GAP Bölgesinde Endüstriyel Atıksu Yönetimi

GAP Bölgesinde
Endüstriyel Atıksu
Yönetimi
Doç.Dr. Göksel N. Demirer
ODTÜ, Çevre Mühendisliği Bölümü
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO
12-15 Aralık 2004, Batman
1
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
SUNUŞ PLANI
► Giriş
► GAP Bölgesindeki Endüstriyel Tesisler ve Olası Su Kirliliği Sorunları
► GAP Bölgesinde Gelişmesi Beklenen Endüstriler ve Olası Atıksu
Yükleri
► Örnek Çalışma: Adana Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) Atık
Sularının Ön Arıtım Gereksinimi
► Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü “Atıksuların
Kanalizasyon Şebekesine Deşarj Yönetmeliği”ne göre endüstriyel
atıksuların kanalizasyon şebekesine deşarj koşulları
2
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Sunuşta Kullanılacak Bazı Tanımlar
•
Atıksu: Evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar sonucu
kirlenmiş veya özellikleri değişmiş suları ifade eder.
•
Evsel Atıksu : Konutlardan veya yerleşim bölgelerinden
kaynaklanan ve insanların yaşam süreçlerindeki su kullanımları
nedeni ile oluşan atıksulardır.
•
Endüstriyel Atıksu: Evsel atıksu dışında kalan, endüstrilerin,
imalathanelerin, ticari işletmelerin, sanayi sitelerinin her türlü
üretim, işlem ve prosesinden kaynaklanan atıksulardır.
3
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
• Arıtma: Suların kullanım sonucu yitirdikleri fiziksel, kimyasal
ve bakteriyolojik özelliklerinin bir kısmını veya tamamını tekrar
kazandırabilmek ve / veya boşaltıldıkları alıcı ortamın doğal,
fiziksel, bakteriyolojik ve ekolojik özelliklerini değiştirmeyecek
hâle getirilebilmeleri için uygulanacak her türlü fiziksel,
kimyasal ve biyolojik işlem ve prosesleri ifade eder.
• Arıtma Tesisi: Atıksuların alıcı ortama boşaltılmasından veya
herhangi bir taşıma aracı ile alıcı ortama taşınmasından önce
arıtılmaları amacıyla, ilgili belediyenin kuracağı veya atıksu
kaynaklarından kurulmasını isteyeceği her türlü tesislerdir.
•
Ön Arıtma Tesisi: Atıksuların kanalizasyon şebekesine
boşaltılmasından veya bir taşıma aracı ile herhangi bir atıksu
arıtma tesisine taşınmasından önce kirlilik yükü ve derişim için
belirlenen sınır değerlere göre arıtılmaları amacı ile belediye
4
tarafından kurulması istenecek her türlü arıtma tesisleridir.
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
► Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nden
kaynaklanan ve sularını Basra Körfezi’ne boşaltan Fırat ve Dicle nehirleri
havzalarındaki geniş ovalardan ve Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis,
Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerinden oluşmaktadır.
► GAP dokuz ili kapsayan bir alanda 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile Türkiye
toplam su potansiyelinin % 28’ini kontrol altına alırken, 1.7 milyon hektar arazinin
sulaması ve 7476 megavatın üzerinde bir kurulu kapasite ile yılda 27 milyar
kilovatsaatlik elektrik enerjisi üretecektir.
5
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
► Önce toprak ve su kaynaklarının geliştirilmesini amaçlayan bir mühendislik projesi
olarak başlayan, daha sonra çok sektörlü, entegre, bölgesel bir yatırım programı
olarak ele alınan GAP günümüzde insan odaklı sürdürülebilir bir kalkınma projesi
olarak yürütülmektedir.
► Proje Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin adil kalkınma özleminin bir yansıması
olmakla kalmayıp aynı zamanda GAP Bölgesi’nin kalkınma potansiyelini ortaya
çıkarmak, ekonomik büyüme ve toplumsal istikrar gibi ulusal hedeflere de katkıda
bulunmak amacını taşımaktadır.
► Bu hedeflerle yola çıkılmış olmasından dolayı GAP, sadece bir elektrik üretimi ve
sulama projesi olarak değil; sosyal projeler, sağlık, altyapı, turizm, eğitim, çevre,
kültür, sanayi, ulaşım ve tarımsal modernizasyonu da eşgüdümlü projelerle yürüten bir
sosyo-ekonomik dönüşüm projesidir.
Kaynak: http://www.gap.gov.tr/
► Bölge ve ülke için hayati öneme sahip bu projenin gelişmesine paralel olarak,
ekolojik dengenin bozulması; su, toprak ve hava ortamlarının kirlenmesi ve bu
sorunların yaratacağı olası insan sağlığı sorunları, ekonomik kayıplar, vb. önlenmelidir.
6
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
GAP Bölgesindeki Endüstriyel Tesisler ve Olası Su Kirliliği Sorunları
Ferrokrom Fabrikası:
Fabrika Keban baraj gölüne 1 km mesafede 1977 yılında kurulmuş ve yüksek karbonlu
ferrokrom üretmektedir. Göle yakın bir alanda yılda yaklaşık 225000 ton cüruf
atmaktadır. Yapılan bir çalışmada cüruf içerisindeki ağır metal konsantrasyonları şöyle
bulunmuştur: Krom: 31250 mg/kg curuf, Bakır: 1500 mg/kg curuf, Çinko: 625 mg/kg
curuf.
Bu cürufun içerdiği ağır metallerin yağmur suları ile toprağa sızması ve yer altı sularına
karışması olasıdır.
Keban Simli Kurşun İşletmesi:
Bu tesis yörede çıkarılan simli kurşun cevherini zenginleştirmek amacıyla 1952 yılında
kurulmuştur. Keban barajının 2-3 km aşağısında ve nehir kıyısında bulunmaktadır.
Flotasyon atığı 1983 yılına kadar Fırat nehrinin hemen yanına yığılmıştır. Bu tarihten
itibaren zenginleştirme işlemine son verilmiştir. Yapılan çalışmalarla nehrin kenarındaki
atıktan örnekler alınarak, çevreye yayılabilecek metal miktarları belirlenmiştir.
Bu atıkların su ile temasında önemli ölçüde çinko, bakır, mangan, kadmiyum, nikel ve
kurşun kirliliğine neden olabileceği anlaşılmaktadır.
7
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Ergani Bakır Fabrikası:
Blister bakır üretimi için 1939da kurulan bu fabrikada işletim süresince yılda 30-35 bin
ton cüruf ve 6650 m3 flotasyon atığı (yaklaşık %10 katı faz) ortaya çıkmıştır. Bu
atıklar maden çayının hemen yanına yığılmıştır. Bu çay Dicle nehrine karışmaktadır.
Yapılan bazı çalışmalarda çay suyunun sulamada kullanılamayacak kadar kirli olduğu
ortaya çıkmıştır. Cüruftaki ağır metal konsantrasyonları da oldukça yüksek değerlerde
bulunmuştur.
Kaynak: Tümen F., Boybay F., Solmaz B., Cici M., Bildik M., 1991. “Elazığ Ferrokrom Fabrikası ve Keban Simli Kurşun İşletmesi
Katı Atıklarının Kirlilik Potansiyeli”, Doğa, T. Journal of Eng. And Env. Sciences, 15, 4, 467-485.
Diğerleri:
• Hazar gölünün hemen yanındaki gübre fabrikası
• Keban baraj gölü yakınındaki Ağın Deri Fabrikası
• Keban baraj gölü yakınındaki Elazığ Şeker Fabrikası
• Bakır, kurşun-çinko, krom fosfat yatakları ve ilgili madencilik faliyetleri
Kaynak: Boybay M., Gerger R. ve Arslan M., 1996. “GAP ve Endüstriyel Kirlenme”, İTÜ 5. Endüstriyel Kirlenme Kontrolu
Sempozyumu, İstanbul.
→ Tüm bu kaynaklardan ortaya çıkan atıkların neden olacağı diğer
olumsuzluklara ek olarak, yüzey sularına karışıp taşınarak, içme, kullanma
suları, kanalizasyon şebekeleri, vb.de de önemli sorunlara yol açabileceği bir
gerçektir.
8
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ (O.S.B.)
GAP Bölgesi’nde, Gaziantep il’inde 760 hektarlık (Gaziantep I 260
hektar ve Gaziantep II 500 hektar) 2 adet, Mardin’de 300 hektarlık 1
adet, Şanlıurfa’da 286 hektarlık 1 adet olmak üzere toplam 4 Organize
Sanayi Bölgesi (O.S.B.) tamamlanarak sanayicinin hizmetine
sunulmuştur.
O.S.B.
Toplam Parsel
Üretime Geçen
Tesis Sayısı
Yaratılan İş İmkanı
Gaziantep I
200
136
13600
Gaziantep II
290
107
10700
Mardin
152
49
4900
Şanlıurfa
272
79
7900
Özetle, GAP Bölgesi’nde tamamlanan O.S.B.’lerin Türkiye toplamı
içindeki payı büyüklük olarak % 13’tür. Eylül 1999 itibariyle biten
O.S.B.’lerde 398 fabrika üretime geçmiş ve 40 000 kişiye iş imkanı
sağlamıştır
9
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİ (K.S.S.)
GAP Bölgesi’nde 1965 yılından 1999 yılı sonuna kadar 5514 işyeri
ihtiva eden 18 adet Küçük Sanayi Sitesi (K.S.S.) tamamlanarak
hizmete sunulmuştur.
Tamamlanan K.S.S.’den 6’sı Diyarbakır, 6’sı Gaziantep, 3’ü Şanlıurfa,
1’i Batman, 1’i Siirt ve 1’i Mardin illerinde yer almaktadır.
GAP Bölgesi K.S.S.’lerinin Türkiye toplamı içindeki payı % 8’dir. Halen
bu işyerlerinde yaklaşık 33000 kişi çalışmaktadır.
10
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
DEVLET YATIRIM PROGRAMINDA YER ALAN O.S.B. VE K.S.S. PROJELERİ
a. O.S.B. Projeleri
1999 yılı Yatırım Programı’nda 11 Adet O.S.B. (Arıtma hariç) projesi yer almaktadır.
Bunlar Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep III, Gaziantep IV, Nizip, Siirt, Şanlıurfa II,
Batman, Şırnak, Cizre ve Kilis O.S.B.’leridir. Gaziantep II, Mardin ve Şanlıurfa I
O.S.B.’leri arıtma işleri de Program’da yer almıştır.
Program’da olan işler tamamlandığında fabrika sayısı 1658’e çıkacak ve 126 000
kişiye iş imkanı sağlanacaktır.
b. K.S.S. Projeleri
1999 yılı Yatırım Programında 19 adet (altyapılar hariç) proje yer almıştır. 19 adet
projede 4537 işyeri bulunmaktadır. Bunlar Adıyaman Merkez, Besni, Gölbaşı,
Diyarbakır Oto, Nurdağı, Nizip, Gaziantep Ayakkabıcılar, Gaziantep 25 Aralık,
Kızıltepe, Nusaybin, Mardin Merkez II, Midyat, Siirt, Şanlıurfa Merkez II, Birecik,
Şırnak Örnek, Silopi, Cizre, Kilis Merkez Yeni, Kilis Pekmez - Helva K.S.S.’leridir.
Programda olan işler tamamlandığında K.S.S. adedi 36’ya, işyeri sayısı 9 951’e
çıkacaktır. K.S.S.’lerin Türkiye toplamı içindeki payı % 9’a yükselecek ve istihdam
60,000’e ulaşacaktır.
11
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
◊ Bölgede ortaya çıkacak olan endüstriyel atıksulara ilişkin herhangi bir öngörü
yapabilmek için bu endüstrilerinin tür, proses ve kapasitelerinin bilinmesi gereklidir.
◊ Bu sanayi bölgelerinde hangi endüstri kollarının bulunduğuna yönelik detaylı
verilere ulaşılamamış olunmakla birlikte, gelişmesi beklenen endüstriler şöyle
özetlenebilir:
GAP BÖLGESİ VE İLLERİNDE GELİŞMESİ BEKLENEN SANAYİLER
Buğdaya dayalı sanayi (un, makarna, irmik)
Pamuğa dayalı sanayi (çırçır, pamuk ipliği, dokuma, konfeksiyon)
Yemeklik yağ sanayi (Ham yemeklik ve rafine yağ, hayvan yemi)
Hayvancılığa dayalı sanayi (kösele, deri, et ve süt işleme)
İnşaat malzemesi sanayi (beton, tuğla, kiremit, boru, vb.)
Turizm
Diğerleri (Matbaa ve yayın, ambalaj malzemesi, paketleme, madencilik)
Kaynak: Boybay M., Gerger R. ve Arslan M., 1996. “GAP ve Endüstriyel Kirlenme”, İTÜ 5. Endüstriyel
Kirlenme Kontrolu Sempozyumu, İstanbul.
◊ Bu endüstrilerden kaynaklanan atıksuların karakterlerine yönelik bir değerlendirme
mümkün olduğunca ülkemizde elde edilen veriler kullanılarak derlenmiş ve aşağıda12
verilmektedir.
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
BUĞDAYA DAYALI SANAYİ-1
Un fabrikası atıksularının kirlilik yükleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri
Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5)
100 - 550 mg/l
Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ)
160 -776 mg/l
Toplam Askıda Katı Madde (TAKM)
148 - 632 mg/l
pH
7,2 – 7,6
Diğer : Buğday kabukları, sap ve kepeği
* İzmir civarındaki çeşitli un fabrikalarının atıksu bileşemi (Dokuz Eylül Üniv.-DEÜ- 1987)
13
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
BUĞDAYA DAYALI SANAYİ-2
Makarna üretimi sırasında oluşan kirleticiler ve değerleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri
Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5)
270 -2200 mg/l
Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ)
960 - 2920 mg/l
Toplam Askıda Katı Madde (TAKM)
460 - 980 mg/l
Toplam Azot (N)
9 - 86 mg/l
Toplam Fosfor (P)
1- 20 mg/l
pH
7,0 – 7,2
Diğer : Buğday kabukları, sap ve kepeği
* İzmir civarındaki bir makarna fabrikasının atıksu bileşenleri (Tübitak, 1984)
14
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
PAMUĞA DAYALI SANAYİ
Pamuklu tekstil sanayi atıksularının kirlilik yükleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri
Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5)
200 - 800 mg/l
Toplam alkalinite
300 -900 mg/l
Toplam Katı Madde (TKM)
Krom
pH
1000 - 1600 mg/l
< 3 mg/l
8 – 12
Özellikleri: yüksek pH ve sıcaklıkta olması; toksik madde, sülfür, deterjan ve sabun, yağ
ve gres ve yüksek organik madde içermesi.
*Apre işlemi kompozit atıksularının ortalama bileşenleri (Cooper 1978; Nemerow 1978)
15
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
YEMEKLİK YAĞ SANAYİ
Zeytinyağı üretimi sırasında oluşan kirleticiler ve değerleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri
Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5)
33000 - 100000 mg/l
Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ)
40000 -130000 mg/l
Askıda Katı Madde (AKM)
Toplam Azot (N)
Toplam Fosfor (P)
2300 - 7650 mg/l
105 - 142 mg/l
7- 9 mg/l
Yağ
5000 – 14500 mg/l
pH
4,5 - 6
%0,5-1 organik asit; % 0,5-2,4 polifenol; %1-1,5 polialkol içermektedir.
* Aydın ve Gemlik yörelerinde elde edilen karasu verileri de içermekte (DEÜ, 1984)
16
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-1
Süt ürünleri üretimi sırasında oluşan atıksuların kirlilik yükleri*
Başlıca kirleticiler
Tereyağı üretimi
sırasında çıkan
kirleticilerin değerleri
Peynir üretimi
sırasında çıkan
kirleticilerin değerleri
64000
32000 mg/l
0,95 – 1,7
13,3
Toplam Katı Madde (TKM)
77500
72000 mg/l
Yağ
5000
4000 mg/l
pH
7-8
5,5 – 6,5
BOİ5
BOİ5 yükü (gr/kg)
Toplam azot
< 160 mg/l
Fosfor
< 60 mg/l
* Şengül, 1987; Nemerow, 1978.
17
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-2
Mezbahalarda oluşan birim kirlilik yükleri*
Başlıca kirleticiler
(kg / 500 kg canlı ağırlık)
Küçükbaş
hayvan
Büyükbaş
hayvan
Ortalama
BOİ5
4,53
9,4
6,97
AKM
5,0
6,7
5,85
Azot
0,49
1,00
0,75
Yağ ve gres
0,25
0,31
0,28
*Nemerow, 1978.
18
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-3
Et kesim ve paketleme tesisi atıksularının kirlilik yükleri*
Başlıca
kirleticiler
Kirletici değer aralığı
(mg/l)
Maksimum
değerler (mg/l)
Maksimum değerlerin
gözlendiği bölümler
BOİ5
180-4600
13200-23000
Kan tankı, bağırsak
yıkayıcı
AKM
220-3690
8360-15120
Kan tankı, bağırsak
yıkayıcı
Organik N
33-136
643-5400
Kan tankı, haşlama fıçısı,
bağırsak yıkayıcı
pH
6,0-7,4
9,0
Kan tankı, haşlama fıçısı
Et kesim ve paketleme tesisindeki işlemler: kesme, kan ayırımı, haşlama, et kesimi, iç
yıkama, dış yıkama, yan ürünler.
* Nemerow, 1978.
19
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
HAYVANCILIĞA DAYALI SANAYİ-4
Deri işleme tesisi atıksularının kirlilik yükleri*
Başlıca
kirleticiler
Ortalama değerler (mg/l)
(çalkalama suyu dahil)
Sığır postu işlemesinde çeşitli
aşamalarda oluşan kirletici değerleri
(mg/l) (konsantre atıksu)
BOİ5
900
6500 – 15500
TKM
6000 - 8000
30000 - 93000
NaCl
3000
18000 - 47000
Krom
30 – 70
-
Sülfit
120
-
pH
9-10
3-4 (pikle işlemi)
Atıksu özellikleri, deri işleme bölümü ve tabaklama malzemesine göre çok değişken
olabilmektedir.
* Nemerow, 1978.
20
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
ŞEKER ENDÜSTRİSİ
Şeker pancarı fabrikası atıksularının kirlilik yükleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri (mg/l)
Flume suyu
Proses atıksuyu
BOİ5
200
445 - 1600
KOİ
175
1500
NH3-N
3
15
Alkalinite
-
250
TKM
-
3800 - 6500
100
1500
-
7,9
Sukroz
pH
* Nemerow 1978
21
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
İNŞAAT MALZEMESİNE DAYALI SANAYİ
Çimento sanayinde oluşan atıksuların kirlilik yükleri*
Başlıca
kirleticiler
Leaching işlemi olan tesislerdeki
kirletici değerleri (yük / ton yük)
Leaching işlemi olmayan
tesislerdeki kirletici değerleri
(yük / ton yük)
Minimum
Maksimum
Minimum
Maksimum
0
4081
0
6660
49,9
11854
0
7146
Alkalinite
0
8641
0
3509
Potasyum
163
10251
0
1099
Sülfat
558
14233
0
1471
pH
6,0
12,0
6,0
12,3
TAKM
TÇKM**
** TÇKM: Toplam Çözünmüş Katı Madde
* Nemerow 1978
22
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
DİĞER SANAYİLERE ÖRNEKLER-1
Kömür sanayi: iki farklı madenin drenaj atıksu özellikleri ve kirlilik
yükleri*
Başlıca kirleticiler
Kirletici değerleri (mg/l)
Maden A
Maden B
Serbest asit
124
4
Toplam asit
466
13
SiO2
14
9,6
Al
17
1,9
Fe
22
0,2
Mn
10
4,6
SO4
746
172
Ca
95
34
pH
3,7
6,2
* Nemerow 1978
23
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
DİĞER SANAYİLERE ÖRNEKLER-2
Petrol rafinerisi atıklarının özellikleri ve kirlilik yükleri*
Başlıca
kirleticiler
Değer aralığı
(mg/l)
Maksimum
değer (mg/l)
Maksimum değerlerin gözlendiği
kaynaklar
BOİ5
77-153
5660-14400
Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama
KOİ
72-3031
22000-86775
Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama
AKM
30-140
940
Slop yağı işlenmesi
Amonyak
2-4,1
225
Jet vakum pompası
Alkalinite
60-740
15313
Su ile yıkama
Yağ
32-713
4900
Slop yağı işlenmesi, su ile yıkama
Fenol, sülfür
1,3-4,1
-
-
pH
6,9-9,79
10-10,2
Slop yağı işlenmesi
Başlıca atık kaynakları: Slop yağı işlenmesi, bar kondernser, jet vakum pompası, tuz alma
işlemi, su ile yıkama (arıtma). (KM: katı madde)
24
* Şengül, 1987
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Adana Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) Atık Sularının Ön
Arıtma Gereksinimi:
AOSB Türkiye’nin en önemli OSBlerinden birisidir. Toplam üç bölgeye ayrılmış ve
toplam 1100 hektar olarak planlanmıştır. Kullanım suyunu Ceyhan nehrinden alarak
arıtan AOSB, atıksuyunu da arıtarak yine Ceyhan nehrine vermektedir.
1994 yılı itibarıyla AOSBde 104 adet tamamlanmış sanayi kuruluşu mevcuttu. Bu
kuruluşların sektörlere göre dağılımı aşağıda verilmektedir:
Tekstil: 30
Yağ: 2
Döküm: 2
Gıda-Ambalaj: 12
İnşaat-Elektrik Makine: 29
Mobilya-Ağaç: 13
Kimya: 6
İlaç: 2
Plastik: 7
Suni Elyaf: 1
25
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Bu kuruluşarda yürütülen anketler ve deneysel çalışmalar aracılığıyla,
AOSBde oluşması öngörülen atıksu debileri ve kirlilik yüklerine ilişkin
değerler aşağıda verilmektedir:
1. Bölge
295 Hektar
1., 2., 3. Bölge
880 Hektar
SEKTÖR
Ort. Atıksu Debisi
(m3/gün)
BOI5
(kg/gün)
KOI
(kg/gün)
Ort. Atıksu
Debisi (m3/gün)
Tekstil-Deri
Yağ-Gıda-Ambalaj
Kimya
Orman Ürünleri
Diğer
Ticari Alan
14873
13258
104
152
738
1500
3602
9859
17
33
134
900
10289
21778
30
54
225
1286
31025
15820
162
176
9270
4400
1. Bölge Toplamı
30650
14600
33700
1., 2., 3. Bölge Toplamı
61000
26
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Türkiye’de özellikle metropol belediye su ve atıksu idarelerinde (İSKİ, ASKİ,
İZSU, vb.) geçerli olan ve uygulanan “tüm atıksuların evsel atıksu seviyesine
indirildikten sonra kanalizasyona ve ortak arıtıma verilmesi” ilkesinin
uygulanmasına ait çeşitli sorunlar şöyle sıralanabilir:
► Organik yüklerden başkaca kirletici içermeyen ve doğrudan ortak arıtma
tesisine deşarj yapabilecek işletmelerde (bira, gıda, vb.) çok yüksek ön arıtma
yatırımları gerekebilmektedir.
► Atıksuların evsel atıksu düzeyine indirmesi sırasında bazı parametreler
istenilenden daha fazla arıtılabilmekte, bu da arıtma için gereken bazı besiyer
maddelerin (N ve P) çok düşük düzeylere inmesini ve kimi zaman ortama
yeniden ilavesini gerektirebilmektedir.
► Atıksuların çok sayıda ön arıtma tesisinde arıtılması, toplam arıtma
maliyetini çok arttırmaktadır.
► Arıtma tesisi sayısının fazlalığı, bunların işletilmesini ve denetimini
zorlaştırmakta ve çeşitli aksamalara yol açmaktadır.
27
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Bu nedenle AOSB Atıksu Yönetim Planı hazırlanırken, bu genel yaklaşım
terkedilmiş “alınabilecek suların maksimumunun ortak arıtmaya alınması”
ilkesiyle hareket edilmiştir.
AOSBde Atıksu Arıtma Prensipleri
1. Önarıtmalar dahil tüm arıtma sistemlerinin denetimi AOSBnin
sorumluluğundadır.
2. Bir endüstriyel atıksuyun kanalizasyon şebekesine bağlanabilmesi için:
- Kanalizasyon şebekesinin yapısına ve çalışmasına zarar verip, engel
olmaması,
- Çalışan personel ve civar halkı için sağlık sorunu yaratmaması,
- Ortak arıtma tesisinin çalışması ve verimini olumsuz etkilememesi,
- Ortak arıtma tesisinde giderilemeyerek, alıcı ortamda olumsuz etkiler
yaratabilecek kirleticiler içermemesi gerekmektedir.
28
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
3. Tüm endüstriler atıksu deşarjlarını ve ön arıtmaları ve ilgili tüm önlemleri
AOSBnin önerdiği gibi gerçekleştirmekle yükümlüdür.
4. Tüm endüstriler atık su arıtma bazında “önemli” ve “önemsiz” olarak
ikiye ayrılmışlardır. “Önemli” kaynaklar herhangi bir parametre cinsinden
ifade edilen toplam kirlilik yükünün %10nundan fazla veya proses
açısından metal ve toksik parametreler içeren atıksuya sahip endüstrilerdir.
5. “Önemsiz” atıksu kaynakları tesise bir etki yapmayacağından, bu
kaynakların denetimi kanala verilmesi yasak olan maddelerin kontrolü
dışında, yapılmayacaktır.
6. Ortak arıtma tesisi tüm endüstrilerin sağladıkları bilgiye dayanılarak
tasarlanmıştır. Her tesise ayrılmış arıtma kotası nedeniyle, “önemli” atıksu
kaynakları aşağıdaki tabloda belirlenmiş olan yüklerin üzerinde kirlilik
deşarj edemezler.
29
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Parametreler
Günlük Yük
Kimyasal Oksijen İhtiyacı
Askıda Katı Madde
Yağ ve Gres
Katran ve Petrol Kökenli
Yağlar
Toplam Sülfür (S)
Fenol
Klorür (Cl-)
pH
Sıcaklık
8000 kg/gün
1000 kg/gün
200 mg/L ya da 400 kg/gün
100 kg/gün
Yüzey Aktif Maddeler
Biyolojik olarak parçalanması TSE
standardlarına uygun olmayan maddelerin
boşaltımı prensip olarak yasaktır.
4 kg/gün
40 kg/gün
20000 kg/gün
6-10
40 ○C
30
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
7. Tüm “önemli” atıksu kaynakları ayrıca aşağıdaki tabloda
verilen deşarj limitlerini aşmamak durumundadır.
Metal ve Toksik Parametreler
2 saatlik kompozit numune bazında (mg/L)
Kurşun
Kadmiyum
Bakı
Çinko
Arsenik
Serbest Klor
Toplam Siyanür
Toplam Civa
Toplam Nikel
Toplam Kalay
Toplam Gümüş
Toplam Krom
3
2
2
10
3
5
10
0,2
5
5
5
5
8. Kanalizasyon şebekesinden yararlanan ve Madde 2’de
tanımlanan “önemli” kirletici kaynaklardan atıksu karakteri
yukarıda belirtilen değerleri geçenler ön arıtma tesisi
yapmakla yükümlüdürler.
31
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
9. Yukarıda bahsi geçen ve kanalizasyona verilemeyecek
atıklar dışında, “önemli” kirletici tanımı dışında kalan kaynak
sahiplerinden yukarıda verilen deşarj limit şartları
aranmayacaktır.
10. Bölge içerisinde bulunan kirletici kaynaklar, atıksularına
karışan yağ, hafif sıvılar, benzin, benzol, fuel oil, vb. petrol
atıkları ve ayrıca yemek fabrikaları, küçük yağ işletmeleri gibi
yerler atıksularındaki yağ ve yüzer maddeleri tutmak amacıyla
bir yağ tutucu bulundurmak, işletmek, bakımını yapmak ve
gerektiğinde yenilenmesini sağlamak zorundadır.
* Bölge içerisindeki tüm kirletici kaynak sahipleri Atıksu Katılım
Payı ödemekle yükümlüdür. Bu pay o işletmenin KOİ cinsinden
kirlilik yükü ile debisinin göz önünde bulundurulması ile
hesaplanır.
32
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
SONUÇLAR
 AOSBde kurulan atıksu yönetim modeli ile daha
ekonomik bir önarıtım ve ucuz bir işletme sistemi
planlanmıştır.
 Fabrikalarda kurulacak ön arıtmalar minimize edilmiş ve
böylece işletmenin olası en az noktada ve en rasyonel
olarak yapılması sağlanmıştır.
Kaynak: Kerestecioğlu M, Ocakçıoğlu B. Ve Orhon D., 1994. “Organize Sanayi
Bölgelerinde Ön Arıtma Gereksinimi-Adana Organize Sanayi Bölgesindeki
Yakşalım”, İTÜ 4. Endüstriyel Kirlenme Sempozyumu, İstanbul.
33
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Ankara Su ve Kanalizasyon İdaresi (ASKİ)
Genel Müdürlüğü “Atıksuların Kanalizasyon
Şebekesine Deşarj Yönetmeliği”ne göre
Endüstriyel Atıksuların Kanalizasyon
Şebekesine Deşarj Koşulları
Kanalizasyon şebekesi bulunan yerlerde:
→ Her atıksu kaynağının kanalizasyon şebekesine
bağlanması zorunludur. Yönetmelikte belirlenen
standartları sağlamayan atıksular kesinlikle kanalizasyon
şebekesine boşaltılamaz.
→ Endüstriyel atıksu hacminin ve kirletici özelliklerinin
kaynakta azaltılmasına yönelik her türlü önlem teşvik
edilir.
34
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
ASKİ Kuruluş Yasası Hükümlerine Göre:
• Şehrin yararlandığı su kaynaklarının korunması ve
sorumluluk alanındaki diğer su kaynaklarının (göl,
akarsular ve yeraltı suları) kullanılmış sular ve endüstri
atıkları ile kirletilmemesi için mevcut ve yeni kurulacak
tüm endüstri kuruluşlarının gerekebilecek arıtma
tesislerini kurmalarını öngörür ve zorunlu kılar.
• Soğutma işlemi atıksuları, ASKİ’nin yazılı onayı olmadan
kanalizasyon şebekesine verilemez.
• Endüstriyel atıksular kirli olmayan sularla seyreltilmek
sureti ile kanalizasyon şebekesine verilemez.
35
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Kanalizasyon şebekesine veya alıcı ortama
verilmeyecek atıklar
• Benzin, nafta, gazyağı, motorin, fuel-oil, madeni yağlar, diğer
solventler ve tek başına veya maddeler ile etkileşim halinde
yangına, patlamalara sebep olabilecek veya herhangi bir şekilde
insanlar, yapılar ve arıtma tesisleri için tehlike yaratabilecek diğer
sıvı, katı ve gaz halindeki her türlü madde
• Gaz fazına geçebilen, duman oluşturan, koku çıkartan, zehirli
etkiler nedeni ile sağlık açısından sakınca yaratan, bu nedenle
kanallara girişi, bakım ve onarımı engelleyen her türlü madde.
36
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
•
Endüstrilerden veya ticari işletmelerden kaynaklanan,
öğütülmüş durumda da olsa atıksu altyapı tesislerinde
çökelme ve tıkanmalara neden olabilecek maddeler:
özellikle süprüntü, moloz, hayvan dışkısı, kum, mutfak
artığı, kül, selülozlu maddeler, katran, saman, talaş, metal
ve tahta parçaları, cam, plastik, tüy, kıl, lif, curuf, paçavra,
mezbaha artığı, hayvan ölüsü, işkembe içi, üzüm posası,
çeşitli gıda maddeleri ve meyvelerin posası, mayalı
artıklar, çamurlar, deri artıkları ve benzeri maddeler.
•
Kanal yapısını bozucu ve aşındırıcı özellikte olan korozif
maddeler, alkaliler, asitler, pH değeri 6,5’dan düşük ,
10’dan yüksek olan atıklar.
• 5° C ile 40° C arasında çöken, katılaşan, viskoz hale
geçen, kanal iç yüzeylerinde katı veya viskoz tabakalar
oluşturabilecek her türlü madde.
37
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
•
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Radyoaktif özelliğe sahip maddeler.
• Dünya Sağlık Teşkilatı ve diğer uluslar arası geçerli
kriterler ile ulusal mevzuat ve standartlara göre tehlikeli ve
zararlı atık sınıfına giren tüm atıklar.
•
Ön arıtma, arıtma, depolama tankları ve septik tank
çamurları.
•
Kanal şebekesi olmayan bölgelerdeki Su Kirliliği
Yönetmeliğinin gerektirdiği düzeyde arıtılmamış evsel ve
endüstriyel atıksular.
38
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Ön arıtma gereği ve koşulları:
• Gerek atıksu debisi, gerekse kalitesi açısından kesiklik veya aşırı
salınımlar gösteren işletmeler ile arıtılması zorunlu (tehlikeli ve toksik
karakterde ) atıksu deşarj eden kuruluşlardan,
• Atıksularının özellikleri nedeniyle kanalizasyon sitemine doğrudan
deşarjı uygun görülmeyen endüstriyel atıksu oluşturan kuruluşlardan
özel bir arıtma tesisi kurmaları ve işletmeleri istenir.
39
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Kanalizasyon şebekesine deşarj edilecek
atıksularda sağlanması gereken sınır değerler:
PARAMETRE
ATIKSU ÖRNEĞİNDE İZİN
VERİLEBİLİR MAKSİMUM DEĞER
Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı (BOİ5)
500 mg/l
Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ)
1000 mg/l
Askıda Katı Madde (AKM)
400 mg/l
Toplam Azot (N)
60 mg/l
Toplam Fosfor (P)
20 mg/l
Yağ-gres
200 mg/l
Sülfat (SO4-2)*
1000 mg/l
Serbest klor
5 mg/l
40
Doç. Dr. Göksel N. Demirer
Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi
Endüstriyel Atıksu İzleme ve Kontrolü Eğitim Semineri
GAP İdaresi, KfW-MUWIT-MMO; 12-15 Aralık 2004, Batman
Kanalizasyon şebekesine deşarj edilecek
atıksularda sağlanması gereken sınır değerler:
PARAMETRE
ATIKSU ÖRNEĞİNDE İZİN VERİLEBİLİR
MAKSİMUM DEĞER*
Arsenik (As) ve Antimon (Sb),
3 mg/l
Kurşun (Pb), Bor (B)
3 mg/l
Kalay (Sn), Toplam-Krom (Cr),
5 mg/l
Gümüş (Ag), Çinko (Zn), Nikel (Ni)
5 mg/l
Florür (F-)
50 mg/l
Kadmiyum (Cd), Bakır (Cu)
2 mg/l
Toplam Siyanür (CN), Fenoller
10 mg/l
Civa (Hg)
0.2 mg/l
Toplam Sülfür (S-)
Sıcaklık
pH
* Herbir parametre için
2 mg/l
40 C
6,5-10
41