Çevresel Kalite Standartları Direktifi

T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı
ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ
BELİRLENMESİ
Su Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Kalitesi Yönetimi Dairesi Başkanlığı
9 Kasım 2016
Antalya
İçerik
• Yasal Çerçeve
• Çevresel Kalite Standardı Kavramı
• Çevresel Kalite Standartlarının Belirlendiği Maddeler
• Çevresel Kalite Standartları Belirleme Metodolojisi
• AB’de Yürütülen Çalışmalar
• Ülkemizdeki Çalışmalar
• Sonuç ve Değerlendirme
• Öneriler
Yasal Çerçeve
AB Mevzuatı
• Su Çerçeve Direktifi (SÇD, 2000/60/EC)
• Çevresel Kalite Standartları Direktifi (2008/105/EC)
• Su Politikası Alanında 2000/60/EC ve 2008/105/EC sayılı
Direktiflerini Öncelikli Maddeler Açısından Değiştiren
Direktif (2013/39/EU)
Yasal Çerçeve
SÇD:
2015 yılı sonuna kadar tüm sularda iyi su durumuna
ulaşılması hedefi
İyi kimyasal
durum
İyi su durumu:
İyi ekolojik
durum
Çevresel kalite standartları (ÇKS) yerüstü sularının ekolojik ve
kimyasal durumunun belirlenmesinde bir araç olarak dikkate
alınmaktadır.
ÇKS Kavramı
ÇKS ???
 İnsan sağlığı ve çevreyi korumak için belli bir kirletici veya
kirletici gruplarının su, sediman veya biyotada aşmaması gereken
konsantrasyonları
Alıcı ortamlarda sağlanması gereken kalite durumu
 Çevresel kalite hedefi
 Deşarj standardı değil
 Öncelikli maddeler ve belirli kirleticiler için belirlenir
ÇKS’lerin Belirlendiği Maddeler
İyi kimyasal durum
İyi ekolojik durum
Öncelikli Maddeler (45 Madde)
Belirli Kirleticiler
 Sucul çevre için önemli risk teşkil
eden maddeler
 Su kaynaklarına, kalitesini olumsuz
yönde etkileyebilecek miktarda
deşarj edilen maddeler
 AB Direktifleri ile belirlenir
(2013/39/EU Direktifi).
 AB ölçeğinde ele alınır.
 Revizyon: 6 yılda bir
 Ulusal ölçekte ya da nehir havzası
ölçeğinde risk teşkil eden maddeler
 Üye ülkeler tarafından belirlenir.
 Revizyon: 6 yılda bir
24 Öncelikli
Madde
21 Öncelikli
Tehlikeli
Madde
Belirli Kirletici Grupları
(SÇD EK VIII)
ÇKS Belirleme Metodolojisi
Kaynak:
SÇD için Ortak Uygulama
Stratejisi kapsamında 2011
yılında hazırlanan
“Çevresel Kalite
Standartlarının
Belirlenmesine İlişkin Teknik
Rehber Doküman”
27 No’lu Rehber
Doküman
ÇKS Belirleme Metodolojisi: Temel
Basamaklar
 5 aşamalı bir süreç
Risk altındaki alıcı ve ortamların
belirlenmesi
Verilerin toplanması ve veri
kalitesinin değerlendirilmesi
İyi kimyasal
durum
ÇKS’nin hesaplanması
İyi ekolojik
(ekstrapolasyon)
durum
ÇKS’nin önerilmesi
ÇKS’nin uygulanması
Temel Kurallar
 Su, sediman ve biyota için ayrı ÇKS’ler belirlenir.
ÇKS
sediman
Dip canlılarını
kirleticilerin
etkilerinden
korumak
ÇKS
biyota
- İnsanları, kimyasallarla
kontamine olmuş besinlerin
etkilerinden korumak
- Besin zincirinde üstte yer
alan canlıları ikincil
zehirlenmeden korumak
 Temel set olarak da bilinen 3 trofik seviyeden (küçük kabuklu,
alg, balık) toksisite verileri esas alınarak, tatlı ve tuzlu sular için
ayrı ÇKS’ler belirlenir.
Temel Kurallar
 Biyota ÇKS’leri geri-hesap yöntemi ile ilgili su ÇKS’lerine
dönüştürülmelidir.
Sediman kalite standartları, su kolonu ve biyota kalite
standartlarından bağımsız olarak ele alınır.
 Biyota ve sediman için uzun vadeli etkiler söz konusu, bu
matrisler için sadece yıllık ortalama-ÇKS (YO-ÇKS) hesaplanır.
Metaller için nihai su kolonu ÇKS’leri belirlenirken arkaplan
konsantrasyonu dikkate alınmalıdır.
AP < ÇKS  Nihai ÇKS = ÇKS
AP ≥ ÇKS  Nihai ÇKS = ÇKS + AP
Temel Kurallar
 Su kolonunda yıllık ortalama ve maksimum (YO-ÇKS ve MAKÇKS) olmak üzere 2 tür ÇKS belirlenir.
YO-ÇKS
Kirleticilerin
uzun vadeli
etkilerinden
korunmak için
Kronik toksisite
verileri kullanılır
(NOEC, EC10)
NOEC
EC10
LC50
EC50
MAK-ÇKS
Kirleticilerin kısa
vadeli
etkilerinden
korunmak için
Akut toksisite
verileri kullanılır
(LC50, EC50)
: Herhangi Bir Etki Gözlenmeyen Konsantrasyon
: %10’luk İnhibisyona Neden Olan Etkin Konsantrasyon
: Medyan Öldürücü Konsantrasyon
: Medyan Etkin Konsantrasyon
Temel Kurallar
 MAK-ÇKS’nin hesaplanabilmesi için temel sette yer alan her bir
trofik seviyeden en az 1 akut toksisite verisinin bulunması
gerekmektedir.
Bir kimyasal için belirlenen MAK-ÇKS değeri, YO-ÇKS’den düşük
olamaz.
 Hesaplanan MAK-ÇKS değerinin YO-ÇKS’den düşük olduğu
durumlarda kısa dönemli toksisite için YO-ÇKS değeri kullanılır.
Durum
Tavsiye Edilen Değer
MAK-ÇKS ≤ YO-ÇKS
MAK-ÇKS = YO-ÇKS
MAK-ÇKS > YO-ÇKS
MAK-ÇKS
ÇKS Hesaplama Yöntemleri
Hesaplama sırasında kullanılan yöntem, veri sayısı
ve türüne bağlı olarak değişiklik göstermektedir.
Hesaplama Yöntemi
Deterministik Yöntem
Probabilistik Yöntem
ÇKS Hesaplama Yöntemleri
Deterministik Yöntem
 Ekotoksikolojik veri sayısının kısıtlı olması durumunda kullanılır (< 10).
 Veri setindeki en düşük toksisite verisi belirlenir.
 Bu veriye 1-10000 arasında bir değerlendirme faktörü (DF) uygulanır.
 Tatlı/tuzlu su verisi, veri sayısı ve türü (akut, kronik), veri elde edilirken test
edilen taksonomik grup DF’yi etkiler.
 Rehber Dokümandaki 4 farklı DF tablosu esas alınır.
Tatlı Su DF
Tuzlu Su DF
YO-ÇKS
Tablo 3.2
Tablo 3.3
MAK-ÇKS
Tablo 3.4
Tablo 3.5
YO-ÇKS= En düşük NOEC/DF veya EC10/DF
MAK-ÇKS= En düşük LC50/DF veya EC50/DF
ÇKS Hesaplama Yöntemleri
Probabilistik Yöntem
 Tercihen 15, en az 10 toksisite verisi olması halinde
 İstatistiki bir yöntem, daha güvenilir ÇKS değerleri
 Türlerin hassasiyet dağılımı (SSD) modelini esas alır.
 SSD: türlerin belirli bir stres etkenine karşı göstermiş olduğu duyarlılığın
farklılığını ifade eden bir model, çok sayıda tür için toksisite değerlerinin
kümülatif olasılık dağılımını gösterir.
 ETX 2.0 yazılımı kullanılır.
ÇKS Hesaplama Yöntemleri
Probabilistik Yöntem
 ETX 2.0 yazılımı: Microsoft Windows uygulaması
 Hollanda tarafından 2003 yılında ulusal ve uluslararası ÇKS’lerin
belirlenmesi maksadıyla yürütülen proje kapsamında geliştirilmiştir.
 Yazılım, veri setinin log-normal dağılımını hesaplayarak ilgili kimyasal için
tehlike eşik konsantrasyonu (HC5) türetir.
 HC5 değerinin DF’ye bölünmesi ile ÇKS hesaplanır.
DF aşağıdaki durumlar için farklılık gösterir:
ÇKS hesaplaması yapılan su ortamı: tatlı su/tuzlu su
Hesaplanan ÇKS türü: YO-ÇKS, MAK-ÇKS
Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi
 Literatürden bulunan toksisite verileri sınıflandırılır.
Step 1: Su tipi
• Tatlı su
• Tuzlu su
Step 2: Veri tipi
• Akut (EC50/LC50)
• Kronik (NOEC/EC10)
Step 3: Trofik seviye
•
•
•
•
Alg
Küçük kabuklu (Daphnia magna)
Balık
Diğerleri
* Aynı türe ait birden fazla toksisite verisi varsa, bu verilerin geometrik ortalaması alınır.
Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi
 Tatlı ve tuzlu su verilerinin birleştirilebilirliği değerlendirilir.
a.
Veri setlerinin ayrı ayrı logaritmaları alınır.
b. Varyansları eşit mi ?
c.
i.
F-test analizi sonucu: olasılık (p) > 0,05  veri setlerinin
varyansları eşit, eşit varyans durumu için t-test uygula.
ii.
F-test analizi sonucu: olasılık (p) < 0,05  veri setlerinin
varyansları eşit değil, eşit olmayan varyans durumu için t-test
uygula.
Ortalamaları eşit mi ?
i.
T-test analizi sonucu: olasılık (p) > 0,05  veri setlerinin
ortalamaları eşit, veriler birleştirilebilir !
ii.
T-test analizi sonucu: olasılık (p) < 0,05  veri setlerinin
ortalamaları farklı, veriler birleştirilemez !
Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi
 Veri sayısına göre hesaplama yöntemine karar verilir.
a.
Veri sayısı < 10  ÇKS hesabı için deterministik metot kullanılır.
b. Veri sayısı ≥ 10  ÇKS hesabı için deterministik veya probabilistik
metot kullanılabilir. Ancak, probabilistik metodun kullanılması tercih
sebebidir.
MAK-ÇKS
YO-ÇKS
Sedimanda ÇKS’lerin Belirlenmesi
Koc:
Organik
karbon
adsorpsiyon katsayısı
Kow: Oktanol su ayrılım
katsayısı
2 Yöntem
Sediman Toksisite
Verisi
-Deterministik
-Probabilistik
Ayrışma Dengesi
Metodu
Biyotada ÇKS’lerin Belirlenmesi
BCF ≥ 100
Log Kow ≥ 3
BMF > 1
ÇKSbiyota
Log Koc ≥ 3
BCF: Biyokonsantrasyon
faktörü
BMF: Biyomagnifikasyon
faktörü
 Beslenme ya da ağız yolu ile kimyasala maruziyete ilişkin kuş ve memelilere ait toksisite
verileri kullanılır.
 Veri sayısı oldukça kısıtlı olduğundan, sıklıkla deterministik yöntem kullanılır.
 Biyota ÇKS değerleri, su ÇKS’lerine dönüştürülür, en düşük olanı nihai ÇKS’dir.
 BCF>2000 ise, biyota standardından türetilmiş su ÇKS’si büyük belirsizlikler içerir.
AB’de Yürütülen Çalışmalar
• Belirli kirleticiler çoğunlukla havza bazında belirlenmiş, ÇKS’ler ise ülke
genelinde ortaya konulmuştur.
• Ülke genelinde aynı belirli kirleticileri uygulayanlar da var (Avusturya, Çek
Cumhuriyeti, Finlandiya, Fransa, İrlanda, Letonya, Litvanya, Lüksemburg ve
Polonya).
• Su
kolonunda
ÇKS
belirlenen belirli kirletici
Farklı Matrislerde ÇKS Belirleyen AB
sayısı: 4-162
Ülkeleri
18%
29%
83%
Su
Sediman
Biyota
• Sediman ÇKS’leri yalnızca 8
üye
ülke
tarafından
geliştirilmiştir (3-34 madde
için).
• Biyota ÇKS’leri yalnızca 5
üye
ülke
tarafından
geliştirilmiştir (1-58 madde
için).
AB’de Yürütülen Çalışmalar
İçsular için YO-ÇKS Değerleri (µg/L)
Madde
Avusturya
Belçika
Kıbrıs
Çek
Cumhuriyeti
İrlanda
Litvanya
Birleşik
Krallık
İspanya
Arsenik
24
3
50
11
25
150
50
50
Bakır
1,1-8,8
7
60-80
14
5,3-30
9
1-28
22-120
Çinko
7,8-52
20
92
8-100
120
8-125
200
Linuron
-
0,3-0,7
11001300
-
-
0,7
-
0,5
-
Ksilen
10
4
-
3,2-4
10
10
-
30
Arsenik : 50 kat, Bakır: 120 kat, Çinko: 167 kat, Linuron: 2 kat, Ksilen: 10 kat
Parametre bazında ÇKS değerinde farklılıklar …
AB’de Yürütülen Çalışmalar
Ortak kirleticiler:
Metaller
Arsenik
Krom
Arsenik
Bakır
Pestisitler
Çinko
Krom
Linuron
Diuron
Demeton
Ülkeler çok sayıda maddeyi izliyor, ama AB komisyonuna raporlamıyor !!!
 E-PRTR verileri
• endüstrilerin kirletici emisyonlarına ilişkin miktarsal veriler
• siyanür ve florürler gibi inorganik maddeler; etilbenzen, nonilfenol
etoksilatlar, fenol, toluen ve ksilen gibi organik maddeler suya önemli
miktarda deşarj ediliyor
• ülkelerin yarısından az bir kısmı bu maddeleri belirli kirletici olarak
belirlemiş
ÇKS’leri sağlayamama endişesi…
AB’de Yürütülen Çalışmalar
 2012 yılı verilerine göre, belirli kirleticiler açısından 13 üye
ülkede iyi su durumuna ulaşılamamış:
• Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, Macaristan,
İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Birleşik
Krallık
• Arsenik , bakır, çinko başta olmak üzere metaller ile pestisitler
 Güncel çalışma…
Merrington ve Van Sprang, 2014:
“Çok sıkı ÇKS değerleri, AB genelinde iyi su kalitesi
durumuna ulaşma hedefine katkı sağlamayacak, su kalitesinin
korunması ve iyileştirilmesini garanti etmeyecek ve beraberinde
getireceği maddi boyutun fazla olması sebebiyle ülkelere ekonomik
anlamda gereksiz yere ciddi yükler getirecek”
Ülkemizdeki Çalışmalar
Yasal düzenlemeler
(AB çevre mevzuatının uyumlaştırılması)
Su kaynaklarındaki potansiyel kirleticilerin
belirlenmesine yönelik yürütülen projeler
Mevzuatın revizyonu
(Belirli kirleticiler, öncelikli maddeler ve ÇKS’leri)
Ülkemizdeki Yasal Düzenlemeler
• Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği
(RG: 28483, 30.11.2012)
• Yüzeysel Sular ve Yeraltı Sularının
Yönetmelik
İzlenmesine Dair
(RG: 28910, 11.02.2014)
AB mevzuatının su kalitesi ve sınıflandırma ile alakalı
kısımları büyük ölçüde ulusal mevzuata aktarılmıştır.
Ülkemizde Yürütülen Projeler
İç Sularda Tehlikeli
Maddeler Projesi
(TMKK)
Kıyı ve Geçiş Sularında
Tehlikeli Maddeler Projesi
(KIYITEMA)
(2011-2013)
(2012-2014)
İç sularda noktasal
kaynaklı kirlilik
Kıyı ve geçiş sularında
noktasal kaynaklı
kirlilik
Tarım İlaçları Projesi
(BİKOP)
(2012-2014)
İç sular ile kıyı ve geçiş
sularında yayılı kaynaklı
kirlilik
Ülkemizde Yürütülen Projeler
TMKK-KIYITEMA-BİKOP
 Kentsel, endüstriyel ve tarımsal faaliyetler
neticesinde su kaynaklarına ulaşan noktasal ve
yayılı kaynaklı tehlikeli maddeler belirlendi.
 Noktasal kaynaklı tehlikeli
sektörel envanter oluşturuldu.
 Ürün deseni
hazırlandı.
bazında
 Tesis/alıcı
ortam
gerçekleştirildi.
maddeler
pestisit
izleme
envanteri
çalışmaları
 Aday belirli kirletici listesi oluşturuldu.
 Çevresel kalite standartları belirlendi.
için
Kirleticilerin Seçimi
Genel kimyasal listesinin
oluşturulması
Veri derleme & ön değerlendirme
Nihai değerlendirme
Literatür/mevzuat
araştırmaları,
kapasite raporları/anketler, 1 ton
üzeri kimyasallar listesi, GTHB İl ve
İlçe Müdürlüklerinden elde edilen
envanter verileri
Kimyasallar veri tabanları,
EPA EPISUIT, ECHA, EPA
ECOTOX vs.
Önceliklendirme metotları
(TTD, TED, COMMPS)
Aday Belirli Kirletici Listesi
ÇKS’lerin Belirlenmesi
TMKK
KIYITEMA
BİKOP
147 aday kirletici
138 aday kirletici
430 pestisit
Su: 130 madde
Sediman: 85 madde
Biyota: 22 madde
Su: 346 madde
Sediman: 316 madde
Biyota: 91 madde
Su: 129 madde
Sediman: 82 madde
Biyota: 77 madde
Belirli Kirleticilerin Seçimi
Mevzuatta yer alacak maddelerin belirlenmesinde
izlenen adımlar:
 3 proje çıktıları birlikte incelenerek, su
kaynaklarında yapılan izleme çalışmaları
neticelerinde sıklıkla tespit edilen maddeler
belirlendi.
 Bunların kullanıldığı tüm sektör
proseslerin değerlendirilmesi yapıldı.
ve
 Analiz yöntemleri ve cihazların tespit limiti
değerlerinin değerlendirilmesi yapıldı.
(Tespit limit değerlerinin ÇKS’lerden düşük
olmasına dikkat edildi.)
Belirli Kirleticilerin Seçimi
Mevzuatta yer alacak maddelerin belirlenmesinde
izlenen adımlar:
• Maddelerin kalıcılık, biyobirikim ve toksisite
özelliklerinin değerlendirilmesi yapıldı.
• Hesaplanan ÇKS’lerin uygulanabilirliği
değerlendirildi.
TEKNİK VE İDARİ DEĞERLENDİRME
117 adet noktasal kaynaklı belirli kirletici
133 adet yayılı kaynaklı belirli kirletici
Sonuç ve Değerlendirme
• Ülkemiz birçok AB ülkesine oranla ÇKS belirleme noktasında çok
daha ileri konumda!
• 117 adet noktasal kaynaklı, 133 adet yayılı kaynaklı belirli kirletici
belirlenmiş ve bu kirleticiler için ÇKS değerleri geliştirilmiştir.
• Belirli kirletici listesi; ağır metalleri, halojenli organikleri, endokrin
bozucuları, aromatik hidrokarbonları ve pestisitleri içermektedir.
• Ekotoksikolojik veri kısıtı sebebiyle, büyük oranda deterministik
yöntemle ÇKS hesaplamaları yapılmıştır.
• Öncelikli maddeler, ülkemize özgü belirli kirleticiler ve su
kolonundaki ÇKS değerleri Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği’ne
aktarılmış olup, revize Yönetmelik 10 Ağustos 2016 tarihli Resmi
Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Öneriler
• Bazı tehlikeli maddeler için ÇKS’ler hesaplanamıyor,
ekotoksikolojik çalışmaların desteklenmesi önemli.
• Metaller için havza bazında arkaplan belirleme çalışmaları
yapılmalı.
• Arkaplan belirleme çalışmaları tamamlanana kadar mevcut
standartların uygulanması (geçici çözüm).
• ÇKS tek başına yeterli değil, ÇKS bazlı deşarj standartları
geliştirilmeli.
• Öncelikli tehlikeli maddelere ilişkin planlamalara öncelik
verilmeli.
Teşekkür ederim...
a.koc@ormansu.gov.tr
Orman ve Su İşleri Bakanlığı
Su Yönetimi Genel Müdürlüğü
9 Kasım 2016
Antalya