kadar olan sürelerde her iş günü, bir aydan
sonrası için ise 30 gün aralıklarla 360 güne kadar düzenlenmektedir.
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda Gerçekleşen Ödünç İşlemleri
Ödünç işlemi gerçekleştiği gün, ödünç veren taraf, kıymetli madeni Borsa Takas Merkezi’ne
teslim eder. Ödünç veren tarafın kıymetli madeni teslim etmesinden sonra Borsa Takas
Merkezi tarafından, ödünç alan üyenin hesabına virman yapılır ve kıymetli madeni ödünç
alan üyenin hesabına geçmesiyle takas işlemi gerçekleşmiş olur.
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda Gerçekleşecek Sertifika İşlemleri
Ödünç işlemlerinin gerçekleştiği seans sonunda sistem tarafından kıymetli madeni ödünç
veren taraf için alacaklının, ödünç verilen miktarın, faiz oranının ve vade sonu tarihinin
belirtildiği sertifika düzenlenir. Ödünç veren taraf için iki olasılık mevcuttur. Ödünç veren
taraf vade sonuna kadar bekleyip kıymetli maden ve faizini Borsa vasıtasıyla tahsil edebilir.
Bunun yanında vade sonu alacağını temsil eden sertifikayı, vadesinden önce kendi belirlediği
bir faiz oranıyla İstanbul Altın Borsası Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda satışa
sunabilecektir. Sertifikanın el değiştirmesi durumunda, ödünç veren taraf, alacak hakkını
sertifikayı satın alan tarafa devretmiş olmaktadır. Sertifikayı alan taraf da vade sonuna
kadar bekleyebileceği gibi elinde vade sonunda kıymetli maden ve faiz alacağını ifade eden
sertifikayı tekrar satabilir.
Sertifikaların takası işlem gördüğü günden bir iş günü sonra gerçekleştirilir. Bununla beraber
sertifikalar aynı seans içinde birkaç defa alınıp satılabilmektedir. Sertifikaların takasında alıcı
taraf ilgili sertifikanın değerini Borsa’nın belirlediği Takas Bankasına yatırır ve sertifikanın
sahibi olur. Sertifikayı alan taraf elindeki sertifikayı tekrar satabileceği gibi vade sonunu
bekleyerek sertifikanın temsil ettiği kıymetli maden miktarını ve faizini kıymetli maden
ödünç alan üyeden Borsa aracılığıyla tahsil edebilir.
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda, her ödünç işlemi sonrasında otomatik olarak üretilen
işleme ait sertifikanın el değiştirmesi olasılığı nedeniyle, Piyasa Yönetmeliği’nin 6’ncı
maddesinde teslimatların vade sonunda yapılması öngörüldüğünden, teslimatların vade
tarihinden önce yapılabilmesi için bu işleme ait alacak hakkını elinde bulunduran taraftan
56
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
işlemin o günkü değerine ilişkin mutabakat da dahil olmak üzere yazılı muvafakatin alınması
halinde işlemin vade sonu tarihinin değiştirilebilmesi ve ayrıca ödünç veren üyenin işleme
konu kıymetli maden miktarını Borsa Takas Merkezi’ne teslimi halinde, işlemin
gerçekleşmesini müteakip ödünç alan üyeye, seans sonu beklenmeksizin teslimatın
yapılması mümkündür.
Piyasa’da kıymetli maden ödünç alan tarafın yükümlülüğünün bir başka üyeye devredilmesi,
ödünç veren üye, işlemden kaynaklanan yükümlülüğü devralacak üye ve yükümlülüğünü
devreden üyeden, Borsa tarafından şartları belirlenmiş taahhütnamenin alınması halinde
mümkündür.
Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda mevcut bir ödünç işleminin vadesinin, aynı üye ile
yapılacak bir işlem ile ötelenebilmesi için, öteleme talebinin, işlemi gerçekleştiren üyelerden
gelmesi (vade sonu tarihinden bir gün önce taleplerin iletilmesi gerekmektedir), öteleme
süresinde herhangi bir sınırlandırma bulunmamaktadır, öteleme işleminin vade sonu
tarihinde yapılması ve vade tarihi ile faiz oranı hariç ödünç işleminin hiçbir unsurunda
değişiklik yapılmaması gerekmektedir.
4.5.2 Teminat Sistemi
A) Piyasada kıymetli madeni ödünç alan üye, işlemin gerçekleştiği tarihten vade sonunda
yapılacak teslimata kadar geçen sürede geçerli olmak üzere tesis ettiği teminatın %90’ı
oranında işlem yapabilir.
B) Sertifika işlemlerinde her iki işlem tarafından da işlemin % 5’i oranında işlem teminatı
istenir.
4.6 Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası
Kuyumculuk sektörüne uluslararası bir kimlik kazandırmak, kredi imkanlarının artmasını
sağlamak, elmas ve kıymetli taş işlemleri yapan dünyadaki kişi ve kuruluşlarla organize bir
yapıda ticaret imkanı sağlamak üzere Borsa bünyesinde yapılan çalışmalar sonucunda
İstanbul Altın Borsası Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası Yönetmeliği, 15.03.2011 tarih ve
27875 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmış olup Piyasa 04.04.2011 tarihinde faaliyete
geçmiştir. Üye kabulleri devam eden Piyasa’nın mevcut durumda 67 yurt içinde yerleşik
kuruluş, 54 Borsa üyesi olmak üzere toplam 121 üyesi bulunmaktadır.
Borsa bünyesinde açılan Piyasa’nın üye sayısının da yapılacak vergisel düzenlemelerle
artması ve işlem hacminin de buna paralel olarak artması beklenmektedir. Yapılacak
düzenlemeler ile ithal edilen elmasın İstanbul Altın Borsası bünyesindeki Elmas ve Kıymetli
Taş Piyasası’nda gerçekleşmesi şartıyla Özel Tüketim Vergisi konusunda vergi muafiyetinin
sağlanarak, taşlı mücevherat sektöründe piyasaya kaliteli ve güvenilir arzın artırılması, vergi
sorununun çözülmesiyle markalaşma, kurumsallaşma, haksız rekabetin giderilmesi,
sektörde altın takının iki misli katma değer yaratması, yeni istihdam alanlarının ortaya
çıkması, elmas ve kıymetli taş ticaretinde, ülkemizin dünya da önemli merkezlerden biri
olması mümkündür.
57
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
5. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR
Finansal piyasalar teşekkül ettirilmeleri açısından düzenli (organized) piyasalar ve tezgahüstü (over-the-counter) piyasalar şeklinde ikiye ayrılır. Düzenli piyasalar, alıcı ile satıcıyı belli
bir fiziksel alanda buluşturan ve işlemlerini gerçekleştirmesi için belli kural ve düzenlemeler
içeren piyasalar şeklinde tanımlanabilir. Örneğin, İMKB düzenli bir piyasadır. Çeşitli
pazarlardan oluşan borsada işlemler Sermaye Piyasası Kanunu ve SPKurulu tebliğlerinde
öngörülen düzenlemeler ve ilgili borsa tarafından hazırlanan ayrıntılı yönetmelikler
çerçevesinde gerçekleştirilir. Ayrıca, bu piyasada yalnızca borsa üyeleri işlem yapabilir ve
sadece Kurul kaydına alınmış ve Borsaya kote edilmiş menkul kıymetlerin alım satımı
yapılabilir.
Tezgâhüstü piyasalar ise düzenli bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan gevşek ve
gayri-resmi nitelikteki borsa dışı piyasalardır. Borsaya kote edilmemiş menkul kıymetlerin
alım satımı tezgahüstü piyasalarda gerçekleşir. Bununla birlikte, borsaya kote menkul
kıymetler de zaman zaman tezgahüstü piyasalarda alım satıma konu olabilir. Tezgahüstü
piyasalar bir aracı piyasasıdır.
Sermaye piyasalarının en önemli bölümlerinden biri hisse senedi piyasalarıdır. Hisse senedi
piyasalarında ikinci el işlemlerin miktarı birinci el işlemleri büyük ölçüde aşmakta ve aynı
zamanda ikinci el işlemler birinci el işlemlerin yapılabilmesinin temel dayanağını
oluşturmaktadır.
Hisse senedi ikinci el piyasaları dünyada iki şekilde gelişmiştir. Bunlar borsalar (düzenli/
organize piyasalar) ve tezgâhüstü piyasalardır. Birçok ülkede borsalar hisse senedi
piyasasında en büyük ağırlığı taşımakta, tezgâhüstü piyasada ise, borsaların kotasyon
koşullarını karşılayamayan küçük, gelişmekte olan şirketlerin hisse senetleri alınıp
satılmaktadır. ABD’nde de tezgâhüstü piyasanın gelişimi bu şekilde olmuş ancak NASDAQ’ın
kurulmasıyla bu piyasa borsalara alternatif bir piyasa haline gelmiştir. 2006 ilk çeyreği
itibariyle de ABD sermaye piyasaları düzenleyici otoritesi SEC’e başvuran NASDAQ, resmi
statüsünü düzenli bir borsa olarak tescil ettirmiştir.
İkinci el piyasalar birinci el piyasalarda gerçekleşecek işlemler için bir temel oluşturur. İkinci
el piyasalar ekonomide mali piyasa tarafları arasında fon transferinin olduğu birinci el
piyasalara söz konusu bu fonların gelişini hızlandırırlar. Bu piyasalar kısa vadeli yatırım
amacı güdülen fonların çok daha uzun vadeli yatırımlara dönüşmesini sağlar.
Bu gelişme en iyi hisse senetleri pazarında kendini gösterir. Modern şirketlerin ömrü sınırsız
olarak görüldüğünden, sermaye bu şirketler açısından devamlı bir fon kaynağı olarak
görülür. Ancak hiçbir yatırımcı birikimlerini geri dönmeyecek bir şekilde yatırmak
istemeyeceğinden, hisse senedi piyasasında ikinci el piyasalar birinci el piyasalar için baş
58
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
şarttır. Yani aslında ikinci el piyasalar birinci el piyasalara likidite sağlayarak, bu piyasaların
işlemesini sağlar.
5.2 Tezgahüstü Hisse Senedi Piyasaları
5.2.1 Amerika Birleşik Devletleri
ABD’nde küçük, bölgesel şirketlerin hisse senetleri genelde borsaların kotasyon şartlarını
karşılayamadığı için tezgah-üstü piyasada işlem görür. Halka açılan bir şirketin hisse
senetleri NYSE’de veya AMEX’de kotasyona kabul edilmiş olsa bile bir süre tezgahüstü
piyasa’da işlem görür. Bunun böyle olmasının nedeni bir borsaya yapılan kotasyon
başvurusu ile borsada işlem görmeye başlama arasında en az 30 gün geçmesinin
gerekmesidir. Bu 1934 tarihli Menkul Kıymet Borsaları Kanunu’na göre belirlenmiş bir kural
olup genelde borsaların lehine olan bir işleyişe yol açar. Aşırı talep gören hisse senetlerinde
olan spekülatif artışlar bu süre içerisinde dengelenir.
1961 yılında Merkezi Düzenleyici Otorite (SEC), fiilen var olan tezgahüstü piyasaları
organize etmek için Aracı Kuruluşlar Birliği’ni (NASD) görevlendirmiştir. Yapılan çalışmalar
sonucunda, 1971 yılında elektronik bir işlem platformu olarak NASDAQ faaliyete geçmiştir.
Kotasyon koşulları New York Borsası (NYSE) ve Amerikan Borsası’na (AMEX) göre daha hafif
olduğundan, zaman içinde hızlı bir gelişim göstermiştir.
2000 yılında, tamamına Aracı Kuruluşlar Birliği’nin sahip olduğu bir şirket haline gelmiştir.
2002 yılına kadar süren yeniden yapılanma çalışmaları sonucunda, NASDAQ’ın kendi hisse
senetleri tezgahüstü piyasada işlem görür hale gelmiş ve ortaklık yapısı genişlemiştir. Fakat
yönetim çoğunluğu, imtiyazlı hisseler yolu ile NASD’dedir. Piyasa koşulları uygun olduğunda,
kendisinde kote olmak üzere halka arzı planlanmaktadır.
NASDAQ’ta 3.200 civarında şirketin 3.500 civarında menkul kıymeti işlem görmektedir.
Toplam piyasa değeri 1,8 trilyon $’dır. 1.000 kadar aracı kurum NASDAQ’ta işlem
yapmaktadır. Toplam piyasa yapıcısı sayısı 450 olup 250 kurum aktif olarak piyasa yapıcılığı
yapmaktadır. Yıllık işlem hacmi 2004 yılında 8,8 trilyon $’dır. Şirket olarak NASDAQ’ın 2004
yılında toplam gelirleri 540 milyon $, net karı ise 11 milyon $ olarak gerçekleşmiştir.
NASDAQ, sadece teknoloji ya da KOBİ borsası olmayıp, her sektörden, her boyuttan şirketin
kote olduğu bir borsadır. İşlem sistemi, elektronik uzaktan erişimli, rekabetçi piyasa
yapıcılığı modelidir. Sürekli çift taraflı kotasyon verilmesi zorunludur. Bir hissede ortalama
piyasa yapıcısı sayısı 10, piyasa yapıcısı başına düşen ortalama hisse senedi 20’dir.
83 ülkede, 2 milyon kullanıcı ve 350.000 terminalden NASDAQ’a erişim mümkündür.
NASDAQ’ın bugün ulaştığı piyasa büyüklüğü ve başarısı, diğer borsaların da dikkatini çekmiş
59
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
ve benzer modeller kurulmaya çalışılmıştır. Fakat,
piyasalardaki deneyimlerinde başarı sağlayamamıştır.
NASDAQ’ın
kendisi
dahi
diğer
NASDAQ, 1999 yılında NASDAQ Japonya’yı kurmak için Japon Softbank ile ortaklık
yapmıştır. Fakat, beklenen gelişme sağlanamadığı için 2002 yılında NASDAQ Japonya, Osaka
Borsası’na devredilmiştir.
2001 yılında EASDAQ’ın %68,2’sini 12,5 milyon $ karşılığında almış ve ismini NASDAQ
Europe olarak değiştirmiştir. NASDAQ Europe da beklenen gelişimi gösteremeyerek 2003
yılında kapanmıştır.
2003 yılının ortalarına doğru ise NASDAQ Almanya faaliyete geçmiştir. NASDAQ Almanya 6
ay boyunca faaliyet göstermeye çalışmış ancak hiç kotasyon olmaması nedeniyle
kapanmıştır.
Sonuç olarak NASDAQ, ABD piyasalarında var olan aktif tezgahüstü piyasanın yaklaşık on
yıllık süreçte organize bir piyasa haline getirilmesiyle oluşmuştur. Piyasanın önemli bir
ihtiyacına cevap vermek üzere kurulmuştur. Piyasa büyüklükleri itibarı ile de çok önemli bir
boyuta ulaşmıştır. Bununla beraber, kendi koşulları içinde çok başarılı bir gelişim gösteren
NASDAQ modeli, başka ülkelerde aynı başarıya ulaşamamıştır.
5.2.2 İngiltere
İngiltere’de de diğer ülkelerde olduğu gibi tezgah-üstü piyasa borsaya kote olmayan hisse
senetlerinin alınıp satıldığı piyasadır. İngiltere’de tezgah-üstü piyasada lisanslı aracılar
piyasa yapmaktadırlar. Aracılar lisanslarını Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’ndan alırlar.
İngiltere’de ilk tezgah-üstü piyasa işlemlerini başlatan Granville Co (eski adı MJH
Nightingale and Co) dışında tezgah-üstü piyasa’da işlem yapan diğer lisanslı aracılar
borsalarda kote olmayan hisse senetlerinde devamlı bir piyasa yaratarak kendi portföylerine
alım yaparlar. LSE (Londra Stock Exchange)’de bulunan “Jobber” adı verilen aracılar gibi bir
komisyoncuya gerek kalmaksızın yatırımcılardan direkt olarak emir alırlar. ABD’nde olduğu
gibi alım ve satım arasındaki fiyat farkı dışında ayrıca komisyon almazlar.
5.2.3 Almanya
Almanya’da sekiz adet borsa bulunmaktadır. Bunlardan Düseldorf ve Frankfurt borsalarında
toplam işlem hacminin dörtte üçü gerçekleşmektedir. Almanya’da borsalara kote hisse
senetlerinin alım satımı sadece borsalarda yapılmamaktadır. Bankalar genelde müşterilerden
gelen emirleri borsa da gerçekleştirseler de müşterinin isteği üzerine borsa dışında da
gerçekleştirebilirler. Bu borsa dışı piyasa işlemler, bankerler, kredi kuruluşları ve özel
müşteriler arasında telefon aracılığıyla gerçekleştirilmekte olup, işlem hacmi resmi
piyasadan yüksektir.
60
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Alman Borsasındaki hisse senetlerinin işlem gördüğü piyasalar resmi (Amtlicher Markt),
organize (Geregelter Markt) ve resmi olmayan organize (Freiverkehr Markt) piyasalardır.
Küçük ve orta boy işletmelerin işlem görmesi için oluşturulmuş bir pazar olan Neuer Markt,
2003 yılından itibaren kaldırılmıştır.
Neuer Markt’ta kotasyon koşulları, normal pazara göre daha hafif koşullar içermekteydi. Bu
sebeple 2000 yılına kadar, yeni kurulan ve ağırlıklı olarak teknoloji şirketlerinin ilgi
gösterdiği bir borsa olmuştur. Fakat, 2000 yılı sonrasında internet ve teknoloji şirketlerinde
ortaya çıkan kriz, en çok Neuer Markt’taki şirketleri etkilemiştir.
Bu pazardaki kotasyon, denetim ve kamuyu aydınlatma kurallarındaki esneklikten dolayı
yatırımcılar, krizin ardından da Neuer Markt’ta işlem gören şirketlerin hisse senetlerine ilgi
göstermemişlerdir. Bunun üzerine Deutsche Börse, yatırımcı güvenini yeniden kazanmak
için pazarlarında yeni bir yapılanmaya giderek kotasyon koşullarını, işlem kurallarını ve
pazar tanımlarını değiştirmiştir. Buna rağmen, yatırımcı ilgisi bu şirketlere çekilemeyince
Neuer Markt tamamen kapatılmıştır.
Mevcut yapılanmada, resmi piyasada kote olabilmek için:
 Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması,
 Halka açılan hisse senetlerinin öngörülen piyasa değerinin veya tahmin yapılamıyorsa
şirket sermayesinin en az 1,25 milyon avro olması,
 İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması,
 Halka açıklığın en az %25 olması,
 Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün
yayınlanması,
gerekmektedir.
Organize piyasada kote olabilmek için gereken şartlar daha hafiftir:
 Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması,
 İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması,
 Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün
yayınlanması,
gerekmektedir.
Organize piyasa öncelikle, resmi piyasanın koşullarını yerine getiremeyen küçük ve orta
ölçekli şirketler için, resmi piyasaya kote olmadan önceki adım olarak öngörülmüştür.
Ancak, halihazırda böyle bir sınırlama bulunmamaktadır.
Resmi veya organize piyasada işlem gören hisse senetleri iki bölüm (segment) arasında
seçim yapabilmektedir; Genel (general) Standart ve Ana (prime) Standart.
61
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
Genel Standart bölümünde işlem gören senetler, Alman yatırımcıları hedefleyen şirketlere
hizmet sunmaktadır. Burada kote olan şirketler, yıllık ve ara dönem mali raporlarını ve
sermaye piyasası kanununda öngörülen diğer açıklamaları yapmakla yükümlüdür.
Ana Standart bölümünde işlem gören senetlerin yükümlülüğü daha fazladır. Burada kote
olan şirketler, Genel Standartta yer alan yükümlülüklerin yanı sıra, üç ayda bir rapor
yayınlamak, UFRS’ye uygun mali tablo düzenlemek, yılda en az bir kez analist konferansı
düzenlemek ve sermaye piyasası kanununda öngörülen açıklamaları Almanca ve İngilizce
olarak yapmakla yükümlüdür.
Özetle Deutche Börse, yapılanmasını resmi ve organize piyasa olarak yenilemiş ve kamuyu
aydınlatma yükümlülüklerindeki farklılıkları da Genel ve Ana Standart pazarlarıyla
ayrıştırmıştır.
5.2.4 Japonya
Diğer ülkelerde olduğu gibi Japonya’da da tezgahüstü işlemler borsalarda gerçekleşen
işlemlerden daha az resmiyet taşımakta ve genellikle alım satım yapan taraflar arasında
telefonda yapılan pazarlıklar yoluyla işlemler gerçekleştirilmektedir.
Tezgahüstü piyasalar resmi borsaların getirdiği sıkı kota alma şartlarını yerine getiremeyen
şirketlerin hisse senetlerine bir piyasa yaratarak resmi borsaların işlevini tamamlamaktadır.
Tezgahüstü piyasada işlem gören hisse senetleri arasında JSDA tarafından belirlenen yarı
kayıtlı hisse senetleri ve kote olmayan hisse senetleri mevcuttur.
Jasdaq, 1976 yılında küçük ölçekli şirketlerin işlem gördüğü tezgahüstü piyasa olarak
kurulmuştur. Japon Aracı Kuruluşlar Birliği’nin denetimindeki bir departman tarafından
yönetilmiştir. 13 Aralık 2004 tarihinde ise tezgahüstü piyasa statüsünden çıkarak bir borsa
olarak yapılanmış ve tanınmıştır. Tezgahüstü piyasadaki şirketlerin tamamına yakını yeni
kurulan borsaya kote olmuştur.
İşlem sistemi olarak sürekli müzayede ve piyasa yapıcılığı bir arada kullanılmaktadır.
5.2.5 Güney Kore
Güney Kore’deki Kosdaq borsası, 1996 yılında bilgi teknolojisi ve yüksek teknoloji şirketleri
ile küçük ve orta ölçekli şirketlerin finansman sağlamasını kolaylaştırmak amacıyla
kurulmuştur.
Kosdaq, Kore Borsası’na göre daha basit olan kotasyon şartları ve yüksek teknoloji
şirketlerinin pazarı olarak tanınması nedeniyle tercih edilmektedir. Vizyonu ise, Asya’da
önde gelen yüksek teknoloji şirketlerinin borsası olmaktır. Kosdaq işlem hacminin %75’i
62
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
uzaktan erişim yolu ile gerçekleşmektedir. 2000 yılında Kore’deki tüm halka arzlar Kosdaq
Borsası’nda gerçekleşmiştir.
Kore’de ilk teşkilatlanmış menkul kıymet borsası 1953 yılında Kore Borsası adıyla
kurulmuştur. 1987 yılına kadar Kore Borsası ve teşkilatlanmamış tezgahüstü piyasa,
faaliyetlerine devam etmiştir.
1987 yılında devlet, durgun olan tezgahüstü piyasayı canlandırmak için bu piyasayı organize
hale getirme kararı almış, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’ni de (KSDA) bu piyasayı
düzenlemekle görevlendirmiştir.
1991 yılında Kosdaq sistemi (tezgahüstü menkul kıymet ticareti) hayata geçmiştir. 1996
yılında Kosdaq Menkul Kıymetler Şirketi kurulmuş, 1997 yılında da Kosdaq Borsası faaliyete
geçmiştir. Aynı yıl Kosdaq endeksi ve borsa yönetmeliği oluşturulmuştur. 1998 yılında
Kosdaq Komitesi kurulmuştur. 1999 yılında, adı Kosdaq Borsası olmuş ve şirketleşmiştir.
2000 yılında Kosdaq Gözetim ve İnceleme Bölümü kurulmuştur. Aynı yıl OTCBB (Over-theCounter Bond Transactions) tezgahüstü bono piyasası faaliyete geçmiştir.
2005 yılına gelindiğinde Kosdaq, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’nden ayrılarak Kore Borsası
bünyesinde faaliyet göstermeye başlamıştır.
5.2.6 Türkiye
Tezgahüstü piyasalar Türkiye’de uygulamasını işlem sırası kapalı hisse senetleri üzerinde
aracı kuruluşlar vasıtasıyla Borsa dışında gerçekleştirilen işlemler ile bulmaktadır. Borsa dışı
pazara ilişkin bazı hususlar ise şöyledir:
Yaşanan olağandışı gelişmeler neticesinde Borsa’da işlem gören hisse senetlerinin değerini
değiştirebilecek ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek önemde bilgilerin
kamuya tam, doğru ve eşit olarak duyurulamaması ve sağlıklı bir piyasa teşekkül etmesini
engelleyen belirsizliklerin oluşması nedeniyle işlem sıraları kapatılan hisse senetleri
üzerinde, Sermaye Piyasası Kurulu’nun “İMKB’de işlem sırası kapatılan şirket hisse
senetlerinin Borsa-dışında alış/satışına ilişkin esaslar” hakkındaki 19 Temmuz 2002 tarihli
düzenlemesine göre:


Sırası kapatılan şirketin durumu 5 işgünü içerisinde İMKB tarafından değerlendirilmekte
ve bilgileri yeterli görülmeyen şirketlerden sırasının kapatılma nedenine bağlı olarak
“Kamuyu Aydınlatma Bilgi Formu (KABF)” istenebilmektedir.
İMKB tarafından yeterli görülen KABF’ları kamuya duyurulmakta ve takip eden 5’inci
işgünü, şirketlerin hisse senetlerinin işlem sırası, İMKB’ce belirlenecek esaslar
çerçevesinde açılmaktadır.
63
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR

İMKB tarafından KABF istenmeyen şirketlerin işlem sıralarının kapalılık halinin devam
etmesine karar verilmesi durumunda veya KABF istenilen şirketlerin süresi içerisinde bu
formu göndermemeleri sonucunda ise gerekli duyuruların İMKB tarafından yapılmasının
ardından sözkonusu şirketler Borsa dışında işlem görmeye başlamaktadır.
İşleyiş Esasları:
Söz konusu şirketlerin hisse senetleri ile ilgili olarak aracı kuruluşlar müşteri emirlerini kabul
etmekte, Borsa dışında eşleştirmekte ve işlemlerin İMKB’de tescilini teminen Borsa’ya
bildirmektedirler. Bu işlemlerin uygulanması ile ilgili kurallar aşağıdadır:
 İşlem sırası kapalı hisse senedini bu düzenleme kapsamında almak ya da satmak isteyen
yatırımcılar, aracı kuruluşlara müracaat ederek “Beyan” ile “Müşteri Emri” vermek
zorundadırlar. Müşteri emrinin ekinde gerçek kişiler için kimlik belgesi örneği, tüzel
kişiler için imza sirküleri örneği yer alır. Yazılı müşteri emrinin bir örneğinin yatırımcıya
verilmesi şarttır. Bu belgeler olmaksızın işlem gerçekleştirilemez.
 İletilecek müşteri emirlerinde fiyatın serbestçe belirlenmesi ilkesi geçerlidir.
 Bu işlemler sadece aracı kuruluşa gelen emirlerin eşlenmesi suretiyle gerçekleştirilir
(aracı kuruluşlar müşterilerinden portföye alış ve satış yapamazlar). Fiyatı uyuşan
talepler, zaman önceliği bakımından karşılaştırılır.
 Aracı kuruluşlar bazında alış ve satışta, fiyat ve miktarda ayrı ayrı beklemekte olan ve
gerçekleşmemiş en iyi asgari 3 emir ile toplam alım satım emirlerine ilişkin miktar
bilgileri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin anlaşma yaptığı veri
dağıtım kanalı aracılığıyla elektronik ortamda yayımlanarak kamuya duyurulur.
 İşlemlerin taraflar arasında takası Borsa’ya tescil işlemi beklenmeksizin aynı gün
gerçekleştirilir.
 Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilecek işlemlere aracılık faaliyetinde
uygulanacak kurtaj mevcut düzenlemeler paralelinde ilgili aracı kuruluş tarafından
belirlenir.
 Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen alış/satış işlemleri, tescil tarihinde
Günlük Bülten’de İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde ilan edilerek kamuya açıklanır.

Bu kapsamda gerçekleştirilen işlemlerin tutarı üzerinden Hisse Senetleri Piyasası’nda
uygulanan tarife esas alınarak hesaplanan tutarın % 25’i oranında Borsa payı, ilgili aracı
kurumlara mevcut uygulama esasları çerçevesinde tahakkuk ettirilir.
Hisse Senetleri dışında aşağıda yer alan piyasalarda gerçekleştirilen işlemler de diğer
tezgahüstü piyasa işlemleridir.
5.3
5.4
5.5
5.6
Bankalararası
Bankalararası
Bankalararası
Bankalararası
TL Piyasası
Repo Piyasası
Tahvil Piyasası
Döviz Piyasası
konularına; ikinci başlık olan Bankalararası Piyasalar bölümünde değinilmişitr.
64
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
5.7
Serbest Döviz Piyasası
Serbest efektif piyasası olarak da adlandırabileceğimiz bu piyasada işlemler bankalar ve
yetkili müesselerce gerçekleşmekte fiyatlar efektif talep ve arzına göre değişmektedir. Bu
piyasada işlem hacmi toplam döviz işlem hacminin %10'u kadar olduğu tahmin
edilmektedir. Bu piyasada fiyatlar yerel piyasalarda yaşanan olaylardan oldukça fazla
etkilenmektedir. Örneğin, vergi ödeme günleri, hazine ihale ödemesinin yapılacağı günler,
piyasalarda likiditenin sıkışık olduğu günlerde efektif döviz fiyatı düşmekte, piyasalarda
likiditenin yüksek, ihale itfasının yapıldığı ve borsanın düştüğü günlerde efektif fiyatları
yükselmektedir.
Döviz piyasalarının temel işlevi, uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının
gerçekleşmesidir. Müşterileri arasında ithalatçı ve ihracatçı gibi ticaret adamları ile dış fon
sağlamak ya da dış yatırım yapmak isteyen kişiler, şirketler ve kamu kuruluşları yer alır.
Diğer yandan spekülatörler, arbitrajcılar ve döviz pozisyonlarını denkleştirmek isteyen banka
ve diğer mali kuruluşlar da bu piyasaya alıcı ve satıcı olarak girebilirler. Merkez Bankası da
döviz kurlarına müdahale etme gereği duyduğunda, zaman zaman bu piyasada alım ve
satım işlemi yapabilir.
Döviz piyasasında işlemlerin çoğu anında teslim (spot) işlemlerden oluşur. Daha sınırlı bir
bölümü de vadeli işlemleri kapsar. Spot ve vadeli işlem piyasalarında kurlar birbirinden farklı
olarak oluşur. Döviz piyasasını başlıca özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz:
1-) Döviz piyasaları, alıcı ve satıcıların karşılaştıkları piyasalar değildir. İşlemler, banka vb.
aracı kurumlar vasıtasıyla yürütülür.
2-) Döviz piyasaları, belirli bir borsa içinde örgütlenmiş piyasalar değildir. Serbest piyasa
kuralları geçerlidir.
3-) Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. Dünyanın neresinde bulunulursa
bulunulsun, döviz işlemi yapan bankaların ve diğer mali kurumların dealer ve brokerleri
faks, teleks, telefon ve internet ağlarıyla birbirlerine bağlanmış durumdadırlar.
4-) Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına oldukça yakın piyasalardır. Örneğin; alıcı ve
satıcılar çok sayıdadır, piyasaya giriş ve çıkışlar serbesttir, döviz homojen bir ekonomik
varlıktır, ayrıca işlem yapanlar her an piyasa koşulları hakkında oldukça iyi bir bilgiye
sahiptir. Hükümet müdahalesi olmadığı takdirde döviz piyasası bu koşullara oldukça yaklaşır.
5.7.1 Kapalıçarşı Efektif Piyasası
Kapalıçarşı Efektif Piyasası Türkiye’deki nakit para arz ve talebinin serbest rekabet
koşullarında karşılaştığı ve gerçek efektif fiyatlarını yansıtan bir piyasadır. Bu piyasadaki
fiyat dalgalanmaları halkın ve ağırlıklı olarak da ticaretle uğraşan kesimin nakit paraya olan
65
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
arz ve talebini göstermektedir. Yabancı paraların özellikle de ABD Doları ve Euro’nun
kredibilitesinin yüksek olması, halkın ve esnaf kesiminin bu para birimlerini enflasyona karşı
korunma aracı olarak görmeleri ve ticaretle uğraşan kesimin bu para birimleriyle işlem
yapması sonucunda Kapalıçarşı’da efektif işlemler yoğun şekilde gerçekleşmektedir.
Kapalıçarşı’da genellikle yetkili müesseseler işlem yapmaktadır. Bu sistem diğer
piyasalardan izole bir yapıda olmayıp bankaların, Merkez Bankası’nın ve yetkili
müesseselerin birbiriyle ilişkide olduğu entegre bir yapıdan oluşmuştur. Yetkili müesseseler
hem Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda bankalar ve aracı kuruluşlarla hem de
Kapalıçarşı’da diğer aracı kuruluşlarla işlem yapma imkanına sahiptir. Sistem, Anadolu’dan
ve İstanbul içindeki diğer yetkili müesseseler tarafından toplanan efektifler ile Merkez
Bankası Efektif Piyasası’ndan veya bankalardan satın alınan efektiflerin arz ve talebe göre
belirlenen kurlar üzerinden işlem görmesi ve satın alınan efektiflerin Merkez Bankası ve
Bankalara satılmasından oluşmuştur.
Piyasada işlem yapan yetkili müesseseler, piyasalarda gerçekleştirdikleri alım satım
işlemleriyle arbitraj yaparak para kazanmaya çalışmaktadırlar. Alım satım işlemlerinin takası
işlemden hemen sonra gerçekleşmektedir. Bu kuruluşların kendilerine ait zırhlı araç,
güvenlik görevlisi, veznedar gibi donanımları mevcuttur. Bir piyasada daha düşük fiyata
satın aldıkları efektifleri çok kısa bir zaman diliminde diğer piyasaya fiziken ulaştırarak
satabilmektedirler. Bu açıdan bakılınca Kapalıçarşı ve Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndaki
işlemlerin nakit para hareketleri olmaları sebebiyle hareket serbestisinin ve fiziki donanımın
piyasanın işlemesi için hayati öneme sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Piyasa organize bir piyasa olmadığı için standart kuralları yoktur. Bu sebeple aşağıda
Piyasa’daki uygulanan genel kurallar özetlenmiştir:







İşlemler nakit para üzerinden yapılmakta olduğu için işlemlerin takası hemen
gerçekleştirilmektedir.
Piyasada işlem yapan kuruluşlar arasında herhangi bir teminat alınması söz konusu
olmayıp ilişkiler karşılıklı güven üzerine kurulmuştur. İşlemler sözlü olarak
yapılmaktadır.
Yapılan işlemlerin alt sınırı 10,000 ABD Doları’ndan başlayıp bir seferde
gerçekleştirilen işlemler yüzbin Dolarlarla ifade edilebilmektedir.
Piyasanın günlük işlem hacmi maksimum 100,000,000 (yüz milyon) ABD Doları ile
ifade edilmektedir.
Piyasanın sınırlı bir işlem saati yoktur. Ancak sabah işlemler başlarken bir önceki
günün akşamında Merkez Bankası tarafından açıklanan TRL paritesi referans fiyat
olarak alınmaktadır. İşlemler akşam 18:00’e kadar sürmektedir.
İşlemlerde kullanılan para birimleri genellikle US $ ve EUR olup bunlar kadar yoğun
olmamakla birlikte İsviçre Frangı ve İngiliz Sterlini de işlem görmektedir.
Gün boyunca fiyatlar fiziki arz ve talebe göre şekillenmekte ancak Merkez Bankası
Efektif Piyasası da aracı kuruluşlar tarafından takip edilmekte ve bu kurlar, verilen
tekliflerde referans alınıp işlem fiyatlarını etkilemektedir.
66
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR

5.8
Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda yapılan alım satım işlemlerinde muhatap Merkez
Bankası’dır. Gerçekleşen işlemlerin takası Merkez Bankası tarafından işlem
yapıldıktan bir süre sonra gerçekleştirilmektedir.
Serbest Altın Piyasası
Altın, ülkeler arasında mal fiyatlarının ve döviz kurlarının belirlenmesinde bir değer ölçüsü
olarak kullanılmaktadır. Döviz kurları hesaplanırken, öncelikle her iki para birimi de altın
cinsinden ifade edilir ve bu değerler oranlanarak, kur tespit edilir.
Günümüzde altın, bir çok ülkede Merkez Bankalarının uluslararası rezervlerinin önemli bir
kısmını oluşturmaktadır. Piyasada arz ve talebe bağlı olmaksızın bir malın fiyatını değişmesi
söz konusu değildir. Dolayısıyla altın fiyatının oluşumunda da altına olan arz ve talep
dengesinin gözlenmesi gerekir. Bununla birlikte altının fiyatı, piyasada bulunan bir çok mala
göre farklı biçimde oluşmaktadır. Altın fiyatlarını etkileyen önemli gelişmeler şöyle
sıralanabilir:
1-) Altın arz ve talebi,
2-) Üretim maliyeti,
3-) Kültürel ve sosyal yapı,
4-) Faiz oranları,
5-) Döviz kurları,
6-) Enflasyon,
7-) Ekonomik büyüme hızı,
8-) Para arzı,
9-) Merkez Bankaları tarafından yapılan müdahaleler,
10-) Petrol fiyatları,
11-) Diğer yatırım araçları, piyasalar, madenler.
Şimdi bu etkilerin bazılarını daha ayrıntılı olarak inceleyelim.
Faiz oranları ve altın: Ülkede hükümetin alacağı ekonomik tedbirlerin başarılı olması ve
uygulanan sıkı para politikaları, bireylerin ulusal paraya olan güvenlerini artıracak, ulusal
paranın değer kazanmasıyla birlikte faiz oranlarının düşmesine neden olacaktır. Böylelikle
faiz, parasının değerini korumak ve/veya artırmak isteyen yatırımcı için cazibesini
kaybedecektir. Böyle bir ortamda altın, yatırımcının karşısına bir alternatif olarak çıkar.
Çünkü altın değerini her zaman koruyan ve her yerde geçerli bir yatırım aracıdır. Sonuç
olarak altına yönelen talep artışı, altın fiyatlarının yükselmesine yol açacaktır.
Döviz kurları ve altın: Altın, para piyasalarındaki ve paranın değerindeki belirsizliklere
karşı da alternatif bir yatırım aracıdır. Günümüzde yatırımcıların çoğu Amerikan Dolarını ve
altını, belirsizliğin arttığı dönemlerde güvenilir birer yatırım aracı olarak görmektedir. Küçük
tasarruf sahiplerinin tek amacı ellerindeki paranın değerini korumak iken, uluslararası
67
TSPAKB
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
yatırımcılar yatırım yaparken altın ve döviz arasındaki ilişkiye dikkat etmek zorundadırlar.
Altın ve dolar arasındaki ters ilişki günümüzde gözlenen genel bir durumdur. Rezerv para
niteliğindeki dolarda meydana gelecek değer kaybı, alternatif varlıklara talebi artırır. Altın bu
varlıkların önde gelenidir ve doların değer kaybetmesiyle birlikte fiyatında yükselme
gözlenir.
Enflasyon ve altın: Enflasyon ortamında bir ekonomide ulusal paranın değeri
düşeceğinden, alternatif yatırım araçlarına talep artar. Dolayısıyla enflasyon beklentisi içinde
olunan bir ekonomide bireyler varlıklarının değerini korumak için parayı elden çıkartacak,
altın, faiz, gayrimenkul gibi fiziki olarak var olan araçlara yöneleceklerdir. Bu varlıkların
talebinde meydana gelecek artışla birlikte değerlerinin de yükseldiğini görmek mümkün
olur.
Süregelen enflasyon ortamında bireyler, alım güçlerinin azalmasına paralel olarak ellerindeki
mevcut altınları satarak paraya çevirmek yoluna giderlerse bu, altın fiyatlarını düşürücü bir
etki yaratır. Fakat ekonomiye yön veren kesimin, sermayelerinin değerini artırmak için bir
yatırım aracı olan altına yönelmeleri, yine altın fiyatlarını yükseltecektir.
Kamu müdahalesi ve altın: Hükümetler enflasyon beklentisi durumunda bir tedbir olarak
para arzını kısarlarsa, faizlerin yükselmesine neden olurlar ve paranın değerini korumak ve
artırmak konusunda faizlerin cazibesi artar. Hükümetlerin faizleri yükseltici politikalar
izlemesiyle yatırımcıların yönelimi altından faize kayar ve altın fiyatları düşer.
Altın almak veya satmak isteyenler bu işlemlerini İstanbul Altın Borsası veya serbest altın
piyasasında yapabilmektedirler. Istanbul Altın Borsası'nda en az işlem yapma büyüklüğü
olduğundan bu miktarın altında kalan küçük montanlı işlemler serbest altın piyasasında
gerçekleşmektedir. Serbest Altın Piyasası herhangi bir düzenlemeye tabi değildir ve işlemler
pazarlık usulüyle gerçekleşmektedir. Elde kesin istatistiki bilgiler olmamasına rağmen
toplam altın ticaretinin 1/3'ünün serbest altın piyasasında gerçekleştiği tahmin edilmektedir.
Serbest altın piyasasında işlemler efektif karşılığı Istanbul Altın Borsası'nda işlemler döviz
karşılığı yapıldığından efektif kur döviz kurundan düşük kaldığında altının fiyatı Türk Lirası
karşılığında daha ucuz olacağından altın serbest altın piyasasında işlemler artış
göstermektedir. Altın fiyatları yurt dışındaki altın piyasalarında altının dolar karşısındaki
fiyatı ve yurt içinde doların Türk Lirası karşılığındaki değerine bağlı olarak değişmektedir.
İşlem miktarı mevsimsel etkilerle değişmekte turizmin çok olduğu aylarda artmakta diğer
aylarda azalmaktadır.
68
TSPAKB