01-11 seyhan tiftik

DERLEME/REVIEW
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Geliﬂ Tarihi/Received: 05/12/2011 - Kabul Ediliﬂ Tarihi/Accepted: 24/02/2012
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler,
Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
Systemic Disturbances, Diseases and
Role of Nursing in the Elderly
Seyhan Tiftik, Ayﬂin Kay›ﬂ, ‹lknur ‹nan›r
Ac›badem Kozyata¤› Hastanesi, ‹stanbul, Türkiye
Acibadem Kozyatagi Hospital, Istanbul, Turkey
ÖZET
Yaﬂlanma, organizman›n molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde, zaman›n ilerlemesiyle ortaya ç›kan, geriye dönüﬂü
olmayan yap›sal ve fonksiyonel de¤iﬂikliklerin tümüdür. Yaﬂlanma, organizmadaki pek çok sistemi etkileyen bir süreçtir. Yaﬂl›lardaki patolojik de¤iﬂiklikleri anlayabilmek için yaﬂlanman›n fizyolojisini ö¤renmek gerekmektedir. Yaﬂl›lar daha s›k hastalanmakta, daha fazla kronik hastal›k ile baﬂ etmekte, daha fazla sorunla yaﬂamak zorunda kalmakta, ço¤u kez birkaç sa¤l›k problemini birarada gö¤üslemeye çal›ﬂmaktad›r. Sonuç olarak, sa¤l›k merkezlerine daha fazla baﬂvurmakta ve daha uzun süre hastanede yat›r›lmaktad›rlar. Dünya Sa¤l›k Örgütünün aç›klamalar›nda dünya nüfusunun yaﬂlanmas›yla birlikte kanser, diyabet,
kardiyovasküler hastal›klar, kronik akci¤er hastal›klar› ve baﬂta demans olmak üzere mental hastal›klar›n artt›¤›, yaﬂla beraber
gelen komorbiditenin artmas›nda en önemli faktörlerden olan sigara, hareketsiz yaﬂam tarz›, obezite, sa¤l›ks›z ve bilinçsiz beslenme gibi olumsuz faktörlerin önüne geçilebilmesi için kapsaml› çal›ﬂmalar›n yap›lmas› gerekti¤i belirtilmektedir. Sistemsel de¤iﬂiklikler ve hastal›klarla beraber yaﬂl› sa¤l›¤›n› koruyan ve geliﬂtiren uygulamalar› saptamak önemlidir. Yaﬂl›larda öncelikle önlenmesi ve aranmas› gereken sa¤l›k sorunlar›, düﬂme ve kazalar, osteoporoz, göz ve görme sorunlar›, iﬂitme sorunlar›, ak›l sa¤l›¤› sorunlar›, diﬂ ve beslenme sorunlar›, kronik a¤r›lar ve uyku bozukluklar›, idrar ve d›ﬂk› inkontinans›, vücut ›s›s›n›n kayb› ve
ilaç ba¤›ml›l›¤›, gereksiz ilaç kullanma ve iyatrojenik sa¤l›k sorunlar›d›r. Ülkemizde geriatrik t›p yeni geliﬂen bir bilim olmas› nedeniyle geriatri hemﬂireli¤i kavram› da son y›llarda daha fazla üzerinde durulan ve gereksinim duyulan bir hemﬂirelik alan› olmuﬂtur. Yaﬂl› bireyin hemﬂirelik de¤erlendirmesi karmaﬂ›k ve zorlu bir süreci gerektirmektedir.
Anahtar Kelimeler: Yaﬂl› birey, yaﬂl›da vücut sistemleri, hemﬂirelik.
Yaz›ﬂma Adresi/Address for Correspondence
Hmﬂ. Seyhan Tiftik
Ac›badem Kozyata¤› Hastanesi, ‹stanbul/Türkiye
e-posta: stiftik@asg.com.tr
1
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
ABSTRACT
Ageing is the sum of the irreversible structural and functional changes in the molecules, cells, tissues, organs and the systems of
the organism occurring during the time flow. Ageing is an important period affecting many systems in the organism. Awareness
about the physiology of the ageing is necessary to understand the pathological changes in the elderly population. Elderly people
are more frequently getting sick, coping with more chronic and multiple diseases thus facing with more health problems. As a
result, the elderly admit to health centers for many times and are being hospitalized for longer periods. According to the World
Health Organisation reports; the prevalence of cancer, diabetes, cardiovascular diseases, chronic lung diseases and mental diseases, primarily dementia, are getting increased as the population of the world is getting older. Therefore, more extensive studies should be planned in order to cope with smoking, sedentary health style, obesity, unhealthy nutrition which are the important
factors increasing the ageing-induced comorbidities. Determining the new practices, saving and improving the health of the elderly is getting importance. The most preferential health problems to be prevented and screened in the elderly are falling risk and
accidents, osteoporosis, eye and vision disturbances, hearing disturbances, mental health deterioration, teeth and nutrition disorders, chronic pains and sleep disorders, incontinence of the urine and feces, loss of body temperature, drug addiction, unnecessary drug usage and iatrogenic health problems. Geriatric medicine is being a new specialty in our country therefore geriatric
nursing is also being a new and necessary nursing field. Evaluation of an elderly in a nurse-manner is a complex and difficult
process.
Key Words: Elderly, body systems in the elderly, nursing.
Yaﬂlanma her canl›da görülen, tüm iﬂlevlerde azalmaya neden olan, evrensel bir süreç olarak tan›mlanabilir. Yaﬂlanma, organizman›n molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde, zaman›n ilerlemesiyle ortaya ç›kan, geriye dönüﬂü olmayan yap›sal ve fonksiyonel
de¤iﬂikliklerin tümüdür. Yaﬂl›l›k, moleküler yaﬂlanma,
hücresel yaﬂlanma, dokular›n, organlar›n, bireyin ve nihayet toplumun yaﬂlanmas› olarak ele al›nabilir (1).
Yaﬂlanma hem biyolojik hem de kronolojik bir olgudur. Biyolojik olarak yaﬂlanma, döllenmeyle baﬂlayan
ve yaﬂam boyu devam eden bir süreçtir. Kronolojik olarak yaﬂl›l›¤›n birçok s›n›flamas› yap›lm›ﬂt›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ) yaﬂl›l›¤› kronolojik olarak 45-59 yaﬂ
aras› orta yaﬂl›, 60-74 yaﬂ aras› yaﬂl›, 75 yaﬂ ve üzerini ileri yaﬂl› ﬂeklinde ay›rm›ﬂt›r (2).
Yaﬂlanma sürecinde kal›t›m, yaﬂam biçimi, iﬂ, beslenme al›ﬂkanl›klar›, kronik hastal›klar, kiﬂilik özellikleri gibi bireysel özellikler etkili olmakla birlikte 65 yaﬂ
yaﬂl›l›k s›n›r› olarak kabul edilmektedir (2).
Yirminci yüzy›lda t›p, bilim ve teknoloji üçgenindeki
geliﬂmelere paralel olarak, dünya nüfusundaki art›ﬂ
h›zlanm›ﬂ; 1900 y›l›nda 1650 milyar iken, 1950 y›l›nda
2520 milyara ulaﬂm›ﬂt›r. Ölüm oranlar›nda, 1950’li y›llardan sonra belirgin azalmayla birlikte dünya nüfusu
h›zla artmaya devam etmiﬂtir. Mevcut art›ﬂ h›z›n›n projeksiyonu ile 2050 y›l›nda dünya nüfusunun 8909 milyara ulaﬂaca¤› hesaplanmaktad›r. Birleﬂmiﬂ Millet-
2
ler’in istatistiklerine göre 2050 y›l›nda Türkiye nüfusu
100.664.000 olacakt›r. Beklenen yaﬂam süresinin uzamas› ve do¤um h›z›n›n azalmas›yla dünya nüfusu bir
önceki 50 y›la göre daha h›zl› yaﬂlanm›ﬂt›r (3).
Dünyada pek çok toplumda oldu¤u gibi ülkemizde
de bebek ölümlerinin azalmas› infeksiyon hastal›klar›n›n kontrolü, beslenme ve sa¤l›k hizmeti olanaklar›n›n
geliﬂmesiyle beklenen yaﬂam süresinde ve nüfus yap›s›ndaki de¤iﬂiklikler sonucunda yaﬂl› nüfus oran›nda art›ﬂ olmuﬂtur (4). Art›ﬂ›n nedenlerine bak›ld›¤›nda; sosyal
ﬂartlar›n düzelmesi, teknolojinin ilerlemesi, t›bbi bak›m,
beslenme, e¤itim olanaklar›n›n artmas› ve bar›nma koﬂullar›n›n iyileﬂmesi ﬂeklinde s›ralanmaktad›r (5).
Dünya nüfusu içinde 60 yaﬂ ve üstü bireylerin say›s› 1950 y›l›nda 200 milyon iken, 2000 y›l›nda bu say›
590 milyon olmuﬂtur ve 2025 y›l›nda 1 milyar 100 bin,
2050 y›l›nda 2 milyar olmas› beklenmektedir. Yaﬂl› bireylerin oran› 1998 y›l›nda ilk defa çocuklar›n oran›n›
geçmiﬂtir (%19.1’e karﬂ›n %18.8) (3). DSÖ’nün 1998
Dünya Sa¤l›k Raporu’na göre, 2025 y›l›nda ‹zlanda,
‹talya, Japonya, ‹sveç gibi ülkeler baﬂta olmak üzere 26
ülkede, do¤umda beklenen ortalama yaﬂam süresinin,
80 y›l›n üzerinde olmas› beklenmektedir. TNSA (Türkiye
Nüfus ve Sa¤l›k Araﬂt›rmas›) 2003 verilerine göre Türkiye’de do¤umda beklenen yaﬂam süresi erkekler için
66.4 y›l, kad›nlar için 71 y›l olup, ortalama 68.7
y›ld›r (2). 31 Aral›k 2010 tarihinde Türkiye nüfusu
73.722.988’dir (6). Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n nüfus projeksi-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler, Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
yonlar›nda, 65 yaﬂ ve üstü nüfusun oran›n›n 2020 y›l›nda %8.5, 2030 y›l›nda ise %12.1 olaca¤› tahmin edilmektedir. Bu verilere göre dünyada ve Türkiye’de toplam nüfus içindeki yaﬂl› say›s› ve oran› giderek art›ﬂ göstermektedir (7). Ortalama insan ömrünün uzamas›n›n
sonucu olarak, toplumda yaﬂl› nüfusunda görülen art›ﬂ,
yaﬂl›lar›n sorunlar›na önem verilmesi gerekti¤ini göstermektedir (8).
Yaﬂlanma sürecinde; genetik programlamaya uygun olarak bireysel özellikler ve d›ﬂ etkenlere ba¤l› olarak de¤iﬂiklikler meydana gelmektedir. Hastal›klar, hava kirlili¤i ve güneﬂ ›ﬂ›¤› yaﬂlanma sürecini etkileyen,
azalt›lmas› ya da kaç›n›lmas› olanakl› olan d›ﬂ etkenlerdir (2). Multifaktöriyel bir süreç olan yaﬂlanma; yaﬂam
boyunca mikroskobik düzeyden makroskobik düzeye
geçmektedir. Her ne kadar geçen zamana ba¤l› olarak
fizyolojik kay›plar›n ortaya ç›kmas› bekleniyorsa da bu
kay›plar›n h›z› bireyden bireye büyük de¤iﬂiklik göstermektedir (3). Genetik özellikler, yaﬂam tarz›, hastal›klar
ve kiﬂilerin fizyolojik baﬂa ç›kma yollar› çok de¤iﬂiklikler göstermektedir. Yaﬂlanma sürecinde, zamana ba¤l›
olarak ortaya ç›kan de¤iﬂiklikler, normal koﬂullar alt›nda fonksiyon kayb›na neden olmaz, ancak organ sistemlerinin rezervlerinde ve homeostatik kontrolde bir
azalma söz konusudur. Bu nedenle vücudun çeﬂitli
stres ve de¤iﬂen koﬂullara adaptasyonu azalm›ﬂt›r (3).
Hücresel ve hücre d›ﬂ› de¤iﬂiklikler fizik görünümünde, de¤iﬂikli¤e neden olarak iﬂlevleri bozar. Vücut
yap›s› ve görünümünde fark edilir de¤iﬂiklikler olur (2).
Yaﬂl›l›k birden fazla patolojinin ve onlara ait belirti ve
bulgular›n s›kl›kla beraber bulundu¤u bir yaﬂam dönemidir (9).
Yaﬂlanman›n karakteristik özellikleri;
1. Organ sistemlerinin rezerv kapasitelerinde azalma (özellikle stres periyotlar›nda belirginleﬂme),
2. Homeostatik kontrolde azalma (termoregülasyon
sisteminde bozukluk, baroreseptör duyarl›l›¤›nda azalma),
3. Çevresel faktörlere uyum sa¤layabilme yetene¤inde azalma (pozisyon de¤iﬂikli¤i ile ortaya ç›kan ortostatik hipotansiyon, de¤iﬂen ›s›ya adaptasyonda zay›fl›k),
4. Stres yan›t kapasitesinde azalma (ateﬂ, anemi).
Yaﬂlanmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kan ve giderek
artan bu kay›plar›n sonunda; kiﬂi hastal›klara ve ya-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
ralanmalara karﬂ› korunmas›z bir hale gelmektedir
(10).
Yaﬂlanma, organizmadaki pek çok sistemi etkileyen
bir süreçtir (11). Yaﬂ›n ilerlemesiyle birlikte kiﬂide fizyolojik ve anatomik baz› de¤iﬂiklikler meydana gelmektedir. Yaﬂl›l›ktaki bu de¤iﬂikliklere ba¤l› olarak, vücudun
hastal›klara karﬂ› direnci azalmakta ve kronik hastal›klar›n say›s› artmaktad›r. Yaﬂl›lar de¤iﬂen koﬂullara
adaptasyon güçlü¤ü, ba¤›ﬂ›kl›¤›n azalmas› ve stres nedeniyle daha s›k hastalanmakta, daha fazla kronik hastal›k veya sorunla karﬂ›laﬂmakta, ço¤u kez birkaç sa¤l›k problemiyle baﬂ etmeye çal›ﬂmaktad›r (3,7). Sonuç
olarak, sa¤l›k merkezlerine daha fazla baﬂvurmakta ve
daha uzun süre hastanede yat›r›lmaktad›r (3).
DSÖ’nün aç›klamalar›nda dünya nüfusunun yaﬂlanmas›yla birlikte kanser, diyabet, kardiyovasküler hastal›klar, kronik akci¤er hastal›klar› ve baﬂta demans olmak üzere mental hastal›klar›n artt›¤›, yaﬂla beraber
gelen hastal›klar›n artmas›nda en önemli faktörler olan
sigara, hareketsiz yaﬂam tarz›, obezite, sa¤l›ks›z ve bilinçsiz beslenme gibi olumsuz faktörlerin önüne geçilebilmesi için kapsaml› çal›ﬂmalar›n yap›lmas› gerekti¤i
belirtilmektedir (7,10).
YAﬁLILI⁄IN S‹STEMLERE OLAN ETK‹S‹,
HASTALIKLAR ve HEMﬁ‹REL‹K YAKLAﬁIMI
Kardiyovasküler Sistem
Yaﬂlanma sürecinin kendisi asl›nda kardiyovasküler sistemi etkilemektedir. Kardiyovasküler hastal›klar,
özellikle koroner arter hastal›¤›, hipertansiyon, kalsifik
aort darl›¤› ve kalp yetersizli¤i, yaﬂla birlikte dramatik
biçimde artar ve kardiyovasküler nedenli ölümlerin büyük ço¤unlu¤u yaﬂl› popülasyonda oluﬂur. Kardiyovasküler hastal›klar›n bu grupta ortaya ç›k›ﬂ›; yaﬂl›l›¤a
ba¤l› yap›sal de¤iﬂiklikler, risk faktörlerine uzun süre
maruz kalma, eﬂlik eden hastal›klar nedeniyle de¤iﬂkendir (12).
Kardiyovasküler sistem de¤iﬂikliklerine s›rayla bakacak olursak;
• Kalbin boyutlar› küçülür (2).
• Yaﬂla beraber kalp kas› atrofiye u¤rar ve her bir
kas›lmada pompalanan kan miktar› da azal›r. Kalp
pompalama yetene¤i %1 düﬂer (7,13).
• Sol ventrikül duvar› kal›nlaﬂ›r (2,12).
• Kalp kapaklar› kal›nlaﬂ›r (2,11,12).
• Sinoatriyal dü¤ümde fibroz doku oluﬂur (2,12).
3
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
• Kardiyak output azal›r (2,7,13).
• Stres yan›t› azal›r (2).
• Kalp h›z› ve dolum hacmi azal›r (2,12,13).
• Kalp çevresindeki ya¤ dokusu artar.
• Alt ekstremite venlerinde geniﬂleme olur.
• Baroreseptörlerin aktivitesi azal›r (13).
• Arterlerin esnekli¤i azald›¤› için periferal direnç
artar, sistolik kan bas›nc› artar, diyastolik kan bas›nc›
hafifçe yükselir (2,12-14).
• Tüm organlara kan ak›m› azal›r.
• Venlerde dilatasyon meydana gelir.
• Yüzeysel damarlar belirginleﬂir (2).
Kan damarlar›, yap›s›ndaki elastik liflerin kayb›ndan dolay› daha az esnek olur ve kan bas›nc› artar. Bu
da sonuçta hipertansiyona sebep olur. Yaﬂl›lardaki
mortalitenin %50, morbiditenin %70 oran›nda hipertansiyona ba¤l› oldu¤u ve koroner kalp hastal›¤›, konjestif kalp yetmezli¤i ve inme insidans›n›n, hipertansif
hastalarda normotansif yaﬂl›lara oranla, daha yüksek
oldu¤u gözlenmiﬂtir (7,11).
Kardiyovasküler sistem de¤iﬂiklikleri sonucu yaﬂl›l›k döneminde en çok karﬂ›laﬂ›lan kardiyovasküler hastal›klar, hipertansiyon, kalp yetmezli¤i, koroner arter
hastal›klar›, atriyal fibrilasyon, akut miyokard infarktüsü, kapak hastal›klar› ve venöz trombozdur
(2,9,11,12,15-20).
Hemﬂire yaﬂl› ve ailesine infeksiyonlar, anemi, anksiyete ve aﬂ›r› a¤r›n›n kontrol alt›na al›nmas›nda yard›mc› olmal›d›r. Hemﬂireler hipertansiyonun tedavisi
için ilaç kullanmada yaﬂl›lara destek olmal›, ilaçlar›n
do¤ru kullan›m›n› sa¤lamal›, ilaçlar›n etkileri ve ilaç tedavi sonuçlar›n› de¤erlendirebilmelidir. Yüksek kan bas›nc› olan yaﬂl› bireylerin kan bas›nçlar›n›n her gün do¤ru ve dikkatli bir ﬂekilde ölçülmesi, kilo kontrolü, tuz k›s›tlamas› ve tüketilen besinlerin izlenmesi, ilaç kullan›m›, stres ile baﬂ etme yöntemlerinin ö¤retilmesi, fizik egzersizler yap›lmas› için yaﬂl›ya/ailesine dan›ﬂmanl›k
yapmas› ve e¤itim vermesi gerekmektedir (7,21).
Solunum Sistemi
Solunum sistemi de¤iﬂiklikleri sonucu yaﬂl›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; kronik obstrüktif akci¤er hastal›¤› (KOAH) ve pnömonidir (7,9,11,13,16,
18,20,22-24).
4
Solunum sistemi infeksiyonlar›, özellikle de pnömoni 65 yaﬂ ve üstü insanlarda hem geliﬂmiﬂ hem de geliﬂmekte olan ülkelerde önemli bir ölüm sebebidir. Yaﬂl› sa¤l›kl› olsa ve düﬂük risk faktörleri bulundursa da
immün sisteminde meydana gelen de¤iﬂikliklerden dolay› solunum sistemi infeksiyonlar›na karﬂ› daha duyarl› olabilir (24).
Solunum sistemi de¤iﬂiklikleri;
• Yaﬂlanmayla akci¤er dokular›n›n elastik kabiliyeti azal›r (11,24,25).
• Vital kapasite azal›r (13,25).
• Gö¤üs duvar›n›n sertleﬂmesi ve solunum kaslar›nda kuvvet azalmas› oksijen taﬂ›nmas›yla iliﬂkili solunum fonksiyonlar›nda azalmalara neden olur (11,24).
• Bronﬂiyollerde daralma olur ve direnci art›r›r.
• Alveollerde geniﬂleme ve alveol septalarda düzleﬂme olur.
• Alveol duvarlar›nda oluﬂan dejenerasyona ba¤l›
gaz al›ﬂveriﬂi yapan yüzeyde azalma olur (25).
• Oksijen satürasyonu ve hipoksiye yan›t azal›r
(13,25).
• Gö¤üs kafesinin elastikiyetindeki azalma nedeniyle, toraks hareketleri zorlaﬂ›r (11).
• Solunum kaslar›n›n kas›lma gücü azal›r (24,25).
• Solunum sisteminde verim düﬂüklü¤ü ortaya ç›kar
ve toraks solunumunun yerini kar›n solunumu al›r
(11,25).
• Ekspiryumda ak›m h›z› azal›r (25).
• Rezidüel akci¤er hacmi artarken vital kapasite de
azalmaktad›r (2,11,13,24,25).
• Siliya hareketleri yavaﬂlar ve öksürük refleksi
azal›r (7,13,25).
Hemﬂirelik bak›m›nda, solunum sorunu olan yaﬂl›lar›n solunumun say›s›, ritmi ve derinli¤i izlenmeli,
yaﬂl›n›n buna uygun hafif günlük öksürük ve derin solunum egzersizlerine özendirilmesi, temiz havadan yararlanmas› ve infeksiyondan korunmas› sa¤lanmal›d›r.
Yaﬂl› ile konuﬂarak her gün belirli sürelerle egzersiz
yapmas›n›n sa¤l›¤a etkileri anlat›lmal›d›r. Sigara içme
al›ﬂkanl›¤›n›n solunum yolu infeksiyonlar›na etkisi anlat›l›p, stres yaratmadan sigaray› b›rakmaya yönlendirilmeli ve sigara içilen ortamlardan uzak durmas› sa¤lanmal›d›r. Yaﬂl›lar›n televizyon karﬂ›s›nda oturma sü-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler, Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
releri saptanmal› ve bunun sak›ncalar› yaﬂl›ya anlat›lmal›d›r (7,11,21).
Kas-‹skelet Sistemi
Geriatrik toplumda kas-iskelet sistemi hastal›klar›
çok s›k görülmekte ve yaﬂam kalitesini bozmaktad›r
(26,27). Kas-iskelet sistemi sorunlar›, hayat› tehdit edici olmamas›na karﬂ›n yaﬂl›larda kronik hareket bozuklu¤unun, ilaç kullan›m›n›n ve hastane yat›ﬂlar›n›n
önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r (27).
Kas-iskelet sistemi de¤iﬂiklikleri;
• Kaslar›n kütlesi ve gücü yaﬂla beraber azal›r
(2,11,24,27).
• Kas kütlesinin kayb› yaﬂam› tehdit etmemesine
ra¤men, günlük aktiviteleri yapmay› zorlaﬂt›r›r ve fiziksel aktivite düzeyini düﬂürür (11).
• Kas liflerinin say›s› ve büyüklü¤ü azal›r (24,27).
• Yaﬂlanmayla kas lifleri sinir uyar›m›na daha yavaﬂ yan›t vermekte ve daha az etkili kas refleksi oluﬂmaktad›r (11).
• Kas lifleri içerisinde hücreler aras› ya¤ miktar›nda art›ﬂ gözlenmektedir. Otuz yaﬂ›ndan sonra kiﬂilerde
kas kuvveti her 10 y›lda bir %10-15 oran›nda düﬂmeye
baﬂlar ve 50 yaﬂ›ndan sonra bu olay h›zlan›r. Kad›nlarda 30-35 yaﬂlar›ndan sonra, erkeklerde 50-55 yaﬂlar›ndan sonra %0.75-1 oran›nda kemik yo¤unlu¤u, mineral
kay›plar› oluﬂur (11). Bu nedenle kemikler zay›flar ve
kolay k›r›labilir (4,11,13,24,27).
• ‹ntervertebral disklerde dejenerasyon, k›k›rdak ve
ba¤larda kalsifikasyon ortaya ç›kar (11,13,27).
• Eklem k›k›rdak yüzeyinde fibroz doku artar (13).
• Eklemde elastikiyet kayb›, k›k›rdaklarda bozulmalar oluﬂur (11,27).
• Yaﬂl›lar, gerek duruﬂta gerekse yürüyüﬂte denge
sorunu yaﬂarlar. Bunun nedenleri aras›nda duyusal inputun azalmas›, kas gücünde azalma, postüral yan›tlar›n iletiminde uzama ve vestibüler reflekslerin yavaﬂlamas› say›lmaktad›r (11).
Yaﬂlanmayla birlikte kas-iskelet sisteminde; osteoporoz, osteoartrit, dejeneratif eklem hastal›klar›, romatoid
artrit, pelvik fraktür ve düﬂme fraktürleri gibi hastal›klar
görülür (9,11,13,20,26-28). Yap›lan çal›ﬂmalarda en s›k
osteoporoz, lomber, diz ve servikal bölgede olmak üzere
dejeneratif hastal›klar›n görüldü¤ü tespit edilmiﬂtir (26).
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Hemﬂireler, yaﬂl› bireyin yaﬂam kalitesini art›rabilmek için uygun egzersizler planlamal›d›r. Egzersiz
program›nda unutulmamas› gereken nokta, yaﬂl›lar›n
ö¤renmelerinin yavaﬂ, motor hareketlerinin az ve yorulmalar›n›n kolay oldu¤udur. Egzersiz s›kl›¤›, yo¤unlu¤u
ve süresi bir plan halinde art›r›lmal›, yaﬂl›ya birden
yüklenilmemelidir. Egzersize baﬂlarken ›s›nma hareketleri yap›lmal›, egzersiz sonras›nda hemen egzersizi kesmeden so¤uma hareketleri yap›lmal›d›r (21). Günde düzenli olarak 30 dakika ya da haftada üç kez her defas›nda 20-30 dakika hafif egzersiz, ritmik yürüme kas
gücünün artmas›n› sa¤layabilir ve düﬂmeleri de önler.
Osteoporozu önlemek için yeterli kalsiyum al›m› (süt,
yo¤urt, peynir), yeﬂil yaprakl› sebzeler, brokoli, sigara
ve alkolden kaç›nma, kafein içeren içkilerden kaç›nma
konusunda öneriler sunulmal›, yaﬂl› ve ailesine e¤itim
verilmesi önemlidir (7).
Sinir Sistemi
Sinir sistemi de¤iﬂiklikleri sonucu yaﬂl›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; serebrovasküler olay, beyin kanamalar›, Alzheimer, demans, Parkinson hastal›¤›, deliryum, depresyon ve beyin iltihaplar›d›r (4,8,12,
13,19).
Sinir sistemi de¤iﬂiklikleri;
• Yaﬂland›kça yerine konulmas› mümkün olmayan
nöron kay›plar› oluﬂmas› nedeniyle hareketler yavaﬂlar, reaksiyon zaman› uzar.
• Reaksiyon ve hareket zamanlar›ndaki düﬂüﬂ, kiﬂilerin baz› günlük aktivitelerini yapmada olumsuz etkilere neden olur.
• Serebellum yaﬂlanmayla yaklaﬂ›k %25’lik bir
hücre kayb›na u¤rar.
• Beyin a¤›rl›¤› erkeklerde %10, kad›nlarda %5
azal›r. Lepto meninks kal›nlaﬂ›r. Ventriküllerin hacmi
artar (12).
• Beyin metabolizma h›z›nda ve kan ak›m›nda minimal azalma olur (13).
Demans (bunama); ilerleyen yaﬂla, beyindeki bir tak›m de¤iﬂmeler sonras› oluﬂan, bellekte bozulman›n yan› s›ra konuﬂma, söylenen ﬂeyleri ya da daha önce bilinen ﬂeyleri yapamama, çevresindeki eﬂya ve varl›klar›
tan›yamama; hesaplama, plan yapma, yürütme, sorunlar› çözme, davran›ﬂlar› yeri geldi¤inde sonland›rabilme, uygun yarg›da bulunma gibi daha çok beynin fron-
5
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
tal bölgesine ait becerilerde kay›plarla kendini gösteren ilerleyici bir hastal›kt›r. Demans ﬂiddetli travma
sonras› durumlar d›ﬂ›nda sinsidir. Prognozu genellikle
ilerleyici ve geri dönüﬂümsüzdür. Soyulma, zehirlenme,
iﬂkence gibi baﬂkalar›ndan zarar görme sanr› ve hezeyanlar›na s›k rastlan›r. Hasta sald›rgan olabilir ve intihar giriﬂiminde bulunabilir. Erken safhalarda paranoid
bozukluk ve psikozlar görülebilir (20).
Biliﬂsel fonksiyonu bozan serebral hastal›k, beyin
tümörü, Alzheimer hastal›¤› gibi durumlar yaﬂl› bireyin
konuﬂmas›n› engelleyebilir. Analjezik ve sedatif olan
yaﬂl›lar laterjik ve konfüze olabilirler. Bu yaﬂl›lar tan›t›m kart› bulundurmalar› konusunda bilgilendirilmeli ve
düzenli olarak takip edilmelidir (29).
Hemﬂire yaﬂl›larda görülen bu de¤iﬂiklik ve sorunlar› dikkate alarak yaﬂl› bireyin gerçekle iliﬂkisini kurmaya çal›ﬂmal›, kiﬂiye yer ve zaman (gün, ay, y›l) oryantasyonunu sa¤lamal›, yaﬂl›ya yapaca¤› iﬂleri hat›rlatmal›, yaﬂl›/ailesine bak›mlar› konusunda e¤itim vermeli ve dan›ﬂmanl›k yapmal›d›r. Yaﬂl›n›n hangi uyarana
ne kadar süre sonra tepki verebildi¤i dikkatle saptanmal› ve yaﬂl›n›n bu konuda ne hissetti¤i belirtilmelidir.
Buna göre yaﬂl›n›n yemek, y›kanmak, giyinmek ve sorular› cevaplamak için daha uzun süreye ihtiyac› oldu¤u
kabul edilmeli, yaﬂl› ve aileye durum aç›klanmal›d›r.
Ayr›ca, yaﬂl›lara üretkenliklerini sürdürebilecekleri ortamlar yaratmak, onlar› bu anlamda desteklemek yararl› olmaktad›r. Yaﬂl›lar›n s›k ziyaret edilmesi, yaln›zl›ktan do¤acak sorunlar› önler (30).
Gastrointestinal Sistem
Gastrointestinal sistem de¤iﬂiklikleri sonucu yaﬂl›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; gastrointestinal sistem kanamalar›, ileusa kadar ilerleyen konstipasyon, atrofik gastrik, peptik ve duodenal ülser, iﬂtahs›zl›k ve malnütrisyondur (13,14,18).
Yaﬂl›l›kta, gastrointestinal sistem di¤er sistemlere göre farkl›l›k gösterir. Yap›lan hayvan çal›ﬂmalar›nda yaﬂl› mide, ince ba¤›rsak ve kal›n ba¤›rsak epitelyal hücrelerinde di¤er sistemlerin aksine hipoproliferasyon de¤il hiperproliferasyon geliﬂir. Proliferasyondaki bu yüksek potansiyel travma, toksisite, açl›k
ve aﬂ›r› beslenme durumlar›nda uyar›lan gastrointestinal sistem epitelyal dokuda aﬂ›r› proliferatif yan›tta
da görülür. Bu yap›n›n kal›t›msal baz› özelliklerle birlikte yaﬂla, gastrointestinal sistem kanserlerindeki
6
art›ﬂ›n da muhtemel nedeni olabilece¤i düﬂünülmektedir (24).
Sindirim sistemi yaﬂlanmadan birkaç ﬂekilde etkilenir. Ancak bu de¤iﬂikliklerin hiçbiri yaﬂl›n›n sindirim
fonksiyonlar›n› etkilemez. Özefagus kaslar› daha az kas›lmas›na ra¤men lokmalar›n iletilmesinde sorun yaﬂanmaz. Mide daha yavaﬂ boﬂal›r ve daha az yiyecek
tutabilir, çünkü mide elastisitesi azalm›ﬂt›r. Ancak çok
az insan bu de¤iﬂiklikleri hissedebilir. Kal›n ba¤›rsaklar, içlerindeki besinleri daha yavaﬂ iletir. Baz› yaﬂl›lar
bunu konstipasyon olarak hissedebilirler (13,24).
Karaci¤er hücre miktar›ndaki azalmaya ba¤l› olarak küçülür, kan ak›m› ve baz› enzimlerin etkinli¤i azal›r. Etkinli¤i azalan bu enzimlerin baz›lar›, baz› ilaç ve
toksik veya toksik olmayan maddelerin iﬂlenmesinden
sorumludur. Dolay›s›yla, özellikle baz› ilaçlar daha
uzun süre etkili olabilir (24).
Yaﬂl›larda, acil müdahale gerektiren gastrointestinal sistem kanama nedenleri üst gastrointestinal sistem için; gastrik ülser, duodenal ülser, gastrit ve özefajit olabilir. Alt gastrointestinal sistem için; divertiküloz,
vasküler ektazi, radyasyon proktitisi, kolorektal kanser
ve kolon polipleri olabilir (3).
Gastrointestinal sistem de¤iﬂiklikleri;
- Diﬂlerde çürüme ve diﬂ kay›plar› görülür.
- Tat ve doku reseptörleri zay›flar.
- Tükürük ve sindirim enzimlerinin sal›n›m› azal›r.
Kaslar›n motor tonüsü ve fonksiyonu azal›r.
- Gastrik asit ve pepsin sekresyonu azal›r.
- Karaci¤erde kan ak›m› azal›r ve pankreas›n yan›t›
yavaﬂlar.
- Kal›n ba¤›rsaklarda peristaltizm yavaﬂlar (13).
Hemﬂireler taraf›ndan yaﬂl› bireyin beslenmesini etkileyebilecek, fizyolojik, psikolojik, sosyoekonomik nedenler, hastal›klar ve ilaç-besin etkileﬂimi tan›lanmal›d›r. Bu konular dikkate al›narak yaﬂl› bireye özgü uygun hemﬂirelik giriﬂimleri planlanarak uygulanmal› ve
giriﬂimlerin etkinli¤i de¤erlendirilmelidir (21). A¤›z ve
diﬂ sorunlar› yaﬂl›lar için önemlidir. Yaﬂl›lara yumuﬂak
g›dalarla beslenmesi, protezlerin ve diﬂlerin her yemekten sonra temizlenmesi, f›rçalanmas› ve diﬂ etlerine
masaj yap›lmas› konusunda bilgi verilmelidir. Yaﬂl›larda s›k karﬂ›laﬂ›lan konstipasyon durumunda, ilaç ve
ilaç d›ﬂ› giriﬂimler planlan›r ve uygulan›r (7,21). Zorun-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler, Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
lu olmad›kça ve doktor önermedikçe ilaç kullan›m› engellenmelidir (7). Hemﬂire yaﬂl› bireyin sa¤l›kl› beslenme davran›ﬂ› kazanmas›n› sa¤lama, sigara içiyorsa b›rakt›rma, çay ve kahve al›m›n› azaltma konusunda e¤itimci rolünü kullanmal›d›r (21).
Üriner Sistem
Üriner sistem de¤iﬂiklikleri sonucu yaﬂl›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar; üriner sistem infeksiyonlar›, akut ve kronik böbrek yetmezli¤i, inkontinans,
aktif mesane retansiyonu ve prostat kanseridir (7,1315,18).
Yaﬂl›larda önemli problemlerden biri de idrar inkontinans›d›r. Çeﬂitli çal›ﬂmalarda toplumda geriatrik idrar inkontinans› prevalans› %8-34 aras›nda de¤iﬂmektedir. Bak›mevleri ve hastanelerdeki yaﬂl›larda ise idrar inkontinans› prevalans› %50’lere ulaﬂmaktad›r
(31).
Yaﬂlanmayla beraber;
• Genital sistemde atrofi, mukozalarda kuruluk olur.
• Üreme sistemi fonksiyonlar› geriler ve seksüel aktivite azal›r.
• Böbrek kan ak›m› azal›r.
• Böbreklerin idrar konsantre ve dilüe etme yetene¤i azal›r.
• Nefronlar›n fonksiyonu %60 azal›r.
• Renin-anjiyotensin-aldosteron aktiviteleri azal›r.
• Duyu reseptörleri zay›flar (13).
• Mesane kapasitesinde azalma olur.
• Mesane ve perianal kaslarda gevﬂeme olur.
• Erkeklerde prostat hipertrofisi görülür (2).
Hemﬂireler yaﬂl›larda görülen bu de¤iﬂiklikleri dikkate alarak; yaﬂl› için sak›ncas› yoksa bol su içmesini
sa¤layarak ilaçlar›n at›l›m›n› h›zland›r›labilirler. ‹nkontinans› olan yaﬂl›lara perine egzersizleri ö¤retilmeli,
yaﬂl› daha s›k tuvalete gitmesi konusunda uyar›lmal› ve
bu konuda aile ile iﬂ birli¤i yap›lmal›d›r. Üriner kateterler de yaﬂl›larda infeksiyon nedeni olabilece¤i için
mümkünse kullan›lmamal›, kateter kullananlarda infeksiyon görüldü¤ünde uygun antibiyotiklerle tedavi almas› sa¤lanmal›d›r. ‹drar›n› tutamayan ve diyabet hastas› olan yaﬂl›lar kilo takibi, ald›¤›-ç›kard›¤› ve ödem
yönünden dikkatle izlenmelidir (7).
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Metabolik ve Endokrin Sistem
Metabolik ve endokrin sistem de¤iﬂiklikleri sonucu
yaﬂl›l›k döneminde en s›k görülen hastal›klar, diabetes
mellitus, tiroid fonksiyon bozuklu¤u, menopoz ve andropoz, erektil disfonksiyon ve libido kayb›d›r (7,13,18).
Yaﬂlanmayla birlikte, kan glukozunun düzenlenmesinde insülinin etkinli¤i azal›r. Bu da tip 2 diyabete neden olur. ‹nsülin etkisindeki ve glukoz tolerans›ndaki
azalmada, yaﬂlanma sürecinde etkili ikincil olaylar›n
da etkisi olabilir. Fiziksel aktivitedeki azalma ve ya¤
dokusundaki art›ﬂ, özellikle de abdominal bölgenin ya¤lanmas› insülin direnci geliﬂmesinde rol oynar (7,11).
Yaﬂlanmayla birlikte hormon salg›lanmas›ndaki azalma sonucu kad›nlarda menopoz, erkeklerde andropoz dönemi baﬂlar. Dokular de¤iﬂikli¤e u¤rad›kça, fizik ve mental sa¤l›k de¤iﬂtikçe cinsel kapasitede de¤iﬂiklikler olabilir. Ancak libido her iki cinsiyette de de¤iﬂiklik göstermez.
Yaﬂla birlikte östrojen ve ovaryal fonksiyonlarda azalma,
yaﬂl›larda kiﬂilik de¤iﬂikliklerine neden olmaktad›r (7).
Metabolik ve endokrin sistem de¤iﬂiklikleri;
• Glukoz tolerans› bozulur.
• ‹nsülin direnci artar (7,13).
• Vücut kütlesi azal›r, kaslarda ya¤ oran› artar (13).
Hemﬂirenin hastal›ktan korunma, tedaviye uyumda
ve komplikasyonlar›n önlenmesinde önemli sorumluluklar› vard›r. Diyabet tedavisinde diyet kontrolü çok
önemlidir. Uygun egzersiz, kilo kayb› ve dolaﬂ›m› düzenleyerek komplikasyonlar› önlemeye yard›m eder. Yaﬂl›lar bu dönemde endokrin fonksiyonlar›nda görülen bu
de¤iﬂikliklere ba¤l› olarak da yard›ma ihtiyaç duyarlar.
Bunun için hemﬂireler yaﬂl› ve ailesiyle iﬂ birli¤i kurarak
yaﬂl›ya yard›mc› olabilmektedirler. Yeni hobiler edinmesi ve u¤raﬂ› tedavisi için yaﬂl› özendirilmelidir (7).
Derideki De¤iﬂimler
Yaﬂl› hastalarda nörolojik defisitler, rutin hijyenik
bak›m›n sa¤lanmas›ndaki güçlük ve immün fonksiyonlarda bozulma nedeniyle infeksiyöz hastal›klar›n görülme riski artm›ﬂt›r. Nonmelanoma deri kanserleri yaﬂl›
bireylerde s›k görülmektedir. Bu lezyonlar›n geliﬂiminde güneﬂ hasar›n›n yan› s›ra azalm›ﬂ hücresel immün
yan›t ve genetik faktörler de rol oynamaktad›r (1).
Yaﬂlanmayla birlikte deri de¤iﬂiklikleri;
• Deri alt› ya¤ dokusu azal›r. Subkütan doku ve
elastin lifler azal›r.
7
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
• Melanositlerinden pigment hücrelerinin üretimi
azal›r.
• Derinin esnekli¤i kaybolur.
• Ter ve ya¤ bezlerinin büyüklü¤ü, say›s› ve salg›lar› azal›r.
• K›l folliküllerinde incelme ve pigment kayb› olur.
• Dermis vaskülaritesi azal›r.
• Kapiller kan ak›m› azal›r.
• Deri alt›ndaki damarlar›n frajilitesi artar.
• Kad›nlarda yüzde k›llanma olur.
Sonuç olarak yaﬂlanmayla birlikte en s›k karﬂ›laﬂ›lan deri hastal›klar›, deri tümörleri, yara iyileﬂmesinde
gecikme, infeksiyonlar ve ayak ülserleridir (1,13).
Hemﬂire yaﬂl›larda görülen bu de¤iﬂiklikleri dikkate
alarak; yaﬂl›ya/ailesine vücut bak›m› ve banyo s›ras›nda ve sonras›nda dikkat etmeleri gereken konularda
e¤itim vermelidir. Yaﬂl›larda genellikle ayak derisi kuru, t›rnaklar serttir. Bu nedenle ayak bak›m› önemlidir.
Özellikle diyabetiklerde ve damar hastal›¤› olanlarda
ayak dokular›n›n beslenmesi bozulaca¤› için kolay yaralar oluﬂabilmekte ve zor iyileﬂmektedir. Ayaklar›n
günlük temizli¤inin ve bak›m›n›n önemi konusunda yaﬂl› ve ailesine bilgi verilmelidir (7,30).
Duyusal Fonksiyonlar
Beyin yap›s›nda glukoz kullan›m›nda kay›plar, yaﬂlanmayla duyusal kavray›ﬂta düﬂüﬂlere neden olur. Yak›n nesnelere odaklanma 40’l› yaﬂlarda, ince detaylar›
ay›rt edebilme 70’li yaﬂlarda düﬂmeye baﬂlar. Gözler
daha gri görünür ve katarakt geliﬂir. Yaﬂlanmayla yüksek frekansl› sesleri iﬂitmek güçleﬂir. Tat ve koklama
duyular›ndaki az bir kay›p, iﬂtah› ve beslenmeyi etkiler
(11).
Yaﬂl› bireylerde duyusal de¤iﬂiklikler sonucunda
s›kl›kla; gözlerde kuruma, göz infeksiyonu, iﬂitme güçlü¤ü, dengede bozulma, kaza riski, ba¤›ml›l›k ve iletiﬂim sorununa neden olmaktad›r (2,7).
Duyusal fonksiyonlarda de¤iﬂiklikler;
• Lens elastikiyeti azal›r, kornea refleksi azal›r.
• Görme keskinli¤i ve periferik görme azal›r.
• Gözyaﬂ› salg›s› azal›r.
• Pupillerin ›ﬂ›¤a uyumunda bozulma olur.
• Konjunktivada incelme ve sar›ms› renk olur.
8
• Koklea hücrelerinin say›s› azal›r.
• D›ﬂ kulak yolunda daralma olur (2,13).
Hemﬂirelik bak›m›nda görme ve iﬂitme sorunlar›
olan yaﬂl› bireyin yaﬂam kalitesini yükseltmek hedeflenmelidir. Yaﬂl›lara, göz infeksiyonlar›ndan korunmalar› için hemﬂireler taraf›ndan el y›kama ve gözlerin temiz bir spançla içten d›ﬂa do¤ru temizlenmesi konusunda e¤itim verilmelidir. Evdeki yaﬂl›larda diyabet hastal›¤› olup olmad›¤› araﬂt›r›lmal›, ald›¤› ilaçlar kontrol
edilmeli, geliﬂebilecek katarakt sorununa dikkat edilmeli, çevre güvenli¤i sa¤lanmal›, odalar›n ayd›nl›k olmas› tercih edilerek yeterli ›ﬂ›k ve gözlük kullan›m› sa¤lanmal›d›r (7,11,21).
Yaﬂl› birey ile konuﬂurken ses tonu iyi ayarlanmal›,
yavaﬂ ve kiﬂinin yüzüne bakarak konuﬂulmal› ya da di¤er iletiﬂim yollar› kullan›lmal›d›r. ‹ﬂitme cihaz› kullanan yaﬂl›lara gece aleti ç›karmas› ve kirlenince sabunlu suyla y›kanmas› önerilmelidir (7,11,21).
‹mmün Sistem
‹mmün sistem fonksiyonlar› yaﬂlanmayla genel olarak bask›lan›r. Bu durum infeksiyonlara karﬂ› hassasiyetin artmas›na ve sonuç olarak da morbidite ve mortalite oran›nda art›ﬂa yol açar (10,29). Düzenli fiziksel
aktivite, immün sistem fonksiyonlar›ndaki bask›lanmay› azaltabilmektedir (29).
Ba¤›ﬂ›kl›k ve aﬂ›lama: Özellikle solunum sistemi
hastal›klar›n›n seyrini hafifletebilece¤i için pnömokok
ve influenza aﬂ›lar› önemlidir. S›k yaralanma geçirme
riski olan yaﬂl›larda tetanoz aﬂ›s› da korunmada önemli bir yer tutmaktad›r.
YAﬁLI B‹REYLER‹N BAKIMINDA
HEMﬁ‹REN‹N ROLÜ
Yaﬂl› sa¤l›k hizmetlerinin temelini hastal›klardan
korunma, yeti yitimini önleme veya geciktirme, ba¤›ml› olmadan yaﬂama, tedavi edici hizmetlerin verilmesi
yan›nda yeti yetersizli¤i olan yaﬂl›lara üretken ve kaliteli bir yaﬂam sa¤lama oluﬂturmaktad›r (22).
Dünyada yaﬂl› nüfustaki art›ﬂ sa¤l›k bak›m ekibi
üyelerinin yaﬂlanan toplum gereksinimleri do¤rultusunda yeni stratejiler geliﬂtirmesine, “gerontoloji” ve “geriatri” kavramlar›n›n gündeme gelmesine yol açm›ﬂt›r.
Gerontoloji; yaﬂl›l›¤› psikolojik, sosyal, biyolojik, ekonomik ve tüm yönleriyle inceleyen bir disiplindir. Geriatri
ise yaﬂl›lara yönelik sa¤l›k sorunlar›n›n fizyolojisi, pa-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler, Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
tolojisi, tan›, tedavi ve bak›m›na yönelik etkinlikleri
kapsayan bir disiplindir (2).
Ülkemizde geriatrik t›p yeni geliﬂen bir bilim olmas›
nedeniyle geriatri hemﬂireli¤i kavram› da son y›llarda
daha fazla üzerinde durulan ve gereksinim duyulan bir
hemﬂirelik alan› olmuﬂtur. Ülkemiz nüfusundaki yaﬂlanmaya paralel olarak yaﬂl› nüfusun özelliklerinin, yaﬂlanmayla organizmada meydana gelen de¤iﬂikliklerin,
yaﬂl›larda s›k karﬂ›laﬂ›lan sa¤l›k sorunlar›n›n ve bak›m
gereksinimlerinin hemﬂirelik disiplini taraf›ndan bilinmesi zorunlu hale gelmiﬂtir. Yaﬂl› bireyin hemﬂirelik de¤erlendirmesi karmaﬂ›k ve zorlu bir süreçtir (2).
Hemﬂirelerin sa¤l›¤›n yükseltilmesi ve hastal›klar›n
önlenmesi aç›s›ndan üç düzeyde korunmada etkin rolleri bulundu¤u bilinmektedir (21).
1. Birincil korunma: Hemﬂire; yaﬂl› bireyi hastal›ktan ya da yaralanmalardan korumak için özel önleyici uygulamalarda bulunur.
2. ‹kincil korunma: Erken tan› ve hastal›klar›n,
bozukluklar›n tedavisini içermektedir. Hemﬂireler yaﬂl›
bireyin sorun alanlar›n› belirler, zaman›nda harekete
geçilmesi için giriﬂimlerde bulunur, uygulanan tedavi
ve bak›m› uygular.
2. Üçüncül korunma: Bu düzeydeki korunmada
ise; bireydeki hastal›¤›n olas› komplikasyonlar›n›n önlenmesi, sakatl›¤›n en aza indirgenmesi ve rehabilitasyon giriﬂimleri iﬂlevselli¤inin en üst düzeye ulaﬂt›r›lmas›
amaçlan›r. Üçüncül korunma esas al›nd›¤›nda; yaﬂl› rehabilitasyonunda hemﬂireninin en önemli hedefleri; hastan›n ve ailenin e¤itilmesi, hastan›n öz bak›m becerilerinin geliﬂtirilmesi, hastan›n cesaretlendirilmesi, gerekli
destek programlar›n›n verilmesi, u¤raﬂ ve meﬂguliyet
becerilerinin kazand›r›lmas› ve hastan›n geliﬂiminin sürekli de¤erlendirilmesi olarak s›ralanabilir (21).
Yaﬂl› bireyin hemﬂirelik de¤erlendirmesi karmaﬂ›k
ve zorlu bir süreçtir (2). Geriatri hemﬂiresi yaﬂl› bireyi
de¤erlendirirken fiziksel, sosyal, duygusal, entelektüel
ve manevi boyutlara iliﬂkin tan›lama yapmal›d›r. Hemﬂire tan›lamadan elde etti¤i verileri de¤erlendirerek,
uygun giriﬂimleri planlar, uygular ve bunlar›n sonuçlar›n› de¤erlendirir (21).
Yaﬂl› bireyin öncelikle; tüm sistemlere iliﬂkin de¤erlendirmesi yap›l›r. Kardiyovasküler sistem (kan bas›nc›,
kalp yetmezli¤i bulgular›, gö¤üs a¤r›s› anamnezi), solunum sistemi (dispne, solunum yolu infeksiyonu bulgula-
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
r›), gastrointestinal sistem (ba¤›rsak hastal›klar›, bulant›, kusma), genitoüriner sistem (inkontinans, konstipasyon, idrar yolu infeksiyonu bulgular›), hematolojik
sistem (anemi) ve lökomotor sistem (eklem ve kemik
hastal›klar›, dokunma problemleri) ile ilgili sorun olan
alanlar tan›lan›r (21).
Geriatri hemﬂirelik giriﬂimlerinde yaﬂl› bireyin rehabilitasyon plan›; sorun alanlar›na yönelik amaçlara iliﬂkin olmal› ve bunlara uygun giriﬂimleri kapsamal›d›r
(21).
Hemﬂireler e¤itici rolü ile yaﬂl› birey, aile ve toplumun sa¤l›¤›n› geliﬂtirmek ve korumak, do¤ru sa¤l›k
davran›ﬂlar› kazand›rmak için planl› olarak e¤itim verir
(29,30).
Bak›m verici rolünde hemﬂire, hastal›k sürecine
özel tedavi uygular ve hastan›n sosyal ve emosyonel
iyilik durumunu yeniden kazand›rmak için önlemler
al›r. Durumun birey ve aile üzerindeki fiziksel, psikososyal etkilerini tan›mlar ve iyileﬂtirici giriﬂimlerde bulunur (30).
Sa¤l›k, tedavi ve yaﬂam biçimindeki de¤iﬂiklikler
hakk›nda yaﬂl›ya ve ailesine bilgi sa¤lar. Hasta ve ailesinin deneyimlerinden anlam ç›karmalar›, ö¤renmeleri
ve ba¤›ms›zl›k kazanmalar› için ne ö¤retilece¤ini tan›mlar ve bunlar› ö¤retir (30).
Yaﬂl› hastaya sa¤l›k bak›m› ile ilgili kavramlar› ve
gerçekleri aç›klar. Ö¤renmeyi destekler ve davran›ﬂ de¤iﬂikli¤ini de¤erlendirir (29,30).
Yaﬂl›n›n yaﬂam kalitesinin yükseltilmesinde, günlük
yaﬂam›n› geçirdi¤i konut ve çevresiyle ilgili önlemler
büyük önem taﬂ›r. Yaﬂl›larda kazalara neden olabilecek
faktörler göz önüne al›narak; yatak odas›, banyo, mutfak gibi yaﬂam alanlar›nda yaﬂl›lar›n kullan›m› ile ilgili
koruyucu önlemler al›nmal›, düﬂme ve çarpmalardan
korunmal›d›r. Yaﬂl› ve yak›nlar› oluﬂabilecek kazalar
konusunda bilgilendirilmelidir (2,29,30).
Savunuculuk rolü ile hemﬂire, yaﬂl›y› bilgilendirme,
karar vermesine yard›m etme, gerekti¤inde sözcülük
yapma, tan› ve tedavilerin yan etki ve komplikasyonlar›ndan koruma gibi görevleri yerine getirir. Hemﬂirelerin savunucu rolü kapsam›nda; bak›m verdi¤i birey ya
da grup için fiziksel ve psikososyal olarak güvenli bir
çevre sa¤lama, bak›ma iliﬂkin karar verme süreçlerinde
etik ilkeleri göz önünde bulundurma, hastan›n yasal
haklar›n› koruma ve gerekti¤inde hakk›n› aramas›na
9
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Systemic Disturbances, Diseases and Role of Nursing in the Elderly
yard›m etme gibi görev ve sorumluluklar› vard›r
(29,30).
KAYNAKLAR
1.
Altay A. Yaﬂl›larda Evde Verilen Hemﬂirelik Hizmetlerinin De¤erlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü Program› Halk Sa¤l›¤› Hemﬂireli¤i Doktara Tezi. Ankara
2005 Eriﬂim Tarihi: 21/10/2011.
2.
Arulat T. Aile Hekimlerinin Birinci Basamakta Yaﬂl› Hasta De¤erlendirmesindeki Sorunlar. Akademik Geriatri Kongresi Antalya 2009. Kongre Kitab›, 2009: 17-22.
3.
Aslan FE, Karadakovan A. Yaﬂl›l›k ve Bak›m. Dahili ve Cerrahi
Hastal›klarda Bak›m. Nobel Yay›nevi, 2010: 113-36.
4.
Be¤er T. Yaﬂlanma ve Yaﬂl›l›k. Geriatrik Hasta ve Sorunlar›
Sempozyumu ‹stanbul, 1998: 9-13.
5.
Be¤er T. Geriatrik Yaﬂ Grubunda Fizyolojik De¤iﬂiklikler. 5. Ulusal ‹ç Hastal›klar› Kongresi. 2003.
Sa¤l›kl› yaﬂlanma yaklaﬂ›m›, her yaﬂtan insan›n
sa¤l›kl›, güvenli ve sosyal aç›dan aktif olabilece¤i bir
hayat tarz›n› öngörmektedir. Yaﬂlanma ile birlikte sistemsel de¤iﬂiklikler ve beraberinde hastal›klar ortaya
ç›kmaktad›r. Ortaya ç›kan sorunlar ancak sa¤l›kl› yaﬂam tarz›n›n teﬂvik edilmesi ve “sa¤l›kl› yaﬂlanma”
kavram›n›n uygulamaya geçirilmesiyle mümkün olacakt›r.
6.
Belgin A, Sevi¤ Ü, Karataﬂ N. Gerontoloji Hemﬂireli¤i E¤itim
Program›. I. Uluslararas› VIII. Ulusal Hemﬂirelik Kongresi Antalya. Kongre Kitab›, 2000: 42-3.
7.
B›y›k A, Özgür G, Özsoy S, Erefe ‹, Emeç A, Ergül ﬁ ve ark. Huzurevinde Yaﬂayan Yaﬂl›lar›n Fiziksel Sa¤l›k Sorunlar› ve Hastal›klar›na Yönelik ‹lac› Kullanma Davran›ﬂlar›. Türk Geriatri Dergisi 2002; 5: 68-74.
8.
Bölükbaﬂ› S. Kemik ve Yaﬂlanma. Türkiye Klinikleri J Med Sci
2008; 28(Suppl): S130-S133.
Yaﬂl› bireylerin gereksinimleri de¤erlendirilerek öncelikler belirlenmeli ve yaﬂl› nüfusun sa¤l›¤›n› geliﬂtirmeye yönelik etkili müdahaleler yap›lmal›, izlenmeli ve
etkileri de¤erlendirilmelidir.
9.
Çakmak B, Ayd›n F, Aktaﬂ ‹, Akgün K, Eryavuz M. Geriatrik hastalarda kas-iskelet sistemi hastal›klar›. Türk Geriatri Dergisi
2004; 7: 221-4.
Yaﬂl›larla çal›ﬂan hemﬂirelere; yaﬂl›l›k süreci, sistemsel, fizyolojik, psikolojik ve sosyal deste¤in önemi
gibi konularda e¤itim verilmelidir. Gerontoloji hemﬂireli¤inde uzmanlaﬂma desteklenmelidir.
11. Çivi S, Tanr›kulu Z. Yaﬂl›larda ba¤›ml›l›k ve fiziksel yetersizlik
düzeyleri ile kronik hastal›klar prevelans›n› saptamaya yönelik
epidemiyolojik çal›ﬂma. Türk Geriatri Dergisi 2000; 3: 85-90.
Geriatri/gerontoloji hemﬂiresi; sa¤l›k-hastal›k durumunda ve ölüm süreci boyunca hasta haklar›n› ve yasal
haklar›n› korumak için etik ilkeler do¤rultusunda, profesyonel bak›m standartlar›yla çal›ﬂ›r (32).
SONUÇ ve ÖNER‹LER
Yaﬂl› nüfusun artmas›yla yaﬂl›lara yönelik sa¤l›k
hizmetlerine de talep giderek artmaktad›r. Hemﬂirelikte uzmanlaﬂma yolunda büyük ad›mlar at›lmaktad›r ve
“geriatri hemﬂireli¤i” günümüzde uzmanlaﬂ›lmas› gereken bir özel dal olarak karﬂ›m›za ç›kmaktad›r.
Gerontoloji hemﬂireli¤inde yaﬂl›l›k ve yaﬂl› sa¤l›¤›
konular›n›n mezuniyet öncesi e¤itimde müfredat program›nda ve mezuniyet sonras› hizmet içi e¤itimler, sertifika ve kurs programlar›nda a¤›rl›¤›n›n art›r›lmas› gerekmektedir.
Yaﬂl› sa¤l›¤› hemﬂireli¤i dersinde bak›m verenlerin
yaﬂad›¤› güçlüklerle bak›m yükleri konular›na yer verilmelidir.
Geriatri hastanelerinin aç›lmas›, yaﬂl› hasta bak›m›na yönelik yeterli fiziki koﬂullar›n ve teknik donan›m›n
sa¤lanmas› önemlidir.
10. Çetinel B. Yaﬂl›da ‹drar ‹nkontinans›. Geriatrik Hasta ve Sorunlar› Sempozyumu ‹stanbul 1998: 83-93.
12. Çurgunlu A. Yaﬂl›da Üriner Sistem ‹nfeksiyonuna Pratik Yaklaﬂ›m. Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 112-5.
13. Do¤an A, Dönmez KB, Nakipo¤lu G, Özgirgin N. Geriatrik inmeli hastal›klar ve komplikasyonlar. Türk Geriatri Dergisi 2009;
12: 118-23.
14. Duranay M. Hipertansif Yaﬂl› ‹zlemi ve Tedavisinde Özellikler.
Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 23-30.
15. Fad›lo¤lu Ç, Tokem Y. Geriatrik rehabilitasyonda hemﬂirenin rolü. Türk Geriatri Dergisi 2004; 7: 241-6.
16. Gebam: Geriatrik Bilimler Araﬂt›rma ve Uygulama Merkezi. Hacettepe Üniversitesi. Yaﬂl›l›kta Kaliteli Yaﬂam; Syf: 6. www.gebam.hacettepe.edu.tr Eriﬂim Tarihi: 20/11/211
17. Güner A, Atak N. KOAH olan hastalarda sa¤l›k e¤itiminin yaﬂam kalitesi üzerindeki etkisinin de¤erlendirilmesi. Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Mecmuas› 2001; 54: 321-32.
18. Güner P, Güler Ç. Yaﬂl›lar›n ev güvenli¤i ve denetim listesi. Türk
Geriatri Dergisi 2002; 5: 150-4.
19. Karataﬂ ‹. Yaﬂl›larda S›k Görülen Kas ‹skelet Sistemi Sorunlar›.
http://tahad.org/sunumlar, Eriﬂim Tarihi: 25/04/2010.
10
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
Tiftik S, Kay›ﬂ A, ‹nan›r ‹.
Yaﬂl› Bireylerde Sistemsel De¤iﬂiklikler, Hastal›klar ve Hemﬂirenin Rolü
20. Kayacan S. Olgularla Acilde Yaﬂl› Hasta De¤erlendirilmesi. Akademik Geriatri Kongre Kitab› 2009: 143-4.
27. Öztürk Y. Yaﬂl›l›k Dönemi Sa¤l›k Sorunlar›, www.tip.erciyes.edu.tr. Eriﬂim Tarihi:25/04/2010.
21. K›l›nç I, Ünal ‹, Ceylan C, Özdemir F. Geriatrik Hastalarda Deri
bulgular›. Türk Geriatri Dergisi 2002; 5: 103-6.
28. Sabuncu N, Akça AF. Yaﬂl›larda Fiziksel Travmadan Koruyucu
Uygulamalar. Klinik Beceriler, Sa¤l›¤›n De¤erlendirilmesi, Hasta Bak›m› ve Takibi. Nobel T›p Kitabevi, 2010: 609-10.
22. Kutsal YG. Yaﬂlanan Dünya, Yaﬂlanan Toplum, Yaﬂlanan ‹nsan.
http://thb.hacettepe.edu.tr, 2003, say› 3-4. Eriﬂim tarihi:
25/04/2010
29. Samanc›o¤lu S, Karadakovan A. Yaﬂl› sa¤l›¤›n›n korunmas› ve
geliﬂtirilmesi. F›rat Sa¤l›k Hizmetleri Dergisi 2010; 5: 1-17.
23. Kutsal YG. Yaﬂlanan Dünya. Türkiye Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi. Eriﬂim Tarihi: 25/04/2010
30. Soyuer F, Soyuer A. Yaﬂl›l›k ve fiziksel aktivite. ‹nönü Üniversitesi T›p Fakültesi Dergisi 2008; 15: 219-24.
24. Nalbant S. Yaﬂl›larda Fizyolojik De¤iﬂiklikler. Nobel Medicus
Online Dergisi. www.nobelmedicus.com. Eriﬂim Tarihi:
25/04/2010.
31. TÜ‹K: Türkiye ‹statistik Kurumu. Nüfus ‹statistikleri. www.tuik.gov.tr Eriﬂim tarihi: 20/11/2011.
25. Nalbant S, Top C, Topallar F, Berdan E, Aslan E. Yo¤un bak›m
hasta iliﬂkisi. Türk Geriatri Dergisi 2001; 4: 135-40.
32. Y›lmaz MB, Korkmaz ﬁ. Yaﬂl›larda kardiyovasküler hastal›klar.
Türkiye Klinikleri J Cardiology 2002; 15: 406-15.
26. Öngen Z. Yaﬂl›larda Konjestif Kalp Yetmezli¤i. Geriatrik Hasta
ve Sorunlar› Sempozyumu. ‹stanbul 1998: 21-9.
Akad Geriatri 2012; 4: 1-11
11

01-11 seyhan tiftik

Related documents

Products

Support

01-11 seyhan tiftik

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib