Çocuk Edebiyatı
advertisement
5. Baskı Editörler: Ömer Yılar / Lokman Turan ÇOCUK EDEBİYATI ISBN 978-9944-919-63-0 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mart 2007, Ankara 5. Baskı: Mart 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Tunç Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net ÖN SÖZ Çocuk ve edebiyatına dair bugüne kadar onlarca kitap yazılmıştır. Şüphesiz sahadaki boşluğu farklı yönleriyle dolduran bu kitaplarda çocuklar için oluşturulan edebiyata önemli katkılar yapılmıştır. Biraz geç kalınmış olmakla birlikte, çocuk edebiyatı Türkiye'de dikkate değer bir çalışma sahası olarak yerini almaya başlamıştır. Bu bağlamda son zamanlarda Eğitim Fakültelerinin çeşitli bölümlerinde “Çocuk Edebiyatı” adıyla bu ders müfredata girmiştir. Okul Öncesi Eğitiminden Türkçe Eğitimine, Sosyal Bilgilerden Sınıf Öğretmenliğine kadar birçok bölümde lisans dersi olarak okutulmaktadır. Hatta Çocuk Edebiyatı bilimsel bir çalışma alanı olarak kimi üniversitelerde anabilim dalı olma hüviyetini kazanmaya başlamıştır. Bütün bunlar, Türkiye'de çocuk edebiyatına verilen önemin artmaya başladığının sevindirici işaretleridir. Bu kitap, Çocuk Edebiyatının bölümlere göre YÖK tarafından tespit edilen içeriklere uygun olarak beş bölüm hâlinde hazırlanmıştır. Alanlarında uzman çeşitli akademisyenler, uzmanlaştığı ve daha önceden ayrıntılı olarak ilgilendiği sahalarda yazılarını alışılmışın dışında kaleme almışlardır. Dolayısıyla aynı bölümün farklı başlıklarını birkaç yazar yazmıştır. Çocuk edebiyatı kitabında çağdaş eğitim yaklaşımları göz önünde bulundurularak, bu konuda ufuk açıcı ve yönlendirici bazı bilimsel eğilimlere de dikkat çekilmiştir. Kitap, çocukların dünyasında yer alan üç kavram üzerine temellendirilmiştir. Bunlar oyun, hayal ve meraktır. Çocuk eğitimi üzerine yapılacak hiçbir çalışmada ihmal edilmemesi gereken bu üç kavramın açılımları konulara yayılmıştır. Kitabın çocuk edebiyatı konusunda küçücük de olsa bir katkı sağlaması, geleceğin eğitimcilerine bir pencere açması, bu kitabın yazarları olan biz eğitimcileri mutlu kılacaktır. Kitabın basımı ve yayımı konusunda bizleri destekleyen Pegem Akademi Yayıncılık yöneticilerine teşekkürü bir borç biliyoruz. Editörler Yrd. Doç. Dr. Ömer YILAR Doç. Dr. Lokman TURAN BÖLÜMLER ve YAZARLARI Bölüm 1. Çocuk-Edebiyat ve ÇocukEdebiyatı Doç. Dr. Abdullah ŞAHiN Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Lokman TURAN Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Halit DURSUNOĞLU Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Dr. Ayşegül CELEPOĞLU Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Bölüm 2. Çocuk Yayınları ve Bu Yayınlarda Bulunması Gereken Temel Unsurlar Yrd. Doç. Dr. Ömer YILAR Atatürk Üniversitesi,Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Dr. Ayşegül CELEPOĞLU Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Bölüm 3. Çocuk Edebiyatının Kaynakları Doç. Dr. Kelime ERDAL Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dr. Ayşegül CELEPOĞLU Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Yasin KILIÇ Atatürk Üniversitesi, Ağrı Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Ali Fuat ARICI Yıldız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Ruhi KARA Erzincan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Bölüm 4. Çocuk Yayınlarında Yer Alan Bazı Olumsuzluklar Doç. Dr. Lokman TURAN Atatürk Üniversitesi, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Bölüm 5. Çocuk Edebiyatı Tarihi Yrd. Doç. Dr. Hıfzı TOZ Kırıkkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi ‹Ç‹NDEK‹LER ÖN SÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii ‹Ç‹NDEK‹LER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v 1. BÖLÜM ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI (ss: 1-36) Çocuk ve Çocukluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Çocu¤un Dil ve Zihin Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Çocu¤un Dünyas›nda Oyun, Hayal ve Merak Unsurlar› . . . . . . . . . . . . . 16 Çocuk ve Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1. Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2. Çocukta Edebî ‹lgi ve ‹htiyaçlar›n Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3. Çocuk Edebiyat› Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4. Niçin Çocuk Edebiyat› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2. BÖLÜM ÇOCUK YAYINLARI VE BU YAYINLARDA BULUNMASI GEREKEN TEMEL UNSURLAR (ss: 37-66) Çocuk Yay›nlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1. Çocuk ve Kitap ‹liflkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2. Çocuk Kitaplar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3. Çocuk Gazete ve Dergileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 4. Sesli ve Görüntülü Yay›nlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Çocuk Yay›nlar›nda Bulunmas› Gereken Temel Unsurlar . . . . . . . . . . . . 53 Çocuk Kitaplar› ‹llüstrasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3. BÖLÜM ÇOCUK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI (ss: 67-200) Oyuna Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1. Tekerleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2. Bilmece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3. Parmak Oyunlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4. Dramatizasyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5. Çocuk Tiyatrosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 ÇOCUK EDEB‹YATI Meraka Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 1. Fen ve Tabiat Olaylar›n› Anlatan Metinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 2. Biyografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 3. An› (Hat›ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4. Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 5. Gezi Yaz›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 6. Mektup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Hayale Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 1. Masal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 2. Fabl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 3. F›kra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 4. Destan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 5. Efsane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 6. Hikâye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 7. Roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 8. Çizgi Roman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 9. fiiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Çocuklar ‹çin Yaz›lan Her Manzumeye fiiir Denir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 I. Çocuk fiiiri Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 II. Çocuk fiiirlerinde Nitelik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 III. Çocuklar ‹çin Yazan fiairlerin fiiir Yazma Metodlar›. . . . . . . . . . . 196 Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 4. BÖLÜM ÇOCUK YAYINLARINDA YER ALAN BAZI OLUMSUZLUKLAR (ss: 201-224) 5. BÖLÜM ÇOCUK EDEB‹YATI TAR‹H‹ (ss: 225-252) Dünyada Çocuk Edebiyat› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Türkiye’de Çocuk Edebiyat›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 TABLOLAR Tablo 1. Fiziksel (Motor) Geliflim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Tablo 2. Sosyal Geliflim (Aile-Arkadafll›klar-Okul). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-11 Tablo 3. Duygusal Geliflim (Heyecanlar-De¤erler-Kiflilik). . . . . . . . . . . . . 12-13 Tablo 4. Zihinsel (Biliflsel) Geliflimi (Düflünce-Dil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14-15 vi I. BÖLÜM ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI Doç. Dr. Abdullah fiAH‹N* Doç. Dr. Lokman TURAN** Doç. Dr. Halit DURSUNO⁄LU*** Dr. Ayflegül CELEPO⁄LU**** * Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi ** Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi, Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi *** Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi, Orta Ö¤retim Sosyal Alanlar Bölümü Türk Dili ve Edebiyat› Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi **** Hacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi S›n›f Ö¤retmenli¤i Anabilim Dal› Ö¤retim Eleman› ÇOCUK VE ÇOCUKLUK Doç. Dr. Abdullah fiAH‹N Çocuk, do¤um ve ergenlik ça¤› aras›ndaki dönemi yaflayan küçük insand›r. 0-15 yafl grubunu içine al›r. Birleflmifl Milletler Genel Kurulunca 20 Kas›m 1989 tarihinde kabul edilen Çocuk Haklar› Sözleflmesi’ne göre “On Sekiz yafl›na kadar her insan çocuk say›l›r.” (Madde 1) 18 yafl›yla birlikte çocukluktan ç›kan birey, art›k yetiflkinler için geçerli olan bütün hukuk kurallar›na tabi olur. Her anne baba kadar, her ö¤retmenin de çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilmesi gereklidir. Çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilmek, e¤iticilere hem kolayl›k sa¤lar hem de mesle¤indeki baflar›s›n› art›r›r. Çocu¤un zihin, dil ve kiflisel geliflimi için bunlar› bilmek flartt›r. Çocuklar›n sa¤l›kl›, sosyal yaflama uyumlu, problem çözme yetene¤ine sahip, yarat›c› bireyler olmalar› için geliflmifl tüm ülkelerde e¤itim sistemleri, bu ilgilere ve ihtiyaçlara göre yap›land›r›lmaktad›r. Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarflisinde en üst düzeyde, yeme-bar›nma vb. hariç, çocu¤un kendini gerçeklefltirme gereksinimi vard›r. Çocu¤un temel ihtiyaçlar› karfl›land›kça güven duygular› geliflir, sonras›nda ise çocuk, sevgi ve sayg› arar. Çocuk, düflük düzeydeki ihtiyaçlar›n› gidermedikçe üst düzey ihtiyaçlar›n› gideremez. ‹htiyaçlar yafl ilerledikçe, farkl›laflt›kça "e¤itim" her alanda daha çok ihtiyaç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Erikson’a göre çocukluk insan› insanl›¤a bafllatan ilk sahnedir. Çocuk güveni ve güvensizli¤i bu devrede ö¤renir. Dünya ya güvenilir bir ortam ya da korkularla dolu bir ortamd›r. Yetiflkinler ve çevre çocu¤un, dünyaya bak›fl›n› belirler. Bu bak›fl, çocuk büyüyüp yetiflkinler içine kar›flt›¤› zaman da fazla de¤iflikli¤e u¤ramadan devam eder. Çocu¤un ilgileri, en yak›n çevresinden en uzak evrene kadar de¤iflkenlik ve çeflitlilik gösterir. Bütün nesneler onu kendine ça¤›r›r ve dokunma duyusuna seslenir (fiimflek, 2002: 18). Her ne kadar çocuklar›n yafllar›na göre ortak geliflim özellikleri belirlense de her çocu¤un farkl› oldu¤u bir gerçektir. Ça¤›m›z›n uzmanlar›, bu gerçekten hareketle kifliye göre ö¤renme modelleri gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar. Geliflim, yaflam›n ilk y›llar›nda çok h›zl›d›r ve 20 yafl›na kadar yavafllayarak devam eder. 20 yafl›ndan sonra da de¤ifliklikler daha az dikkat çeker. 4 ÇOCUK EDEB‹YATI Çocuklar, sosyal bir ortama uyum sa¤layabilecek duruma 3 yafllar›nda ulafl›rlar. Bu yafltan sonra bir kurumda e¤itmenler ve ö¤retmenler gözetiminde, ilkö¤retim dönemine kadar, e¤itim al›rlarsa biliflsel, duyuflsal ve psiko-motor geliflimleri, almayanlara göre daha iyi olacakt›r. Çünkü bu kurumlarda, çocu¤un, tüm ilginin üzerinde oldu¤u aile ortam›ndan uzaklafl›p, ilgiyi ve sevgiyi paylaflt›¤›, bir düzen içinde grup hâlinde hareket etti¤i, sabretmeyi, beklemeyi ö¤rendi¤i ilk ortam sa¤lanm›fl olur. Anne-baba çocu¤un bu e¤itimini evde karfl›layabilirse kuruma gerek kalmayabilir, ancak kurumlardaki kadar sistemli e¤itim verebilmeleri zor olacakt›r. Ayr›ca bu kurumlarda çocuk kendi yafl›tlar›yla beraber oldu¤u için yaflayarak, oyun oynayarak, deneyerek ö¤renme f›rsat›n› elde etmifl olur. E¤itim, çocu¤a kendisinin ne oldu¤unu göstererek, kendini tan›mas›na, bilmesine, yard›m etmektedir. Çocu¤un gelifliminde çevrenin de önemli bir yeri vard›r. Çevre, döllenmeden hemen sonra bafllayan ve insan yavrusu üzerinde her yönden etkisi bulunan tüm etkenleri kapsamaktad›r. Kal›t›m ne olabilece¤imizin s›n›r›n› çizerken; çevre, bu s›n›r içinde ne olabilece¤imizi belirler (Çapl›, 1993: 27). Çocu¤un yaflam›nda önemli rolü olan ilgiler, ö¤renilmifl birer güdüdür. Çocuk bir fleyden yararlanaca¤›n› görünce onunla ilgilenir, bu da ö¤renmeyi güdüler (Yavuzer, 1999: 200). Çocu¤un ilgisi do¤ufltan de¤il, çevre ve baz› deneyimler yoluyla geliflir, yani ö¤renmeye ba¤l›d›r. ‹lgiler bireysel farkl›l›klara, cinsiyete ve yafla göre de¤iflkenlik gösterebilir. Örne¤in motor geliflimi h›zl› veya yaflça daha büyük bir çocuk di¤erlerine göre daha farkl› ilgilere sahip olabilir. Erkek çocuk, kamyon, motosiklet; k›z çocuk, bebek, mutfak eflyas› gibi oyuncaklara ilgi duyar. Çocu¤un oyuncaklar›na, biriktirdiklerine, kulland›klar›na, okuduklar›na bakarak veya onunla konuflarak ilgileri ö¤renilebilir. Çocuklar yetiflkinler gibi kabul görmek, onaylanmak, de¤erli görülmek, ilgilenilmek, konuflmak ve dinlenilmek, takdir ve teflvik edilmek, ödüllendirilmek, sevgi görmek, sayg› duyulmak, güvenmek ve güvenilmek, oyun oynamak ve çocuklu¤unu yaflamak, d›fl dünyay› tan›mak ve tek bafl›na bir fleyler yapmak, çabucak büyümek ister. Çocuk do¤aya, do¤adaki canl›lara, teleskop, kamera, kasetçalar gibi cihazlara ilgi duyabilir. Ayr›ca kitap, resim, müzik-müzik aletleri, koleksiyon, tiyatro, sinema, televizyon, video, bilgisayar, atari ve farkl› oyuncaklar onun ilgi alan› içindedir. Anne-babaya ve ö¤retmenlere düflen, çocu¤un ilgilerini s›n›rland›rmak de¤il, do¤ru ve faydal› bir flekilde yönlendirmektir. ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI 5 ÇOCU⁄UN D‹L VE Z‹H‹N GEL‹fi‹M‹ Dil, insan›n kendisi ve çevresiyle iletiflimini sa¤layan en önemli araçt›r. Dil, insanlar›n birbirlerine bilgi, duygu ve e¤ilimlerini aktarabilmelerinin yan› s›ra, fikirlerini ifade edebilmelerine olanak sa¤lar. Kültür de¤erlerimiz ve bilgilerimizin ço¤u, kuflaktan kufla¤a dil köprüsüyle aktar›l›r. Ayn› zamanda düflünmenin, belle¤in, problem çözmenin ve planlama gibi biliflsel süreçlerin gerçekleflmesini sa¤lar. Dil edinimi do¤umla bafllar ve sürekli geliflir. Bu geliflim iletiflimin daha sa¤l›kl› olmas›n› da beraberinde getirir. Vygotsky’e göre, dil geliflimi, geliflmenin temel motorudur, zira çocuk, dil sayesinde entelektüel ve sosyal yaflama uyum sa¤lar (Vygotsky, 1998). Çocu¤un dili nas›l ö¤rendi¤i hep merak konusu olmufltur. Bu konuda araflt›rma yapan psikologlar dilin ö¤renilmesiyle ilgili üç temel kuram ortaya atm›fllard›r: Davran›flç› kurama göre, bebeklerin ç›kard›klar› sesler, büyükler taraf›ndan pekifltirilirse bebek bu sesleri sürekli kullanmaya ve bu flekilde dili ö¤renmeye bafllar. Sosyal ö¤renme kuram›na göre, bebeklerin sürekli olarak yetiflkinleri taklit etmesi ve bu taklidin yetiflkinler taraf›ndan pekifltirilmesi sonucunda bebek, dili ö¤renmeye bafllar. Psiko-linguistik kurama göre ise, normal olarak do¤an ve geliflen bir çocuk, dünyadaki bütün dilleri ö¤renebilir. Dil ö¤renme, nörolojik bir geliflimdir. Bebek, iste¤ini birtak›m hareket ve anlams›z seslerle anlatmaya çal›fl›r. Bu arada baz› tecrübeler elde eder. Bebe¤in, zarar gördü¤ü bir varl›¤› daha sonra gördü¤ünde a¤lamas›, bir ifade olarak de¤erlendirilir. Çocuk ilk aylar›nda bütün çevresini kendi gövdesinin bir uzant›s› zanneder. Kunda¤›, befli¤i, biberonu, annesinin memesi, annesi, hep kendi parçalar›d›r. Gittikçe d›fl dünya ile kendisi aras›ndaki fark› anlamaya bafllar. Art›k çocuk, çevresindeki eflyalar›, objeleri ay›rt edebilmekte ve onlar› isimlendirmeye bafllamaktad›r. Bu aflamada düflünce henüz somut karakterdedir. Sadece çocu¤un önündeki eflyalar, görebildi¤i, ulaflabildi¤i d›fl dünya onun için “var”d›r. “Masa” yaln›zca önünde gördü¤ü masad›r. Baflka masalar›n var olabilece¤ini, bu masan›n bir alternatifinin bulunabilece¤ini düflünemez. Eflyalar›n her biri kendi bafl›na özelliklere sahip ve “tek”tirler... Soyut düflünce kabiliyetinin geliflmesi ile çocuk, eflyalar›n sadece görebildiklerinden ibaret olmad›¤›n›, önündeki masadan baflka masalar›n da var olabilece¤ini ve bunlar›n bir “grup” oluflturdu¤unu ö¤renir. Art›k eflyan›n ayr›nt›s›ndan s›yr›lma, onlar› aralar›nda grupland›rma ve isimlendirme dönemi bafllam›flt›r. ‹simlendirme, yani eflyay› ve 6 ÇOCUK EDEB‹YATI olaylar› sesli sembollerle ifade edebilme soyut düflüncenin eseridir. (Songar, 1986; s. 66) Yetiflkin biri yaln›zken bile toplumsal düflünür, yedi yafl›n alt›ndaki bir çocuk ise baflkalar›yla birlikteyken bile benmerkezci olarak düflünür ve konuflur. (Vygotsky, 1998: 34) Okul ça¤›nda, çocukta zihinden ifllem yapabilme yetene¤i geliflir. Bu, çocu¤un çevresi ile sürekli iletiflim ve etkileflim durumunda oldu¤unu gösterir. Çocuk, bu dönemde benmerkezci tavr›ndan uzaklafl›r, olay ve durumlar› baflka insanlar›n bak›fl aç›s›yla da görmeye bafllar. Empati yerleflir. Kendini baflkalar›n›n yerine koymay› ö¤renir. Sosyal bir varl›k olmaya yönelir. Toplumun onu benimsemek için koydu¤u kurallar›n fark›na var›r. Okuma yazmay› ö¤renme, dört ifllem yapabilme, toplumsal bir ortamda bulunabilme, ifl bölümü, uyumlu bir birey olma gibi kavramlar toplumun çocu¤a sundu¤u kabul flartlar›d›r. (fiimflek, 2004: 13) Okul ça¤›na gelen çocuklar›n, cümlede verilen baz› kavramlar aras›nda iliflki kuramad›klar› Piaget’nin yapt›¤› bir araflt›rmada ortaya ç›km›flt›r. Piaget, çocuklara “Hasta oldu¤um için yar›n okula gitmeyece¤im.” cümlesinde geçen “için” sözcü¤ünün anlam›n› sormufl ve bir k›sm› “Bu, onun hasta oldu¤u anlam›na gelir.” derken, di¤erleri “Bu, onun yar›n okula gitmeyece¤i anlam›na gelir.” demifltir. Slobin, (1973) biliflsel aç›dan belli bir geliflme gösteren çocu¤un derdini anlatmak için yeni yollar arad›¤›n› ve yeni anlat›m yollar› edindi¤ini söyler. Çocuk bunu yaparken de baz› prensipler, kurallar keflfeder. Bu kurallar da ona dili ö¤renmede yard›mc› olur. Bu kurallardan en önce edinilenlerden biri, cümlede kelime s›ras›na dikkat edilmesi kural›d›r. (Gülçin, 1991: 10.) Chomsky dili derin ve yüzeysel olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r. Derin yap›, cümlenin soyut anlam›yla yüzeysel yap› ise, cümlenin gramatik özellikleriyle ilgilidir. Çocuk, önce soyut olarak seslerin anlamlar›n› kavrar, daha sonra onlar› gramatik yap›ya dönüfltürür ve konuflmaya bafllar. Çocuk 4-9. aylar› kapsayan dönemde dünya dillerindeki tüm sesleri ç›karabilmektedir. Tüm dünya çocuklar› temelde ayn› gramer özelliklerini kullanarak konuflmaya bafllarlar. E. Clark’a göre çocuk kelimeler aras›nda benzerlikler kurmaya çabalar, daha sonra aralar›ndaki farklar› ö¤renir. Çünkü farkl›l›¤› bulmak daha ayr›nt›l› incelemeyi gerektirir. Yani nesneler aras›ndaki farkl›l›klar› tespit ettikten sonra s›fatlar› kullanmaya bafllar. Dilin kazan›lmas› do¤rudan çocu¤un biliflsel geliflimine dayan›r. Çocu¤un alg›s›n›n bir s›ras› vard›r ve bu s›ra dil s›ras›n› etkiler. Dil geliflimi, zekâ yani zihin geliflimiyle do¤ru orant›l›d›r. Zihin faaliyetleri geliflmeden dilin geliflmesi ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI 7 imkâns›zd›r. Somut ifllemler döneminden soyut ifllemler dönemine geçebilmek, kavramlar› iliflkilendirebilmek, düflünceyi ortaya koyabilmek, ancak zihinsel geliflimin yeterli olufluyla mümkündür. Çocuk soyut kavramlara sahip oldukça zekâs› da geliflir. Çocu¤un kulland›¤› dili inceleyerek onun zekâ geliflimi hakk›nda bilgi sahibi olabiliriz. Konuflma, dolay›s›yla dili kullanma eylemi, düflüncenin geliflmesini de h›zland›r›r. Özellikle anne babalar ve di¤er aile bireyleri çocukla konuflmay› ihmal etmemelidir. Ancak bu konuflma çocukça telaffuzlarla de¤il, bir yetiflkinin diksiyonuyla olmal›d›r. Çocuklar›n yar›m, eksik ve yanl›fl telaffuzlar› e¤lence unsuru olarak kullan›lmamal›, böylece onlar›n bu yanl›fllar› tekrarlamalar› teflvik edilmemelidir. Bu, çocuklar›n konuflma ve dili kullanmada gecikmelerine sebep olur. ...Çocuklar taraf›ndan yap›lan sembolik adland›rmalar›n bir bölümü, yetiflkinlerin tavr›ndan kaynaklan›r. Yani çocu¤a “Attâya gidelim mi?” diye soran ya da çocu¤u “Hadi ham ham yapal›m.” diye yeme¤e ça¤›ran bir yetiflkin, onda “attâ” ve “ham ham” sözcüklerinin yerleflmesine yol açar. (fiimflek, 2002: 17) Bir nesneyi tam olarak bilebilmek, onun kavram›na sahip olmaktan geçer. Çocu¤un alg›lar› zihinde birtak›m ifllemlerden geçerek kavram hâline gelir. Düflünme eyleminin gerçekleflmesinde bu kavramlar kullan›l›r. Dolay›s›yla çocuklara do¤ru düflünmeyi ö¤retebilmek için onlar›n do¤ru kavramlar kazanmas› sa¤lanmal›d›r. Düflünme ve kavram kazanma aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Kavram ö¤renme hayat boyu devam etmesine ra¤men, kavram edindirmeye dönük kavram ö¤retiminde, ö¤rencinin yafl›, dil geliflimi ve zihinsel geliflimi önemli ö¤elerdir. Kavram ö¤retiminde ö¤retmen ö¤retece¤i konunun kapsam ve içeri¤ini dikkate alarak, konu çok kapsaml› ise, belli bir plan çerçevesinde kavramlar› nerede, nas›l ö¤retece¤ini belirlemelidir. Ö¤retmen ö¤rencilerde oluflacak tepkileri almal›, onlar›n anlama düzeyini kontrol etmelidir. Ö¤rencilerin kendi kendilerine düflünecekleri bir süreci iflletmeli, araflt›rma ve inceleme f›rsatlar› sunarak onlar› cesaretlendirmelidir. (Beydo¤an, 1998: 126) Kavramlar geçmifl yaflant›lar üzerine kuruldu¤u için, ö¤retilirken örnekler verilmeli ve ö¤renciler kat›l›m için cesaretlendirilmelidir. Çocu¤un 0-13 yafllar›ndaki özellikleri ve ihtiyaçlar›, daha iyi anlafl›lmas› için, tablolar hâlinde verilecektir. Tablolar incelenerek çocu¤un fiziksel, sosyal, duygusal ve zihinsel geliflimleri yafl gruplar›na göre karfl›laflt›r›labilir. Tabloda belirtilen özelliklerin baz› çocuklarda daha önce veya daha sonra görülebilece¤i gibi bireysel farkl›l›klar göz önünde bulundurulmal›d›r. 3-4 YAfi • Fiziksel enerji düzeyi yüksektir. • Fiziksel aktiviteler için f›rsatlar yarat›r. Ba¤›ms›zl›k ve keflfetme duygusu önemlidir. • Kas koordinasyonu h›zlan›r; k›zlar›n erkek çocuklara göre kas koordinasyonu daha fazla geliflmifltir. • Kendi kendine giyinip soyunabilir. • Merdivenleri iner, ç›kar; her basamakta di¤er aya¤›n› kullanabilir. • Yeni do¤an bebek beden büyüklü¤üyle orant›l› olarak kas lifine sahiptir; erkeklerin kas doku oran› k›zlardan daha fazlad›r. • Yeni do¤an bebe¤in davran›fllar›na, onun hareket etmesini sa¤layan refleksler hakimdir. Emme, yutma, öksürme gibi refleksleri yaflam› sürdürmesine yard›mc›d›r. • Bebek, 3. ay içinde kuca¤›n›za ald›¤›n›zda kafas›n› dik tutabilmeye ve hareket eden fleyleri izlemeye bafllar. • 3.-4. aydan itibaren destekle oturabilirler. Refleksleri yavafl yavafl azalmaya bafllar ve istemli kontrol geliflir. • 5.-6. aydan itibaren nesnelere uzanabilir, onlar› kavrar ve a¤z›na götürebilir. • 7.-8. aydan itibaren desteksiz oturmaya ve emeklemeye, 11.-13. aylar aras›nda yürümeye, 14.-16. aylar aras›nda koflmaya bafllar. • Yaklafl›k 1 buçuk yafl›nda geri geri yürüyebilir, kafl›¤› yemek yemek için kullanabilir, bardaktan su içebilir. • ‹ki yafl›na kadarki dönemde, bafl ve iflaret parmaklar›yla ufak nesneleri tutup kald›rabilir, avuç kavramas› ile kalem tutabilir. • ‹ki yafl›nda her basama¤a iki aya¤›yla basarak merdivenden inip ç›kabilir. Uzaktaki bir nesneye bir elle ve deste¤e gerek duymadan uzanabilir. •‹ki - üç yafllar aras›nda genellikle büyük kaslar›n› kullanmay› gerektiren etkinliklerle ilgilenir. Eflyalar› çekip itme, yerden kald›rma ve tafl›ma ile u¤rafl›r. F‹Z‹KSEL (MOTOR) GEL‹fi‹M 0-3 YAfi Tablo 1 • K›zlar›n fiziksel geliflimi ve fiziksel baflar›s› erkeklere göre daha üstündür. • Kaslar ve göz-el koordinasyonu geliflir. • Araç ve gereçleri baflar›l› bir flekilde kullanmaya bafllarlar. • Fiziksel geliflim, yafl›tlar› aras›nda önemli olmaya bafllar ve kendine güvenmesini sa¤lar. • Tan›nabilir insan figürü çizebilir. • Enerji düzeyi yüksektir. • Oyun oynamak için gerekli fiziksel özellikleri kazan›r. • Okuma yazmay› ö¤renmeye haz›rd›r. 5-7 YAfi • Kendine verdi¤i de¤er ve di¤erlerini etkileme aç›s›ndan fiziksel yetenekler daha önem kazan›r. • K›zlar erkeklere göre daha h›zl› geliflme kaydederler; boylar› daha uzundur; daha güçlüdürler ve kas koordinasyonu daha geliflmifltir. • Enerjiktir. Fiziksel aktiviteler daha önemli olmaya bafllar. • Bu yafl periyodunun sonuna do¤ru k›zlarda ergenlik geliflimi h›zla bafllar. • Erkek çocuklar›n fiziksel gelifliminde durgunluk görülür. • Kiflisel temizli¤iyle ilgilenme sorumlulu¤unu alabilirler. 8-10 YAfi • Erkeklerin ergenlik geliflimi h›zla bafllar. • K›zlar›n ergenlik geliflimi en üst düzeydedir. Vücudunda de¤ifliklikler oluflur. H›zla de¤iflen vücuduna uyum sa¤layamayabilir. • K›zlar için bulu¤ dönemi. Cinsel özellikler geliflmeye devam eder. Gö¤üsler geliflir ve adet dönemi bafllar. • Hem erkeklerde, hem de k›zlarda erken fiziksel geliflme kendilerine olan güvenlerini fazlalaflt›r›r. • Erkeklerin motor geliflim ve koordinasyonu geliflir. Fiziksel aç›dan üstün olur. 11-13 YAfi 8 ÇOCUK EDEB‹YATI 3-4 YAfi Aile • Anne-babalar, çocu¤un cinsiyet rollerinin geliflmesinde model olurlar. • Anne-baban›n tutumlar›, çocu¤un kendisine sayg›s›n› ve güvenlik hissinin geliflmesini etkiler. • Yetiflkinin korumas› ve kontrolü, çocu¤un fiziksel güvenli¤i için önemlidir. • Çocuk, sald›rganl›¤›n› kontrol etme, baflar›y› yaflama, ba¤›ms›zl›k gibi konularla ilgili olan aile beklentilerini ö¤renir. • Di¤er insanlara karfl› ilgisini ifade edebilir. • Ev içinde yap›lmas› gereken küçük iflleri yapmaya isteklidir ve yapabilir. • Gerekti¤inde bilgi almay›, soru sormay› ve kurallara uymay› ö¤renir. • Yetiflkinleri yorgunluk noktas›na vard›racak kadar enerjiktir. • Yetiflkinler taraf›ndan konular›, s›n›rlar›, kurallar› test eder. Aile • Çocu¤un ilk sosyal etkileflimleri do¤duktan hemen sonra bafllar. ‹lk fiziksel temas›n› meme emmeyle birlikte anneyle yaflar. • Bebekler 3.aydan itibaren insan sesi duyduklar›ndan bafllar›n› sesi duyduklar› yöne çevirirler ve gülümsemeye gülümseyerek yan›t verirler. • 8.aydan itibaren ayr›lma kayg›s› yaflar; anne-babadan ayr›ld›¤›nda korku gösterebilir. Dikkati çekmek için ba¤›r›r. • 9.-12. aylar aras›nda el ç›rpma oyunlar›na kat›l›r, sar›lmalarla sevgi gösterir. • Bir yafllar›nda müzi¤e duyarl› olmaya, müzik çal›n›nca hareket etmeye bafllar. • Bir buçuk- iki yafllar›nda alt›n›n ›sland›¤›n› haber vermeye bafllar. Merakl› bir flekilde çevreyi keflfeder. • ‹ki yafl›nda di¤er çocuklarla evcilik gibi oyunlar oynamaya bafllar. Kendi bafl›na da oyun oynayabilir, ba¤›ms›zl›k gösterir. Aile • Aileler, beklenen ve beklenmeyen tipik cinsiyet rollerini çocuklara iletirler. • Çocuk, okula bafllamas›yla birlikte yeni beklentilerle karfl›lafl›r. Örne¤in, ba¤›ms›zca davranabilme yetene¤i test edilir. 5-7 YAfi SOSYAL GEL‹fi‹M (A‹LE-ARKADAfiLIKLAR-OKUL) 0-3 YAfi Tablo 2 Aile • Anne-baba rehberli¤i ve deste¤inin çocu¤un okul baflar›s› üzerinde büyük etkisi vard›r. • Anne-baban›n ilgisi ve teflviki çocu¤un ev d›fl› ilgilerinin ve aktivitelerinin genifllemesinde büyük rol oynar. • Anne-babalar kiflisel ve sosyal sorumluluklar almada çocu¤a yard›m ederler. 8-10 YAfi Aile • ‹yi kararlar verebilmek için deneyime ihtiyac› vard›r. • Anne-baban›n davran›fl› üzerindeki etkisi ev d›fl›nda gittikçe azal›r. • Çocu¤un olumsuz ve kavgac› tavr›, ailesine verdi¤i önemi azaltmaz. 11-13 YAfi ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI 9 • ‹kinci y›ldaki özellikle motor yetenekler ve dil geliflimindeki h›zl› de¤iflim nedeniyle çocuk ba¤›ms›zlafl›r. Utanma, otoritenin kabulü, taklit, rekabet, iflbirli¤i gibi sosyal tepkileri geliflmeye bafllar. Arkadafll›klar • Arkadafll›klar›n›n süresi k›sad›r. • Paralel oyunlar yayg›nd›r. • Ortaklafla oyunlar›n bafllamas›yla, k›zlar ve erkekler beraber oynamaya bafllarlar. • Di¤er insanlar›n duygular›yla ilgilenmeye bafllarlar; yafl›tlar›n›n tutumlar›n› gözlerler. • Yeni insanlarla tan›flmaktan ve yeni deneyimlerden hofllan›rlar. 3-4 YAfi SOSYAL GEL‹fi‹M /devam› 0-3 YAfi Tablo 2 Arkadafll›klar • Di¤erlerini anlamaya ve onlar›n bak›fl aç›lar›n› görmeye bafllar. • Erkek çocuklar için, beklenen cinsiyet rollerinden sapma durumlar›nda yafl›tlar›ndan ald›klar› tepkiler çok önemlidir. • Fiziksel, zihinsel ve sosyal farkl›l›klar hakk›nda yafl›tlar›ndan elefltiri gelmeye bafllar. • Giyim, kuflam, dil v.b. konularda yafl›tlarla uyum içinde olmaya bafllar. • S›k s›k de¤iflen, iki veya üç samimi arkadafl› vard›r. • Oyun gruplar› küçüktür ve k›sa süreli oyunlar oynan›r. • S›k s›k fakat k›sa süreli tart›flmalar ç›kar. 5-7 YAfi Arkadafll›klar • De¤iflebilen ve yafl›tlar› taraf›ndan empoze edilen kurallarla fazla ilgili olurlar. • Yafl›tlar, cinsel konular hakk›nda do¤ru ya da yanl›fl bildiklerini paylafl›rlar. • Yar›flma ve rekabet ortamlar›ndan hofllan›rlar, h›rsl›d›rlar. Kendileriyle gurur duyarlar. • K›zlar ve erkeklerin ilgi duyduklar› konular farkl›d›r. • K›zlar ve erkekler aras›ndaki farkl›l›klar, s›k s›k tart›flmalara yol açar. • K›zlar ve erkekler ayr› gruplar olufltururlar. • Özellikle ayn› cinsten olan yafl›tlarla fiziksel oyunlar oynan›rken afl›r› enerji sarf edilir. 8-10 YAfi Arkadafll›klar • Yafl›tlar, çocu¤un davran›fl standartlar› ve model kaynaklar›d›rlar. • Grup taraf›ndan verilen rollere uyarlar. • Erkeklerin ve k›zlar›n ilgileri daha de¤iflik ve çeflitlidir. • Genelde gürültülü ve neflelidirler. • Grup oyunlar› popülerdir. • Ayn› cinsten ve karfl› cinsten olan kiflilere yönelik kaba davran›fllarda bulunmaya bafllarlar. Kahraman olmak isterler. • K›zlar, sosyal etkinliklerde erkeklere nazaran daha faaldirler. • Karfl› cinse ilgi artm›flt›r. Genelde k›zlar›n erkeklere ilgisi, erkeklerin k›zlara olan ilgisinden daha fazlad›r. 11-13 YAfi 10 ÇOCUK EDEB‹YATI Okul •Okulöncesi deneyimler sosyal geliflimi olumlu yönde etkiler. 3-4 YAfi SOSYAL GEL‹fi‹M /devam› 0-3 YAfi Tablo 2 8-10 YAfi • Hem erkekler, hem de k›zlar hobileri ile ilgilidirler. • Yafl›t grubunun bu yafllardaki çocuklar üzerindeki etkisi gittikçe artar. Okul • Okul aktivitelerindeki afl›r› h›rs, baflar›s›zl›kla bafla ç›kmay› zorlaflt›rabilir. • Ö¤retmenin deste¤i ve be¤enisine olan ihtiyaç devam eder. • Beklenen sorumluluklar› yerine getirebilir. 5-7 YAfi • Yafl›tlar gittikçe büyük önem tafl›maya bafllarlar; fakat yetiflkinler, dan›flmak ve destek almak için as›l kaynak olarak kal›rlar. • Cinsiyet ayr›m› bafllar, k›zerkek arkadafll›¤› azalmaya bafllar. • Yafl›t grubunun, bu yafltaki çocu¤un üzerinde büyük etkisi vard›r. • Paylafl›r ve s›ras›n› bilir. ‹flbirli¤inin oldu¤u organize oyunlara kat›l›r. Okul • Ö¤retmenin deste¤i ve be¤enisi; bu yafllardaki çocuklar›n baflar›s›, olumlu arkadafll›k iliflkisi kurabilmesi ve kendine sayg›s› aç›s›ndan çok önemlidir. • Okulu ve ö¤renmeyi heyecan verici bir deneyim olarak görmeye aç›kt›r ve okuldaki çal›flmalara kat›lmaya gönüllüdür. • Bu yafl grubundaki çocuklar ö¤retmenlerinin kendi davran›fllar› yoluyla ilettikleri sosyal tutumlardan ve de¤erlerinden haberdard›rlar ve etkilenirler Okul • Yeni okul ortam›nda çekingenlik yaflayabilir. ‹lkö¤retim ikinci kademeyi daha kar›fl›k görebilir. • Okuldaki otorite ve disiplin sorgulanmaya bafllar ve genellikle karfl› ç›k›l›r. • Okul birçok sosyal deneyim için önemli bir ortamd›r. • Kendi davran›fllar›n›n fark›nda olma, onda kayg› ve endifle yarat›r. • Alkol, sigara ve ilaç kullan›m› gibi olumsuz al›flkanl›klarla karfl› karfl›ya gelebilirler. • Yafl›tlar›ndan oluflan grubun, çocu¤un davran›fllar› üzerindeki etkisi artar. • Cinsellik olgusu geliflir. • Arkadafllar aras›nda bilgi al›flverifli bafllar 11-13 YAfi ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI 11 3-4 YAfi Heyecanlar/Duygular • Kendini kontrol edebilmeye bafllar, baz› hayal k›r›kl›klar›n›n üstesinden gelebilir. • Daha esnek olmaya ve alternatifleri kabul etmeye bafllar. • Sürprizlerden ve beklenmedik uyar›lardan hofllan›r. • Mizah duygusu geliflir. • Otonominin geliflmesi için yetiflkinin deste¤ine ihtiyaç vard›r. • Duygular›n aç›k bir dille ifade edilmesi, duygusal geliflim aç›s›ndan önemlidir. • Karanl›ktan, yaln›z kalmaktan ve garip, bilinmeyen ortamlardan korkar. De¤erler • Yak›n çevresindeki yetiflkinlerden toplumsal de¤er ve rolleri ö¤renir. • Do¤ruyu ve yanl›fl› ay›rt etmeyi ö¤renir. Heyecanlar/Duygular • Do¤umdan sonraki haftalarda, duygusal ifadelerinin belirtileri görülür; çocuk yüzlere seçerek dikkat eder, baz›lar›na ilgi göstermez. çocuk büyüdükçe tepkileri farkl›laflmaya bafllar; sözlü tepkiler artar, motor tepkiler azal›r. • Korku, çocuklukta en s›k rastlanan duygulardan biridir. Yeni do¤an bebekler çok say›da uyarandan korkarlar, büyüdükçe yarat›lan hayali olaylardan korkmaya bafllarlar. • Öfke de s›k rastlanan bir heyecan türüdür. Çocuk, öfkelenince dikkati üzerine çekebilece¤ini ve istedi¤inin yap›laca¤›n› ö¤renerek bu tepkiyi kullanmaya bafllar. Bu tepki yaflla birlikte art›fl gösterir. 11-13 YAfi Heyecanlar/Duygular • Kendine güvenmeme e¤ilimi vard›r. kendini inceler; içe dönük ve utangaç olabilirler. • Di¤er insanlar›n, özellikle yafl›tlar›n›n kendisi hakk›ndaki düflüncelerinden endiflelenirler. • Duygular› s›k s›k de¤iflir ve tahmin edilemez. Duygular›n› nadiren d›fla döker. • Uyumlulu¤a önem vermesi, di¤erlerinin belirgin olarak görülen farkl›l›klar›n› tolere edememesine sebep olur. • Tepki flekli, reddetme veya iki tarafl› davranma fleklinde olsa da yetiflkinin duygusal ilgisinin devam etmesi gerekir. • Fiziksel de¤ifliklikler duygusal aç›dan büyük bir stres oluflturur. De¤erler • Yafl›tlar›n etkisi önemli olmas›na ra¤men, kendi de¤er yarg›lar›n› gelifltirirler ve gösterirler. 8-10 YAfi Heyecanlar/Duygular • Di¤er insanlar›n duygular›na olumlu veya olumsuz bir flekilde tepki verirler. • Elefltirilme ve alay edilme konusunda hassast›rlar. • Yetiflkinlerle s›cak, arkadaflça iliflkiler kurmaya çal›fl›rlar. • Endifleler daha çok kiflinin kendisine sayg›s›n› ve güvenini tehdit eden olaylarla ilgilidir. Örne¤in, anne-babadan birini kaybetme, ailenin ekonomik durumunda bozukluk gibi… De¤erler • Tutumlar›, sosyal de¤erleri ve inanç sistemlerini sorgular ve test ederler; bu da duygusal çat›flmaya yol açabilir. Heyecanlar/Duygular • Korku, hofllanma, duygusall›k, öfke, utangaçl›k, k›skançl›k gibi duygular›n› özgürce ve genelde uç noktalarda ifade ederler. • Anne-babadan ayr›lma durumunda daha kabul edici ve rahat bir tutum gösterirler. • Yetiflkinlerden kendi yapt›klar› ile ilgili konularda onay beklerler. • Sevildi¤inden emin olmak isterler. • Mizah duygusu anlams›z sözcükler, pratik flakalar ve flafl›rt›c› sorularla ifade edilir. De¤erler • Görev sorumlulu¤unu kazanm›flt›r ve baflar›l› olman›n önemini anlar. Bilinçli bir flekilde davranmaya bafllar. 5-7 YAfi DUYGUSAL GEL‹fi‹M (HEYECANLAR-DE⁄ERLER-K‹fi‹L‹K) 0-3 YAfi Tablo 3 12 ÇOCUK EDEB‹YATI
