Savaş ve Siyasal Şiddette Hafıza ve Toplumsal Cinsiyet

advertisement
Savaş ve Siyasal Şiddette Hafıza ve Toplumsal Cinsiyet
Genç Araştırmacılar Konferansı
25-27 Nisan 2014
Sabancı Üniversitesi
Karaköy Minerva Han, İstanbul, Türkiye
http://myweb.sabanciuniv.edu/genderconf/
1
25 Nisan Cuma
Sunum
09:30 – 09.45
Fuat Keyman, İstanbul Politika Merkezi
Elif İrem Az & Marhabo Saparova (Düzenleme Komitesi)
Açılış Paneli
09:45 – 11:15
Konuşmacı:
Arlene Avakian, University of Massachusetts-Amherst
Sunum ve Tartışma:
Ayşe Gül Altınay (Sabancı Üniversitesi) & Andrea Petö (Central European University)
Soykırım Hikâyeleri ve Suskunluklar: Travma Aktarımı, Direniş ve Hayatta Kalma Konularına
Feminist Bir Bakış
Travma hikâyelerinin gelecek kuşaklara aktarımı hem anlatıcının hem de anlatılanın mealine
dair en başta bir farkındalığı olmasa dahi dinleyenin üzerinde güçlü bir etki bırakabilir. Travma
yaşayanların travma deneyimlerini anlatmak istemelerine yol açan bir çok neden vardır. Mesela konu
Ermeni soykırımı olduğunda, anlatıcılar yaşadıkları felakete dair süregiden inkârcılık ve suskunluğa
karşı çıkmak için kendi gerçeklerini anlatmak zorunda hissediyor olabilirler. Büyükannem soykırıma
dair "hikâyem" dediği şeyi daha ben gençken anlatmıştı bana. Ancak anlattığı şey psişemde uzunca
yıllar yer etmesine rağmen, otuzlarıma gelene kadar ben onu aslında hiç “duymamışım.” O günden
beri, büyükannemin bana anlatmak zorunda hissettiği her şeyi duymaya çalışarak, hikâyeye dönüp
duruyorum. Hikâye halen tutarlı, ama benim duyduklarım ben duygusal, düşünsel ve siyasal olarak
değiştikçe değişiyor. Bu konuşmada sessizlikleriyle beraber büyükannemin hikâyesini feminist,
metinsel ve psikolojik bir bakış açısından, anlatıcı ve dinleyici arasındaki etkileşime özen göstererek
inceleyeceğim. Bu sırada cevaplanması mümkün olmayan birçok soruyu da gündeme getireceğim.
Arlene Avakian, profesör ve University of Massachusetts Amherst’teki Kadınlar, Toplumsal Cinsiyet ve
Cinsellik Çalışmaları bölümünün kurucusu ve eski başkanıdır. Lion Woman’s Legacy: An Armenian
American Memoir (Aslan Kadının Mirası: Bir Ermeni Amerikalı’nın Anıları) (1992) adlı kitabın yazarı,
Through the Kitchen Window: Women Explore the Intimate Meaning of Food and Cooking (Mutfak
Penceresinden: Kadınlar Yemeğin ve Yemek Pişirmenin Mahremiyetini Araştırıyor) (1997) kitabının ise
derleyicisidir. From Betty Crocker to Feminist Food Studies: Critical Perspectives on Women and Food
(Betty Crocker’dan Feminist Yiyecek Çalışmalarına: Kadınlar ve Yemeğe Eleştirel Bakışlar) (2005) ve
African American Women and the Vote 1837-1965 (Afrikalı Amerikan Kadınlar ve Oylar, 1837-1965)
(1997) adlı kitapların da derlemesine katkıda bulunan Avakian bu sürede birçok makale kaleme
almıştır.
Savaş, Soykırım ve Toplumsal Cinsiyet
11:30 – 13.15
Andrea Petö, Central European University
Toplumsal Cinsiyet ve Travmanın Kuşaklararası Geçişi
Kalina Yordanova, University College London, İngiltere
kalinajord@yahoo.com
Yirminci yüzyıl savaş, soykırım ve diğer siyasal şiddet formlarının yüzyılı oldu. Peki insanlar
şiddet anılarını nasıl hatırlıyor, anlatıyor ve aktarıyor? Bu çalışma, kültürel antropoloji ve psikoanaliz
alanındaki çalışmalardan yararlanarak ve toplumsal cinsiyete odaklanarak Bosna Hersek’teki
ebeveynlerin çocuklarına savaş deneyimlerini aktarma sürecini incelemektedir. Ebeveyn-çocuk
2
ilişkisinin en özel noktalarına dokunarak tüm aile bireyleri ile uzun ve derinlemesine bir araştırma
gerektirdiğinden, bu konu diğer savaş ile ilgili konulara kıyasla daha az çalışılmıştır. Bunun dışında,
çalışmada Yugoslavya sonrası ortam öncelikle siyasi ve tarihi bir perspektifle incelenmiştir, bu durum
da psiko-sosyal bir konunun etnik ve dini altyapıdan bağımsız olarak derinlemesine ele alınmasını
zorlaştırmaktadır.
Makale, travmatik olanın ebeveynden çocuğa süregelen bir savaş anlatımıyla değil, çoğunlukla
sözsüz olarak gerçekleşen sembolik bir değiş tokuş aracılığıyla aktarıldığını öne sürmektedir. Bu süreç,
anlamın yoğunlaştırma ve yer değiştirme mekanizmaları aracılığıyla sembolik bir formda iletildiği ve
açık içeriğin çözülmesini gerektiren rüya çalışmalarına benzemektedir. Bosna ve Hersek’teki savaştan
sonra hayatta kalan ailelerde bu geçiş için en yaygın sembolik platform hastalık, şikayet, kendine zarar
verme, savaşla ilgili şakalar ve sanattır.
Diğer taraftan, geçmişin yeniden inşasında toplumsal cinsiyet boyutu söz konusudur. Bunun
sebebi savaşta kadın ve erkeklere farklı roller biçilmiş olmasıdır. Kadınların gündelik yaşamda eve su
ve yiyecek sağlama, çocuklara bakma ve iş bulmak için göç etme görevleri ile belirlenen savaşta hayatı
devam ettirme konumları erkeklere göre daha çok süreklilik gösteren bir savaş anlatısıdır. Erkeklerin
mağdur, tanık ve fail perspektifleri arasında sürekli geçiş yapmaları ve savaş alanında korkuya maruz
kalmaları ile belirlenen muğlak konumları parçalı ve seçici bir geçmişe neden olmaktadır. Buna ek
olarak, ikinci jenerasyonun tarihi yeniden inşası babalarının savaşta yapmış olabileceği suçlar ve
annelerinin yaptığı fedakarlıkları temelinde şekillenmektedir. Bu tahayyül çocuktaki cezalandırıcı ve
düzenleyici baba metaforuna meydan okumaktadır. Bu durum savaş sonrası Bosna ve Hersek’te ailede
babanın eksikliği sonucu bir dışsal otorite arayışında güçlü bir dindarlığın nasıl geliştiğini kısmen
açıklamaktadır.
Bu makale, Bosna ve Hersek’te 2012 yılında görüşmecilerin anadilinde yapılan derinlemesine
mülakatlar, aileler içinde yapılan katılımcı gözlemcilik ile çocukların çizimlerinin incelenmesi
metotlarını içeren nitel bir çalışmayı temel almaktadır. Hedef grubu farklı etnik ve dini geçmişe sahip
olan ve savaştan sağ kurtulmuş 30 ailenin, 5.5 ve 15 yaşları arasındaki, savaşın ilk elden tanığı
olmayan fakat ebeveynlerden bir saat uzak kalabilecek büyüklükte çocuklardır.
Hegemonik Erkeklik
Burcu Albayrak, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Türkiye
burcualbayrak34@gmail.com
Bu çalışma, 16-30 Eylül tarihleri arasında bulunduğum Bosna’nın Saraybosna ve Zenica illerinde,
1992-1995 yılları arasında yaşanan savaşta aktif olarak rol almış 20 erkek ve 10 kadın ile yapılan
görüşmeleri baz almaktadır. Bu çalışmanın amacı, yarı-yapılandırılmış mülakatlar ve etnografik
çalışmaya dayanarak savaş ve soykırım söyleminin hegemonik maskulinite üzerinden nasıl
kurgulandığını analiz etmektir. Bosna savaşı kimi yerlerde “ağır soykırım” olarak adlandırılmaktadır.
Soykırıma ağır sıfatının yakıştırılmasının iki önemli nedeni bulunur. Bunlardan ilki savaşta birçok
insanın hayatını kaybetmesi, diğeri ise gelecek nesillerin doğrudan etkilenmesidir. Buna paralel olarak
Lahey’de Bosna’daki soykırım ‘insanlığa karşı işlenen suç’ tanımını almıştır. Bu bağlamda, savaşın
üzerinden neredeyse 20 yıl geçmesine rağmen Bosna’da savaşın sürdüğü söylenebilmektedir.
Savaştaki bu durum bir tür hiyerarşik erkeksel bir pratiği göstermektedir. Soykırım ve toplu tecavüz
hegemonik erkekliği üreten savaşta hiyerarşinin altında kalan kesimlerin yok olması olarak
görülmektedir. Bu bağlamda savaşta kadınların katledilmesi, tecavüze uğraması ise utanç verici ancak
bir tür erkek-egemen oyunun sonucu olarak görülmektedir. Buna karşılık savaşa katılmayan erkekler
ise tam olarak erkek olarak görülmemektedir.
Cinsel saldırı tarih boyunca pek çok savaşta kullanılmış bir strateji olmasına rağmen Bosna’da bu
durum farklı kodlar barındırmaktadır. Erkek egemen ideolojide bebeğin etnisitesi babasınınkine
benzer. Bosna’da da Sırp askerler ve paramiliter gruplar tecavüzleri gerçekleştirirken doğacak olan
çocuklara, büyüyünce annelerini öldürecek ‘küçük Çetnikler” ve “Sırp askerler” isimlerini vermişlerdir.
O zamanlarda doğan çocuklar şimdilerde neredeyse 20 yaşındalar. Annelerini öldürmek beklentisi
biraz ütopik görünse de, tecavüz çocuklarının akıbeti hakkında iyi şeyler söylemek oldukça güçtür.
3
Boşnak aile yapısında kadın, masumiyet ve onuru temsil eder. Tecavüzler sonucu kendilerini onuru
kırılmış ve masumiyetini yitirmiş hisseden kadınlar, dünyaya getirmek zorunda kaldıkları çocuklarını
kabullenememiş, bir kısmı ise kendi kabul etse de ailesine kabul ettirememiştir. Pek çok evlilik
sonlandığı gibi dünyaya gelen çocukların bir kısmı esirgeme yurtlarına diğer kısmı da sokaklara
bırakılmıştır. Savaşın akabinde yaşanan travmalardan bahsetmek, tecavüzleri hatırlatmak zorken;
şimdilerde savaş kadınları cesaretlerini toplamış durumdalar. Pek çok feminist kuruluşun (Savaş karşıtı
kadınlar, siyah giyen kadınlar…) yardımıyla savaş mağduru kadınlar tecavüzcüleri ile yüzleşip, onların
cezasını çekmesi için uğraş veriyor. Kadınların durumlarıyla barıştıklarından ya da savaşı
unuttuklarından bahsetmek pek mümkün olmasa da özellikle bu feminist derneklerin baskısıyla
ailelerinin ve geleceklerinin katillerinin Lahey’ e ulaştırılması konusunda umutlular. Zaten ne şehirler
ne de insanlar yaşanan hiçbir şeyin unutulmadığını müzeleriyle, anıtlarıyla, anılarıyla hatırlatıyorlar.
"Beyanat"tan Dışlanmak, KL-Auschwitz-Birkenau'da Fahişeliğe Zorlananlar Hakkında Eski
Mahkumlar ve Kamp Görevlileri Tarafından Oluşturulan Söylemler
Agnieszka Weseli, Bağımsız Araştırmacı, Polanya
nie.mam.maila@gmail.com
Bu çalışmada, mevcut kaynakları ilk defa araştırma amacıyla kullanarak bir kurum olarak Puff
(Almanca'da Genelev) ve fahişeliğe zorlanan insanlar hakkında toplanan ve arşivlenen "beyanatı"
toplumsal cinsiyet, ulusal ve toplumsal köken, kamp içerisindeki işlev, hapsedilme sebepleri ve eski
mahkumların kamptaki direniş hareketine mensubiyeti gibi açılardan yaklaşarak yorumluyorum.
Kampta fahişeliğe zorlanma fenomenini değerlendiren "Beyanat" sahiplerinin bakış açılarını etkileyen
farklı etmenleri inceliyorum. Beyanat sahiplerinin Puff ve zorunlu fahişeliğe dair anlatılarını kamp
gerçekliğinde (diğer mahkumlara, kamp görevlilerine ve fahişeliğe zorlananlara göre) kendilerini bir
yere oturtmak için nasıl kullandıklarının yanısıra onların bu konular hakkında yorum yaparken
onyıllardır Polonya'da hüküm süren, cinsel şiddet mağdurlarının deneyimlerine özgü travma,
aşağılanma, acı ve fahişeliğe zorlananların çektiği çile gibi unsurları dışarıda bırakan bir söylemi nasıl
üretip idame ettirdiğiyle de ilgileniyorum.
Savaş Dönemlerinde Erkeklik ve Kadınlık Hâlleri
14:15 – 16:00
Tartışmacı: Begüm Başdaş, Bilgi Üniversitesi
Yeni Savaş Retoriklerinde Güçlenen Yeni Bir İmge: Çarpışan/Eşcinsel Erkeklik
Çiğdem Akgül, Ankara Üniversitesi, Türkiye
cigdemakgul1@gmail.com
Kürt Kimliğinin Toplumsal Evrimi Bağlamında Geleneksel Aileden Modern Bireye: Kürt Kadınının
Toplumsal Değişim Dinamiklerinden Biri Olarak Çatışma Ortamı
Ahmet Vedat Koçal, Dicle Üniversitesi, Türkiye
ahmetvedatk@gmail.com
Kesinstiz biçimde son otuz yıldır, ancak Kürt sorununun yüz yılı aşan tarihi boyunca aralıklarla
süregelen siyasal şiddet ve askerî çatışma ortamı, toplumun bir parçası olarak kadını da doğrudan
etkilemekte, kadın kimliğini ve onun toplumsal işlevlerini başkalaşıma uğratan çok çeşitli etkenler
üretmektedir.
Kürt sorununun ürettiği siyasal şiddet ve askerî çatışma ortamının bir tarafı olarak Devlet’in
tanımlamasında kadın, ayrılıkçı şiddet hareketinin propaganda ve eylem için ‘kullandığı’ çocuklar ve
kadınlar ile ‘kandırılmış genç kızlar’ kategorileri içerisinde, evde kalıp ‘kadınlığının gereğini’ yapması
gereken, böylece, geleneksel topluma özgü cinsiyet rolleri ışığında tanımlanmış, yani,
toplumsallaşmamış ve siyasallaşmamış bir alt-kimlik biçimindedir. Çatışmanın diğer tarafında ise,
4
kadınlara özgü örgütsel birimler, hatta askerî birlikler kurulmakta, çatışmada ölen kadınlar,
erkeklerden farklı, özel ve ayrıcalıklı bir kategoride anılmakta, bu haliyle kadın, salt bir savaşçı olarak
yüceltilmekte, bu yolla, çatışmaya katılımda, feodal erkeklik algısının kamçılanmasında bir simge
olarak kullanılmaktadır. Bunların dışında, çatışma ortamının her iki tarafının ortaklaştığı tanımlama ise,
özellikle ‘Şehit Anneleri’ ve ‘Cumartesi Anneleri’ gibi örneklerle somutlanan, ‘oğullarının ölümünden
acı çeken analar’ olma özelliğidir. Bu bakımdan, kadının, tarım toplumuna özgü geleneksel aile
içerisindeki yeri ve rolüyle, bölgesel çatışma ortamı içerisindeki güncel ele alınış biçimleri arasında
belirgin bir benzerlik olduğu söylenebilir. Sonuçta, çatışmanın taraflarının algısında ve bu yöndeki
iddiaları karşısında, kadının ‘kadın’ olma özelliği dışında modern birey ve özgür yurttaş olarak ele
alınıp alınmadığı, sorgulanmayı gerektirmektedir.
Bu çalışmada, Kürt kadını kimliğinin, siyasal şiddet ortamı içerisinde ve onun aktörlerince ele
alınış biçimlerinin eleştirel değerlendirmesiyle birlikte, temelde, tarım toplumundan modern
kapitalist/kentli topluma ilerleyen sosyo-ekonomik değişim sürecinin göç, kentleşme, üretime katılmagelir üretme gibi alt-yapısal etkenleri karşısında gösterdiği değişimin nedenleri ve sonuçları üstünde
durulmaktadır.
İkinci İntifada Döneminde Filistinli Kadın İntihar Eylemleri: Toplumsal, Kültürel Sosyalleşme ile
Güvenlik ve Şiddet Sosyalleşmesinde Toplumsal Cinsiyet Sorunları
Maria Alvanou, Kriminolog &Terörizm Uzmanı, Yunanistan
mariaalvanou@yahoo.gr
Filistin ve İsrail arasındaki çatışma, intihar saldırılarına katılan kadınları incelemek için bir fırsat
sunuyor. İkinci İntifada döneminde Filistinli kadınlar intihar eylemleri düzenleme amacıyla Filistinli
örgüt tarafından kullanıldı. Özellikle uluslararası kamuoyunun dikkatini çekmek için sonradan başarılı
bulunmuş bir adımdı bu. Kadınların intihar saldırıları ve bu saldırıların aktörleri, örgütler ve geldikleri
toplumlar içerisinde kadın ve erkek savaşçılar arasındaki eşitlik hakkında tartışmalara yol açtı ve
korumacı ve şiddetsiz cinsiyet imajını sarstı. Filistin toplumunun ve İsrail-Filistin arasındaki çatışmanın
kendilerine has (toplumsal, kültürel ve dinî) özellikleri ele alındığında, bu sunum silahlı mücadele
bağlamında toplumsal cinsiyet ve şiddet hakkında ortaya çıkan bazı sorulara cevap aramayı
hedeflemektedir. Ataerkil toplum düzeni, kadınlıkla ilgili basmakalıplar ve güçlü bir toplumsal model
oluşturan anneliğin oluşturduğu bir arka planda kadınlar nasıl böyle bir tercih yapıyorlar? İsrail-Filistin
çatışmasındaki gündelik şiddet koşullarında intihar şiddetine sosyalleşmede kadınlığın rolü nedir?
Kadın bedeni ve kadın bedeninin bir silah olarak kullanılması Filistinli örgütler ve İsrail güvenlik güçleri
tarafından stratejik açıdan nasıl değerlendiriliyor? Uluslararası kamuoyunun kadın intihar saldırıları
hakkındaki genel algısı ve bu algının gerçeğe uygunluğu nedir? Kadınların intihar eylemlerine
katılması Filistin toplumunda özgürleşme anlamına mı geliyor?
Çatışma Sonrası Türkiye’de İşlenmiş Bedenler: “Güzelliğin” Cinsiyetlendirilmiş Kavramları ve
Uygulamaları
Esin Düzel, University of California San Diego, ABD
esinduzel@gmail.com
Kürdistan İşçi Partisi (Partiya Karkeren Kurdistan-PKK) ve Türk ordusu arasındaki 30 yıl süren çatışma
sona doğru yaklaşırken, bilim adamları ve kamu oyu savaştan zarar görmüş toplumların tekrar
hayatlarını nasıl kurabilecekleri hakkında tartışmaları sürdürmekteler. Bu bağlamda, onarmaya/zararı
karşılamaya dair bakış açıları çatışmanın cinsiyetlendirilmiş tecrübelerini yeterince ele almadan
gelişmekte. Bu çalışma, Türkiye’de çatışmanın iki döneminde yer alan “güzellik” kavramı çerçevesinde
gelişen toplumsal cinsiyet ideolojilerinin izini sürmektedir. İlk olarak, 1990’larda yoğun savaş dönemi
hakkındaki Kürt milliyetçi anlatıları ve sözlü tarih anlatılarında cinsellikten arındırılmış beden
politikalarını incelemektedir. İkinci olarak, Türkiye’nin Güneydoğusunda Kürtlerin çoğunlukta yaşadığı
bir şehir olan Diyarbakır’da yakın zamanda toplanan etnografik verilere dayanarak, bu makale
5
toplumsal ve siyasi ortamlarda şekilendirilmiş “güzellik” kavramının ortaya çıkışını araştırmaktadır.
Sonuç olarak, Kürt cinsiyet ideolojilerindeki süreklilikleri, değişimleri ve yenilikleri özetleyen bu
araştırma çatışma sonrası yeniden yapılanma süreçleri için önerilen “güzelliğin” nasıl değişik şekillerde
algılandığını tartışmaktadır.
Kimin Adaleti, Kimin Barışı?
16:15 – 18:00
Tartışmacı: Fuat Keyman, İstanbul Politika Merkezi
Uyuşmazlık Dönüşümü Sürecinde Toplumsal Cinsiyet ve Kalkınma: Irak Kürdistan Bölgesi üzerine
Düşünceler
Katherine Ranharter, University of Exeter, İngiltere
k.ranhart@hotmail.com
Doktora tezim kapsamında uyuşmazlık dönüşümü dönemindeki politikaların toplumsal
cinsiyetini ve farklı politikaların (toplumsal cinsiyet perspektifi bulunan ve bulunmayan politikalar)
uyuşmazlığın dönüşümündeki ve toplumdaki etkilerini inceliyorum. Irak’taki Kürdistan bölgesine
yoğunlaşan saha çalışmam kapsamında, şu anki hükümetin çalışmalarının genelde topluma ve özelde
bölgedeki kadınların kalkınmasına olan etkileri üzerine nitel görüşmeler gerçekleştirdim. Böylece
toplumsal cinsiyeti perspektifine alan ve almayan politikaların uyuşmazlık dönüşümüne ve bölgedeki
uyuşmazlık potansiyeline ne gibi etkileri olduğunu araştırdım.
Yaptığım araştırma toplumsal cinsiyet çalışmaları ile uyuşmazlık ve barış çalışmaları alanlarına
girmektedir. Amacım her iki alanın birbiriyle olan ilişkisinin önemini toplumsal cinsiyet perspektifi ile
yapılan politikaların kriz bölgeleri ve insanlarının kalkınmaları üzerindeki etkilerini inceleyerek
göstermektir. Bununla beraber, bu araştırma uyuşmazlık dönüşümünde toplumsal cinsiyet odaklı
politikaların tam anlamıyla gerçekleşmediğini göstermektedir. Araştırmanın yeniliği çalışmanın
yapıldığı bölgeden kaynaklanmaktadır. Her ne kadar uyuşmazlık çözümündeki toplumsal cinsiyet
odaklı politikaların topluma etkisi zaten görece yeni bir fikir iken, Kürdistan bölgesinde araştırılması ilk
kez yapılmaktadır. Ayrıca Irak’taki Kürdistan bölgesi tarihinde ilginç bir dönemi geçiriyor ve gelecekte
benzer süreçler geçirebilecek bölgelere bir örnek teşkil ediyor olsa da, bu bölge hakkında yapılan
çalışmalar azdır ve hâlihazırdaki çalışmaların toplumsal cinsiyet odağı yoktur. Ayrıca, toplumsal
cinsiyet politikalarını araştırmak bölgedeki liderlerin kadın ve toplumsal cinsiyet konusunu ön sıralara
koymalarından dolayı da önemlidir. Liderlerin sözlerinin tutulup tutulmadığı araştırmanın değineceği
diğer
bir
unsurdur.
“Kadın, Barış ve Güvenlik” Çerçevesinin Tehlikeleri: Uyuşmazlık Sonrası Şiddetin Toplumsal Cinsiyeti
Diyaloğunda Eksik LGBTQ Sesler
Jamie J. Hagen, University of Massachusetts Boston, ABD
jamie.hagen@gmail.com
Birleşmiş Milletler (BM) kalkınma raporlarında ve BM 1325 ve 1820 kararlarını uygulamaya çalışan
sivil toplum kuruluşlarında, kadın ve toplumsal cinsiyet genellikle birbiri yerine kullanılan kelimelerdir.
Bu kararlar, “kadın, barış ve güvenlik” çerçevesinde oluşturulmuştur ve cinselliği ve toplumsal cinsiyeti
nedeniyle marjinalize edilen diğer bireyleri (LGBTQI ve var olan toplumsal cinsiyet kalıplarına uymayan
bireyler) unutmuştur.
Amaç kadınları barış masasına getirmek ve uyuşmazlık sonrası dönemlerde toplumsal cinsiyet
eşitliğini sağlamak olsa da, “kadın, barış ve güvenlik” dili toplumsal cinsiyeti ele alan ama sınıfı ele
almayan çerçevesiyle sorunlu bir başlangıç yaratmaktadır. Bu anlatımı kaydırmak adına bir potansiyeli
ele almak istiyorum: kuir teorisyen Judith Butler ve etikçi Carol Gilligan tarafından anlaşılan toplumsal
cinsiyet sorusunu incelemek hâlihazırdaki çerçevede nasıl bir değişim meydana getirir? Fiona
Robinson ve Carol Gilligan’ın bakım etiğindeki (ethics of care) normatif etik teorisinde varolan insan
6
güvenliği yaklaşımından hareketle, toplumsal cinsiyete daha dikkatli bakmanın uyuşmazlık sonrası
yapılan müdahaleleri nasıl geliştirdiğine bakmak istiyorum. Gilligan feminist bakım etiğini (ethics of
care) son dönemde yapılan bir röportajda şu şekilde açıklıyor:
“Feminist bakım etiği ataerkinin yapısında var olan adaletsizliklere (önem vermenin
insanlarla değil kadınlarla özdeşleştirilmesi, önem işinin kadınsılaştırılması, önemi
adalete tali hale getirmek – özel bir sorunluluk ya da kişilerarası ilişkiler) karşı direniş
etiğidir. Feminist ethics of care patriarkadan özgür demokrasiye tarihsel mücadeleye
rehberlik eder; demokratik bir toplumun etiğidir, patriarkal kurum ve kültürleri
yapısallaştıran toplumsal cinsiyet ikiliklerinin ve hiyerarşilerin ötesine geçer. An ethics of
care insanın yaşamını sürdürmesi ve global toplumun oluşması için anahtardır.”
(http://ethicsofcare.org/interviews/carol-gilligan/)
Gilligan’nın feminist etiğini Judith Butler’ın erkeklik üzerine çalışmasıyla birleştirmek, toplumsal
cinsiyet odaklı feminist yaklaşımın daha derin ele alınmasının, uyuşmazlık sonrasında kadın, erkek ve
LGBTQI topluluğunun hepsinin güvenlik ihtiyaçlarını karşılamak için uğraşan sivil toplum kuruluşlarının
yanıtlarını nasıl etkileyeceğini ele almak adına önemli bir nokta teşkil etmektedir.
Kadınlar için yapılan BM 1325 ve 1820 kararlarının uyuşmazlık sonrası barışı inşa etme, koruma
ve gerçekleştirmesini incelemede kullanılan şu anki ekonomik, sosyal ve politik göstergeler üzerinden,
toplumsal cinsiyet bazlı şiddeti derleyen yazılı ve sözlü anlatıların LGBTQ topluluğunun deneyimlerini
dışlayarak, nasıl kasıtsız sessizlikler yarattığını inceleyeceğim. Araştırmada incelenecek diğer sorular
şunlardır: Kadın ve toplumsal cinsiyet kavramını birbirinin aynı anlamda kullanmanın yarattığı sorunlar
nelerdir? BM 1325 kararlarını uygulayan ve denetleyen sivil toplum kuruluşları LGBTQI topluluğunda
varolan toplumsal cinsiyeti hesaba katıyor mu? Sivil toplum kuruluşunun çalıştığı topluluklarda
tanımlanan erkekliğin analizi mevcut mu?
Kesişimselci bir Yaklaşım: Çatışma ile Bağlantılı Cinsel Şiddetin Erkek Mağdurlarını Birleşmiş
Milletler’in Tanıması Yolunda Atılan İlk adımlar
Ellen Gorris, Uluslararası Hukukçular Komisyonu (stajyer)
ellengorris@gmail.com
“Görünmez Mağdurlar: Erkekler arası Tecavüz ve Silahlı Çatışmada Erkeklere Uygulanan Diğer Cinsel
Şiddet Şekilleri” adlı yüksek lisans tezimde, savaş zamanı cinsel şiddet ile ilgili yasal çerçevede ve insan
güvenliği çerçevelerinde görece sessiz kalan erkek mağdurların görünürlükleri, korunması ve
konumlarını inceledim. Var olan durumda, görünen mağdurların “kadınlar ve kızlar” olduğu sonucuna
ulaştım. “Kadınlar ve kızlar” yasalarda ve politika yapımında sıklıkla geçtiği hâlde, erkek mağdurlar
dışlanmaktadır. Diğer taraftan birçok rapor savaş sırası cinsel şiddetin erkek mağdurlarının önemini
dile getirmektedir. Kadın odaklı yaklaşım tanınmayan ve korunmayan erkek mağdurlar için sonuçlar
doğurmaktadır. Hâlihazırdaki araçlar geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini izlemektedir. Hegemonik
erkeklik ve heteroseksüelliğin geleneksel kavramları dâhilinde, erkekler agresif failler kadınlar ise
şiddet kullanmayan mağdurlar olarak resmedilmektedir. Görünen ve görünmeyen mağdurlar
arasındaki ikilik, cinsiyet kimliği temellidir ve erkek tecavüz ya da başka çeşit cinsel şiddet
mağdurlarının yapısal ayrımcılığa uğramasına neden olmaktadır. Bu durumun üstesinden gelmek ve
daha kapsayıcı araçlar geliştirmek için toplumsal cinsiyet, toplumsal cinsiyet perspektifi ve toplumsal
cinsiyet boyutu gibi kelimelerin kullanım ve anlamlarının yeniden kavramlaştırılması önerilmektedir.
Cinsel şiddete yarattığı acıya maruz kalabilecek mağdurların birçok etnik veya dini mensubiyetleri
olduğunu gören daha kesişimselci bir yaklaşım kullanılmalıdır.
Şimdiki araştırmam Birleşmiş Milletler’in son politika aracı olan 2106 kararında erkek
mağdurların ortaya çıkışını incelemektedir. Bu karar kadın, barış ve güvenlik ile ilgili 1325 kararını takip
eden 5. karardır. 2106 kararı ilk kes cinsel şiddete uğrayan diğer mağdurları ele almaktadır. Anlatım
kadın ve kızları daha çok etkilenenler olarak kurgulasa da, erkekler, oğlanlar ve diğer hedef haline
gelen kişiler ve dolaylı mağdurları da kabul etmektedir. Bu, daha kesişimselci bir yaklaşıma doğru
7
atılan adımların ilkidir. Bu çalışmada, sivil toplum, akademi, medya ve İngiliz Hükümeti ve İngiliz Dış
İşleri Bakanı William Hague (Angelina Jolie’nin katkılarıyla) ve BM Uyuşmazlıkta Cinsel Şiddet Özel
Temsilcisi tarafından başlatılan Cinsel Şiddeti Önleme İnisiyatifi üzerine odaklanarak, erkek mağdurlar
ile ilgili değişimin aktörlerini ortaya koymaktayım. Erkek ve oğlanların artan görünürlüğü her ne kadar
pozitif bir gelişme ise de, acılarının çerçevelendirilmesi tamamen sorunludur. “Ama ayrıca” kullanımı
ile bazı toplumsal cinsiyet temelli stereotipleştirme devam ediyor. Cinsel şiddet öncelikle kadın ve
kızlara karşı yapılan bir durum olarak ele alınmakta ve erkekler ve oğlanlar ikincil mağdur olarak
görülmektedir. Bu uzun dönem feminist politika için zararlıdır çünkü bu anlatılar kadınları zayıf ve
kırılgan olarak kurgulamaya devam etmekte ve erkekliğe gelince zararlı ideolojiler geliştirmektedir.
Hakikat Komisyonları ve Toplumsal Cinsiyet: Kimin Hakikati?
Hülya Dinçer, Marmara Üniversitesi & Galatasaray Üniversitesi, Türkiye
hdincer77@gmail.com
Geçiş dönemi adaleti 20. yüzyılın son çeyreğinde gelişen, yüzleşme teması etrafında geçmişte
siyasi iktidar eliyle işlenmiş suçlar ve ağır insan hakkı ihlalleri nedeniyle hesap verebilirliği, hakikatin
açığa çıkarılmasını, mağdurlar için adil onarım ve tazmin yöntemlerini ve aynı ihlallerin gelecekte
gerçekleşmesini engellemeye yönelik politikaları inceleyen bir alandır. Yaşanan şiddet ve ihlallerde
devletin rolü ve sorumluluğunun ortaya çıkarılması ve resmi olarak kabul edilmesini, faillerin tespiti ve
cezalandırılmasını ve toplumsal yüzleşmeyi merkeze alan geçiş dönemi adaleti politikalarında, gerek
hakikat, adalet ve onarım arayışı gibi temel taleplerin işlenmesi gerekse bu taleplere cevap verecek
mekanizmaların oluşturulması sırasında toplumsal cinsiyet temelli bir yaklaşım etkili olmamıştır.
Hakikatinin tanınması ve hesap verilmesi talep edilen ihlaller ve temel alınacak hak kategorilerinin
sınırlı bir biçimde tanımlanması özellikle kadınları hedef alan suçları kapsam dışı bırakmış; böylece
kadınların inşa edilen mağdur kategorilerinden çoğunlukla dışlanmasına sebep olmuştur. Öte yandan
geçmişle yüzleşme ve geçiş süreci adaleti mekanizmalarının oluşumunda, yapısında ve işleyişinde de
kadınların temsiliyeti büyük ölçüde sağlanamamıştır.
Bu tebliğin amacı, yoğun ve sistematik ihlallerin yaşandığı ülkelerde hakikat ve adalet arayışında
başvurulan en temel mekanizmalardan biri olan hakikat komisyonlarının özellikle ‘hakikat anlatımı’
(truth telling) sürecinde, yani mağduriyet ve tanıklık anlatıları ışığında kişisel ve toplumsal hakikatlerin
açığa çıkarılması sürecinde toplumsal cinsiyeti esas alan bir yaklaşımın etkili olup olmadığını
incelemektir. Hakikat komisyonları çatışma ya da otoriter rejim deneyimi sonrasında hesap verebilirliği
sağlama noktasında, bireysel faillere odaklanan ceza yargılamalarının kısıtlılığı karşısında mağdurların
özgül deneyimlerini merkeze alan; bireysel suç kavramına odaklanmaktan ziyade ihlallere zemin
hazırlayan toplumsal-siyasal bağlama da ışık tutan bir geçiş dönemi aracı olma iddiasındadır. Kimi
zaman yaptıkları inceleme ve veri toplama sonucunda yargılamalara, hukuki reform ve tazminat
politikalarına yön verecek yetkilere de sahip olan komisyonlar, bu çok katmanlı ve esnek hakikat
süreciyle, geçmişte yaşanan haksızlıkların ve gelecekteki tazmin ve telafi imkanlarının özgürce
tartışılabildiği yeni bir kamusal müzakere alanı yaratılmasının aracı olarak kabul edilmektedir.
Oysa fail-mağdur karşıtlığına bağlı dar legalizme hapsolmama ve olabildiğince çeşitli topluluk ve
bireylerin deneyim zenginliğini kapsayarak görünür kılma iddiasında olsa da hakikat komisyonları
özellikle kadınların şiddet deneyimlerini ihmal etmiş; bu toplumsal cinsiyet körü bakış, insan hakları
ihlallerini esas olarak erkek deneyimlerine ayrıcalık tanıyan bir mercekten ele almıştır. Her ne kadar
Peru, Doğu Timor, Sierra-Lione’de olduğu gibi az sayıda Komisyon incelemele raporunda çokboyutlu
bir toplumsal cinsiyet analizine yer vermiş olsa da, genel olarak komisyonlar siyasi şiddetin kadınlar
üzerindeki önemli özgül etkilerini inceleme dışı bırakmıştır. Hakikati ortaya çıkarma ve verilendirme
süreci çoğunlukla ‘en temel insan hakları’ veya ‘en ağır insan hakkı ihlalleri’ kategorileri temelinde
dışlayıcı bir ihlal hiyerarşisi oluşturmuştur. Yaşam hakkı, beden bütünlüğü ve kişi özgürlüğüne
odaklanan bu kategoriler geleneksel olarak işkence, kayıplar, faili meçhul cinayetler, yargısız infazlar ve
haksız tutuklamalar gibi en ‘temel’ medeni/siyasi hakları merkeze almaktadır. Hukukun yaslandığı
özel/kamusal ayrımının geçiş dönemi adaleti pratiklerini de belirlediği bu çerçeve içinde kadınları
hedef alan ihlaller özel alan/ev içinde kaldığı kabulüyle ‘olağanlaştırılmakta’ ve işkence, yargısız infaz
8
gibi şiddetin ‘olağanüstüleştiği’ alana dahil olamamaktadır. Bunun sonucunda, feministlerin çabasıyla
nihayet kabul gören bir ihlal haline gelen cinsel şiddet dışında kalan ihlaller, örneğin özellikle kadınlar
üzerinde yoğun etki yaratan zorunlu yerinden edilme ve göçün yarattığı ekonomik ve sosyal hak
ihlalleri dışlanmaktadır. Bu tebliğde, hakikat komisyonları üzerine toplumsal cinsiyet perspektifinden
yapılan incelemeler ışığında, geçmişte yaşanan siyasal şiddet dönemlerine ilişkin resmi tarih karşısında
madunların hakikatinin inşası sırasında kadınların deneyimlerinin nasıl marjinalleştirildiğine ve kadın
hakikatlerinin hangi araçlarla görünmez kılındığına bakılacaktır.
26 Nisan Cumartesi
Post-Hafıza ve Toplumsal Cinsiyet
09:30 – 11:15
Tartışmacı: Leyla Neyzi, Sabanci Üniversitesi
Suskun Sesler: Kırgız Kadınlar, "Büyük Vatanseverlik Savaşı" ve Cengiz Aytmatov'un Erken Dönem
Eserlerinde Post-Hafıza
Gulzat Egemberdieva, Toronto Üniversitesi, Kanada
egemberdievagulzat@gmail.com
“Stalingrad'dayız ve Almanlar çok yakın. Hâlâ hayattayız, kim bilir daha ne kadar?” Bu cümleler
Mansur tarafından Kuzey Kırgızistan'da Ichke Suu adlı bir dağ köyünde yaşayan annesi Tyrmaktai'ye
yazılmış. Tyrmaktai benim büyük büyükannem. Ölene kadar Mansur'un mektubunu üzerinde taşımış.
Bu çalışma dağılan Sovyetler Birliği'nin birçok yerinde olduğu gibi Kırgızistan'da hâlen kutlanmaya
devam eden “Büyük Vatanseverlik Savaşı”nın “menzili dışında kalarak” travma yaşayan, hikâyelerini
anlatamayan Tyrmaktai gibi kadınların seslerini bulup sizlere ulaştırmaya çalışıyor. Laura S. Brown'ın
(“Not Outside the Range: On Feminist Perspective on Pyschic Trauma,” American Imago, Spring 1991)
ilham verdiği feminist bir bakış açısıyla, Kırgız yazar Cengiz Aytmatov'un erken dönem eserlerinde
belki kendisinin icat etmediği, ama hayata getirdiği Tyrmaktai gibi kadınların “gündelik ve sinsi
travması”nı inceliyor. Aytmatov'un eserlerinde kurmaca ve yaşam daima iç içedir ve ana karakterlerin
arasında kadınlar bulunur. Aytmatov'un babası Stalin döneminde “Büyük Temizlik”in kurbanı olmuş,
annesi ise kocalarını, erkek kardeşlerini, babalarını ve oğullarını kıtlığın kavurduğu Orta Asya
topraklarında kaybeden sayısız kadının kaderine katlanmak zorunda kalmıştır. Aytmatov'un Betme bet
(Yüz Yüze) gibi ilk dönem hikâyelerinden birkaçı post-hafızanın bir neticesi olarak düşünülebilir. Yüz
Yüze'de evine dönüp köyünün yakınında bir mağarada saklanan bir asker kaçağının hikâyesi anlatılır.
Kaçağın karısı gündelik hayatın türlü meşakkatinin yanısıra, yeni doğmuş çocuğu ve hasta annesinin
üzerine bir de kocasının sırrını taşımak zorunda kalır. Yüz Yüze'nin yayınlandığı zaman (1957) göz
önüne alınırsa, öykünün sonunun “sosyalist gerçekçilik” akımına epeyce uygunluk gösterdiği
söylenebilir. Zira aşkın vatanseverlik görevine boyun eğmesi gerektiğini anlayan kadın, kaçak kocasını
güvenlik güçlerine teslim eder. Bu sonun başlı başına travmatik bir boyutu vardır. Aytmatov hikâyeyi
Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra tekrar kaleme almıştır. 1990 baskısının önsözünde Aytmatov'un
açıkladığı (ya da belki de itiraf ettiği) üzere öyküye bir bölüm daha eklenmiş ve sonu değiştirilmiştir.
Öykünün yeni halinde asker kaçaklığı bireye, ailesine ve görevin imkânsızlığına dair bir dram haline
gelmiştir. Bu çalışma 1958'de, yani Yüz Yüze'den bir sene sonra yayınlanan Dzhamilia'nın incelemesiyle
sona eriyor. Aragon'un bu metne “dünyanın en güzel aşk hikâyesi” demekte hakkı var. Dzhamilia'nın
bir sene önce yayınlanan Yüz Yüze'ye gizli ve travmatik bir devam olarak yazılıp yazılmadığını merak
ediyorum. Çünkü bu sefer kadın sevgilisiyle birlikte kaçarak sadece Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın bir
kahramanı olan kocasına değil, aynı zamanda Kırgız kültürünün örf ve âdetlerine de "ihanet" eder.
Aytmatov'un bunu kendisinden kaçmak ve bir tür "retroaktif aktarım" ile kendisini yazar yapan
kadınlarlara ses vermek için yaptığını iddia ediyorum.
Beyaz Adamların Çocukları
Yelda Başaran Usupbeyli, Paris 8 Üniversitesi, Fransa & Akdeniz Üniversitesi, Türkiye
9
yeldabasaran@gmail.com
Günümüzde Fransız kadın sinemacılar hazırladıkları otobiyografik belgesellerde sıklıkla ailelerine
dönerek geçmişlerini deşiyor, bir çeşit kimlik arayışına giriyorlar. Bu otobiyografik filmler elbette ilk
bakışta kişisel ve dolayısıyla geniş izleyici kitlelerinin ilgisini çekmesi zor gibi gözüken bir konuyu dışa
vurma ihtiyacı hisseden sinemacının özeliyle/mahremiyle ilintili. Ancak kişisel tarihin kolektif Tarih’le
daima ilişki hâlinde olduğunu unutmamak gerekiyor. Aileyi, benliği tarihin öznesi olarak kurgulamaya
yönelik tam teşekküllü çabaların önünde bulunan bir engel olarak ortaya koyan bu filmler Rousseau ve
Goethe'ninki gibi bazı klasik metinlerce tanımlanan klasik Batı otobiyografik modeline uygunluk
göstermiyor. Daha ziyade bu eserleri benliğin temsilleri üzerinden kültürel meselelerin araştırıldığı
veya ortaya konulduğu otoetnografik itki örnekleri olarak düşünebiliriz. Catherine Russell “sinemacı,
kendi kişisel tarihinin daha geniş toplumsal formasyon ve tarihsel süreçler tarafından kapsandığını
anladığında otobiyografinin otoetnografyaya dönüştüğünü” belirtiyor. Otoetnografik sinemanın
örnekleri olarak ise 1980 ve 1990'larda Amerika Birleşik Devletleri'nde ortaya çıkan deneysel
otobiyografik eserleri gösteriyor. Burada ise belgesel filmlerden bahsedeceğimiz için, Michael
Renov'un “Domestic Ethnography and the Construction of the 'Other' Self” (Domestic Etnografya ve
“Öteki” Benliğin İnşası) makalesinde ortaya attığı "domestik etnografya" kavramına başvuracağım.
Renov kavramı ve uygulamasını “benliği araştırmanın bir vasıtası, ailevi ötekiye dönerek öz-bilgiyi inşa
etmenin bir yolu” olarak görüyor. Yani buna otobiyografik benlik araştırmasının etnografın
başkalarının yaşamlarını belgeleme kaygısına eklemlendiği bir uygulama diyebiliriz.
Vaka çalışması olarak Fransız bir anne ve Burkina Faso'lu bir babanın kızı olan Sarah Bouyain'in
melez kökenlerini keşfettiği Les Enfants du Blanc (Beyaz Adamların Çocukları) filmini tahlil edeceğim.
Film bir aile sırrını ifşa etmenin yanısıra bizlere sömürgeleştirmenin medenileştirici etkilerine dair
unutulmuş bir boyutu gösteriyor. Bouyain'in büyükannesi Fransız bir sömürgeci ve Afrikalı bir kızın
birlikteliğinden, şimdi Burkina Faso olan Yukarı Volta'da doğmuş. Yirminci yüzyılın ilk on yılında Fransız
ordusu Bouyain'in büyükannesinin annesi gibi birçok Burkinalı Faso'lu kadının Fransız teğmenlerle
birlikte olmasını şart koşmuş. Genellikle Fransız babaları tarafından terk edilen bu çocuklar özel olarak
tesis edilen yetimhanelere yerleştirilmiş. Tarih kitapları bu yerli kadınların ve çocuklarının başına
gelenlerden neredeyse hiç bahsetmiyor. Sarah Bouyain ise büyükannesinin tanıklığı üzerinden ait
olduğu melez azınlığı keşfederek köklerine dair muammanın parçalarını bir araya getirmeye çalışıyor.
Bu noktada post-hafıza Beyaz Adamların Çocukları'nda var olan geçişken otobiyografik unsurların
tarifi için yararlı bir kavram olarak görülebilir. Zira Bouyain kendi kimlik oluşumunun doğrudan bir
parçası olmayan başka bir hafızaya bağlanıyor. Hirsch'e göre “post-hafıza kendi doğumlarından önce
olmuş olayların anlatılarının egemenliğinde büyüyen; kendi hikâyeleri sabık kuşağın ne anlayabildiği
ne de yeniden yaşayabildiğii travmalarla yoğrulmuş hikâyeleri tarafından yerinden edilen insanların
deneyimini” nitelemektedir. Sarah Bouyain bu filmde sadece kişisel ve ailevi hafızaya tarihsel bir
mesele olarak yaklaşmakla kalmıyor, tarihi de kişisel bir mesele olarak ele alıyor. Buradan hareketle
otobiyografinin sınırlarını geniş manada tanımlanmış bir tarihsel öznellik sahasına taşıyan Beyaz
Adamların Çocukları'nın belgesel, otobiyografi ve kimlik mevzularına musibet olan tanımlama ve
sınıflandırma krizine bir örnek teşkil ettiği düşünülebilir.
Cinsiyetlendirilmiş Şiddeti Bosna-Hersek'teki Çatışmanın Post-Hafızası Üzerinden Okumak
Lydia Cole, Aberystwyth Üniversitesi, İngiltere
lyc3@aber.ac.uk
Bu çalışmada Bosna-Hersek'teki cinsiyetlendirilmiş şiddetin hafızası ile onun evrilen post-hafızası
arasındaki girift ve üretken ilişkiler konu ediliyor. Esas olarak post-hafıza kavramının hafıza ve posthafıza arasındaki rabıtayı kuramsallaştırmak suretiyle hafızalaştırma süreçlerinin toplumsal cinsiyetle
ilişkisini araştırmak hususunda bizlere nasıl yardımcı olabileceğini sorguluyorum. Post-hafıza
Marianne Hirsch'in ortaya attığı bir terim: kuşaksal mesafeyle hafızadan, derin ve kişisel bir bağlantı
hissiyatıyla tarihten ayrılan, filmler, romanlar ve fotoğraf gibi yaratıcı araçlar tarafından dolayımlanan
hafızaya işaret ediyor. Hirsch ve diğerleri bu kavramı, “Kadınlar nerede?”, “Kadınların seslerine
10
nereden erişebiliriz?” gibi feminist sorular yönelterek Holokost'un kolektif hafızasını oluşturmak üzere
işe koşuyorlar. Ronit Lentin ise Femina Sacra: Gendered Memory and Political Violence (Femina Sacra:
Cinsiyetlendirilmiş Hafıza ve Siyasi Şiddet) adlı eserinde bütün hafızanın zaten aslında post-hafızadan
ibaret olup olmadığının üzerinde durarak kavramı sorguluyor. Her ne kadar Lentin'in hafızadan ne
anladığımızı temelden sorunsallaştıran itirazı haklı olsa da ben burada kavramın başka bir yararı
olduğunu öne süreceğim. Hafıza ve post-hafıza arasında bir ayrıma gitmek, doğrudan “felaketzede”
sayılamayacaklar tarafından ortaya çıkarılan yaratıcı araçları çatışmanın kolektif hafızasının
oluşturulmasına bir katkı olarak okumamıza cevaz veriyor. Bosna-Hersek'teki çatışmayla alakalı olarak
gelişen yaratıcı araçlar ise post-hafıza ile eleştirel bir ilişkiye girmenin yararlı ve gerekli olduğunu
gösteren bir alan. Çatışmanın son dönemlerinde ve hemen akabinde gazeteci ve akademisyenler
Bosna-Hersek savaşında tecavüzün kullanımını belgelediler. Bütün bunlar mevcut çalışmama feminist
bir zemin sağlamakta. O zamanlardan itibaren, çatışmaya dair birçok yaratıcı aracın ortaya çıkışını
izledik. Bu çalışmada ise Drakulid’in ‘S – A Novel about the Balkans’ (S—Balkanlar Hakkında Bir
Roman) adlı filmini ve Grbavica: Esma's Secret'ı (Grbavica—Esma’nın Sırrı) inceliyorum. Çatışma(daki
cinsiyetlendirilmiş şiddet) hafızasının (yeniden) üretimi ile ilgili sorular sormak için bu filmleri bilhassa
post-hafıza kavramının merceğinden süzerek değerlendiriyorum. Terimin analitik potansiyelini
araştırmak ve cinsiyetlendirilmiş şiddetin post-hafızasının farklı öznellikleri nasıl inşa ettiğine dair
sonuçlara varmak amacıyla post-hafıza teriminin sınırlarını zorluyorum. Bu esnada özellikle kuşak
mesafelerinin ve annelik anlatılarının üzerine eğiliyorum. Üç bölümden oluşan bu çalışmada ilk olarak
Hirsch'in post-hafıza kavramını, kavramın kullanım sahalarına dikkat çekerek ele alıyorum. İkinci
bölümde her iki filmde de karşımıza çıkan, çatışma döneminin cinsel şiddet ortamında doğan çocukları
sarmalayan anıları ve sessizlikleri değerlendiriyorum. Son kısımdaysa post-hafıza kavramını ve
kavramın çatışmanın kolektif hafızası ile etkileşimlerini tartışıyorum.
Trans* Seks İşçisi Anneler ve Kızları: İstanbul'daki Trans* Cemaatinin Sistematik Polis Şiddetine
Karşı Mücadelesinde Hafıza Geçişinin Rolü
Dilara Çalışkan, Sabancı Üniversitesi, Türkiye
dilaracaliskan@sabanciuniv.edu
Trans* kadınlar üzerine olan literatür daha çok ön yargı ve ayrımcılığın nasıl deneyimlendiğiyle
ilgilenir. Yine konu ile ilgili olan rapor ve araştırmalar, trans* bireylerin nefret olaylarını nasıl
deneyimlediği ve bu ayrımcı hareketlerin onların günlük hayatlarını negatif yönde nasıl etkilediği
üzerine eğilir. Buna karşılık, yine tüm bu ayrımcı söylem ve davranışlar karşısında trans* bireylerin
nasıl bir araya gelerek devam eden şiddet sarmallarına karşı direndiği ve bu direniş sırasında nasıl
enstrümanlar kullandıkları ne yazık ki birçok araştırmada görülememektedir. Buna karşılık, bu
araştırmanın amacı, trans* seks işçileri cemaati içerisindeki kurmaca anne- kızlık ilişkisine bakarak, bu
ilişkinin iki jenerasyon arasındaki şiddet hafızası geçişi üzerindeki etkisine bakmaktır. Bunu yaparken,
öncelikle hem "anneler", hem de "kızların" trans* olmak ile ilgili anlatılarını dinleyecek hem de farklı
yaş grupları arasındaki hafıza geçişini, çok daha spesifik olarak Hortum Süleyman örneği üzerinden ele
alırken, bu geçişlerin genç trans* bireylerin şiddete karşı olan dirençlerinde nasıl etkileri olduğunu
tartışacağım. Son olarak bu kapsamda, Hortum Süleyman lakaplı 1996-1997 yıllarında Beyoğlu
Emniyet Müdürü olan, farklı boyut ve renklerde olan hortumlarla yaptığı işkencelerle tanınan kişinin
yarattığı şiddet hafızasını Marianne Hirsch'ün Post-Memory kavramı perspektifinden, bu kurmaca
anne-kız ilişkisini merkeze alarak inceleyeceğim.
Bu çalışma, İstanbul'daki trans* cemaati içerisindeki farklı ilişki dinamiklerine anne-kız ilişkisi
özelinde bakmayı, bu ilişkinin hangi noktalarda önemli bir alternatif oluşturup hangi noktalarda
yeniden üretim riski taşıdığını tartışırken; cemaat içerisindeki anne-kız ilişkisinin önemini postmemory kavramının lensinden, Hortum Süleyman örneğiyle tartışmayı amaçlamaktadır. Marianne
Hirsch'ün gözünden trans* bireyler arasındaki bu ilişkiyi incelerken, annelerin Hortum Süleyman
tarafından maruz bırakıldıkları benzeri pek de olmayan spesifik işkence türünün, kızlarının hafızasında
nasıl bir yer edindiğine ve onların gelecekle ilgili kaygılarıyla ne tür bağlantılara sahip olduğundan
bahsetmektedir. Bunların yanı sıra bu araştırma, cinsiyetçi şiddete karşı verilen büyük mücadelede
11
yeniden oluşturulan alternatif anne-kızlık ilişkisinin ve trans* cemaatindeki farklı jenerasyonlar arası
hafıza geçişinin, sistematik şiddet ve sessizleştirme politikalarına karşı trans cemaati içerisinde nasıl
bir rolü olduğunu tartışmaktadır.
Sonuç olarak bu araştırma,30 yılı aşkındır sistematik şiddete maruz bırakılan trans* bireyler
arasında oluşturulan farklı direnç mekanizmalarından biri olan anne-kızlık ilişkisine bakarken, sıklıkla
trans* bireyleri sistemin “kurbanları” olarak temsil eden literatüre bir alternatif getirmeyi
amaçlamaktadır. Farklı örgütlenmeler ve görünürlüğün arttırılması için verilen mücadelelerin yanı sıra,
akademik alandaki temsil ve perspektifler hareketin geleceği için hayati önem taşımaktadır. Bu
sebepten dolayı bu araştırma sistematik şiddete uzun yıllardır maruz kalan trans* cemaatinin global
literatürdeki temsillerinin öznellikten uzak, pasif bireyler olmasına karşı çıkarken, cemaat
dinamiklerinin ve onların günlük hayattaki rollerinin bireyler üzerindeki yansımalarının da ele alınması
gerektiğine dikkat çekmektedir.
Göç Anlatıları
11:30 – 13.30
Tartışmacı: Ayşe Parla, Sabancı Üniversitesi
Kadınlar, Diyaspora ve Kimlik: İran’daki Afgan Mültecilerin Değişen Konumu
Azadeh Sobout, Ulster Üniversitesi, İrlanda
azadeh.sobout@gmail.com
Kimlik ve globalleşme üzerine şimdiye kadar yazılmış metinlerde, uzun süren mültecilik durumu,
toplumsal cinsiyet, etnik köken ve dini kimliklerle bağlantılı olarak ele alınırken diyaspora ve
ulusötesicilik kavramları merkezî bir önem taşır. Uzun süreli mültecilik ile ilgili araştırmaların çoğu
mültecileri “pasif, savunmasız ve güçsüz” gösteren indirgeyici temsiller üzerine kurulmuştur. Oysa,
kadın, erkek ve çocuk mülteciler toplumsal cinsiyet normları dolayısıyla, mülteci toplulukları içinde de
farklılaşan deneyimlere sahiptir. Örneğin, savaş ve yerinden edilme eril deneyimler/ süreçler olarak
algılandığından, kadınların diyasporaya katkısı çoğunlukla ya önemsizleştirilir ya da görmezden gelinir.
Bu sunum, zorunlu göç üzerine feminist bir bakış açısıyla yapılmış çalışmalara dayanarak, zorla
yerinden edilmelerin bir sonucu olarak toplumsal cinsiyet ilişkilerinin nasıl yeniden düzenlendiğine
odaklanacaktır: İran’daki Afgan mülteci topluluklarında yaptığım saha çalışmasına dayanarak, zorunlu
göçün geleneksel ataerkil normları nasıl güçlendirdiğini vurgulayacağım. Bunu yapmak için de Afgan
mülteci kadınların,toplumsal cinsiyetlerinden dolayı sorumluluğu sayılan üretim, üreme ve diğer
toplumsal işlerinin mültecilik deneyimlerinin neresinde durduğuna bakacağım.
Bu araştırma feminist bir methodla yapılmıştır: Toplumsal cinsiyet merkezli bir analiz temel
alınırken, kadınların farklı yaşam ve kadınlık deneyimleri dikkate alınır. Bu methodla, kadınların
diyaspora deneyiminden fiziksel, psikolojik, ekonomik sosyal ve kültürel olarak nasıl etkilendikleri
ortaya konmaya çalışılacaktır. Elliden fazla Afgan mülteci kadınla yapılan görüşmeler ve katılımcı
gözlemler sonucu, toplumsal cinsiyet, diyaspora ve kimlik arasındaki karmaşık ilişkiler aydınlatılmaya
çalışılmıştır. Kadınların sosyal, kültürel ve siyasi gelişimiyle ilgili bilgi ve belge toplama süreci,
kadınlarla birlikte/ katılımcı bir şekilde yürütülmüştür.
Diyasporada yaşayan kadınların hikâyelerinin çeşitliliği, araştırmanın etnik köken, din, yaş, sınıf
ve coğrafî arka plana dayalı deneyimler ile sosyokültürel ve sosyoekonomik zorunlulukları görünür
kılabilmesini sağlamıştır. Araştırma aynı zamanda Afgan kadın ve erkekler arasındaki dayanışma
ilişkilerine vurgu yapmaktadır. Çünkü diyaspora yaşamı, toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden
düzenlenmesine sebep olmaktadır. Böylece araştırma, Afgan erkeklerin diyaspora yaşamının zorlu
koşulları içerisinde erkekliklerini nasıl yeniden kurguladıklarına da değinmektedir. Bu çalışma son
olarak, zorunlu göçün yarattığı “boşluk”ta, Afgan kadınların geleneksel kadınlık rollerini yeniden ve
kendi yararlarına kurgulamak için kullandıkları stratejileri de görünür kılmaya çalışmaktadır.
12
Savaş, Şiddet ve Göçte Hafıza ve Toplumsal Cinsiyet: Güncel Güney Asya Siyaseti ve Hindistan’ın
Bölünmesi
Akanksha Mehta, Londra Üniversitesi, İngiltere
akanksha_mehta@soas.ac.uk
1947’de Britanya Hindistanı bağımsız Hindistan ve Pakistan devletleri olarak ikiye ayrıldı. Pakistan’ın
kurulması, Britanya sömürgesi Hindistan’da ortaya çıkan etnik-milliyetçi bir İslamî hareketin
sonucuydu. Bu bölünme, 15 milyon kişinin göçü, büyük dinî ve toplumsal ayaklanmalar, siyasal şiddet,
toplumsal cinsiyet temelli şiddet ve yeni kurulan iki ulus-devlet arasında savaşla sonuçlandı. Raporlara
göre bu süreçte, 1 milyon kişi öldü, 100.000’den fazla kadın kaçırıldı ve tecavüze uğradı. Binlerce kadın
ise “korunmak” ve cinsel şiddet sonucu “namuslarını kaybetmemek” için “öncül bir önlem olarak”
aileleri tarafından öldürüldü. Dahası, tecavüzcülerinden veya onları kaçıranlardan kaçmayı başaran ve
“evlerine” dönen pek çok kadın, “lekelenmiş” oldukları için aileleri tarafından reddedildi. Hindistan’ın
bölünmesi, pek çok hafıza çalışmasının konusu olduğu gibi popüler kültürde de (sinema, müzik,
tiyatro, şiir ve roman) geniş yer buldu.
Bu makalede, Hindistan ve Pakistan’ın ayrılmasını toplumsal cinsiyet perspektifiyle ele alırken,
süreçte yaşanan siyasi şiddetin hafızasının nasıl yaratıldığını ve bu hafızanın güncel siyasetle ilişkisini
ele alacağım. Bölünmenin sözlü ve görsel tarihi ile tanıklıkları feminist bir perspektifle araştırırken, ilk
olarak, bölünmenin kendisinin, anlatılarının ve hatırlanmalarının toplumsal cinsiyet normlarıyla
derinden bağlı olduğunu iddia edeceğim. İkinci olarak, bölünme sürecinde yaşanan siyasal şiddeti
anma kültürlerinin/ anlatılarının, kolektif travmayı hatırlamak için cinsiyetlendirilmiş bedenleri nasıl
kullandığını ortaya koymaya çalışacağım. Bu anlatılar, egemen devlet söyleminden, bölünmenin
kültürel/ etnik/ dini/ milliyetçi yorumlarına kadar giden bir yelpaze sunuyorlar. Siyasal şiddet
konusunda hafıza ve toplumsal cinsiyetin nasıl iç içe geçtiğini anlayabilmek için, Güney Asya’da çeşitli
siyasi fraksiyonlar tarafından bu şiddetin hatırlanmasında kullanılan film, fotoğraf ve başka sanatsal
alanlardan seçtiğim malzemeleri inceleyeceğim. Bu incelemeye dayanarak, siyasal şiddeti anma
biçimlerinin ve kadınların bedenleri ve cinsellikleri üzerinde ataerkil tahakkümün iç içe geçerek
bölgedeki güncel siyasette önemli bir rol oynadığını iddia edeceğim. Aynı zamanda, inceleyeceğim bu
görsel malzemelerin feminist bir analizinin, egemen siyasi söylemin çoğunlukla kadınları
sınıflandırmak/ işaretlemek için kullandığı, kurban/ özne, kişisel/ siyasal ve susan/ konuşan
ayrımlarına meydan okuduğundan bahsedeceğim. Dolayısıyla, bu görsellerin feminist analizleri
alternatif tarih yazımları önererek kadınların özneliği/ aktörlüğü ile siyasal şiddet arasında bağ
kurmayı önerecektir.
Bu makale, modern tarihin en büyük göçü kabul edilen bu sürecin çok önemli bileşenleri olan
siyasal şiddet ve anma kültürünün feminist bir okumasını yapmayı amaçlamaktadır. Güney Asya’da
egemen olan milliyetçi siyasi söylemde toplumsal cinsiyet ve bölünme hafızasının nasıl iç içe geçtiğine
odaklanarak, bu konu hakkında var olan akademik yazına katkı sunmayı ve bu yazına feminist
müdahaleler için alan açmayı hedeflenmektedir.
Zorunlu Göçmenler Olarak Şiddeti Anlatmak: Somalili Bir Kadının Perspektifiyle Şiddeti Anlamak
Fathima Azmiya Badurdeen, Mombasa Teknik Üniversitesi, Kenya
azmiyab@gmail.com
Bu makale, Kenya’daki Somalili mülteci kadınların maruz kaldıkları toplumsal cinsiyet temelli şiddeti
ortaya koymaya çalışacaktır. Çalışma, on yıllardır Somali’deki yerinden edilmiş nüfusun kaldığı Dadaab
Mülteci Kampı’nda yapılan nitel araştırmaya dayanmakta ve var olan yazın tarafından
desteklenmektedir. Din, milliyet, etnik köken ve sınıf gibi yapısal değişkenleri de göz önünde
bulunduran çalışma, mülteci kadınların anlatılarıyla kamptaki toplumsal cinsiyet ilişkilerini anlamaya
çalışmaktadır. Kadınların kamp yaşamlarındaki dinamik değişimleri anlayabilmek adına, bu yapısal
değişkenler çatışma öncesi, çatışma esnası ve yerinden edilme dönemleri arasındaki farklılıklar
düşünülerek ele alınmıştır.Bu makalede, Somalili mülteci kadınların maruz kaldığı toplumsal cinsiyet
temelli şiddetin, çatışma ve yerinden edilme öncesinde var olan ataerkil/ siyasal şiddet arasında
13
devamlılık olduğunu iddia edeceğim. Ancak, mülteci kampında değişen “aile” anlayışı, kullanım
alanları, kültürel dengeler ile güvenlik amaçlı ve insanî müdahaleler bu şiddeti arttırıyor. Kadınlar,
tecavüz, cinsel şiddet korkusu ve sosyal baskı gibi toplumsal cinsiyete dayalı şiddet türlerine maruz
kalıyorlar. Silahlı çatışma ortamlarında ve yerinden edilmeler sonucu oluşan güvensizlik, kadınlarda
cinsel şiddet korkusu yaratıyor. Bu korku da kadınların hareket özgürlüğünü ve kamp ortamında daha
da kısıtlanan seçim yapma haklarını da olumsuz etkiliyor.
Bu çalışma aynı zamanda, yerinden edilme durumlarında kadınların yaşadığı travmatik şiddet
deneyimlerine rağmen, yerinden edilme sonrası uluslararası toplumla mecburen kurulan ilişki
sonucunda tanışılan toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlenmesi fikirlerinin fırsatlar
yaratabildiğini göstermektedir. “İkircikli güçlenme” diye de adlandırılan bu durum, mülteci kadınların
aile ve toplum içinde liderlik rolleri üstlenmeleri için alan açabilmektedir. Bu, kadınlara bir kat daha iş
ve sorumluluk yükleyen bir durum olarak yorumlanabilir. Ancak, bu yeni roller kadınların karar alma
mekanizmalarında güç kazanmalarını da sağlamakta.
Köy Boşaltmaları Sonrası Kürt Kadın Anlatıları: Küçükçekmece Kanarya Mahallesi Örneği, 2013
Melike Gül Demir, Maltepe Üniversitesi, Türkiye
melikeguldmr@gmail.com
Çalışmanın amacı, güvenlik güçleri ve PKK arasındaki çatışmalar sırasında, köy korucuları, güvenlik
güçleri ya da PKK baskısı nedeniyle köylerin boşaltılması veya bu şiddet ortamından zorla veya kendi
iradesiyle Doğu ve Güneydoğu bölgesinden göç ederek, İstanbul'un Küçükçekmece ilçesi Kanarya
mahallesine yerleşen kadınların; zorunlu göç deneyimlerini, algılarını, göçün hayatları üzerindeki
etkilerini paylaşmak, kendi dillerinde kendilerini nasıl tanımladıklarını anlamak; araştırma raporlarına
dayanan rakamlardan oluşan istatistiki verilere bir ses ve yüz olmaktır. Sivil toplum kuruluşları
rakamlarına göre dört milyon kişinin yerinden edilmesiyle sonuçlanan "sürgün"; “zorunlu göç, ulus
devlet bağlamında kimlik, ulus devlette kadın ve Türkiye’de kadın” bağlamında ele alınarak
araştırılmıştır.
Araştırma'nın Kanarya mahallesinde yapılmasının nedeni, İstanbul Göç-Der verilerine göre köy
boşaltmaları nedeniyle buraya yerleşen kişilerin en yoğun yaşadığı mahalle olmasıdır.
Araştırmanın verileri, niteliksel araştırma yöntemlerinden derinlemesine görüşmeyle toplandı.
Görüşmecilerle neyin ve nasıl sorulacağıyla ilgili görüşme formu kullanıldı. Araştırmada, Mardin, Siirt
ve Şırnak’a bağlı üç köyde yerinden edilmiş, 32-67 yaş arası 24 kadın ile derinlemesine görüşme
yapıldı. Görüşmeler katılımcılardan izin alınarak ses kayıt cihazına aktarıldı ve aynı gün içinde görüşme
kayıtları çözümlenerek metin haline getirildi. Görüşme sırasında tutulan notlardan da faydalanıldı.
Yirmi dört kadın katılımcılardan beşi Türkçeyi iyi düzeyde konuştuğunu, on altı kadın Türkçeyi
sınırlı düzeyde konuştuğunu, üçü ise Türkçeyi hiç konuşamadığını beyan etmiş; ancak bütün
görüşmeler kadınların isteği doğrultusunda Kürtçe gerçekleştirilmiştir. Erkek katılımcılarla da sık sık bir
araya gelinerek göç deneyimleri, özellikle kadınlar ilgili görüşleri, düşünceleri, tavırları katılımcı
gözlemiyle anlaşılmaya çalışılmıştır.
Köy yakılmalarından sonra aileler; zincirleme göçe maruz kalmış, akraba ve tanıdıklarının yanına
sığınmakta çareyi bulmuş, geçimlerini ise ilkokul çağında çocukları çalışarak sağladıkları beyan
edilmiştir. Ekonomik sıkıntı içinde olan ailelerin köye dönmeye istekli oldukları ancak geri dönüş için
gerekli iyileştirmelerin yoksunluğu, mevcut koruculuk sisteminin devam etmesi, benzer baskı ve
şiddet uygulamalarıyla karşı karşıya kalma riski dönüş önündeki engeller olarak sıralanmaktadır.
Göç sonrasında metropollere yığılmalarıyla dilleri ve kıyafetleri üzerinden üretilen yaygın
dışlanmışlıkla baş etmek zorunda kaldıklarını belirten kadınların; "dillerinin ve kültürlerinin üzerindeki
baskıların son bulacağı, kadının özgürleşeceği, bir daha ölüm ve kayıpların yaşanmayacağı, taleplerinin
eşit yurttaşlık temelinde çözüleceği bir Türkiye hayalinin" dildeki temsili "barış"tır.
Araştırma sonuçlarından anlıyoruz ki, Kürt kadınları babalarının, kardeşlerinin ve çocuklarının
kaybetmesi sonucu kamusal alanlara; politik bir bilinçten öte, "hak talebiyle", bir "zorunluluktan"
girdiler. Haklarını deneyimleyerek öğrendikleri, kadınları ikincil konuma düşüren her türlü baskı ve
14
tahaküm ilişkilerini reddettikleri, kadının sözünün geçmediği alanlarda yer almayacakları konusunda
irade geliştirdikleri gözlemlenmiştir.
Kürt sorunundan beslenen PKK'nin içindeki kadınlar ile sivil siyasette yer alan kadınların
mücadelesi sonucu kadınların, erkeğin yedeği olmadığı düşüncesi toplumsal yaşamda kendini
dayatmış durumda… Abdullah Öcalan'ın kadınları desteklemesi, kadın hareketine bir ivmelik
kazandırsa da tek başına yeterli olmadığını; kadın özgürlüğünü sağlayacak temel güç kadının kendi
elinde olduğu konusunda hemfikirler. Kadın hareketinin talepleri, ataerkilliğin İslami kanunlarla
pekiştirildiği; ataerkilliğin gündelik yaşamda Kur'an ve sünetten gücünü alan meşruluğu; kadın
hareketinin İslamı ve İslami kuralları reddetmeden gündelik yaşamı yeniden yaratma isteği arasında
üstü örtülü gerilimin nasıl aşılacağı ise muğlaklığını korumaktadır.
Kürt kadınlarının siyasette aktif olmaları, ataerkil sistemin zayıfladığı, anaerkilliğin güçlendiği
anlamına gelmese de daha insani bir yaşam için umut vaat ettiğini söyleyebiliriz.
Kolektif Hafıza ile Tecrübe Arasında: Tarlabaşı’na Göç Etmiş Olan İkinci Kuşak Kadınların Devlet
Şiddetini Alımlama Biçimleri
Övgü Ülgen, Hafıza Merkezi, Türkiye
ovgu.ulgen@gmail.com
Türkiye’de 1980’li yıllardan itibaren gözle görülür oranda artış gösteren iç göç, 1990’lı yıllardaki
savaşın da etkisiyle devlet şiddetinin izlerini giderek daha fazla taşır hale gelmiştir. Silahlı çatışmalar
nedeniyle büyükşehirlere göç eden kuşakların yeni yerleşim mekânlarını deneyimleme biçimleri,
sözkonusu şiddetin tüm boyutlarıyla kavranabilmesi açısından çok önemli ve ne yazık ki Doğu ve
Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki kadar gözle görülür bir biçimde yaşanmadığı için genellikle bu
başlıkta ele alınmayan, üzerinde yeterince durulmadan atlanan bir konu olmuştur. Bu çalışma, temel
olarak, devlet şiddeti nedeniyle Tarlabaşı’na göç etmiş ikinci kuşak kadınların, bu durumu, şehirde ve
yaşadıkları dönemin genel ikliminde nasıl tecrübe ettiklerine odaklanmaktadır. Şehir hayatı; mahalle
kimliği ve Tarlabaşı’ndaki dayanışma alt başlıkları üzerinden ele alınarak sorunsallaştırılmaktadır.
Yaşları daha çok 20-30 arasında değişen ikinci kuşak kadınlar, 1990’lı yıllardaki devlet şiddetini,
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki biçimiyle birebir ya da birinci kuşakta olduğu gibi daha
yakından tecrübe etmemelerine rağmen bunu kişisel anlatılarının bir parçası olarak görmektedir.
Anlatılara konu edilen kırılmalar ve sürekliliklerin hafızanın oluşumunda ve aktarımındaki etkisi,
“tecrübe” kavramına düşünülenden daha derinlikli bir nitelik kazandırmaktadır. “Tecrübe” ve “kolektif
hafıza” arasında önemli bir ilişki olduğunu gösteren bu bilginin izlerini derinlemesine mülakat
tekniğiyle sürmek, devlet şiddetinin yeterince üzerinde durulmayan bir yönüne vurgu yapmanın yanı
sıra hafıza konusu etrafında gelişen literatüre katkıda bulunmak adına da değerlidir.
Bugüne kadar Kürtlerin, devletin terörizm ve iç mihrak gibi söylemlerine maruz kalarak
sessizleştirildiği düşünüldüğünde sözlü anlatıların, devletin iktidarını kurması ve şiddetini yeniden
üretmesi açısından önemi artmaktadır. Bu anlatılar aracılığıyla hafızanın, iktidarın etkisizleştirme
söylemine karşı bir direniş metodu da olabileceğini gözlemlemek mümkündür. 1990’larda, yıkılan ve
işgal edilen köylerdeki yağmalama, birinci kuşak tarafından her şeyi hatırlamanın mümkün olduğu bir
ortamda, bir direniş metodu olarak varolan hafızaya sahip çıkma ve susturulan hikâyeleri anlatma
yönünde şekillenmiştir. Bu çalışmada ise Tarlabaşı’nda yaşayan ikinci kuşak kadınların, doğrudan
deneyimlenmemiş şiddeti, şehir ortamında nasıl alımladıkları ve en önemlisi nasıl siyasallaştırdıkları
incelenmektedir.
“Le déplacement forcé kurde après les années 1990 sur la naissance d’une identité
communautaire àTarlabaşı, İstanbul” başlıklı ve 2013 yılında tamamladığım yüksek lisans tezimde,
1990’lı yıllarda Tarlabaşı’na zorunlu göçle oluşan mahalle kimliğini çalışmıştım. Bu mahallede ikamet
edenlerle yaptığım derinlemesine mülakatlardaki amacım, Kürt göçmenlerin toplumsal hafızalarına
yönelmek olmuştu. Bu çalışma için ikinci kuşak kadınlarla gerçekleştirilen görüşmelerden çıkan
bulgular, yukarıda anılan tez çalışmasını zenginleştirme ve derinleştirme amacını taşıdığı gibi alana
15
katkıda bulunmayı ve anlatıları mümkün olduğunca çok kişiyle paylaşarak farklı biçimlerde gasp edilen
kişisel hikâyelerin sahiplerine iade edilmesini sağlamayı hedeflemektedir.
Direniş ve Toplumsal Cinsiyet I
14.30 - 16.15
Tartışmacı: Nil Mutluer, Nişantaşı Üniversitesi
Latin Amerika Bağlamında Toplumsal Cinsiyet ve Feminizmi Anlamak: Anneliği Devrimselleştirmek
mi Yoksa Devrimi Anneleştirmek mi?
Alize Arıcan & Semuhi Sinanoğlu, Boğaziçi Üniversitesi, Türkiye
alize.arican@gmail.com, semuhisinanoglu@gmail.com
Latin Amerika ülkelerindeki anneler hararetli siyasal faaliyetleriyle farklı disiplinlerden birçok
araştırmacının ilgisini uyandırmakta. Annelerin söylemi bir yandan toplumsal cinsiyete dayalı
hiyerarşilerle ve geleneksel değerlerle uyumlu apolitik bir konformizm olarak yorumlanıyor. Kadınları
müşküle düşüren iktidar ilişkilerini değiştirecek bir tesire sahip olmadıkları, “acılı anne” imgesine
tutunarak toplumsal cinsiyete dair hâkim görüşleri yeniden ürettikleri iddia ediliyor. Öbür yandan ise,
annelerin devrimci olduğunu düşünenler de var. Yeni bir siyasetin yolunu açmak adına “annelik
çerçeveleri”nden faydalandıkları, sözüm ona “stratejik özcülüğü” ya da “mimesis”i benimseyerek
mevcut stereotiplerin anlamlarını lehlerine dönüştürdükleri öne sürülüyor. Hatta böyle toplumsal
hareketler vasıtasıyla feminen olanın feminist istemlerle birleştiği belirtiliyor. Bütün bu görüşler
“toplumsal cinsiyet aksında bulunan mücadele repertuarı”nın karmaşık muhteviyatı üzerine
açıklamalar getirmek gayretinde.
Biz bu çalışmada toplumsal hareketleri anlamlandırma çabasındaki kuramlara başvurarak,
feminist ideoloji ve annelerin seferberlik deneyimleri arasındaki zamansal ve süreçsel ilişkiye dikkat
çekiyoruz. Karşılaştırmalı bir bakış açısıyla, farklı siyasal ve toplumsal bağlamlardan gelen Anneler
(Madres) tarafından kurulan dört toplumsal hareket örgütünü, isimleriyle vermek gerekirse,
Arjantin'den Mothers of Plaza de Mayo'yu, El Salvador'dan CO-MADRES'yi ve Şili'den Agrupacion de
Familiares de Detenidos-Desaperecidos (AFDD) ile EL Poder Feminino'yu inceliyoruz.
Öncelikle “çerçeve” ve “ideoloji” arasındaki farkı kuramsal olarak ortaya koyarak, ideolojik
olarak zıt konumlarda yer alan toplumsal hareketlerin dahi amaçları için aynı söylemsel repertuardan
istifade edebileceklerini öne sürüyoruz. Ardından, “stratejik özcülük” ve benzer çerçeveleme
kuramlarında var olan örtük rasyonellik varsayımını reddediyoruz. Akılcılığın evrensel olmadığını,
bilakis kültürel olana gömülü olduğunu ve bu durumun da belirli dişil kimlikleri yeniden üretmenin
mahreçlerinden biri olan akılcılık/akla aykırılık karşıtlığının yapı-sökümünde kullanılacak bir değişken
olarak "duygular"a başvurmayı gerektirdiğini iddia ediyoruz. Salt biyolojik yönüyle dahi annelik
apolitik değildir. 20. yüzyılın başından beri süregelen modernleşme süreci vesilesiyle annelik
mefhumuna belli başlı görevler ve anlamlar yüklenmiştir. İşte bu yüzden kültürel bağlamları farklı
toplumsal cinsiyet repertuarlarına işlerlik kazandıran önemli tabakalar olarak ele almak gerekiyor.
Feminizm ve Anti-militarizm Perspektifinden Kadın Vicdani Reddi
Süheyla Oğuz, Ankara Barosu, Türkiye
suheylaoguz09@gmail.com
Vicdani reddini açıklayan birey sayısı kadar vicdani ret tanımı olduğu söylenebilir. Yine de bir yerden
başlamak gerekirse Uluslararası Af Örgütü’nün önerdiği tanım genel bir çerçeve olarak
değerlendirilebilir. Buna göre bir bireyin ahlaki, dini, felsefi, insani, moral ve / ve ya siyasi nedenlerle
silahaltına alınmayı, silahlı hizmet vermeyi, silahlı bir çatışmaya doğrudan ya da dolaylı olarak
katılmayı reddetmesi vicdani rettir. Bu genel çerçevenin çeperinde kalan farklı tutum ve eylem
türlerini de tanımlamak, tartışmak mümkündür. Söz gelimi, silahlı hizmet ve buna karşı gelişen tepki
dünyanın birçok ülkesinde sadece bir cinsiyetle ilgiliymiş gibi anlaşılırken kadınların da vicdani retlerini
açıklamaya başlamalarıyla genel çerçevenin genişletilmesi gerekmiştir.
16
Türkiye’de vicdani ret, 1989 yılında Tayfun Gönül ve 1990 yılında Vedat Zencir’in, Sokak Dergisi
aracılığıyla yaptıkları açıklamalarla gündeme girmiştir. Kadın vicdani retçi ilk eylem ise 2004 yılında İnci
Ağlagül’ün açıklamasıyla gerçekleşti. Böylelikle vicdani ret konusunda anne ya da eş gibi edilgen bir
konumda algılanan kadınların etkin bir eylemlilik sürdürebileceği görülmüş oldu. Bu eylemliliğin temel
çerçevesi ise antimilitarizm - feminizm buluşmasıyla çiziliyordu. Diğer yandan, vicdani retlerini
açıklamaya başlamalarına karşın kadınlar, erkek vicdani retçilere “destekçi” bir konumda görüldü. Bu
konumlanma kaçınılmaz olarak “vicdani ret” tutumuna dair bir tartışmayı da beraberinde getirdi.
Bugün Türkiye’de 49’u kadın olmak üzere 169 vicdani retçi bulunmaktadır.
Bu sunuşun konusu Türkiye’de sayıları her geçen gün artan kadın vicdani retçiler, onların vicdani
ret tutumuna dair düşünceleri ve feminist bir çerçeveden anti-militarist yaklaşımın tartışılmasıdır.
Kadın vicdani retçilerle görüşmelere dayanan bu kısımla birlikte Türkiye’de kadın vicdani ret
hareketinin gelişim süreci genel hatları ile ele alınacaktır.
Kimin Failliği Daha Önemli? Devlet, Ordu ve Yargı
Doğu Durgun, Sabancı Üniversitesi, Türkiye
dogudurgun@sabanciuniv.edu
Militarizasyon ulusal ve uluslararası birçok aktörün failliklerini kapsayan bir süreçtir. Farklı
aidiyetliklere, çıkarlara ve isteklere sahip bu aktörler, sürekli değişen ulusal ve uluslararası bağlam
içinde, militarizmi yeniden üretir, dönüştürür ve ona karşı çıkar. Sürecin gelişimini anlamak için, bu
aktörlerin değişen pratik ve temsillerini, öznelliklerini ve hangi failliklerin ne kadar ve ne şekilde
önemsenip önemsenmediğini sorgulamak gerekir. Bu çalışma, Türkiye’de 1990 ve 2000’lerde orduyu
yeniden üreten, dönüştüren ve eleştiren kişi ve grupları, bu kişi ve grupların devlet ve toplumla
ilişkilerini ve yaşanan yargı süreçlerini inceleyerek, bu sürevin ne şekilde geliştiğini araştırmayı
amaçlıyor. Bunu yaparken de hangi grupların ve ne şekilde failliklerinin önemsenip önemsenmediğini
soruyor.
Savaş Sonrası Dönemi Hafıza ve Politika: Gezi Parkı Olayları'ndan Sonra AKP Politikası ve Toplumsal
Cinsiyet
Zeynep Balcıoğlu, Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı, Türkiye
zeynepbalcioglu@gmail.com
Bu çalışmada AKP hükümetinin bilhassa Gezi Olayları ertesinde yürüttüğü politikalara odaklanacağım
ve bu politikaların toplumsal cinsiyet ve Gezi Parkı Olayları'nın hafızasıyla oldukça bağlantılı olduğunu
iddia edeceğim. Cynthia Enloe'ya göre “savaş sonrası” kavramı insanların savaşa dair hafıza ve
deneyimleriyle toplumsal olarak inşa ettiği bir kavram. Bu bakımdan her savaştan sonra neyin
hatırlanması gerektiği hususu içinde bir çok dinamik barındıran karmaşık bir toplumsal mesele. Bu
karmaşıklığı tahlil etmek üzere şöyle bir soru sormak gerekiyor: Savaş sonrası dönemlerde kimler ne
şekilde hatırlanır?
Her bir savaş, aynen savaş sonrası dönemlerde olduğu gibi özgül bir toplumsal cinsiyet ve tarih
bağlamında gerçekleşir. Savaş sonrası, kadınlık ve erkeklik gibi mefhumların inşası eş zamanlı olarak
ilerler. Bununla bağlantılı olarak, Türkiye 27 Mayıs 2013'te genellikle Gezi Olayları olarak hatırlanan bir
dizi isyan hareketinin patlak vermesine tanık oldu. Aylar süren isyan süresince hükümet, polis ve
protestocular arasında yoğun çatışmalar yaşandı. Protestocuların demografik özellikleri hakkında
bizlere bilgi sağlayan bir araştırmaya göre, ortalama yaşları 28 olan protestocuların yarısından fazlasını
kadınlar teşkil ediyordu. Demek ki genç kadınlar protestocuların çoğunluğunu oluşturuyordu.
Siyasal şiddet ya da savaş dönemleri süresince ve ertesinde ortaya çıkan görsel ve işitsel
malzemeler, toplumsal cinsiyet, kişisel, kamusal ve siyasal arasındaki ilişkilerin yeniden üretimine
katılır. Gezi Olayları'yla ilgili olarak ise, kadınların isyanın asli sembolleri haline geldiğini söylemek
mümkün. “Kırmızılı kadın” ve “TOMA'ya kafa tutan kadın” fotoğrafları farklı şekillerde üretilip
tedavüle girdi. Parkın çevresinde insan zinciri oluşturan anneler ve cinsiyetçi sloganları protesto
ederek feminist bir farkındalık yaratan seks işçileri benimsedikleri farklı kadınlık kurgularına rağmen
17
dayanışma içinde eyleme geçtiler. Dolayısıyla kadınlar şiddet kurbanı kadın imgesini değiştirerek Gezi
Olayları'nın kahramanı olarak ortaya çıktılar.
Bu çalışmada güçlü kadın imgesini görünür kılan Gezi Olayları'nın hemen akabinde, AKP'nin
bilhassa genç kadınları hedefine alan muhafazakar dayatmalarını yoğunlaştırdığını iddia edeceğim.
Doğrudan kadınların cinselliğini hedef alan, karma öğrenci evlerinin itibarsızlaştırılması gibi politikalar
Gezi Olayları'ndan bu yana giderek şiddetleniyor. Başbakan tarafından sürekli kullanılan üç çocuk
söylemiyle bağlantılı olarak (1) hükümetin evlenen genç çiftlere finansal kredi teşviği vermesi (2) evli
genç çiftlerin öğrenci kredisi borçlarının silinmesi ve (3) kadınları emek gücünden dışlaması pek
muhtemel olan kadınlar için esnek çalışma saatleri gibi kanun tasarıları hazırlanıyor. Muhafazakar
söylemin hâkim ve tekil söylem olmasını engellemek adına kadınların Gezi Olayları'nda yarattıkları
güçlü faillik kimliğine tutunmaları ve mevcut eşitlik mekanizmalarını muhafaza etmeleri gerektiğini
öne sürüyorum. İlaveten kadınların özel olarak kendilerini ilgilendiren politikalar hakkında daima diri
tutmaları gereken kamusal tartışmalara kamu, özel ve kadınlık gibi mefhumları sürekli olarak yeniden
biçimlendirecek makul muhataplar olarak, hem savaş süresince ve hem de savaş sonrasında iştirak
etmeleri gerektiğini iddia ediyorum.
Direniş ve Toplumsal Cinsiyet II
16:30 – 18:15
Tartışmacı: Nükhet Sirman, Boğaziçi Üniversitesi
Toplumsal Bir Olgu olarak İntihar: Ataerkil İnşa ve Arap Baharı’nda Kendi Yakma Eylemleri
Arasındaki Nedensel İlişkinin Analizi
Loubna EL Moncef, Ibn Tofail Üniversitesi, Fas
elmoncefloubna@gmail.com
Bu çalışma Arap Baharı'nın başlangıcındaki kendini yakma fenomenini incelemekte ve toplumun ve
sosyal faktörlerin kişisel karar ve hareketler üzerindeki etkilerine bakmaktadır. Durkheim'ın intiharın
sosyal bir olay olduğu görüşünü destekleyerek, Arap Baharı’nda kendini yakma ve Orta Doğu'daki
ataerkil inşalar arasında nedensel bir ilişki olduğunu savunmaktadır.
Çalışma ilk önce Durkheim, onun çağdaşları ve sonraki sosyologlar tarafından geliştirilen intihar
teorilerinin titiz bir incelemesini yapmaktadır. İntihar, sosyolojide önemli bir konu olagelmiştir.
Psikiyatri alanında muğlaklık kaynağı olan intihar, sosyoloji alanında birincil sosyal nedenler çalışılarak
açıklanmıştır. Emile Durkheim'dan Christian Baudelot'ya sosyologlar bireysel davranışları sosyal
gerçeklerle açıklamaya eğilimlidirler. Birçok ülkede cinsiyet, yaş, din, meslekî konum, evli ya da bekâr
olma gibi değişkenlere bağlı olarak değişen intihar oranlarını çalışmak için istatistik bilimine
başvururlar.
İkinci bölüm ise, öncelikli olarak dini ve kültürel kurumlar ve ideolojilerden etkilenen bireysel
bir karar olarak Arap Baharı’nda kendini yakmayı incelenmektedir. Çalışma Arap Baharı’nda kendini
yakan kişinin ataerkil kültürde var olan toplumsal cinsiyet sosyalizasyonunun bir ürünü olduğunu
savunmaktadır. Bunun için Arap erkekliğini oluşturan kültürel ritüeller ve geçiş törenlerini
çözümlemektedir. Bunu yaparken, çalışma Arap erkekliklerinin sosyal dışlanma korkusundan dolayı
toplumsal cinsiyet normlarına ve erkek model ölçülerine uyma mücadelelerini anlatmaktadır. Çalışma
ataerkil inşalar ve kısıtlamalar altında Arap erkeklerinin zor durumda olduklarını ortaya koymaktadır.
Durkheim'ın intiharın toplumsal teorisi üzerinden bu çalışma, Arap Baharı’nda kendini yakan kişinin
kendi ataerkil kültürünün bir ürünü olduğunu savunmaktadır. Arap Baharı’ndaki kendini yakma
eylemleri, acı ve yanmalara dayanma üzerinden erkek statüsünün değişmesi için bir başka geçiş töreni
olmaktadır.
18
Feminist Tarihin İmkân ve Sınırlılıkları: 1960-70’li Yılların Devrimci Kadınlarının Yakın Tarih
Çalışmalarındaki Temsili
Derya Özkaya, Sabancı Üniversitesi, Türkiye
deryaozkaya@sabanciuniv.edu
70’li yıllar, Türkiye yakın tarihi üzerine çalışan tarihçiler arasında en az ilgi gören dönemdir. Homojen
bir tarihsel dönem gibi anlatılan ve “80 öncesi” diye geçiştirilen bu dönemde yaşanan gelişmeler
genellikle terör veya kaos ortamı, sağ-sol çatışması gibi tanımlamalarla açıklanmaya çalışılmaktadır.
1960’lardan başlayarak, özellikle de 1970’lerde, geniş halk kitleleri politikleşmiş ve sendikalar ile
siyasi partiler aracılığıyla hakları için mücadele etmeye başlamışlardır. 70’ler halen üzerinde
düşünülmesi ve değerlendirilmesi gereken çok önemli gelişmelere tanık olmuş; geniş kitlelerin
politikleştiği ve alternatif siyasal ve toplumsal örgütlenmelerin yaratıldığı bir dönemdir.
Tarih yazımının genelinde olduğu gibi bu döneme dair yazında da ciddi bir erkek egemenliği söz
konusudur. Döneme dair yazılan tarihsel araştırma kitapları, yapılan siyasal değerlendirmeler ve sözlü
tarih çalışmaları ile anı kitaplarının çok büyük bir bölümü hem erkekler tarafından yazılmıştır hem de
haliyle erkekleri anlatmıştır. Kadınlar ise uzun bir süre sessiz kalmışlar ve yazılan bu sınırlı tarihin
içinde kendilerini var etmeye çalışmışlardır. Elbette siyasal, toplumsal ve kültürel anlamda radikal
değişim ve dönüşümlerin yoğun olarak yaşandığı bu dönemde, tüm bu değişim ve dönüşüm kadınlara
da yansımış olmalıydı. Peki, kadınlar tüm bu süreçte neredeydiler, neler yaşadılar, neler hissettiler?
Kadınların bu toplumsal dönüşüme ne gibi katkıları olmuştu?
Bugün sayısı gün geçtikçe artan kadın tarihi çalışmalarından biliyoruz ki kadınlar, bahsettiğimiz
bu dönemde tıpkı erkekler gibi silahlı mücadeleden örgütlenme faaliyetlerine, mahalle
çalışmalarından fabrikalara, isyanlardan boykotlara her yerdedirler ve aktif birer öznedirler. Kadınlar
üretkenlikleri, sabırları ve dirençleri ile tüm bu toplumsal dönüşümde hem etkili olmuş hem de bu
dönüşümden etkilenmişlerdir.
Kadın tarihini anlamak için uzun yıllardır yok sayılan, unutturulmaya çalışılan veya
sessizleştirilen pek çok deneyim günümüzde artık farklı feminist örgütlenmelerin çıkardığı yayınlar,
gittikçe çeşitlenen feminist kitabevlerinin bastığı kitaplar, bünyesinde ayrı kadın örgütlenmeleri
barındıran sol/sosyalist/devrimci yapıların yürüttüğü çalışmalar, üniversitelerin toplumsal cinsiyet ya
da kadın çalışmaları merkezleri bünyesinde yürütülen çalışmalar, bağımsız kadın yazarların yazdıkları
kitaplar, yaptıkları araştırmalar, çektikleri belgeseller ve düzenledikleri sergiler vasıtasıyla görünür
kılınmaktadır. Kadın çalışmaları alanındaki tüm bu çeşitlilik feminist tarih anlayışının yarattığı
imkanları göstermesi açısından oldukça önemlidir. Ancak tüm bu çalışmaların içerdikleri kadar
dışarıda bıraktıkları – bilerek ya da farkında olmadan- konular, dönemler ve aktörler de
bulunmaktadır. Bu da bize feminist tarih çalışmalarının imkanlarının yanı sıra sınırlılıkları da olduğunu
göstermektedir.
1960’larda başlayan ve 70’li yıllarda büyüyerek varlığını sürdüren bu muhalefet hareketinin
getirdiği toplumsal ve siyasal dönüşümle ortaya çıkan yeni dönemin kadın bakış açısıyla bir kez daha
incelenmesi gerektiğine inanıyorum. Böylesi çalışmalar bize kadınların yaşam tecrübeleri ve değişim
konusundaki istek ve arzuları hakkında bize önemli bilgiler sağlayabilir ve kadınların bu süreçteki
katkılarını görmemizi yardımcı olur.
Kadınlar bu dönemin aktif birer öznesi olabilmişler midir? Öyle ise nasıl, hangi mekanizmalar
dolayımıyla bunu başarabilmişlerdir? Dönemin siyasal ve toplumsal ortamına nasıl dahil
olabilmişlerdir? Ne tür duygular yaşamış, neler düşünmüşlerdir? Devrimciliği nasıl algılamış ve
yaşamışlar; bu konuda erkeklerden hangi noktalarda farklılaşmışlardır? Silahlı mücadeleye dair ne gibi
fikirler edinmişler ve bu fikirler zaman içerisinde nasıl değişmiştir? Nasıl ortaklıklar, kolektif üretimler
hayata geçirmişlerdir? Sonrasında bu ortaklığın kopmasıyla neler yaşamışlardır? Bütün bunlar ve daha
da fazlası hala cevaplanmayı bekleyen sorulardır.
Bu soruları cevaplamak farklı kuşaklardan kadınların farklı politik mücadele deneyimleri
arasında bağlantı kurabilmek ve bu deneyimler arasında bir süreklilik kurarak hem 1970'lere dair
kısıtlı ve toplumsal cinsiyet odağı olmayan Türkiye solu literatürüne katkıda bulunması hem de
Osmanlı'dan başlayarak bugüne uzanan feminist literatürün devamlılığını sağlaması açısından önem
19
taşımaktadır.
Toplumsal Cinsiyetin Şiddete Etkileri ve Direnen Kadınlar: Türkiye’de 1980-1983 Askerî Cuntası’da
Kadınların Gözaltı ve Hapishane Deneyimleri
Bürge Abiral, Sabancı University, Turkey
burgeabiral@sabanciuniv.edu
Türkiye tarihine damgasını şiddetle vurmuş 12 Eylül darbesi hakkında yazılıp çizilmiş çok şey olmasına
rağmen darbe sırasında gözaltı ve cezaevlerinde şiddet görmüş kadınlarla ilgili bilgi oldukça az. Hem
dönemi inceleyen genel yazında hem de sol tarihinde kadınlar görünmez kılınır. Erkek-merkezci bir
tarih yazımında tarihten silinmelerine ve suskunluğa gömülmelerine rağmen özellikle son zamanlarda
askeri cunta döneminde tutuklu kalmış bazı kadınlar yazılı ve görsel belgelerle gözaltı ve cezaevi
tanıklıklarını paylaşıyorlar.
Bu çalışmada, o dönemde tutuklu kalmış kadınların deneyimlerine ışık tutmak amacıyla
hâlihazırdaki anlatıları inceleyeceğim. Öncelikle gözaltı ve cezaevinde kadınların maruz kaldığı şiddeti
toplumsal cinsiyet açısından anlamlandırmaya, ikinci olarak da toplumsal cinsiyet dinamiğinin
kadınların direnişini nasıl etkilediğini tartışmaya çalışacağım. Kadınların anlatılarında öne sürüldüğü
üzere, kabul edilebilir kadınlığın ne olduğunu belirleyen egemen söylem polislerin ve gardiyanların
siyaseten aktif kadınları algılayış biçimlerinde son derece belirleyici olmuştur. Bu söylem çerçevesinde
muhalif kadınlar ya korunması gereken bacı ya da kötü yola düşmüş kadın kategorilerine
indirgenmiştir. Hâlihazırdaki anlatılara göre görevliler bazen kadınlara erkeklere davrandıklarından
daha yumuşak davranmış olsalar da, onları çoğunlukla cinsiyetlerini hedef alan işkencelerle
cezalandırmışlardır. Toplumsal cinsiyetin öne çıktığı bu bağlamda kadınların direnmesi sadece ulusdevletin dayattığı otoriteyi reddetmeleri anlamına gelmemiş, aynı zamanda geleneksel olarak
kadınlara bahşedilen rollerin de reddi olmuştur. Diğer bir deyişle direniş, kadınların yeri olarak
algılanmayan bir alanda kadınların kendilerini siyasi özne olarak ileri sürmeleri anlamına gelmiştir.
Ancak anlatılar aynı zamanda tecavüz ve cinsel taciz tehdidiyle karşılaştıklarında kadınların bazen
direnişi kırdıklarını da gösterir. Bu anlatılar da 12 Eylül ve kadınlar hakkında yapılan araştırmalarda
öne çıkan kahramanlık hikâyelerine meydan okumaktadır.
Aidiyetliğin Dilinin Toplumsal Cinsiyeti: Savaş Anılarını Anlamlandıran Mozambikli Eski Kadın
Savaşçılar
Jonna Katto, Helsinki Üniversitesi, Finlandiya
jonna.katto@helsinki.fi
27 Nisan Pazar
Kayıp, Yas ve Melankoli Hafızaları
09:30 – 11:15
Tartışmacı: Banu Karaca, Sabancı Üniversitesi
"Yanık Yürekle" Şarkı Söylemek: Türkiye Kürdistan'ında Kürt Kadın Şarkıcılar, Bulaşıcı Sesler ve Yasın
Siyaseti
Marlene Schäfers, Cambridge Üniversitesi, İngiltere
marlene.schafers@gmail.com
Kürt bir kadın olan Fatma bir defasında bana "Şarkılarımı acım için, yüreğimin acısı için söylüyorum,"
demişti. Yüreği yanmayanın şarkıcı olmayacağını açıklayarak, "Yüreğin yandıkça daha da acılı şarkılar
söylersin," diye eklemişti. Fatma'nın yüreğini yakan Kürdistan İşçi Partisi (PKK) ve Türk devleti
arasında on yıllardır süren silahlı mücadeledeki acılı deneyimiydi. Bir oğlunu savaşta kaybetmiş ve
20
Kürt özgürlük mücadelesine "şehit" vermişti, bir başka oğluysa PKK ile birlikte dağlarda savaşmaya
devam ediyordu. Tek kızı Kürt taraftarı eylemleri sebebiyle hapsedilmişti.
Bu çalışma Fatma gibi Kürt kadın şarkıcıların on yıllardır süren siyasal şiddet ortamında nasıl
durmadan "yanan" yürekleri hakkında şarkı söyleyerek Kürt yas siyasetine giriştiklerini irdelemeye
çalışıyor. Kadınlar şarkılarında yası açıkça tutulamayan hayatlar için yas tutuyor ve böylece "terörist"
olarak etiketlenenlerin ölümlerini, ölülere dışlandıkları ahlakî toplulukta bir yer tazmin ederek "iyi
ölüme" dönüştürüyor. Şarkıları vasıtasıyla Kürt kadınlar ölülerini yaşayanların dünyasına dâhil ediyor
ve böylece siyasal şiddetin imlediği bir geçmişin şimdiki zamana derinlemesine nüfuz etmesine imkân
sağlıyor. Bu çalışmada da iddia edildiği üzere, kadınların amacı çekilen acıların üstesinden gelmek ya
da mevcut yaraların üzerini kapatmak değil. Tam aksine onlar yaraların açık kalmasını istiyor. Bu
suretle kadın şarkıcılar öncelikle cefayla damgalanan Kürt öznelliklerin oluşumuna katkıda bulunarak
Kürt siyasi seferberliğine temelden bir katkıda bulunuyor.
Ancak bu çalışmanın amacı, kadınların seslerindeki maddi niteliklerin icra ettikleri yas
siyasetinin merkezine nasıl oturduğunu araştırarak anlatıların metinsel bir incelemesini yapmanın
ötesine geçmek. Kadınların şarkı söylemelerini maddi ve fiziksel etkilere sahip bir "beden tekniği"
(Marcel Mauss) olarak düşünmeyi öneriyorum. Bu yaklaşım sesin fiziksel üretimi kadar Kürt kadın
şarkıcıların, dinleyicilerini düzenli olarak ağlatması gerçeğini de hesaba katmayı gerektiriyor. Bunların
ışığında, kadınların şarkı söylemesini sadece Türk devletinin hegemonyasına meydan okuyacak bir
siyasal şiddeti hatırlama biçimi olarak değil, aynı zamanda acı imal etmenin ve –tam manasıyla—
bulaşıcı bir güç olarak işleyen bir sesle dinleyicileri siyasal ve cinsiyetlendirilmiş özneler olarak
celbetmenin yollarını arayan bir teknik olarak kavramsallaştırmak niyetindeyim.
Toplumsal Cinsiyet Melankoli Hafızasının Geçiş Dönemi Adaletindeki Önemi: Güneydoğu’dan Kadın
Anlatıları
Cansu Bostan, Oñati International Institute for Sociology of Law, İspanya
cansu_bostan@yahoo.com
“Birini öldürmek istersen sıkarsın kafasına bir tane biter, bizi yeniden ve yeniden öldürüyorlar.
Bu cinayet değil, daha başka bir şey.”1
Katliamlar yeniden ve yeniden öldürme biçimleridir. Kültüreldir ve sembolik anlamlar taşırlar.
Tüm bu yeniden öldürmeler ve ölmeler; resmi tarih yazımından ayrı daha sahici bir hafıza kurar.
Türkiye tarihi sürekli kılınmış bir melankoli hafızası şeklinde tanımlanabilir, başka bir deyişle; kendini
yeniden ve yeniden üreten bir melankoli. Yas; kayıptan gelen boşluğu tarif etme halidir. Freud’a göre
ise; kaybedilenin sembolleştirilmesi süreci2... Kürt halkı Türkiye’de kendini yeniden üreten bir
melankoli haline hapsolmuş durumda. Barış süreci ve bu süreçte kurulmuş mekanizmalar; hafızayı yok
sayıyor. Sosyal bilimler toplumsal cinsiyet hafızasının varlığını tartışadursun; şüphesiz ki
Güneydoğu’daki melankoli hafızasının bir cinsiyeti vardır ve bu kadındır.
Bu projede; Irigaray’ın dişil öznelliğin kurulumunda reddedilmesi gereken erk dil fikrinden
hareketle3; dişil hafızanın devletli politikalarla dayatılan sürekli melankoliyi kesip; geçiş dönemi adaleti
mekanizmalarının işlevselliği için; yas tutmayı olanaklı kılacak bir zamansallığı açığa çıkarmadaki
rolünün çalışılması amaçlanmaktadır. Buradan hareketle Irigaray’ın Speculum’unda vurgulanan “Kadın
gibi konuşmak” ile “Kadın olarak konuşmak” ayrımı bu çalışmada çok önemli bir yer tutmaktadır.
Kadın olarak konuşmak, toplumsal bir konumlanışa dikkat çeker. Kadın olarak konuşulduğunda erk
düzenin dilidir kullanılan; dişil bir dil değildir. Ancak dişil hafıza anlatısı; “kadın gibi konuşma”ya da yol
açacaktır ve erk düzen; dişil dilin dişil hafıza üzerinden kurulumuyla yerel, yeni bir tanıma da
ulaşacaktır. Bu yöntem; Butler’ın küresel adalette yas sürecinin gerekliliği4 iddiasına bağlanarak ve
1 Bu çalışmaya ilham veren bir günlük konuşmadan alıntılanmıştır.
2 Sigmund Freud, “Mourning and Melancholia” (1915), The Hoghart Press: London.
3 Luce Irigaray, “Speculum, Spiel des anderen Geschlechts” (1974), Frankfurt am Main: Suhrkmp 1980 (6.
Auflage 1996).
4 Judith Butler, “Precarious Life: The Powers of Mourning and Violence” (2004), Verso: London, New York.
21
Héléne Cixous’un rüya kayıtları yas tutma ve dehşete tanık olma hali5 ile ilişkilendirilerek çalışılacaktır.
Tüm bu teorik çerçeve; yeniden Irigaray’a referansla; Güneydoğu’dan dişil hafıza anlatıları toplanarak;
yani, dişil hafızayı dile getirip anaakım hafıza ve resmi tarih anlatısınının erk dili karşısında dişil dil
kurularak çalışılacaktır. Kadını doğurganlığı, anneliği üzerinden özneleştirip kutsallaştıran erk düzenin
eril anlatımının aksine; bu çalışma; erk düzenin şiddetinin dişil bir anlatımı olacaktır. Çünkü; bu
şiddetin kaydı; katledilen oğlunun bedenini gömemeyen; sürekli melankoliye hapsedilmiş ve yeniden,
yeniden öldürmelerle melankolisini sürekli yeniden üreten bir annenin hafızasında en gerçek halini
bulur. Bölgeden toplanan anlatıların; geçiş dönemi adaleti mekanizmalarındaki hafıza çalışmalarının
eksikliğini vurgulaması amaçlanmaktadır.
Çalışmada Türkiye Devleti’nin “Barış süreci” olarak yürüttüğü çalışmalar; belirtildiği gibi geçiş
dönemi adaleti ile ilişkilendirilecektir. Ancak; “barışma” yıllardır medyada, eğitimde; çeşitli imge ve
sembollerle kurulmuş hafıza yıkılmadan gerçekleşemez. Güneydoğu’daki kadın hafızası; çocuğunun
ölü bedenini gömemeyen bir annenin; kaybından gelen boşluğu tanımlayamama ve dolayısıyla yas
haline geçememesi, üzerinden tanımlanabilir.
Bu proje 2014, Eylül’de; “International Institute for Sociology of Law, Oñati”ye sunulacak bir
yüksek lisans tez çalışmasıdır. Konferans tarihleri; öngörülen saha çalışması tarihlerinin hemen öncesi
olacağından; Konferans’a katılımın kabulü halinde; sunumda; çalışma özelinde toplanmış teorik
çerçeve; bu çerçeveden formüle edilmiş sorular ve bağlamlar, önkabul ve hipotezler ve izlenecek
metotlar “Toplumsal Cinsiyet Melankoli Hafızasının Geçiş Dönemi Adaletindeki Önemi:
Güneydoğu’dan Kadın Anlatıları” genel başlığında ele alınacaktır.
Nehir ve Unutmanın Arketipi: Sanat, Toplumsal Cinsiyet, Hafıza
Fanny Montes, País Vasco Üniversitesi, İspanya
ekamon88@yahoo.com.br
Bu çalışma antropoloji tezimin bir bölümünden oluşmakta. Son 60 senesine şiddetin damga vurduğu
küçük bir Kolombiya kentinde 20 kadın ve 20 erkek görüşmeciyle yapılan derinlemesine görüşmelere
dayanan bu araştırma, görüşmecilerimin 50 sene önceki La Violencia (şiddet, 1948-58) dönemini nasıl
hatırladıklarına odaklanarak geçmişin hatırlanmasında toplumsal cinsiyete dayalı farklılaşmalar olup
olmadığını araştırıyor. İki senelik araştırma süreci sonrasında, Carl Jung'un arketip kavramına
dayanarak, farklı anlatılarda üç unsurun öne çıktığını söyleyebiliriz: kuş, dağ ve nehir. Kadın ve
erkeklerin anlatılarındaki ayırt edici nokta bu üç imgenin şiddet yüklü geçmişe dair anılarda ne şekilde
ve ne derece mevcut olduğuyla bağlantılı. Erkekler "Kuşlar"a (yakın Kolombiya tarihinde nüfusun
paramiliter grupları tanımlamak üzere kullanageldiği bir hüsn-ü tabir) vurgu yaparken, kadınların
anlatılarında (insanların içine atıldığı) nehirler ve (nüfusun kendini saldırılardan korumak üzere
kaçtığı) dağlar ön plana çıkıyor. Her arketip çeşitli kültürel malumatla yüklü ve ben de burada
üzerinde çalıştığım arketiplerden birinin, yani nehrin araştırmam boyunca gelişimini sizlere
sunacağım.
Farklı silahlı grupların insan bedenlerini nehirlerde zorla kaybettirmesi Kolombiya'nın 70 senelik
savaş tarihinin (1948-2013) süregelmiş bir öğesi. Nehrin yüzeyinde süzülen insan bedeni imgesi
Kolombiya kırsalında rastlanılabilecek gündelik şiddet anlatılarının daimi bir unsuru. Ancak bu imge
yalnızca şiddet dönemini yaşayan insanların hatıralarının değil, aynı zamanda kitaplarıyla, filmleriyle,
mitleriyle ve sanatıyla kültürün de bir parçası haline gelmiş.
Bu makale nehri bir arketip olarak ele alarak, Batı kültürü ve birçok yerli kültürün bir melezi
olan Kolombiya toplumunun kökleriyle şiddet anlatıları arasında bir bağlantı kurmak niyetinde.
Nüfusun nehirle olan deneyimi ikircikli. Nehir bir yandan farklı topluluklar için yiyecek ve gelir
sağlayabilecek önemli bir ekonomik etmen, öte yandan suçlular için bir cezadan kaçış aracı. İnsan
bedenlerinin nehirlerde kaybettirilmesi sadece kanıtları yok etmekle kalmıyor, aynı zamanda nüfusun
geri kalanına çalınan yas, korku ve sükunet biçimlerini alabilen kötü bir önsezi de bırakıyor.
5 Héléne Cixous, “Rüya Dedim Sana” (2009), (Çev. Elif Gökteke), YKY: İstanbul.
22
Bazen toplumsal bilimlerin amacı bariz olan bir şeyi kelimelere dökerek yapısöküme girişmek
ve kültürel öğeleri gayri-tabiileştirmektir. Katliamların insanlara dayattığı sessizliği aşmak için nehir
imgesini kullanan iki sanatsal çalışma var: Magdalenas en el Cauca ve Rio Abajo. Bu iki deneyim
görsel sanatlarda kadınlar ve sözlü hafıza arasında temsil edilen ilişkiye dikkat çekiyor.
Kadınların Dilinden Zorla Kaybetmeler
Özlem Kaya, Boğaziçi Üniversitesi & Hafıza Merkezi, Türkiye
ozlemky@gmail.com
Zorla kaybetme bir devlet stratejisi olarak kullanılması sadece Türkiye'ye özgü bir durum değil. İç
çatışmaların yaşandığı pek çok ülkede, devlet muhalif hareketleri bastırmak, tüm toplum üzerinde en
çok da bilinemezliğin korkusunu ve devlet kudretinin etkisini yaymak için bu stratejiye başvurdu,
başvurur. Türkiye'de zorla kaybetme, 1980 askeri darbesinden sonra tüm sol, sosyalist kesimlere karşı
ancak 1990'larda Türkiye devletinin PKK ile mücadelesi ekseninde daha sistematik olarak Kürt
vatandaşlara yönelik olarak uygulanmaya başlandı. Bu konuda çalışan insan hakları kurumları başta
olmak üzere, çeşitli kurum ve kişilerce yayınlanan listelerin bize söylediği Türkiye'de ağırlıklı olarak
1993-1995 yılları arasında olmak üzere 1353 kişinin zorla kaybedildiği.
Hakim hegemonik söylemde terör sorunu, devletin teröristlerle mücadelesi olanın adının savaş
olarak konması elbetteki tarihi egemen dilden kurtaran bir adım. Zorla kaybetmeyi bir devlet stratejisi,
farklı ve tartışmalı tanımlamalarıyla bir devlet terörü, devlet şiddeti olarak tariflemek ancak böyle bir
okumayla mümkün. Bu sunum bunun da bir adım ötesine geçerek, devletin zorla kaybetme stratejisini
geride kalan kadınların deneyimi üzerinden anlatmaya çalışacak. Burada amaç, hem 90'larda yaşanan
savaş ortamında özel olarak zorla kaybetmeler ekseninde yaşanan devlet şiddetinin kadınlar
tarafından nasıl yaşandığına ve nasıl anlatıldığına odaklanmak.
Türkiye özelinde zorla kaybedilenlerin yüzde 90'ı erkekler. Bu durumun yarattığı en somut koşul
olarak çoğunlukla evin geçimini dışarda çalışarak sağlayan kişinin kaybedilmesinin kadınların
hayatındaki etkisini tarihi anlatının içine katma çabası bu sunum. Elbette ki zorla kaybetmeye eşlik
eden tüm şiddet türlerinin etkilerine de değinerek, ama bu etkilerin hepsine kadınların dilinden,
kadınların deneyiminden bakarak.
Hafıza Merkezi zorla kaybedilenlere yönelik olarak yaptığı arşiv ve hafızalaştırma çalışması
kapsamında zorla kaybedilenlerin eşleriyle kadınlık deneyimlerini odağa alan bir çalışma
gerçekleştirdi. Bu kapsamda 30 civarında kadınla yapılan derinlemesine görüşmelerden çıkan sonuçlar
da bu sunumun asıl paylaşmayı hedeflediği veriler. Zira amaç, bu kadınların anlatıları üzerinden bir
tarihi, 90'ların tarihini, Kürt coğrafyasının tarihini ve bir devlet şiddeti olarak zorla kaybetmenin
etkisini ve buna karşı yürütülen hayatta kalma stratejilerini ve mücadeleleri anlatmaya ve birlikte
anlamaya katkıda bulunmak.
Milliyetçilik ve Toplumsal Cinsiyet
11:30 – 13:15
Tartışmacı: Füsun Üstel, Galatasaray Üniversitesi
Savaşa Bir Kadın Dergisinden Bakmak: Kadınlar Dünyası ve Birinci Dünya Savaşı, Feminizmden
Milliyetçiliğe
Atacan Atakan, Boğaziçi Üniversitesi, Türkiye
atacanatakan88@gmail.com
1908 yılında ilan edilen İkinci Meşrutiyet sadece yönetimsel bir değişikliği değil aynı zamanda birçok
kesim için hak ve özgürlükler de getiriyordu. Her ne kadar uzun soluklu olmasa da bu özgürlük
ortamından yararlanan kesimlerden birisi de kadınlar olmuştur. İkinci Meşrutiyet boyunca (Bab-ı Ali
Baskını sonrası tek partili dönem de dahil olmak üzere) kadınlar eğitim alanında, çalışma alanında,
kültürel alanda, sosyal alanda ve aile hayatında yenileşmelere şahit olmuşlardır. Özellikle 1913 ve
sonrasında bu yenileşmelerde bir artış olmuştur. 1914 yılında kız öğrenciler üniversiteye gitme hakkı
kazanmış, kız öğrenciler için idadiler açılmıştır. 1913 yılında Osmanlı Müslüman kadınlar ilk kez devlet
23
memuru olarak çalışmaya başladı. 1917 Aile Kanunu, boşanma, evlenme, kadın ve erkeklerin
birbilerine karşı sorumluluklarında yeni gelişmeler ortaya koydu. Bu gelişmeler kadınlar için aile ve
evlilik hayatında pozitif ayrımcalıklar içeriyordu.
Bunların dışında diğer bir gelişme ise basın hayatında yaşandı. İkinci Meşrutiyet ile İkinci
Abdülhamid döneminde basına karşı uygulanan sıkı yasaklar ve sansür kaldırıldı. Bu adım dergi ve
gazetelerde sayısal açıdan bir patlamaya neden oldu. Kadın dergileri de bu dönemde hem arttı hem
de içerik yönünden değişiklik göstermeye başladı. Demet (1908), Mehasin (1908) ve Kadın (1908)
dergileri ile başlayan bu dönemde 30’a yakın kadın dergisi çıkmıştır. Dergilerde genel olarak eğitim,
kadınlık konusu, toplumsal yaşama katılım, moda, edebiyat, güzel sanatlar ve güncel olaylar
işlenmiştir.
Dönemin kadın dergileri inclendiğinde içeriğinin ve dergilerin dilinin devletin halet-i ruhiyesi ile
paralel olduğu görülmektedir. Bu durum özellikle 1913 ve sonrasında çıkan kadın dergilerinde (Balkan
Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı’nın etkileri nedeniyle) daha da belirginleşmektedir. Bu anlamda,
Kadınlar Dünyası (1913-1921) dergisinin özel bir yeri vardır. Dergi yayın hayatı boyunca kadın hakları
açısından büyük bir uğraş göstermiş, bu konuyu geniş bir şekilde tartışmış ve bu doğrultuda çeşitli
icraatlarda bulunmuştur. Dergi kadınlık ve kadın hakları konusuna feminist bir bakış açısıyla
yaklaşmıtır. Osmanlı Müdafaa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti de bu dergiye bağlı bir dernek olup, Osmanlı
kadın hareketine destek vermiş ve kadınların sözcülüğünü üstlenmiştir. Her ne kadar feminist bir
bakış açısına da sahip olsa, imparatorluğun bekası söz konusu olunca dergi iktidarın milliyetçi
diskurunu benimsemiştir. Beth Baron’un Mısırlı kadınlar üzerinden anlattığı gibi, kurtuluş
mücadeleleri döneminde kadın hareketleri özgürlük mücadelelerini ikinci plana atmışlardır. Bu durum
Kadınlar Dünyası için tamamiyle geçerli olmasa da, zaman zaman dilinin feminist bir söylemden
milliyetçi bir söyleme kaydığı gözlemlenmektedir.
Konferanstaki konuşmamda, Kadınlar Dünyası dergisini ele alıp onun savaş konusuna nasıl
yaklaştığını, hangi açılardan ele aldığını ve nasıl işlediğini anlatmaya çalışacağım. Erkek egemen bir
alanın inisiyatifinde olan savaşın, dergi aracılığı ile kadınların dünyasına nasıl aksettirildiği ve bu
anlamda neler paylaşıldığını aktaracağım. Birinci Dünya Savaşı boyunca yayınlanamayan derginin bu
boşluğunu savaş zamanında yayınlanan çeşitli kadın dergileri ile dolduracağım. Böylelikle
karşılaştırmalı bir perspektif de katmış olacağım. Kadınlar Dünyası genellikle kadın hakları ve Osmanlı
kadın hareketi tartışmaları üzerinden ele alınmıştır. Konuşmamın derginin ve diğer dergilerin farklı bir
alanı nasıl ele aldıkları ve yönetimdeki hakim diskurla ne derece örtüştüklerini göstermek konusunda
bir katkı sağlayacağını düşünüyorum.
Askerî Milletin Cinsiyetlendirilmiş Dersleri: Ruhname
Marhabo Saparova, Sabancı University, Turkey
marhabo@sabanciuniv.edu
20. yüzyıl Orta Asya’da ve dünyanın bir çok bölgesinde olduğu gibi ulus devletlerin ve ulusal
ideolojinin oluştuğu yüzyıl olmuştur. Bu yeni “bağımsız” devletlerin ulus devlet kurma girişimleri Paul
Connerton’un dediği gibi “ tamamen yeni bir başlangıca adım atmak için uyumlu bir çabadır”. Üstelik
bu başlangıç birdenbire çıkagelmemiştir, bu başlangıç geçmişe bağlıdır ve resmi ulusal anlatılarda
uyuyan güzel kompleksi olarak kavramsallaştırılmıştır. Bir ulus “çalınmış” geçmişini geri kazanmak ve
kendine özel ulusal kimliğini yeniden inşa etmek için uyanır. Bu makalede Türkmen ulusal kimliğinin ve
hafızasının eğitim aracılığıyla nasıl inşa edildiğini, yeniden üretildiğini ve katılaştığını inceleyeceğim.
Daha belirgin olarak resmî ulusal anlatıların (“Ruhname” özelinde) militarist ve cinsiyetçi söyleminin
detaylı analizini yapacağım. Bu çalışma 2001 yılında Türkmenistan’ın ilk cumhurbaşkanı Saparmurat
Niyazov tarafından yazılan “Kutsal/Mukaddes Kitap” Ruhname’nin retorik özelliklerini incelemeyi ve
Niyazov’un sadece Türkmen ulusal devlet kurmayı değil bunun yanı sıra ulusun ortak belleğini de
cinsiyetlendirmeyi amaçladığını ortaya çıkaran ulusal militarist söyleminin altını çizmeyi
hedeflemektedir. Niyazov’un 2 ciltli kitabı Ruhname ulusal ortak belleğin cinsiyetlendirilmiş yapısını
anlamak için kavramsal resmi söylemi ortaya koymaktadır. İlk olarak, bu çalışmada, Türkmenistan ve
Türkmen milliyetçiliğini milliyetçilik literatürüne yerleştireceğim. İkinci olarak, Ruhname,
24
Türkmenistan ve Niyazov hakkındaki tarihsel arka planı oluşturacağım. Üçüncü olarak da, Ruhname’yi
inceleyerek, ulusal ve militarist mitleri tanımlayarak milliyetçiliğin cinsiyetlendirilmilş hafızasının
oluşumunda nasıl görev aldığını tartışacağım. Ruhname’nin cinsiyetlendirilmiş hafızasını
kavramsallaştırılmak için şu soruları soracağım: resmi tarihin lineer tek taraflı ve katılaşmış temsilinde
kadınlar nasıl betimlenmektedir? Nasıl temsil edilmekteler? Kitap kadınlar hakkındaki hafızayı nasıl
şekillendiriyor? Kitapta hangi kadınlar ve hangi erkekler hatırlanıyor? Bu bağlamda, milliyetçi bellek ve
cinsiyetçi militarist söylem bağlamında eğitim aracılığıyla kadınlıkların ve erkekliklerin oluşumuna
odaklanacağım.
Kadınların Milliyetçiliği: Sevgi ve Nefret, Sadakat ve İhanet…
Nagehan Tokdoğan, Hacettepe Üniversitesi, Türkiye
ntokdogan@gmail.com
Milliyetçilik ve toplumsal cinsiyet ilişkisine odaklanan feminist literatür, daha çok milliyetçi
söylemin kurulması ve yeniden üretilmesinde kadın kimliğinin etkili bir biçimde araçsallaştırıldığı ve
bu anlamda son derece merkezî bir yer işgal ettiği yönündeki argümanlar etrafında ilerledi.
Milliyetçiliğin erkek bir ideoloji olduğu, kadınları hem söylemsel düzeyde hem de gerçekte bütünüyle
ataerkil kodlarla şekillenmiş rollere hapsederek işlevsel kıldığı ve nesneleştirdiği yönündeki feminist
eleştiri, beraberinde kadın kimliğini milliyetçiliğin öngördüğü sınırlar içinde iş gören, ideolojinin pasif
bir taşıyıcısı ve yeniden üreticisi olarak sabitleme riskini de getirdi. Bu yönelim ennihayetinde
milliyetçilik ve kadın kimliği arasındaki ilişkinin tek taraflı bir belirle(n)me ilişkisi olarak okunmasına da
zemin teşkil etti. Başka deyişle milliyetçiliğin kadınlar(l)a ne yaptığı yönündeki sorular etrafında
şekillenen yüklü feminist külliyatın sesi, aynı derecede önemli olan, (hattâ belki de feminist perspektif
açısından daha önemli addedilebilecek olan) kadınların milliyetçik(l)e ne yaptığı sorusunu sormak
noktasında cılız kaldı.
İşte bu sunuşta, Türkiye’de milliyetçi ideolojinin siyasal alandaki resmî temsilcisi olan Milliyetçi
Hareket Partisi (MHP) ve fiilî düzlemde partinin gençlik kolları olarak iş gören Ülkü Ocakları’nda aktif
siyaset yapan ve bu haliyle milliyetçi söylemin özneleri olarak işaretleyebileceğimiz örgütlü milliyetçi
kadınların, bu erkek ideolojiyi nasıl algıladıkları, nasıl anlamlandırdıkları, nasıl yorumladıkları, nasıl
üstlendikleri ve nasıl deneyimlediklerini açığa çıkarmaya çalışacağım. Örgütlü on beş milliyetçi kadınla
yaptığım görüşmeleri eleştirel feminist bir perspektifle analiz edecek, onların milliyetçi ideolojiyi
hayatlarında nasıl bir anlam evreni içine yerleştirdiklerini anlamayı ve anlatmayı amaçlayacak ve
böylece söylemden özneye doğru bir tek taraflı belirle(n)me ilişkisinin ötesine bakmayı deneyeceğim.
Sonuç olarak kadınların milliyetçi söylemin yarattığı duygular alanıyla, kendi sözleriyle
ifadelendirdikleri duyguları arasındaki sızıntı ve çatlakların anlamına –ve önemine- dair bir
değerlendirme yapmaya çalışacağım.
Ordunun Gölgeleri
14.15 - 16.00
Tartışmacı: Ömer Turan, Bilgi Üniversitesi
Erkeklik, Askerlik ve Pembe Teskere
Elif Avcı, Bilgi Üniversitesi & Lambdaistanbul, Türkiye
file_elf@hotmail.com
Askerlik bir okuldur; bir erkek olma okulu. Genç toy bir delikanlı olarak girer vatana faydalı bir adam
olarak çıkarsın. Vurdu mu deviren olmayı, tahammülsüz olmayı, karı gibi olmamayı, gücünü
göstermeyi, kazanmayı öğrenirsin. Hegemonik erkekliği bir düz bir ters işlersin içine. Üstelik bunu
yapmak için seni teşvik eden hatta çoğu kez teşvik etmenin öteye geçip seni buna zorlayan yegane
kurum devletin kendisidir.
Bir çok LGBTİ birey kadınsı tüm değer ve özelliklerin aşağılandığı ve saldırgan erkekliğin
yüceltildiği bu kurumun/sürecin bir parçası olmamak için pembe teskere (askere elverişli değildir
25
raporu) alma yoluna gitmektedir. Ancak pembe teskere almak çok da kolay bir süreç değildir. LGBTİ
örgütleri her yıl sayısız kişiye bu süreç hakkında danışmanlık veriyor olsa da süreci tamamlayabilen kişi
sayısı başvuran kişi sayısı yanında çok küçük kalmaktadır.
Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) eşcinselliği "ileri derece psikoseksüel hastalık" olarak
nitelendirmektedir. Zaten eşcinsel ilişki de T.C hukuk sisteminde suç kapsamında olmasa da, TSK
disiplin yönetmeliğinde "gayri tabii mukarenet" yani doğal olmayan cinsel birleşme olarak geçerek en
ağır disiplin suçu kapsamında değerlendirilmektedir. TSK eşcinsel olduğuna "inandığı" kişileri çürüğe
ayırarak (Askere elverişli değildir raporunun halk arasında kullanılan bir diğer adı da çürük raporudur.)
kışladaki "sağlıklı" erkekleri korumayı amaçlar. Ancak askere gitmek istemeyen herkesin "ben
eşcinselim", "ben transım" diyerek askerden kaçmasını önlemek amacıyla insan onuruna
yakışmayacak uygulamaları içeren bir eleme süreci uygulayabilmektedir. Bu uygulamaların bir kısmı
insan hakları ihlali olmalarının yanı sıra bir çok kişinin derin travmalar yaşamasına sebep olmaktadır.
Yakın zamana kadar uygulanan ve "En büyük porno arşivi TSK'da" manşetleriyle önce Alman basınında
sonra Türkiye gazetelerinde yayınlanan ilişki sırasında çekilmiş bir fotoğraf sunma zorunluluğu bu
uygulamalardan yalnızca biridir.
Bu sunumda LGBTİ bir bireyin ileri derece psikoseksüel hastalık tanısıyla askere elverişli değildir
raporu alması sürecinin nasıl işlediğini anlatmanın yanı sıra bu süreçte yaşanan deneyimlerden
örneklerle sistemin askerliği erkeklikle nasıl özdeşleştirdiğini göstermeye çalışacağım.
Türkiye’de Askerî Eğitim: Askerî Erkeklikler ve Güncel Türkiye Siyaseti
Elif İrem Az, Sabancı Üniversitesi, Türkiye
iremaz@sabanciuniv.edu
Şimdiye kadar Türkiye’de ordu ve militarizm üzerine yazılmış akademik ve aktivist araştırmalar, yüksek
siyaset düzlemindeki sivil-askerî ilişkilere ve zorunlu askerlik hizmetine odaklanan çalışmalardır. Türk
Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) profesyonel üyelerinin, yani subayların nasıl yetiştirildiği üzerine ise
ordunun kapalı yapısının bir sonucu olarak hâlen süren bir sessizlik söz konusudur. Bu durum şaşırtıcı
değilse de siyasi tarihinde ordunun bu kadar aktif olduğu bir ülke için yeni çalışmalarla aşılması
gereken bir durumdur.
Bu araştırma 2003-2013 yılları arasında askerî lise ve akademi öğrencisi olmuş erkeklerle
yaptığım açık uçlu, yarı yapılandırılmış ve derinlemesine görüşmelere dayanmaktadır. Bedenleri,
mekânları ve zamanı kontrol ederek ilerleyen disipline edici ve homososyal bir süreç olarak Türkiye’de
askerî eğitime dair veriler ortaya koymayı hedeflemektedir. TSK, yakın geçmişte Ergenekon ve Balyoz
Operasyonları’ndan kurumsal ve toplumsal olarak ciddi şekilde etkilenmiştir. Dahası, 2002 yılında
iktidar partisi olan ve hâlen bu konumunu koruyan Adalet ve Kalkınma Partisi dönemi boyunca
güçlenen neoliberal ekonomi ve siyasetin, TSK subayı olmanın anlamı ve avantajları konusunda
toplumsal bir dönüşüm yaşanmasında önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışma, TSK, AKP ve yükselen
neoliberalizm üçgeninde gerçekleşmekte olan bu iki makro düzey dönüşümün eski askerî öğrencilerin
anlatılarındaki yansımalarını ortaya koymaktadır: Askeriî eğitim süreci boyunca, mezun olduktan sonra
“milletin gelecekteki koruyucuları” olarak sahip olacaklarını düşündükleri statüyle, mezuniyet sonrası
kendilerini bekleyen sivil ve askerî yaşam koşulları arasında kayda değer bir uyuşmazlık vardır.
Başka bir şekilde ifade etmek gerekirse, mesele yalnızca TSK’nın değişen siyasi konumu ve eski askerî
öğrenciler arasında yükselen neoliberalizmin yarattığı “askeriyenin dışındaki, her şeyin mümkün
olduğu fırsatlar dünyası” algısı değildir. Bu uyuşmazlık aynı zamanda, Ergenekon ve Balyoz
Operasyonları’nın ardından kurum içinde oluşan korku ortamının bir sonucu olarak askerî okullar
içinde artan disiplinin askerî erkeklik biçimlerini tehdit etmesi ve dönüştürmeye başlaması ile ilgilidir.
Bu dönüşüm sürecinde komutan-öğretmenler ve disiplin mekanizmalarında onlara katılan üst sınıflar,
daha önce askerî okullardaki istikrarlı yapıyı korumakta önemli bir rol oynayan erkekliğe ve disiplin
anlayışına dair iki faktöre meydan okumuştur: Erkeklerin arkadaşlığı ile üst ve alt sınıflar arasındaki
geleneksel disiplin pazarlığı. Dolayısıyla bu araştırma son olarak, eski askerî öğrencilerin anlatılarında
önemli bir yer tutan bu iki faktörün yukarıda bahsedilen makro düzey dönüşümlerle ilişkisini ortaya
koymaya çalışmaktadır.
26
Fanusta Yaşamak: Asker Çocuklarının İdaresi ve Ordu Bağımlılığının İnşası
Sertaç Kaya Şen, Sabancı Üniversitesi, Türkiye
sertacsen@sabanciuniv.edu
Türkiye'de ordu kurumunun ulus-devlete dair kullanımları içerisinde en dikkat çeken niteliklerinden
biri ordunun ülke sınırları içerisindeki gerilimleri düzenlemek üzere (bazen kendi kendine) işe
koşulmasıdır. Bu konuda birkaç örnek vermek gerekirse, ordu bazen bir ideolojik devlet aygıtı gibi işlev
görerek bu gerilimleri yönetmeye çabalamış, birçok kere, mesela "Kürt Sorunu"nu sona erdirmek
üzere başlatılan savaşta olduğu üzere ise yumruğunu masaya vurarak meseleyi halletmeye çalışmıştır.
Türkiye'de ordunun ulus-devletin yönetimselleştirilmesinde ve nüfusun kontrol edilmesinde üstendiği
rol mühimdir.
Türkiye'de ordu kurumunun bu baskın niteliğinin beraberinde bir soruyu getirdiğini
düşünebiliriz: Eğer ordu farklı eksenler üzerinden cereyan eden iç gerilimlerin yönetimi ve nizamında
mühim bir rol üstleniyorsa, ordu kendi faaliyetlerinin etkinliğini ve meşruiyetini tesis etmek üzere,
kendi kurumsal sınırları dahilinde ortaya çıkan gerilimleri ve yaşayan kesimleri nasıl idare ediyor? Bu
çalışmada konu edindiğimiz kesim ise (askeri) hukuğun dilinde "askeri personelin bakmakla mükellef
bulunduğu kimseler" olarak işaretlenen insanlar, bilhassa en az bir ebeveynin subay olduğu "asker
aileleri"nde ve ordu kompleksinde büyüyen çocuklar. O halde bir önceki soruyu biraz değiştirecek ve
özelleştirecek olursak, bu çalışmanın şu soruya cevap aradığını söyleyebiliriz: Asker aileleri ve ordu
kurumu hegemonik erkekliğin ayrıcalıklı, "ordu-millet" söylencesinin ise halen hakim bir konuma
sahip olduğu bir ortamda bu çocukların firari, çürük, kaçak ya da vicdani retçi olması yahut zorunlu
heteroseksüelliği imal eden bir cinsiyet matrisinden dışarı çıkması gibi ihtimalleri nasıl karşılıyor?
Buradan hareketle bu çocukların hayatını incelemenin, ordunun benimsediği "yönetimsellik" kiplerini
ve kurumun ve/ya ailelerin beklentilerine cevap veren çocuklar yetiştirmek yolunda verilen gayreti
anlamlandırmak noktalarında bizlere epey yardımcı olabileceğini düşünüyorum.
Haliyle bu çalışma asker çocukları ile yapılan derinlemesine görüşmelere ve ordu kompleksinde
sürdürülen bir saha araştırmasına dayanan etnografik bir çalışma. Basit olarak araştırmanın savı ise
ordunun bu çocukları idare etmek üzere özgül kurumsal kontrol mekanizmalarına sahip olduğu. Yine
de burada kontrolden kastedilen sadece "tahakküm teknolojileri"nden ibaret bir hadise değil. Aksi
taktirde görüşmecilerimin çoğunun 'Dikkat' komutuyla, katı disiplinle ve 'savaş' ile özdeşleştirilen bir
kurumun çeperlerinde hissettiği 'rahatlık' ve 'huzuru" anlamlandırmamıza olanak kalmaz. Dolayısıyla,
bu çalışmada ordu kompleksinin duvarları arasında sıkışan çocukluk deneyimlerinin, ordunun
kurumsal çeperleri dahilinde kalan farklı öznellikleri bastırma isteğinden öte ordunun kendi kurumsal
çıkarlarına katkı verecek millileştirilmiş, cinsiyetlendirilmiş ve militarize edilmiş öznellikler düzenleme
ve yaratma arzusuyla bağlantılı bir durum olduğunu iddia ediyorum.
"Adalet Olmadan Barış Olmaz": Türkiye'deki Darbe Karşıtı Davalarda Devlet Suçları ve Ordu
Mensubu Mağdurlar
Senem Kaptan, Rutgers Üniversitesi, ABD
senemkaptan@gmail.com
Askerler fedakâr öznelerin en iyi örneklerindendir. Vatanları için hayatlarını vermeye hazır "mitik"
kahramanlara dönüştürülen sıradan erkekler bazen esasen korumak için görevlendirildikler insanlara
zarar vermeye kadar gidebilirler. Bu makale, darbe yapma girişiminde bulunmakla suçlanan askeriye
çalışanlarının yargılandığı Balyoz davasının etnografik incelemesi üzerinden, görevleri milleti korumak
olan kişilerin millete karşı suç işlediği düşünüldüğünde ne olduğunu incelemektedir. Bu darbe karşıtı
davalar ordunun meşruiyetini sorgulamakta olduklarından Türkiye'de bir ilktir. Ama ordunun istisnai
konumundan hukukun üstünlüğüne geçiş olarak nitelendirilen bu süreç düzensizliklerle doludur. Ordu
aileleri tarafından “postmodern Dreyfus davası” olarak da adlandırılan bu davalar, aileler için hem bir
aşağılanma kaynağı olmuş, hem de mensuplarını korumadığı gerekçesiyle Türk ordusuna karşı kin
duymalarına neden olmuştur. Devlet aygıtının birçok devlet şiddeti mağduru yarattığı bir ülkede,
aileler sürekli kendilerini mağdur kategorisine koyma çabalarının boşa çıktığını gördüler. Bu makale,
27
ordu aileleriyle yaşam hikâyelerinin ele alındığı görüşmeleri, gösteriler ve hapishane ziyaretlerinde
katılımcı gözlemciliği, aileler ve askeriye çalışanlarının yayınladığı kitap ve anıları ve dava dosyalarını
temel alarak, sadece benliklerini ve aidiyetlerini sorgulamak zorunda kalmayan, aynı zamanda kişisel
olarak sorumlu olmadıkları geçmiş devlet suçlarından sorumlu tutulan bu “düşlün elitler”in hayatlarını
davaların nasıl değiştirdiğine bakmaktadır. Bu bağlamda, devlet aktörlerini resmî hafızanın koruyucusu
olarak gören ve kanıksanan yaklaşıma tutunmaktansa, bu makale, devlet görevlilerinin bu hafızayı
nasıl sahiplendiklerini, bu hafızaya nasıl karşı çıktıklarını ve bu hafızayı nasıl yeniden inşa ettiklerini;
nasıl kendilerinin de karşı-hafıza kaynakları olabildiklerini incelemektedir. Bunu hükümetin bu davaları
geçmişte ordunun yaptığı yanlışları ele aldığı davalar olarak gösterme çabası ve geçmiş devlet suçlarını
sorgulayarak yapmaktadır. Hukukun üstünlüğü hikâyeleri ve ordunun istisnai konumu arasındaki
gerginlikte konumlanan bu makale, daha önce meşru devlet aktörleri olan ve vatandaşlara karşı
işledikleri şiddet eylemleri yasal olarak cezalandırılan askerler ile onların aileleri sosyal, siyasi ve yasal
bir "fazlalık" hâline geldiklerinde, temsil ettikleri ve korudukları devlet aygıtına bir yük olduklarında ne
olduğunu incelemektedir. Ayrıca sosyal olarak tanınmış "gerçek" acı ve adalete olan ahlâki taleplerin
yarıştığı alanda meşru mağduriyet göstergelerinin ne olduğunu sormaktadır. Bunu yaparken, makale
hukukun üstünlüğünü neyin meşrulaştırdığını ve belirli bir kurum tarafından dayatılan şiddetin
oluşturduğu hafıza o kurumun tüm üyeleriyle ilişkilendirildiği zaman, adaletin hukukun temsil ettiği
herkes için eşit derecede dağıtılmasının mümkün olup olmadığını eleştirel olarak incelemektedir.
Edebiyat ve Sinemada Toplumsal Cinsiyet Temsilleri
16.15 - 18.00
Tartışmacı: Sibel Irzık, Sabancı Üniversitesi
Hortlaklaşan Öteki: Assia Djebar’ın Mezarsız Kadın (La Femme sans Sépulture) Adlı Eserinde Kayıp
ve Toplumsal Cinsiyet
Lucy Brisley, Ecole Normale Supérieure de Lyon, Fransa
lucybrisley@gmail.com
Cezayir, geçmişten bugüne görünür bir şekilde tekrar eden şiddet biçimlerine sıkı sıkıya bağlı bir
ülkedir. 1954-1962 yılları arasında Fransızlar’a karşı verilen bağımsızlık savaşından sonra, ürkütücü bir
adlandırmayla “İkinci Cezayir Savaşı” olarak tarihe geçen 1990’lardaki iç savaş da bu süreçte çok etkili
olmuştur. Assia Djebar’ın 2003 yılında yayımlanan Mezarsız Kadın (La Femme sans Sépulture) adlı
eseri sömürgecilik karşıtı Cezayir Savaşı’na toplumsal cinsiyet perspektifiyle yaklaşmaktadır. Roman
özellikle Fransız askerler tarafından tecavüze uğrayıp öldürülen, direnişçi Zoulika Oudai’nin gerçek
hayat öyküsüne dayanıyor. Cezayir’in eril zafer ve şehitlik mitlerinin bir getirisi de Zoulika gibi
kadınların öykülerinin sömürgecilik sonrası Cezayir ulus-devletinin bağımsızlık savaşı anlatılarından
silinmiş olmasıdır. Judith Butler’ın savaş ve anmalar üzerine yazdıklarından hareketle denebilir ki,
Zoulika bugün hâlâ “yası tutulamaz” bir figürdür. Hortlaklar ve yaşayanlara musallat olanlar, bugün
sosyal bilimlerde ve dünyada yaşanan “hafıza patlaması”na büyük ölçüde sirayet etmiştir. Mezarsız
Kadın’da da yazar Djebar, Zoulika’ya öyküsünü mezarından anlatan bir figür olarak “hortlatmaktadır.”
Bugün pek çok araştırmacı, yas sürecine geçilmesine ve hafıza kaybına karşı koyan, eşikte duran ve
tekrar tekrar dönüp gelerek musallat olan figürlerin etik açıdan direndiğini söylemektedir. Bununla
birlikte, Mezarsız Kadın hortlakların teorik olarak yüceltilmesine dair bir rahatsızlığı da ortaya
koymaktadır.
Bu makale şu soruyu sormayı amaçlamaktadır: Hafızayı kuvvetlendirmeye yönelik söylemlerde,
hayaletler/ hortlaklar ne derece uygun ve etik figürler? Örneğin, ırk ayrımcılığı sonucu yaratılan
“öteki” de tarihsel olarak musallat olan, rahatsız eden, “pek de insan olmayan” bir varlık olarak tasvir
edilmiştir. Sömürgeleştirilmiş, hortlaklaşmış “öteki” aynı zamanda büyücülüğe, cadılığa, akıl dışılığa
yakın olan olarak betimlenegelmiştir. Dolayısıyla hortlaklaşma ve musallat olma, “batı” toplumunun
sömürgeleştirdiği halklara dair oluşturduğu basmakalıp kategorilere çok içkin bir tasvir biçimleridir.
Zoulika yalnızca ırk ayrımcılığı sonucu değil, toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık sonu da ötekileşmiş
28
bir figür olarak karşımıza çıkar. Bu noktada Djebar’ın metninin Zoulika’ya “hortlak öteki” olarak ses
verirken, sömürgeci söylemi yeniden üretip üretmediği önemli bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu makalede, Djebar’ın metninin bilinçli olarak bu tarz endişelerin üstüne gittiğini iddia edeceğim.
Romanın, hortlaklaşma ve musallat olma mecazlarının hafıza çalışmalarındaki yaygın kullanımını
sorunsallaştırıp sorunsallaştırmadığı sorusunu yanıtlamaya çalışacağım.
Hindistan ve Pakistan’ın Ayrılma Süreci (1947) ve Sonrasında Edebiyatta Kadın Temsilleri
Ana Gatica Uhlir, Universidad Del Salvador, Arjantin
anagaticau@hotmail.com
Yakın zamanda Lahor’da, Hindistan’lı aktör Naseeruddin Shah’ın Hindistan ve Pakistan arasındaki
çatışmalı duruma dair bir performansını izleme fırsatı buldum. Performansta, ünlü Pakistan’lı şair Faiz
Ahmet Faiz’in kızı Salima Hashmi şairlerin, insanların duygularını, en derin hissiyatlarını ifade etmek
için ihtiyaç duydukları kelimeleri bulan ve toplumu seslendiren kişiler olduklarını söyledi. Britanya
Hindistanı’nın 1947’de bölünmesiyle üç ülke şekillendi: Hindistan Cumhuriyeti, Pakistan İslamî
Cumhuriyeti ve ilerleyen safhalarda, Bangladeş Halk Cumhuriyeti. Şiddetten kesinlikle muaf olmayan
bu süreç, 20. yüzyılın en büyük insanlık trajedilerinden biri olarak görülüyor.
Bu makale, bağımsızlığını kazanmış iki ülke olan Hindistan ve Pakistan’dan yazarların,
metinlerinde kadınları temsil etme biçimleri üzerinden, bu şiddet dolu bölünme sürecini nasıl ele
aldıklarını incelemeye çalışacak. Edebiyat insanların (edebî karakterlerin de diyebiliriz) gündelik
deneyimleri, mikro ilişkileriyle büyük ölçekli siyasal ve tarihsel süreçleri birbirine bağlayan penceredir:
Edebiyat bizi kırıntılar hâlinde, gerçeklik yapbozunun parçaları olarak sunarken belli tarihsel süreçlerin
yeniden inşa edilmesinde büyük bir rol oynar.
Bu çalışmanın amacı, kadınların özneliğine odaklanarak, yazarların insan deneyimlerine dair
perspektifleri arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları bulmak da denebilir. Edebiyat siyasetin aksine,
geçmişin kederlerinin müzakere edilebileceği, birbirini anlamanın en azından kurgusal bir gerçeklikte
mümkün olduğu, ve estetik ve psikolojik çıkarsamaların bu gerçeklik içinde yapılabildiği bir alan.
Böylece edebiyat, tarihsel verilere ve bugünkü duruma eleştirel bir yaklaşımı, yeni tartışma ve
anlaşma imkanlarını mümkün kılabiliyor. Nihayet bu makale edebiyatın, siyasal ve sosyal meselelerin/
fikirlerin tartışılıp çözümlerin provasının yapılabileceği esnek ve sabırlı bir alan olduğunu iddia
etmekte.
Tabancasız ve Penissiz Bir Adam Nedir ki? Dünya Savaşları ile ilgili Sırp Filmi Kahramanlarını Yapı
Söküme Uğratmak
Dragan Batancev, Orta Avrupa Üniversitesi, Macaristan
batancevd@yahoo.com
Sosyalist Yugoslavya ve dağılmasının ardından oluşan devletlerde, Birinci ve İkinci Dünya Savaşları ile
ilgili filmlerin bu kadar çok olması, Birinci Dünya Savaşı’nın çok uluslu bir ütopyanın uzatmalı
doğumgünü, İkinci’nin ise Sırp egemenliğinde, burjuva bir Yugoslav Krallığı’na giden ilk adım
sayılmasının sonucudur. Bastırılmış milliyetçilik mantığına ilginç bir şekilde ters düşerek, bu savaşlarla/
Sırbistan’ın büyük savaşlarıyla ilgili–ikisi de İttifak Devletleri’ne karşı Sırbistan’ın ilk zaferi olan Cer
Muhaberesi etrafında şekillenen– iki film de resmî Sırbistan tarihindeki “Güneyli Slav kardeşlerini
özgürleştiren Sırp kahramanları”nı yüceltmekten uzaktır.
The March on the Drina *Drina Yürüyüşü+ (1964) Sırp subayların günlüklerine dayanmakta. Bu
günlükler arasında yönetmenin babasının günlüğü de var. Ana kahraman Komutan Veca, zengin
Belgrad’lı ailesinin de arka planda kalmasını istediği eşcinsel bir subaydır. Veca umutsuz bir şekilde
üstlerine erkekliğini kanıtlamaya çalışır. Oysa bu kişiler toplumsal cinsiyete dair kendi meselelerinin
dahi farkında değildir: Kadın düşmanı binbaşı başka bir katliamda rol oynamayı dört gözle
beklemektedir; muhafazakar çavuş karısını dördüzlere “hamile bıraktığı” için tebrikleri kabul
etmektedir –komutanı onu birlikte tutmak için yalan söylediğinde onları bir daha canlı
göremeyeceğini bilmesine rağmen; artık insanların iyiliğine inanmayan kumarbaz, karısı onu
29
aldattıktan sonra beş parasız bir serseri olduğunu kabul etmektedir. İnsanların geleceğini “kadere”
bırakan Anavatan kavramı mantığı gölgede bıraktığından, Veca’nın istediği saygıyı kazanabilmek için
tek şansı diğer askerlerle birlikte ölüme gitmekdir. Beklendiği üzere, The March on the Drina’ya gelen
tepkiler çok geniş bir yelpazeye yayıldı: Yönetmen sinsice milliyetçiliği pompalamakla ve savaş
“zaferini” alkışlamakla da suçlandı; nadiren de olsa, Sırpları korkaklar gibi temsil etmekle de eleştirildi.
Fakat şimdiye kadarki eleştiri ve yorumların hiçbiri filmi, ele aldığı toplumsal cinsiyet meseleleriyle
egemen ulusal hafızaya meydan okuyan bir iş olarak değerlendirmedi.
St. George Shoots the Dragon ise *Aziz George Ejdarhayı Vurur+ (2009), yönetmenin
büyükbabasından dinlediği gerçek savaş hikâyelerinden esinlenmiştir: Engelli Balkan Savaşı gazileri,
köylü erkeklerin karılarına saldırdıkları dedikodusu komuta seviyesine kadar vardıktan sonra Cer’e
gönderilmiştir. Filmin merkezindeki aşk üçgeni, tek kolunu kaybetmiş gazi, feminist eski nişanlısı ve
onun, gazinin engelsiz ve anlayışlı arkadaşı olan ama gaziden intikam almamak için kendisini zor tutan
kocası arasında geçer. Arka planında devletin popüler ideolojisi ile görünüşte zayıf olan bir birey
arasındaki çatışmayı da barındıran film, bireylerin cinsel arzusunun her an saldırganlaşabildiğini
işlemekle kalmaz, aynı zamanda ne kadar “erkek” ne kadar “savaşçı” olursa olsun engelli bir adamın
ulusal bedenin bir parçası sayılmadığına dair çok güçlü vurgular yapar. Gelmiş geçmiş en büyük bütçeli
Sırp filmlerinden biri olarak hem Sırbistan hem de Sırp Cumhuriyeti hükümetleri tarafından
desteklenmiş olsa da, St. George Shoots the Dragon geçmişi yüceltmediği için çok soğuk eleştirilerle
karşılandı. Pavle Levi bir eleştirisinde, filmin belli kısımlarının 1992-1995 Savaşı’nda Bosnalı Sırplar
tarafından kurulan ve yönetilen Omarska ölüm kampının yakınında çekilmiş olmasından duyulan
rahatsızlığı dile getirdi. Dolayısıyla, filmin kendisi resmî Sırbistan tarihine açıkça eleştiriler getirirken,
film yapımcılarının hâlâ çok taze olan savaş travmalarına dair görüşlerini daha direk ve net bir şekilde
dile getirmemiş olmasının yarattığı durum tartışmaya değerdir.
Yeni Türkiye Sinemasının “Yaralı” Erkekleri
Burçin Kalkın, Ankara Üniversitesi, Türkiye
burcin.kalkin@gmail.com
Sinema kadınlık ve erkeklik üzerine mitlerin üretildiği ve yeniden üretildiği bir alan olarak önem
taşımakta ve önemli tartışma ve değerlendirmelere fırsat sunmaktadır. Kahramanlar aracılığıyla
mitlerin üretildiği, fantezilere ve özdeşleşmelere olanak sunan geniş bir imkân olarak sinema aynı
zamanda cinsel kimlere dair değişim ve dönüşümlere, toplumsal krizlere dair de önemli ipuçları sunar.
Örgütlü eril şiddetin iktidarla, homososyal ortamların içindeki hiyerarşik mücadeleyle, militarizm gibi
olgularla ilişkisi ve eril şiddetin kadına yönelişi gibi konuların Türkiye’nin kültürel ve sosyolojik konumu
bağlamında tartışılması açısından filmler kültürel ürünler olarak önemli veriler sunmaktadır.
Türkiye’de erkeklik açısından krizi oluşturan ve besleyen önemli bir konu Kürt hareketiyle
Türkiye ordusu arasında yaşanan iç savaştır. Zorunlu askerlik her erkeği savaş, kahramanlık, ölüm gibi
gerçeklerle karşı karşıya bırakmıştır. Kültürel anlatılar olarak filmlerdeki erkeklik temsillerine de çeşitli
biçimlerde taşınmıştır.
Türkiye sineması savaşan erkeklerin kahramanlığı ve zaferlerinin anlatıldığı, savaşçı erkek
üzerine mitlerin üretildiği bir alan olagelmiştir. Şehit olmak, gazi olmak “erkek”liğin onuru, şerefi
olarak anlatılmış, milli hamaset askerlik üzerinden önemli bir söylem alanı yaratmıştır. 1990 sonrası
Türkiye’de yaşanan savaşın gündelik hayata yoğun biçimde sirayet eden milliyetçi ve militarist söylemi
popüler sinemada da yeniden inşa edilirken, bu söylem ve temsil biçiminde Yeni Türkiye Sinemasının
kimi örneklerinde kırılmalar görülmektedir, bu erkeklik temsili ve kahramanlık miti sorgulanmaktadır.
Bu çalışma kapsamında üç film üzerinden savaştan gazi olarak dönen ve savaş travmasıyla çeşitli
biçimlerde başa çıkmayan çalışan erkeklerin kuruluşuna ve bu karakterlerin erkeklik krizinin yaşanma
biçimlerine dair bize neler anlatmakta olduğuna bakılacaktır. Savaş filmlerde nasıl hatırlanmakta,
savaş sonrası travma nasıl yaşanmakta ve gündelik hayata nasıl taşınmaktadır? Yazı-Tura (Uğur Yücel,
2004), Başka Semtin Çocukları (Aydın Bulut, 2008) ve Tepenin Ardı ( Emin Alper, 2012) filmleri
üzerinden tartışılacak olan savaş, hafıza ve gündelik yaşam ilişkisi, Türkiye sinemasında askerlik, savaş
ve erkeklik ilişkisinin temsilinde yaşanan dönüşüme dair de bir sorgulama içerecektir.
30
Kapanış Paneli: Militarizmin Tanıkları
18:15 – 19:30
Merve Arkun, Eren Keskin, Rela Mazali
Moderatör: Bürge Abiral (Düzenleme Komitesi)
1990 doğumlu Merve Arkun, üniversiteye kadar olan öğrenim hayatını Bursa’da tamamlamış,
ardından üniversite eğitimi için İzmir’e gitmiştir. 2011 yılı içerisinde tutuklanan vicdani retçi İnan
Süver’in İzmir Şirinyer Askerî Cezaevi ve Buca Cezaevi’ndeki görüşlerine giden Arkun, aynı süreçte
İzmir’de “Barış için Vicdani Ret İnisiyatifi” çalışmalarına katılmıştır. Aynı yıl, 15 Mayıs 2011’de vicdani
reddini açıklayan Merve Arkun, savaşların ve gündelik yaşamdaki militarist kültürün özellikle kadın
üzerindeki etkilerine değinerek “Halkı askerlikten soğutuyorum… Vicdani reddimi açıklıyorum”
diyerek hem zorunlu askerlik hizmetini hem de bütünlüklü bir şekilde militarist kültürü reddetmiştir.
2011 yılı içerisinde İstanbul’a taşındıktan sonra Barış için Vicdani Ret Platformu’na katılan Arkun,
vicdani ret ve antimilitarism konusunda düzenlenen birçok etkinliğe katılmış, konuya ilişkin çalışmalar
yapmıştır. 2011 yılında Diyarbakır’da düzenlenen Mezopotamya Sosyal Forumu’nda Vicdani Retci
Kadınlar adına bir sunum gerçekleştiren Arkun, gündelik yaşamdaki militarizasyonun deşifresi ve buna
ilişkin mücadelede özellikle kadının katılımının çok değerli olduğunu vurgulamıştır. Şu anda, 2013
yılında kurulan Vicdani Ret Derneği’nin eşbaşkanı olan Merve Arkun, vicdani ret mücadelesi içerisinde
aktif olarak mücadele etmeye ve bu alanda çalışmalar yürütmeye devam etmektedir.
Eren Keskin avukat ve insan hakları aktivistidir. Türkiye İnsan Hakları Derneği’nin başkan
yardımcılığını ve İstanbul şubesinin başkanlığnını yürütmüştür. Kürdistan İşçi Partisi (Partiya Karkerên
Kurdistan-PKK) ve Türk Silahlı Kuvvetleri arasındaki savaş yüzünden çoğunlukla Kürt kadınların maruz
kaldığı cinsel ve diğer devlet şiddeti türlerine karşı mücadele eden ve kadınlara yasal destek veren
Gözaltında Cinsel Taciz ve Tecavüze Karşı Hukuki Yardım Bürosu’nun kurucularından ve proje
yöneticilerinden biridir. Çalışmalarından dolayı hakkında defalarca dava açılmış ve tutuklama kararı
çıkarılmıştır. 1995 yılında hapse atılmıştır. Uluslararası Af Örgütü, düşünce tutuklusu kabul ettiği
Keskin için kampanya yürütmüştür. 2004 yılında Aachen Barış Ödülü’ne layık görülmüştür. 2005
yılında ise Sivil Cesaret ve Siyasi Dürüstlük için Theodor Haecker Ödülü’nü almıştır. Keskin, Özgür
Gündem gazetesinin Genel Yayın Yönetmeni olarak da çalışmıştır. Halen Gözaltında Cinsel Taciz ve
Tecavüze Karşı Hukuki Yardım Bürosu’ndaki çalışmalarına, gazetelere köşe yazıları yazmaya ve
avukatlığa devam etmektedir.
Rela Mazali, İsrailli bir yazar, bağımsız araştırmacı, feminist ve antimilitarist bir aktivisttir. 1980’den
beri İsrail’in işgal hareketine karşı mücadele vermiş olan Mazali toplum ve devleti askerden
arındırmak için ortaya çıkan Yeni Profil Hareketi (1998) ve Barış için Kadın Koalisyonu’nun (2000)
kurucularındandır. Aynı zamanda Irak Dünya Mahkemesi’ndeki Vicdan Jürisi’nin bir üyesi (İstanbul,
2005), 1000 Barış Kadını projesi tarafından 2005 Nobel ödülü için aday gösterilen sekiz İsrail’li
kadından biri ve bir silahsızlanma projesi olan Silahsız Mutfak Masaları Hareketi'nin (2010) eşkurucusu ve eş-koordinatörüdür. Mazali’nin en son çıkan kitabı 2011’de İbranice yayınlanmış olan
Home Archaeology (Ev Arkeolojisi)’dir. Önceki kitapları ise şöyledir: Maps of Women’s Goings and
Stayings (Kadınların Gidiş ve Kalışlarının Haritaları) (2001), WhaNever (Herhangi / Hiçbir Zaman)
(İbranice 1987). Makaleleri arasında ise “Owning and Ending the Production of Shame” (Utancın
Üretilmesini Sahiplenmek ve Durdurmak) (2011), “A Call for Livable Futures” (Yaşanabilecek Bir
Gelecek için Çağrı) (2010), “Changing Consciousness: Autoethnographic Mapping in a Dialog Group”
(Bilinci Değiştirmek: Bir Diyalog Grubunda Otoetnografik Haritalar) (2013), “Ethnically Constructed
Guns and Feminist Anti-Militarism in Israel” (Etnik Silahlar ve İsrail’de Feminist Antimilitarizm) (2007),
ve “The Gun on the Kitchen Table: The Sexist Subtext of Private Policing in Israel” (Mutfak
Masasındaki Silah: İsrail’deki Özel Polisliğin Cinsiyetçi Altmetni) (2009).
Kapanış Konuşması: Doğu Durgun & Sertaç Kaya Şen (Düzenleme Komitesi)
31
Download