mübadele ve balkan türk kültürü araştırmaları kongresi

Sû'/f
BILIM K U R U L U
Prof. D r . Nedim İPEK
Prof. Dr. Şaban S ARI KAYA
Prof. Dr. Yücel TANYERİ
Doç. Dr. Emin KASAP
MÜBADELE VE BALKAN TÜRK
KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMALARI
KONGRESİ
YÜRÜTME KURULU
Vildan KASAP
Akın ÜNER
Nusret ÖZEL
Selim GÜVEN
8-9 ARALIK 2007
DSİ 7. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ
KONFERANS SALONU
SAMSUN
SAMSUN
MÜBADELE VE BALKAN TÜRK KÜLTÜRÜ
ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ
KALE MAH. ORHANİYE GEÇİDİ NO:6 KAT;1
İLETİŞİM: 431 20 83 FAKS: 431 20 86
www.samsunmubadele.org.tr
samsunmubadele@mynet.com
Mmb
İÇİNDEKİLER
OTURUM 1
BALKANLARDA T Ü R K Ç E BASİN VE YAYıN
9
BİLDİRİ 1
9
20. YÜZYILIN BAŞLARINDA SANCAK GAZETESİNDE RUMELİ
BİLDİRİ II..........
19
BATI TRAKYA DERGİSİ BİBLİYOGRAFYASI ÜZERİNE BÎR ÇALIŞMA
BİLDİRİ
III.
....22
BOSNA-HERSEKTE TÜRKÇE OLARAK ÇIKARILAN GAZETELERE
BİRKAÇ ÖRNEK
O T U R U M II
RUMELİ TÜRKLERİNİN MÜCADELELERİ
4©
BİLDİRİI
40
GÖÇMEN TAŞIMA İŞİNDE BİR ARA YÜZ: GEMİ ALIMI VE
BOZKURT OLAYI
BİLDİRİH
48
MAKEDONYA TÜRKLERİ'NİN DİRENİŞ ÖYKÜSÜ: YÜCELCİLER
BİLDİRİMİ
51
GARBİ TRAKYA MÜDAFAA-İ HUKUK CEMİYETİ VE
GÜMÜLCİNELİ ESAT EFENDİ
OTURUM ııı
R U M E L İ T Ü R K KÜLTÜRÜNDEN R E N K L E R
62
BİLDİRİ
62
I
RUMELİ'DE ESKİ BİR OSMANLI KAZA MERKEZİ;KALKANDELEN VE
KALK ANDEEENDEKİ OSMANLI ESERLERİ (Harabatı Baba Tekkesi)
BİLDİRİLİ
82
RUMELİ TÜRKÜLERİNDE ALİŞ (KURTARICI, YARİ BEKLEME, ARAMA) MOTİFİ
BİLDİRİIII
98
BALKANL ARDAKİ TÜRK KÜLTÜREL MİRASINA BİR ÖRNEK: MAKEDONYA
107
SELANİKTEKİ OSMANLI MİMARİSİNİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ
BİLDİRİ İli
BOSNA-HERSEK'TE TÜRKÇE OLARAK ÇIKARILAN GAZETELERE BİRKAÇ ÖRNEK
H
Arş.GÖr. Gülşah K U R T
üsmangazi Üniversitesi, Feıı-Edebıyal Fakültesi,
Tarih Bölümü, Eskişehir,Türkiye
e-mail: knrtfiulsahf>77(t?.hotnıail.corn
Özet: 1463 yılında Osmanlı toprakl arına kâtı lan Bosna-Hersek'te 1866 yılından itibaren ilk
Türkçe gazeteler basılmaya başlanmıştır. Gerek Osmanlı hakimiyetinde ve gerekse AvusturyaMacaristan İmparatorluğu döneminde basın-yaym faaliyetleri devam etmiş ve Türkçe olarak bir çok
gazete çıkarılmıştır. Bu bildiride 1866'dan başlamak üzere Bosna-Hersek'in ilhakına (1908) kadar
olan dönemde Türkçe olarak çıkarılmış gazetelerden bazı örnekler (Bosna, Gülşen-i Saray, Neretva,
Vatan ve Rehber) verilerek bunların Balkan Türk kültürü ve tarihi açısından önemleri ortaya konulmuş
olacaktır.
A b s t r a c t : İn Bosnia, conquered in 1463, it is started to publish first Turkish newspapers after
1866. The publication had been continued both Otoman period and Austro-Hungarian period and a lot
of Turkish newspaper published. In this article it's mentioned that the importance of this newspapers
for Balkan Turkish Culture and history giving some examples of the Turkish newspapers from 1866 to
the annexation of Bosnia-Hercegovina (1908).
A n a h t a r Kelimeler: Bosna-Hersek, Bosna'da çıkan Türkçe Gazeteler, Bosna. Gülşen-i Saray,
Vatan, Rehber.
Keywords: Bosnia-Hercegovina, Newspapers in Bosnia m Turkish, Bosna, Gulsen-i Sara>.
Vatan, Rehber.
Giriş
1878 yılında Avusturya-Macaristan İmparatorluğu tarafından işgal edilene kadar Osmanlı
yönetiminde kalan Bosna-Hersek, Fatih Sultan Mehmed zamanında 1463 yılında fethedilmiş; Sultan
II. Bayezid zamanında ise 1482 yılında Flersck bölgesi de fethedilerek Bosna-Hersek topraklan
Osmanlı topraklarına katılmıştır. XVI. Yüzyılın sonlarına doğru fethedilen Bihaç ile birlikte yaklaşık
200 yıllık bir süreç sonunda Osmanlı Bosna-Hersek topraklarını tamamıyla fethetmiştir. 1878 yılında
Osmanlı hakimiyetinin sona ermesine kadar ayrı bir idare bölgesi olarak öncelikle Rumeli'ye bağlı bir
sancak, 1580'de Slovenya ve Dalmaçya'nm bir bölümüyle birlikte Bosna Beylerbeyliği; ardından
eyalet ve son olarak da 1865 yılında Bosna vilayeti şeklinde yönetilmiştir. Osmanlı idaresinden önce
Boşnakların ne Katolik ne de Ortodoks mezhebine ait olan, ayrı bir mezhebe -Bogomil- mensup
oldukları bilinmektedir. 4 " Hristiyanlıktan farklı yönleri bulunması ve papalık tarafından sürekli olarak
"sapkınlıkla" suçlanmaları gibi nedenlerle Boşnakların İslam dinini kabulleri 41 kolay olmuştur ve
Boşnaklar din değiştirmenin yanı sıra Osmanlı kültürünü de kolaylıkla benimsemişlerdir.
4Ü Bosna-Hersek tarihi ve Boşnakların etnik kökenleri ile ilgili olarak bkz: M A L C O L M . Noel, B o a ı u (Bosnia a S h o r t H i s t o r y j , Çev: Aşkım Karadağlı, O m Yayınevi,
İstanbul, I W , JELAVİCH, Barbara, B a l k a n Tarilıl, Küre Yayınları. İstanbul. 20(>ü; A R M A O C L U . Fahir, IS.yy Siyasi T a r i h i (1789-1914), Türk Tarih Kurumu <r avını.
Ankara. 1997, B a l k a n l a r El Kitabı, Cilt. I, KaramA Vadi Yayınları. Ankara. 20O6; B A B U N A , Aydın, Bir Ulusun D o j u ş u Geçmişten G ü n ü m ü z e B o ş n a k l a r . Tarih Vakfı
Yurt Yayınları, İstanbul, 2UOO;OÜNDOfiDU, Abdullalı/'Bugomil Boşnaklar Manici l'ev enekler miydi?", (Yayınlanmamış bildiri metni). Role a n d Place of the T u r k i c
Civilization a m o n g the W orld Civilizations. Bishkek, 2001;
4 i Boşnakların İslam dinini kabulleriyle ilgili olarak bkz.KOPANSKİ, A. Bogdaıı, B a l k a n l a r ' d o O s m a n l ı Barışı ve Batı Meselesi, Çev. Mazlum Uyar, T D V Y ayını,
A n l a t a , 2000; M A L C O L M , Noel, A.g.e.; K O L O ö L U , Orhan, "Boşnaklarda Müslümanlık Üzerine tki Mektup", T arih ve T o p l u m , Sayı 107. 1992.
1718 Pasarofça Antlaşması ile Sava nehri kuzeyindeki toprakların Avusturya'ya verilmesi ile
Bosna topraklan Avusturya tarafından adeta kuşatılmıştı. 4 " 17?4*te Ruslarla imzalanan Küçük
Kaynarca Antlaşması ile Rusya'ya Ortodoksları himaye etme hakkı tanınınca bölgedeki Sırp ve
Karadağlılar Rusya'dan destek alarak ayaklanmaya başlamışlar ve Bosna'da bu tarihten sonra sürekli
karışıklıklar başlamıştır.4"' 1789 Fransız Devrimi'nin ortaya çıkardığı milliyetçilik akımlarından
Osmanlı idaresindeki Balkanlarda ilk etkilenenler Sırplar olmuştu. 1804'de Kara Yorgi liderliğinde
Yeniçerilere karşı ilk Sırp isyanı başlatılmıştı. 1815 yılında Suplar tekrar Miloş Obrenoviç liderliğinde
isyan etmişler ve bağımsızlık amaçlarını 1817*de Osmanlı'ya bağlı olmak şartıyla Sırp Prensliği'nin
kurulması ile elde etmişlerdir. 44 Sırbistan, Bosna topraklarım kendi Büyük Sırbistan devletinin doğal
bir parçası olarak görmekteydi. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da 1871'de Alman
İmparatorluğu'nun ortaya çıkmasıyla birlikte dış politika yönünü Batı'dan Doğu'ya çevirmiş ve
gözünü güneyde Adriyatik'e ve doğuda Selanik'e çevirmiştir. Adriyatik yönünde Bosna-Hersek,
Selanik ydnündeyse Sırbistan önünde engel olarak bulunmaktaydı. Bu yüzden Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu Sırbistan'ın güçlenmesini ve büyük bir Slav Devleti olmasını istemiyordu 4S
Bütün bu gelişmeler içinde yaklaşık dört yüzyıl boyunca Osmanlı idaresinde kalan BosnaHersek, Ayastefanos Antlaşması (3 Mart 1878) ile otonomi kazanacak; Berlin Antlaşması (13
Temmuz 1878) ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu idaresine verilecek ve 1908 yılında
imparatorluk tarafından ilhak edilecektir. 46
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'mn ardından imzalanan Ayastefanos Antlaşması ile
Balkanlarda Osmanlı egemenliğinin yerine Rusya'nın nüfuzunun iyice artmasına neden olacak
gelişmeler meydana gelmiş ve bu gelişmeler Avusturya ve İngiltere'nin çıkarlarına ters düştüğünden
bu iki devletin baskısıyla Berlin'de düzenlenen yeni bir konferansta ele alınarak değiştirilmiştir. 47
Berlin kongresi sırasında Avusturya Bosna-Hersek'i işgal edeceğini bildirmiş, İngiltere de bunu
desteklemiştir. Osmanlı devleti Bosna-Hersek konusuyla ilgili olarak bölgede kontrolü sağlayacağını
belirtmişse de destek görememiştir. Berlin Antlaşmasının 25.maddesi ile Bosna-Hersek Avusturya'ya
bırakılmak durumunda kalınmıştır. 48
Boşnaklar'm Avusturya-Macaristan işgaline karşı askeri direniş göstermişlerdir.4*' Avusturya
Bosna-Hersek*ı 28 Temmuz 1878 tarihinden başlayarak iki tümenlik bir kuvvetle işgal etmeye
başlamış; 19 Ağustos 1878 tarihinde Saraybosna'yı işgal etmiş ancak son derece şiddetli bir
mukavemetle karşılaşmıştır. 50
İşgali izleyen yıllarda özellikle Osmanlı idaresindeyken toplumun daha elit ve eşraf olan
kesimi yeni idareye karşı yüzlerce şikayet dilekçesi göndermişlerdir. 51 İşgal döneminde yaşanan
sıkıntılar ve yeni getirilen uygulamalar nedeniyle bölgeden büyük göç hareketleri yaşanmaya
başlamıştır. 5 "
42 OÖLEN, Zafer, "Osmanlı İdaresinde Bosna-Hersek", B a l k a n l a r El Kitabı, Cilt; 1, KaranıA Vadi Yayınları, Ankara, 2006, s. 373.
43 Aynı yer
44 UÇAROL, Rıfat, Siyasi T » r l h : 1 7 « M 0 0 I , Der Yayınevi, İstanbul, 2006, ».148-149.
45 Â R M A O Ö L U , F a h i r , 19.)-y Siyasi T a r i h i (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yayım, Ankara, ¡991, s.537.
46 POPOVİÇ, Alexander. B a l k a n l a r ' ) ! * İslam, Çev:Komısyon, İnsan Yay., İstanbul, 1995, s.195-196.
47 BABUNA.Aydm, Bir U l u s u n Doğuşu Geçmişten Gtinilmttae B o ş n a k l a r , Çev. Hayati Torun, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul, 2000, 5,23.
48 G Ö L E K Zafer, A . t m. s. 382.; ARMAOĞLİJ, Fahir, A.g.ı.., $.526.
49 BABUNA.Aydm, A.j.e.,».24.
50 A R M A O Ğ L U , Fahir, A-g.e, s.539.; BABUNA,Aydın, A.g,e., s.24-25.; Avusturya-Macaristan imparatorluğu'nun Bosna-Hersek topraklarım işgali ve Bosnalıların direnişi
ile ilgili olarak bta». N U Z A , Fehmi, "Bosnalıların Avusturya İşgal Ordusuna Karşı Mukavemetleri", T t i r k K ü t t ü r ! , Sayı:281, Ankara, 1986, ».590-Î98S
S Ü L E Y M A N P A Ş t Ç , Mehmet, "Bosna ve Hersek Müslümanlarının Memleketlerinde Osmanlı Hakimiyetini Son Müdafaaları", V a r l ı k , Sayı:179, Aralık 1940, s.254-256.
i l BABUNA.Aydm, A,g,e„s.2S-26,
52 Â.g.e., ».27-30.
Avusturya işgal sırasında karşılaştığı güçlükler nedeniyle, 1879 Şubat ayından itibaren BosnaHersek yönetiminin devri konusunda Osmanlı ile görüşmelere başlamış ve 2 i Nisan 1879'da ıkı ülke
arasında imzalanan on maddelik bir antlaşma ile Osmanlı Devleti, "Müslüman Halkın ibadetine
s«-.
karışılmaması, hu iki toprağın gelirlerinin yine bu bölgeye harcanması, Osmanlı parasının geçerli
olmaya devam etmesi, Novi Pazar sancağında Osmanlı idaresini hiçbir şekilde etkilememek kaydıyla
Avusturya askeri yarımda Osmanlı askerinin de sancakta asker buhmdurabilmesi" şartlarıyla BosnaHersek'in yönetimini Avusturya'ya bırakmıştır, 5 '
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Sırp ve Hırvatların milliyetçi emelleri karşısında Bosna
milliyetçiliğim teşvik ederek onlara karşı üçüncü bir denge oluşturma çabası içindeydi. 54 Bu çerçevede
Rosna-Hersek yönetiminden sorumlu Maliye Bakanı ve Bosna Gene! Sekreteri olan Macar asıllı
Benjamin Kallay (1839-1903) Bosna milliyetçiliği fikrini oluşturmak istemiş ve Müslümanların bir
araya gelmesini sağlayarak bu şekilde Hırvat ve Sırp emellerine karşı muhalif bir cephe yaratmayı
düşünmüştür. 5 ' Avusturya Bosna'da bulunan Sırp, Hırvat ve Boşnaklar'dan oluşan bu üç grup arasında
bölme politikası uygulamış; bu politika ise gelecekte ortaya çıkacak büyük çaplı problemlerin
çekirdeğini oluşturmuştur. 5 '
23 Temmuz 1908 tarihinde İkinci Meşrutiyet'in ilanı ile birlikte Viyana hükümeti Osmanlı'nın
tekrar Bosna-Hersek ile ilişkilerini güçlendirmek isteyeceğini düşünmeye başlamıştı. Avusturya'nın
dış siyasetteki ana hedefi Slavların koruyucusu durumundaki Rusya'nın da iznini alarak -karşılığında
Boğazlar konusunda tavizler vererek- Bosna'yı işgal etmek ve fırsat bulabilirse Belgrad üzerinden
Selanik'e inerek denize açılmaktı. Bu nedenle Rusya'yı yanına çekmek isteyen Viyana hükümeti, 1516 Eylül 1908 tarihinde Rusya ile görüşerek, Rusya'nın boğazların savaş gemilerine açılması teklifine
karşılık Bosna'nın Avusturya tarafından işgali konusunda prensipte anlaştılar. Nitekim bu gelişmenin
ardından Avusturya 5 Ekim 1908 tarihinde, Bosna-Hersek'i ilhak ettiğini Berlin Antlaşması'm
imzalamış bulunan devletlere ve Osmanlı yönetimine bildirdi. 57 Osmanlı Devleti bu duruma tepki
göstermiş olsa da özellikle içinde bulunduğu durum ve Avrupa kamuoyu karşısında yalnız kalmış
olması gibi nedenlerden dolayı barışçı yol izlemek zorunda kaldı vc 26 Şubat 1909 tarihinde
Avusturya-Macaristan imparatorluğu ile bir protokol imzaladı.51" Osmanlı Devleti bu protokol ile fiili
durumda elinden çıkmış bulunan Bosna-Hersek toprağını hukuken de kaybetmiş olmaktaydı. 5 ''
Ancak bu gelişmelerden rahatsız olan Sırbistan, etnik kökenleri itibariyle Bosna-Hersek
topraklarını kendi toprakları içinde görüyor ve bu topraklan da kapsayan büyük bir Sırbistan kurmayı
hedefliyordu. Esasen Boşnaklar, Hırvatlar ve Sırplar tarafından sürekli olarak etnik kimlikleri
açısından Sırp veya Hırvat oldukları iddia edilerek Büyük Sırbistan ve Büyük Hırvatistan projelerinin
kapsamına alınmak istenmiştir. 6 " Sırbistan'ın bu tutumu karşısında Avusturya savaş ilan etmek
üzereyken Rusya'nın, bu işgali tanıması neticesinde Sırbistan'ın sert tutumu da yumuşamıştı. 1908'de
Avusturya Macaristan'ın Bosna-Hersek'i ilhak etmesi Rusya ve Sırbistan ile ilişkilerini gerginleştirmiş
S3 A R M A O Ğ L U A.g.e., s.539-540.
5-1 B O R A , T a m l . Yeni DUnva D ü z e n i n i n Av S a b a s ı B o s n a H e r s e k Bölgeler S o r u n l a r . Birikim Yayınları, Istanbul. 1994, s >!
55 C A S T E L L A N , George, B a l k a n l a r ı n T a r i h i (14.-20. Yüzyıl), Çev. Ayşegül Yaraman Başbuğu, Milliye! Yayınları, İstanbul, (095. s. 363-364
56 A y n ı y e r .
57 A R M A O Ğ L U , Fahir, A.g.e., «.617
58 Bu protokole göre 21 Nisan 1879 tarihinde imzalanan antlaşma yürürlükten kalkacak; Bosna-Hersek halkından isteyenler O s m a n l ı ' y a g6y edebilecek ve bunlar Osmanlı
vatandaşı kabul edilecekler, dalıa sonra göç etmek ısteyenleıe ise Avusturya vatandaşı muamelesi yapılacak; önceden olduğu gibi Müslümanlara din ve mezhep özgürlüğü
tanınacak ve diğerleri gibi Müslümanlar da sosyal, siyasal ve e k o n o m i k haklara eşit derecede sahip olacak; camilerde hutbeler padişah adına okunmaya devam edilecek;
Avusturya. Osmanlı Devleti ne Bosna-Hersek üzerinde haklarına karşılık olarak on beş gün içinde iki buçuk milyon O s m a n l ı lirası »deyecekti. Bkz; F Y l C l L . Ahmet, Siyasi
T a r i h 1789-1939. Gün Yayınları, Ankara. 2 0 0 i , S.2Ü7 20R.. A R M A O Ğ L U , Fahir. A.g.e., s.621-622
59 EYİCİL, A h m e t , A.g.e.. s.208. Ayrıca bkz. O Ü N A Y . S e l i u k . " B o s n a - H e r s e k ' i n Avusturya Tarafından İşgali Üzerine Bosnalıların Çektiği Telgraflar ve Düşündürdükleri",
T ü r k D ü n y a s ı T a r i h Dergisi, Sayı; 29, İstanbul, 1980, s 45-47.
60 K E N A R , Nesrin. Bir D o n e m i n Herde A r k a « Y u g o s l a v y a , Palme Yayıncılık, Ankara. 2005. s.37
~ 24 -
Örnek:
em de Türkçe
Saray-Sarajevski Cvjetnik (1868-1872-yan
(2 Mart 1876-16
61 BORA,
1876).
1878 sonrası Avusfurya-Macaristan İmparatorluğu döneminde ise Türkçe olarak çıkan iki gazele
Vatan (1884-1897) ve Rehber {1897-1 902)'dır,
2,1. 1866 Sonrası T ü r k ç e Olarak Çıkarılan Gazeteler
M
2.1.a. Bosna:.(28 Mayıs 1866-23 Ağustos 1878) Bosna Vilâyetinin resmî gazetesi olan
Bosna'nın ilk sayısı 28 Mayıs 1866 tarihinde çıkmıştır/" Bosna gazetesi, Bosna-Hersek topraklarında
yayınlanan ilk Türkçe gazetedir. Gazetede Hicri ve Rumi olarak da çıkış tarihi belirtilmiştir. Bosna
gazetesi Boşnakça ve Türkçe olarak çıkarılmıştır. İstanbul'dan eski Türk harfleri ve eski Türk
harflerinin mürettibi İstanbullu Kadri Efendi Saraybosna'ya getirtilmiştir. 6 Bosna gazetesi dört
sayfadan oluşmaktadır ve dış sayfalan Boşnakça olarak Kiril harfleriyle, iç sayfalan Türkçe olarak
basılmıştır.
Gazetenin çıkışı nedeniyle ilk sayısında halkın aydınlatılması için en iyi vasıtanın bir
memleketin yerli dilindeki gazete olduğu belirtilmiştir. Bosna gazetesinin ilk altı sayısı daha küçük
43x25 cm boyutunda, bundan sonraki sayılar 48x29 cm boyutunda çıkmıştır.
Bosna gazetesinin ilk yazarı Boşnak Mustafa Refet İmamoviç olmuştur. Gazetenin 135.
sayısından sonra Gülşen-i Saray gazetesinin sahibi ve baş yazarı Mehmed Şakır Kıırtçehayiç, 1 1
Haziran 1868 tarihinden itibaren Bosna gazetesinin de yazan olmuştur. Ondan başka Salih Bıogradlija,
Nuruddin Kurtçehayıç, İstanbullu Kadri Efendi ve Yaver Barııh yazılar yazmışlardır. Miloş Mandiç
Türkçeden Boşnakçaya tercümanlık görevinin yürütmüş ve gazetenin Boşnakça kısmını hazırlamıştır.
Gazetede İç, Genel ve Dış Haberler ve İlanlar sütunları bulunmaktadır. Bosna gazetesi İstanbul'daki
gazeteler örnek alınarak düzenlenmiş ve bazı haberler İstanbul'daki -Tasvîr-i Efkâr, Ruzname-i
Cerîde-ı Havadis- gazetelerden alınmış ve alındıkları gazetelerin adları da belirtilmiştir. 329. sayıdan
itibaren gazetenin çıkış tarihi de gazetede yer almıştır. Siyasi, toplumsal, iktisadi gelişmeler, kültürel
olaylar, resmî ilânlar, diğer ülkelerdeki ve Bosna'daki gelişmeler gazetede yer almıştır. Vilayette
görevli memurlar kendi vilayetlerinin gazetesine abone olmak mecburiyetindeydiler. 68 Bu nedenle
çoğunlukla vilayet memurları tarafından alınıp okunmuştur, aynı şekilde karşılıklı değişim yoluyla
diğer vilayetlere de gönderilmiştir.
Bosna gazetesi grafik olarak basit ve sade bir yapıda olduğu ve sayfaların kurgusunda
düzensizlikler olduğu için (örneğin, matbaa ve yayıncı adının yazılmaması, geçen sayıdan devam eden
yazının belirtilmemesi gibi) okurlar açısından ilgi çekici olmamıştır. 69
Bosna gazetesi 615. sayıdan sonra tekrar l'den başlayarak numaralandırılmış; bu şekilde
toplam 631 sayısı çıkmıştır. Avusturya işgalinden sonra Bosna gazetesinin yayını durmuştur.
Saraybosna'daki basım evi Vilâyet Matbaası adıyla 23 Ağustos 1878 tarihine kadar çalışmış ardından
mürettib Kadri Efendi bu basım evini satıp İstanbul'a dönmüştür.
Bosna gazetesinin başlık kısmında şunlar yazılıdır: "İşbu gazete dâhili ve hârici ve her tiirlü
havadisi ve menâfi'-i umûma dâir envâ'-ı mebâhisi şâmil olarak haftada bir def'a çıkarılır, bir
seneliği 4ü ve altı aylığı 30 ve üç aylığı 20 kuruşa ve beher nüshası 40 parayadır. Taşra için bufıâta
posta ücreti zammolunur. Seneliğine veyâhût altı ve üç aylığına müşteri olmak isleyenlerin SarayBosna'da kâin Vilâyet Matbaasına müracaat eylemeleri lâzım gelir, maârif ii fünûna ve menâfi'-i
umûma dâir mevâdd irsaline rağbet buyuran olursa maa 'l-menmûniyye kabul ile tab ' u neşr edilir. "
6t, Bosna gazetesi ile ilgili olarak bkz EREN, İsmail, A.g.nı., s.22.; Z Ü L F l K A R . Hara/a. "Saraytıosna'da Çıkmış En Eski Türkçe Gazete", T ü r k Dili, Sayı 564, Ankara,
1«98, i.466-472.; K R U Ş E V A C , Todor, Bosansko-Hercegovaçkl Listovi u XIX Veku, Veselin Masleşa, S a r a j e v o , 1978, s.41-49
67 EREN, İsmail, " I 8 ü 6 Yılından Sonra Bosna-Hersek, k o s o v a ve Makedonya'da Yayınlanan "I Urkçe Gazete ve Dergiler", Bilgi. Sayı:l63, (Nısan-Agustos 196lı. İstanbul.
1961, s^b.
68 EREN, İsmail, "Yugoslavya'da Türk Basını", s.24
69 MLMİJA, Minka (Emına). "Bosrıa-Hersek'te İlk Gazeteler", Ç e v r e n , S a y - 7 ! Mayıs- Haziran 1989, Prıştıne, I989,s.23.
Yine bu ilk sayıda Gazetenin çıkışıyla ilgili kutlama mahiyetinde yazılar bulunmaktadır:
""Bosna Vilâyeti gazetesinin dahi tab ' u neşrine mübaşeretle işbu birinci nüshasının Sarây-Bosna 'da
mevki '-i destgâh temenniyle vaz' u ihracı Sâl-i Cedîd-i mes 'adei-bedîd ile gül devrine tesadüf eylemesi
fâl-hi'l-hayr addolunmuştur. Hakka ki işbu gazĞte şüküfe-i maârif üfünûn ve ezhâr-ı havâdisât-ı günâgundan bahis açarak zeban-1 hikmet-nişân-1 hükümetin tercümanı ve ecsâm-ı ümranı ve medeniyyetın
rûh u cânı mesabesinde olduğundan sûsen-i lisârı-ı mahmidetle teşekküre mübâderet ve hi '¡-cümle
millet ü vatandaşlarıma tebrik ü tehniyete müsâraat ederim. Hemân Hazret-i vâcihii 'l-vücûd mübarek
vücûd-ı bihbûd-ı Hazret-i mülkdârîyi savn-ı samedâniyyesinde mahfuz ve nice nice âsâr-ı havriyye vü
nâfıaya muvaffakıyyetlc
zıll-i zalil-i lübâ-adil-i Hilâfet-penâhîlerini
ile'l-ebed hâme-i çimmeye
sâyebân-ı emn it emân buyursun "
26 Mayıs 1866 tarihli nüshasında Dış Haberler (Havadis-i Hariciye)bölümünde şöyle bir haber
yer almaktaydın "Şehr-i Mayıs-ı Frenginin on beşi târihiyle müverrah olarak gelen evrâk-ı havâdiste
Londra 'da mukîm Fransa sefiri asâletlii Mösyö Delatum Durni canibinden İngiltere
devlet-i
fahimesine
Venedik ile Şelzvig ve Holstein muvâzenesine dokunmaksızın Almanya'nın
ta'dîlâtı
hakkında bir kongre akd ıı teşkili teklif edildiği muharrer idi. Şehr-i mezkûrun on sekizinci günü
Londra 'dan keşide kılınan bir telgrafnâmede Meb 'ûsân Millet Meclisinde a 'zâ-yı mevcûde tarafından
hâl-i hâzırc üzerinde vukû' bulan suâle Mösyö Layar cânibinden İngiltere ve Fransa ve Rusya
devletleri bir kongre teşkilini icâp edenlere bi 't-teklîf bu madde der-dest-i muhabere idüğünden ve
kabfıl ettirilmesi dahi me 'mûl olduğundan sulh ii âsâyişin devâmı ümîd-i kavisinde bulunduğu cevâbım
vermiş ve Parlamentoda dahi bu bâbda vukıi' bulan istifsâre Lord Klarendon cânibinden cevâb-ı
mezkûr dermiyân kılındığı muharrer bulunmuş ve Rusya devlet-i fahîmesinin hu bâbda devleteyn-i
müşâriinileyhimâ ile müttefikti r-re 'y olduğu anlaşılmış ise de kongre üzerine İngiltere ve Fransa ve
Rusya devletleri cânibinden vuku 'a gelen teklîfâtı henüz Avusturya Devleti kabinesi habûl etmediği ve
şâyet istese hile bazı şerait ile kabul edeceği tahakkuk eylemiştir "
Aynı tarihte ver alan bir İlan'da ise şunlar yazılıdır: "Derûnunda bir mikdâr akça olduğu
hâlde nefs-i Saray'da Hükümet Konağı pişgâhında bulunup Vilâyet Teftiş Riyaseti tarafından bâjurnal irâe olunan bir adet kemer, sâhibi zuhurunda verilmek üzere cânib-i zabıtada emânet-i tevkif
ettirilmiştir. "
31 Mayıs 1875'tc İç Haberler (Mevadd-ı Hususiye) kısmında çıkan bir başka haber ise
şöyledir: "On beş yirmi gün kadar mahsûlât-ı arziyye rahmet-i Rahmâna şiddetle olduğu muhtaç
hâlde Cenâh-ı Hakka şükürler olsun şu hafta içinde burada ve Vilâyetin şâir mahallerinde güzel güzel
yağmur yağıp mezâri '-i âmâli gereği gibi kandırmış ve bu yüzden mahsûlât-ı arziyyece bir kat daha
âsâr-ı feyz ü bereket rû-nümâ olmağa başlamıştır ve Rabbımız Efendi muhafaza buyursun işlive
çiçekleri dahi matluba muvâfık surette idüğünden geçen seneki noksandan dolayı bu sene telâfî-i mâfât olunması Cenâb-ı Hak 'tan miitemennâdır. "
2.1.b.Gülşen-i Saray-Sarajevski Cvjetnik: (26 Aralık 1868- 1 1 Temmuz 1872) 26 Aralık
1868 tarihinde Bosna-Hersek'te ilk yarı resmi-özel Türkçe gazete çıkmıştır. Vali Osman Şerif
Paşa'nın izniyle Saraybosna Vilâyet Matbaasında resmî olmayan Gülşen-i Sarây-Sarajevski Cvjetnik"'
adlı gazete yayınlanmıştır.' 1 Gazetenin sahibi aynı zamanda yazarlık da yapan Mehmet Şâkir
70 Sarajevski Cvjetnik: "Saraybosna gül bahçesi" anlamına gelınektediı
71 Sarajcvski Cvjetnik gazetesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. D t Z D A R , Senada, "Prvı Nezavtsm BİH List" (iz Magıstarske Radnje Saroicvskı Cvjetnik: Studija i
Bibiıografija), G o d i ş n j a k D r u j t v a B i b l i o t e k a r a Bosne I H e r c e g o v i a e , Volurne: 43-46, Sarejevo. 1998-2001.; K R U Ş E V A C , Todor, A.g.c., S.50-6J.: DAĞLİ, Muhtat, Saravbosna'da tik Çıkan Gazete: Gûlşensaray". l a r l l ı D ü n y a s ı . No,3£, Şubat 1953, s. 1589-1191
Kurtçehayiç'tir K Bu nedenle Gülşen-i Saray gazetesi ilk özel gazete olma özelliğini de taşımaktadır.
Haftanın Perşembe günlerinde -1870 sonrası C umartesi- çıkan gazele ılç sene kesintisiz olarak toplam
169 sayı çıkmıştır. Gazete 45x30 cm v<^4 1x25 em. boyutlarında çıkmıştır. Gazetenin dış sayfalan
Boşnakça olarak Kırıl harfleriyle, iç sayfalan Türkçe olarak çıkmıştır. Türkçe kısmının sonunda
Mehnıed Şâkir Kurtşehayiç'iıı adı bulunmaktadır, "larih kısmında Rumi ve hicri tarihler ve her
sayısında da ilk çıkış tarihine yer verilmiştir. Bosna gazetesine benzer şekilde İç Haberler (Mevâdd-ı
Husûsiyye), Genel Haberler (Mevâdd-ı llmûmıyye), Dış haberler (Havadis-i Hâriciyye) ve İlanlar
sütunlarından oluşmaktaydı. Gazetede Mehmet Şakir Kurtçehayiç'in hastalığı nedeniyle ortam
değiştirmeye mecbur olduğu açıklamasıyla yayınlamış olduğu seyahatname röportajları da yer
almıştır. 7 ' Ayrıca gazete eğitime ve öğütlere de sık sık yer vermiş ve Bosna'daki eğitimsizlik,
gelişmemiş sanat ve ticaret, caddelerin ve okulların durumu ile ilgili yorumlan yayınlamıştır.7*1 Bosna
gazetesine benzer sütunlarda özellikle toplumsal yaşam, öğretim, iktisat, tarım, edebiyat, temizlik
hakkında öğütler, çocuk yetiştirme, sağlık, batıl inançlar ve içkiye karşı savaşım, zehirlenmelerde ve
yangından korunma gibi alt konular yer almaktaydı. 75 Gülşen-i Saray gazetesinin son sayısı 11
Temmuz 1872'de çıkmıştır. 76 Gazetenin sahibi Mehmet Şakir Kurtçehayiç de Eylül 1872'de vefat
etmiştir.
Gülşen-i Saray gazetesinin başlık kısmında şunlar yazılıdır : "İşbu gazete haftada bir defa
cumartesi günleri Bosna Vilâyeti merkezi olan Sarây'da kâin Vilâyet Matbaasında basılır. Bir seneliği
50, altı aylığı 25 kuruşa vebeher nüshası 40 paradır. Vilâyetin resmî gazetesine dahi müşteri olanlara
gazetemizin bir yıllığı 10, altı aylığı 15 kuruşdur. Taşralar için posta ücreti zammolunur.
Avrupa
lisânlarında yazılan ve tab'a şâyân olan vukuat, ma 'rûfımzâile geldiği surette kabûl olunur. Birinci
sütûnda yazdırılacak i 'lânâtın beher satırı 5 ve son siitüna yazdırılacakların
2 kurûşdur. İ 'lânât-ı
nâfıa meecânen basılır."
17 Nisan 1868 tarihli sayısında İç haberler sütununda şu habere yer verilmiştir: "Paris'ten
çekilip gazetelerde mütalaa olunan fi 6 Nisân sene 85 târihiü bir kıt'a telgraf-nâmeden
anlaşıldığına
göre Rumeli demir yolunun inşâsı Dâvûd Paşa hazretleriyle Avusturya-yı Cenubî Demir Yolu ve
Belçika Şimendiferi kumpanyaları beyninde kararlaştırılmıştır. Tarîk-i mezkûrun emr-i inşâsı ânifîi 7beyân Avusturya-yı Cenubî Demir Yolu kumpanyasına muhavvel olduğundan mezkûr
kumpanya
geçenlerde Bosna kıt 'ası şimendiferinin
lâyihasını tanzim eylemiş ve hattâ çend gün evvel
mühendisleri bile Saray'a gelmişlerdir. Bu madde Bosna kıt'asını az müddet zarfında ahsen hâle
getireceği derkâr olmasıyla bunun sâha-ı husûle vusûli umûmun arzu ettiği bir keyfıyyet-i hcıvrmenkabettir, zîrâ ki bir memleketin terakkî-i servet ü ma 'mûriyyeti bu misillü turukun vücûduna ve şu
vâsıta ile emr-i sanâyi 'in dahi teksir ü tenevvü 'üne mütevakkıf olduğunu inkâr eden yoktur zannederiz.
Bosna kıt 'asının derece-i ehemmiyeti şundan dahi anlaşılabiliyor, işte el-hâletü hâzihi kimi maâdın
ihrâcmt ve kimi ormanlardan ağaç kat'mı cânib-i Hiikûmet-i Senivyeden iltizâm etmek için nejs-i
Sarây'da dört âdet ecnebi kumpanyaları teşekkül etmek üzere bulunuyor ki
bi-minneti'l-Kerîm
buraları yakın vakitte bir hazîne-i lâ-yefnâ hey 'etine gireceği şüpheden âzâdedır. "
11 Mehnıed Şakır Kurtçehayiç (1844-1872) Bljelopolje (Ak O v a l ' d e doğmuştur. Babası Kadı Mehmet Emin Efendi den geniş bilgi edinmiş, Bosna'da eğitim almış ve
Saraybosna'da devleı görevinde bulunduklan sonra gazetecilik ile ilgilenmeye başlamıştır. Bosna-Hersek gazeteciliğinin tarihinde ilk gazetecilerden bilisi sayılan Mehmet
Şakıı Kurtçehayiç Eylül ]K72'de hastalığı nedeniyle tedavi için gıttig, Vıyana'da « m ü j t ü r . Ayrıntılı bilgi içm bkz. DAĞLİ, Muhtar. A.g.m,, a. 15*9-1591.; MKMİJA, Mınka
(Emina), A.g.m.,s.28-29.; VOLODER, Nusreı. "Uoşnjaçka Preporodna Knjizevnost u BiH (od 1840-1914 godıne)", Ç l t a n k a . 3, Sarajevo, 19%, s 7-42; K R U Ş E V A C , Todot.
A.g.e., S.4İ-4V
73 MEMtJA. Mınka (Emina), A.g.m.. s.26.
74 A.g.m.. s.26-27.
' 5 A.g.m., ».27.
76 E P E N , İsmail, "1866 Yılından Sonra Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya'da Yayınlanan 1 ürkçe Gazete ve Dergiler", a.9.
14 Şubat 1870 tarihli sayıda gazeteye gönderilen bir teşekkür yazısına, dilekçesine yer
verilmiştir: "Güişen-i Sarây gazetesi İdâre-i muhteremesine "Zât-ı Vâlî-i Hazrel-i
Vildvet-penâhînirı
âsâr-ı ber-güzideleri cümlesinden olarak merkez-i Vilâyette teşkil ü küşât buyurmuş oldukları Dârii'lmuallimîn mekteh i feyz-mekseblnde
bulunan "bu âcizler, sâye-i inâyet-vâye-i Hazret-i Pâdişâhîde
idaremize muktezî müâş ve ta'yînâta dahi nâll olarak bunun şükrünü hakkıyla edâ yı gayr-i muktedir
olduğumuz gibi, mekteb-i mezkûr nezâretine me'mûr ulan Alây-Beg-zâde rif'atlü Abdullah Efendinin
ve fenn, hesâp ve coğrafya muallimliğine ta 'yin buyuruları erkân-ı harb kol ağası rif'atlü Ömer Vehbi
Efendinin ve ders hocaları reşâdetlü Şeyh Arif Efendi ile mekremetlü Sâdık Efendinin emr-i ta'lîm ü
tedriste gece ve gündüz sarf etmekte oldukları ikümât-ı tâmmeler 'me ne kadar teşekkür eylesek yine
vazife-ı mahmideti tamamıyla îfâ edemiyeceğimizi
dahi i'tirâf eyleriz. Bi'l-husüs çoktan beri
mütâlaasıyla
tenvîr-i uyûn etmek arzusunda
olduğumuz
hâlde elimize geçmeyen
gazete-i
mu'teberenizin
ikişer nüshasının meccânen mektebimize irsâli hakkında mümâ-ileyh Ömer Vehbî
Efendinin Matbaanıza vâki 'olan müracaatı üzerine tarafınızdan dahi hüsn-i telakki vü kabûl birle
gazetelerinizi ihdâ vü i'tâ buyurmakta olmanızdan dolayı gerek Efendi-i mûmâ-ileyh ve gerek tarafı
hamiyyetmendânınıza
ayrıca arz-ı şükrâniyyete kendimizi borçlu görerek hiç olmazsa bir cüz '-i
kalîllni edâ eylemek maksad ile işbu varaka-ı âcizânemizin bi'ttashîh gazetenize dere ü tastîrini
istirhâm ederiz. Mektebimiz burada bulunan yirmi nefer talebe tarafından Baş Kalfası Hâşim Efendi
Gülşen-i Saray dahi cümlesine ıthâf-ı gül-deste-i şükrânıyyet eyler . "
24 Haziran 1872 tarihli sayıda ver alan bir başka haberdeyse şunlar yazmaktadır: "Bir
varakadır "Bosna Sarây-Bosna'dcı li-ecli't-ta'lîm
tahaşşüd eden asâkir-i
mtsret-meâsir-iredîfe-i
Cenâb-ı Pâdişâhînin her gün sabahleyin iki ve akşamleyin ikişer saat ta 'limleri icrâ kılınmakta olduğu
cihetle âcizleri bunun seyr ü temaşası için geçen gün ta 'lîmgâhlarına azimetimde gerek münferiden ve
gerek müetemian icrâ kılınan manevrelerde asâkir-i merkümenin zabit kumandasını idrâk ve eslihayı
ısti'mâlde kesb ettikleri mahâret ü melekeleri mâ-sabak nisbet kabûl etmez derecede olduğunu
görünce hayrân u engüşt-ber-dehân oldum. Nasıl olmayayım ki ta 'lim't bu derece taallüm etmek
mukaddemleri birçok müddete muhtâç iken şu asâkir-i redifenin yirmi gün zarfında öğrenmiş olduktan
ta 'lirn gıbta-fezâ-yı sıgâr u kibâr. Bu askerin şu müddet-i kalîle içinde böyle mükemmel bir surette
iktibas u ihtilâs-ı fenn-i celil-i askeriye vukû' bulan muvaffakıyyet-i fevka'l-gâyeleri
âcizlerine âdetâ
rnerâk olup esbabım tahkike ibtidâr eyledim. Aldığım ihbârât-ı mevsükaya nazaran
asâkir-ı
merkümenin ta 'lîm-i mahâret-i askeriyyeye olan meyi ü rağbetleri o raddelerde imiş ki hâb ü
taayyüşlerini bile terk edip gece ve gündüz emr-i ta 'lîmi eğlence edinmişlerdir. Asâkir-i merkûmeye
dâhil olmayan iki zât-ı hamiyyet-simât dahi hernân her gün redif askerine mahsûs elbiseyi telebbiisle
silâh be-dest olarak ta'lime gitmekte ve herkesin tahsînine mazhar olmaktadırlar. Aferin, hezâr aferin
vatandaşlarım! Vatan-perverlik böyle olur. Emniyyet-i saâdet-i istirâhat ve ale 'l-husûs muhâfaza-ı dîn
ü îslâmiyyet bunların kâfesi askerliğe merhûn ve vâ-beste, askerlik cümlemiz tarfından birinci
derecede mükerrrem ii muazzez tutulmağa şâyestedir. Nitekim "Hâcet-i rneşşât nîst rûy-ı dilârâm-râ"
güfte-i beliği medlülünce ahâlîmizin zâten efkâr-ı rezîneleri bundan ibâret olup binâberin kıt'amız
halkı da bu şerefte bir çok kıt'aât-ı Osmânivyeye fâiktir. Asâkir-i merkümenin askerliğe fart-ı meyi ii
teveccühlerini celb eden başlıca bir sebep dahi bi 'l-cümle zâbitân vü ümerâ-yı askeriyye ve bâ-husûs
saadetlü kumandan paşa hazretleri taraflarından bakında ibrâz buyuruları taltîfât-ı cemile ve
muâmelât-ı pederâne kaziyyesidir. Kumandan-ı müşârün-ileyh ve Bosna'yı teşrif edeliden beri şerefi
askerîyi cümleye telkin etmiş ve herkesi de ol derece hoşnûd eylemiştir ki küçük ve büyük kendisine
duâ etmeğe mecburdur ve meftun olmuştur. Hemân Cenâb-ı Halik bu için Pâdişâh-ı
Alem-penâh
Efendimizi tebaasına, tabaasmı kendilerine bağışlasın, Amîn yâ Kerîm ii yâ Muin " Biz işbu varakanın
bütün meâlinden ne kadar memnun olduksa mükellef olmadıkları hâlde kendi hâhişleriyle asker
elbisesini giyip iv silâh allına girip şâir vatandaşlarımızla icrâ-ı ta 'Um eden o iki zatın o yola rağbet
etmelerinden birkaç kat ziyâde memnun ve mü/tehir olmuşuzdur. "
2,2,1878 Sonrası T ü r k ç e Olarak Çıkarılan Gazeteler
2.2,a.Vatan; (12 Eylül 1884-16 Nisan 1897) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu BosnaMersek'i işgal ettiği zaman Vilâyet Matbaasının adı değiştirilmiş ve Cesarsko-Kraljevska Tiskara
olmuştur. Bu yeni idare döneminde halkın önde gelen isimleri ve Mehmet Hulusi Bey, gazete
çıkarmak için hükümete başvurmuşlar ve yeni çıkacak bu gazetenin hükümetin çıkarlarına ters
düşmeyeceği aksine faydası olacağı üzerinde durmuşlardır. Bu yönde verilen dilekçeleri dikkate alan
Avusturya-Macaristan yönetimi Bosna'da Türkçe gazete çıkarılmasına izin vermiş ve bu matbaada 12
Eylül 1884 tarihinde Vatan gazetesi basılmaya başlanmıştır.' Vatan gazetesi dört sayfada tam Türkçe
olarak çıkmıştır. Gazetenin boyutları 39x28 cm.dir. Dış ve İç haberler, Telgraf haberleri gibi sütunlar
bulunmaktadır. Neretva gazetesinin baş yazarı olan Mehmcd Hulusi Bey Vatan gazetesinde de baş
yazarlık yapmıştır. Gazeteye 600-700 kişi abone olmuştur ve bu durum gazetenin büyük bir ilgi
gördüğünü göstermektedir. ,s Avusturya hükümetine karşı muhalif bir tavır almadığı için hükümetten
destek görmüştür. Gazetenin bu tutumu Avusturya'nın da -işgalin kabul edilmesini sağlama- amacına
uygun düştüğü için hükümetçe desteklenmiştir.Vatan gazetesinin son sayısı 16 Nisan 1897'de çıkmış
ve bu dönem içinde 642 sayı basılmıştır. 79 Bu gazete daha sonra Rehber adım alacak ve Rehber
gazetesi çıkmaya başlayacaktır.
Vatan gazetesinin başlık kısmında şunlar yazılıdır; "Şimdilik haftada bir def'a cuma günleri
çıkar ve her türlü mevâdd-ı hayriyyeden bahs eder "Vatan" gazetesidir". Bu başlığa daha sonra
ahval-i politika ifadesi eklenmiştir: "Haftada bir defa çıkar ve ahvâl-ipolitika
ve her türlü mevâdd-ı
hayriyyeden bahs eder "Vatan" gazetesidir." Son olarak ise başlık şu hale getirilmiştir: "Haftada bir
defa çıkar ve ahvâl-i siyâsiyye ile her türlü mevâdd-ı hayriyyeden bahs eder "Vatan " gazetesidir. ". "
- Şerâit-i iştirâ vü i'lân - Bosna ve Hersek için seneliği 5, altı aylığı 3, mahâll-i şâire için seneliği 7,
altı aylığı 4 forinttir. "
Gazetenin yayına başlamasıyla ilgili olarak şu yazıya yer verilmiştir: "Mukaddime : Bi-avnihi
ve tevfîkihi Teâlâ Bosna ve Hersek Hükümet-i Aliyyesinin istihsâl kılman müsâade ve me'zûniyyet
üzerine giizerân eden îd-i fitrdan sonra âlem-i matbûâta kadem-nihâde-i intişâr olacağını Ramazân-ı
şerif içindeki i 'lân-ı mahsusumuz ile beyâne etmiş olduğumuz Vatan gazetesinin destgâh-ı tab' u
temsile konulamayıp şimdiye kadar taahhur etmesi gazetenin çıkarılması için muktczâ mürettib ve
hurûfâtm celbi ve şâire nevâkısın ikmâli gibi birtakım mevâni 'in haylûletinden neş 'et etmiş
olduğundan, bu bâbda kâriin-i kirâmımıza arz-ı ma 'zerete mübâderet ve çünkü bu kerre muktezıyâtın
cümlesi istihzâr kılınmış olduğundan işte birinci nüshasının neşr ü ihracına besmele-sâz
mübâşeret
olunmuştur. Mehâmm-âşinâyân-ı
dehre hafi olmadığı üzere her şeyin başlangıcında
birdenbire
mükemmeliyyât kesb edememesi emr-i tabii ve Vatan gazetesi ise âlem-i matbûâtta sabâvet hâlinde
henüz tıfl-i nevzâd olup gittikçe vazife ve kâri'hâsını tevsi'a sarfı sa'y u iktidâr edeceği bedihi
¡düğünden bidâyet-i tab ' u ihrâcında hasebe 't-tufûlıyye zuhur edecek sehviyvât u hatiâtmın gerek bi 'Iumûm gazeteler-i muharrirîn-i zevi 1-ihtirâm ve gerek Vatan kâriın-i kirâmının mazhar-ı afv u safhı
olması mültemestir. Vatan gazetesinin meslek-i mahsûsu mülk ü millet ve devlete hâlisâne ve
hayrhâhâne hizmet etmek ve cümle-i meâl ii mündericâtı şâibe-i garaz ve ivez ü ilelden âri ve tarik-i
feyz-rejik-i sıdk u sevaba mebnî ve i '¡ânımızda dahi yazıldığı üzere vatan-ı mukaddesemizin
saâdet-i
maddiye vü mâ 'neviyyesinin tarik-i tahsil ü te 'minini irâe edecek ve menâfi 'i câlib olacak her türlü
77 K R U Ş E V A C , Todor, A-g.«., s.l SI
78 A.S.C.. 5.186.
7y Aynı yer.
30 ~
mfibâhase vü mülâhazalar vc ahvâl ü vakâyi '-i umıımiyyeden havadisler dere ile maârif ve zirâat ve
zanâat ve ticâretin terâkkisine mühtenî bulunmaktan ibarettir. Beyân u izahtan âzâde olduğu üzere
Vatan gazetesinin âlcm-i matbûâta devâm-ı bekası, masârifât-ı vakıasını kapatmağa kâfi vâridâtın
tedârikine mütevakkıf olduğuna ve gazetemiz ise 'vatanımız halkına bi-ikmâli arzu ve iştiyak-1
ragabât-ı umımiyvesine
mazhar olduğu şimdiye kadar vatanımızın ekser-i mahallinden bir hayli
abonenin zuhûr etmesiyle müstadlel idüğüne binâen, kusûr-ı mahallerden henüz yetişmeyen abone
defterlerinin dahi maa posta abone ücretiyle beraber doğruca gazetemiz müdürlüğüne tesri' ü
tesyârını ve muhbirlerimizden beher hafta havâdisât u vukûât-ı mahalliyyeyi hâvi varakaların isbâlini
intizâr eyler ve şu birinci nüshamızın neşri üzerine vatandaşlarımızdan
nişâne-ı memnûniyyet ve
alâme-i rağbet olarak me'mûlumuzun fevkinde gazetemize abone zuhûruyta vatan perverlik gösteri\p
meserret-i azîme ile tebrik edeceklerini kaviyyen ümit ederiz. Gazetemizin gerek A vusturya ve gerek
Osmanlı ülkesinde gazeteleriyle mübadelesini arzu vu temenni olunmakta olduğu ve beher hafta
gönderilmek üzere şimdiden bir kıt'asının takdimine müsâracıt edildiği cihetle gazetemizin takdim
kılındığı gazete idarelerinden kendi gazete-i mu 'teberelerinin irsâline rağbet buyurmaları ricasıyla
herhalde muvaffakıyet-i kâmile ve terakkiyât-ı dâimemizi Cenâb-ı Hak'tan temenni ve istirham
ederiz. "
Saraybosna'da Trannvay ile ilgili bir haber de şöyledir: "Saraybosna'da
Tramvay:
flükumct-ı Aliyye muâvenât-ı fi'liyye-i mahsûsa ve mütehayyizân-ı ahâliden bazılarının
müşareket-i
makbûle-i vatan-perverâneleri ile Sarây şehrinin cânib-i garb'ıyyesinde vâki' demir yolu mevkifınden
vasat-ı şehirde bulunan Ferhâdiyye Cârni'-i şerifine kadar tramvay tarîki inşâatına başlandığı ve
kemâl-i germî ile yapılmakta olduğu çesm-i meserretle görülmektedir. İşbu tramvay yolunun şimdilik
temdîd olunacak mesafesi mezkûr demir yolu mevkiftnde Kırmızı Hân denilen mahallin hizâsına kadar
yeniden yapılacak şose üzerinden geçirilip orada büyük şoseye girerek askeri barakaları önünden eski
bâchâneve kadar ve burada birâz sola inhina ve büyük askerî hasta-hâne kapısı önünden ve oradan
Hadim Alî Paşa Câmi'-i şerifi kurbunda Koşevo ırmağı üzerinden dökme demirden yapılmakta olan
köprüden mürur, inşâ edilmekte bulunan ebniye-i cesîme pişgâhmdan Kemaluşa Câddesiyle Hoca
Kemâlüddîn Cami -i şerifi hizâsına, oradan Ferhâdiyye Caddesine saparak ahâlî beyninde "Pelteki
bahçesi" demekle meşhur olan ve tramvayın nakledeceği eşyâ mahzenleri inşâ olunmakta bulunan
mahalle değin müntehi olduktan başka üç yüz metre kadar dahi ilerisine temdîd ve miieedded küşât
olunan Rudolf câddesine kadar ki üç hin beş yüz metrelik mesafe tülünde bulunacak. Vasat-ı şehirden
mevkife kadar hayli mesafe bulunması ve demir yolu katarlarının ekser-i evkafta gece vakitte gelip
gitmeleri bazı yolcular için pek çok müşkilâtı mücib olmakta iken tramvay arabaları hem bu tnüşkilâtı
def edecek ve hem de pek ucuz bir ücret ile yolcuları ve eşyâ-yı ticâriyyeyi
nakleyleyeceğindnen
umûmca muhassenât derkârdır. Tramvay kumpanyası demir yolunun eşyâ vagonlarını
hamûleleriyle
derûn-ı şehre naklettireceğinden
eşyâ-yı ticâriyyenin
dahi sâlimen mağaza ve
dükkânlarına
getirilmesindeki muhassenât aşikârdır. Tramvay tarîki inşâat ameliyyâtı siir'at-i matlûbede terakki
eylemek üzere askerî hastahânesi önünden olan yüksek mahalli tesviye eylemek için larîk-îmezkûre
arabalara seddedilmiştır. İnşâât-ı mezkûre gelecek Teşrîn-i sânî-i Frenginin on beşinden evvel ikmâl
olunacak resm-i küşâdı dahi yevm-i mezkûrda icra kılnacaktır. Tarîk-i mezkûrun tesri' ü teshîl-i
inşââtı için Beledi Dâiresi nezdinde hükümet komiseri bulunan Kosta Hörmann ve İnşâât Nezâretine
me'mûr hükümet İnşâât Müşaviri Balif Efendiler ile teftişine me'mûr mühendis Muhanovik kemâl-i
derecede sarfı gayret etmektedir. "
30 Mayıs 1890 tarihli sayıda Ramazan Bayramıyla ilgili bir haber vardır: "îd-i saîd-i fıtr
Tekmîl-i selâsîn i'tibârıyla gurre-i Şevvâlü 'l-mükerrem geçen pazartesi olmak hasebiyle îd-i saîd-i fıtr
Salı gününe müsâdif olmuş ve ale 'l-âde kalemizden yedi pâre top endâhtıyla i 'lâri-ı îd-i meyâminbedîd edilerek Bayram namâzı cevâmi '-i şerîfe-i müteaddidede cemâat-ı veftre-i Miislime ile eda
- 31 -
olunmuş ve uç günün evkai-t hamsesinde yedişer top atılarak eyyâm-ı selase-i mütâreke
âdet-i
İslâmiyye üzere geçirilmiştir. Cenâh-ı Rahh-ı Yezdân ilâ yevmi l-kıyâme kâffe-i muvahhidîn ti
muvâhhidâtı hu eyyâm-ı mukaddesenin idrâkiyle mazhar-ı siirûr ü şâdmân buyursun, Amîn. ", "İ'tizâr:
Bayram münâsebetiyle geçen cuma günü gazetemizin ihracına ihtilâs-ı vakit bulamadığımızı maa 7/ 'tizâr ihtar ederiz. "
2.2.b.Rehber: (24 Nisan 1897-1902) 1897 yılı Nisan ayından itibaren Vatan gazetesi, Mehmet
Hulusi Rev'in yönetiminde Rehber adıyla yayınına Türkçe olarak devam etmiştir.8'1 Vatan gazetesinin
adının Rehber olarak değiştirilmesiyle ilgili yazı 3 Nisan 1897 tarihinde Maliye Bakanlığı'na
sunulmuş ve bu isim değişikliğinin gazetede çalışanlar tarafından istenildiği, bu istemin nedeninin ise
o dönemde Osmanlı sınırlan içinde bir çok Vatan isimli gazetenin olmasından dolayı olduğu
belirtilmiştir. 81 Rehber'in ilk sayısı 24 Nisan 1897 tarihinde, dört sayfada tam Türkçe olarak çıkmıştır.
Rehber gazetesinde edebiyat makaleleri ve şiirler bulunmaktadır. Rehber gazetesi 1898-1899 yıllan
arasında aralıksız olarak yayınlanmış o tarihten sonra ise kesintili ve bazı sayıların gecikmeli
çıkmasıyla beraber yaklaşık olarak 1902 senesine kadar yayınına devam etmiştir. Maddi
imkansızlıklar .içinde bu 5 yıllık süreçte ancak 100 adet gazete basılmıştır. 82 Gerek isim değişikliğinin
yarattığı nedenler ve gerekse ülke içinde Türk diline hakim ve Türkçeyi konuşup anlayan kişilerin
sayısındaki azalmalar nedeniyle gazete maddi sıkıntılar içine düşmüş ve sonunda kapanmıştır.
Gazetenin başlık kısmında şunlar yazılmıştır: "Haftada bir defa neşrolunur siyâsî ve ilmî İslâm
gazetesidir. Nüshası 10 kraysar veyâhût sağ akça J kuruştur. Mahall-i mürâcaat: Saray-Bosna da
Bentbaşında dâire-i mahsûsadır. Mühâhasât-ı siyâsiyye ve makalât-ı ilmiyye vü edebiyye maa'iteşekkür dere ü neşr olunur. Dere olunmayan mekâtibden tdâre mesul değildir. Abone ve ilân
şeraiti: Bosna ve Hersek ve Macaristân-Avusturya
için seneliği 5 ve altı aylığı 3 ve üç aylığı 1 forint
75 kraysardır. Mahâll-i şâire için seneliği 15 ve altı aylığı 7 ve üç aylığı 5 franaktır. Peşînâ abone
bedelâtı sandık-1 emini Sipâhî-zâde Fehîm Efendiye gönderilir. İ'lânâtın satırından İÜ ve tekerrürü
hâlinde 5 kraysar alınır. Sâhib-i imtiyaz ve muharriri Mehmed Hulusi. "
8 Mayıs 1897 tatihli sayısında Saraybosna şehrindeki kaplıcalarla ilgili bir yazı
bulunmaktadır: "Hükümetin Ilıca banyoları, Sarây muzâfâtından posta, telgraf ve şimedifer
istasyonunda vâki' kaplıcalar: İşbu İlıca kükürt ma 'deniyyâtından mürekkeb tabiâttan nebeân eden ve
harâreti 58 derecede bulunan suyun romatizm, kötürümlük, rahitis ve şâire ile nisvân hastalıklarına
fevâîd ve muhassenât-ı adîdesi vardır. Kaplıcalarda miiddet-i istihmâm Mâh-ı Mayısın on beşinden
Eylülün on beşine kadardır. İlıca hammâmları Sarây şehrinin garb cihetindedır ve bir saat mesafede
vâki' olup, Bahr-ı Adriatik'ten 499 metre irtifâ'ında olup vaz'iyyet-i mevkiiyyesi pek lâtif ve ferahfezâdır. Miisâfırler için her türlü esbâb u levâzımât ve huzur u istirâhat mükemmeldir. Bekâr ve
familyalar için mevcut bulunan üç hotelin yüzden mütecâviz odaları bulunduğu gibi ayrıca kahvehâne, bilyardo mahalleriyle
miitâlaa merâkçılarına
her lisânda gazeteler tedârik
edilmiştir.
Müsâjirlerin hotellerde beytûtet edeceği odaların fîâtça ehven olduğundan yevmi bir oda maa hizmet
80 kraysardan 3 forinte kadardır ve müsâfırlerden on dört günden ziyâde ikâmet edenlere fîâttan
yüzden on raddesinde ta 'dilen tenzil edilecedir. Sıcak ve çamurlu ve şâir hammâmlar ile yüzmek için
soğuk banyolar mevcut olup fîâtça dahi pek ehvendirler. Ilıca hammâmlarından mâ-adâ ziivvârı
eğlendirmek için karusal, krokat ve lavintens ta'bûr olunur oyunlar ile nişângâh ve binek
hayvânlarıyla faytonlar vellıca'dan
dört kilometre mesâfede bulunan Bosna kaynağına
kadar
omnibuslar işlemektedir ki arzu edenler kaynaktan civâr dağları gezip dolaşabilirler.
Şehirden
s
80 Rehber gazetesi ile ilgili bilgt için bkz. K.RUŞEVAC, Todor, A.g.e., s.265-266,
81 A.g.e., s.265.
82 Aynı yer.
-32 ~
İlıca 'ya gidip gelmek için yevmi yirmi def'a şimendifer katarı işlemekledir. Dâima İlıca 'daki mûsikavı
dinleyenler bir gûnâ ücret vermeyeceği ve Ilıca hakkında olan tafsilât n ma'lûmâtı tamamıyla anlamak
arzu edeneler ayrıt a ta rijeler dest-res olabilirler. "
14 Haziran 1897 tarihli sayısında İç Haberler sütununda yer alan bir haber şöyledir: "Kaza
Evkaf Komisyonu : Diğer elviye ve kazâhâ-yt mülhakada olduğu gibi Sarây kazâsı için dahi bir evkâf
komisyonunun teşkiline makrûn müsâade-i aliyye olduğunu yazmıştık. Bu kerre resmen alınan
ma'lûmâta göre Sarây hazâsında Nâibü ş-şer' Hacı- Efendi-zâde Hacı Hâfız Hasan Efendinin taht-ı
riyâsetinde olarak Hünkâr Câmi1 şerifinin baş imâm ve hatibi Râşid-Agiç Hacı Hâfız İbrahim ve
Gâzi Hüsrev Beg Kurşunlu Medresesinin müderris-i evveli Miifti-zâde Muhammed Efendiler ile eşrafı
ahâliden Fâdtl-Paşa-zâde Mahmûd Beg ve Bakarî-zâde Hacı Mustafa Efendiden mürekkeh bir evkâf
komisyonu teşkil edilmiş ve yakında ifâ yı hizmete başlamaları mukarrer bulunmuştur "
Sonuç
1866 sonrasında basımevinin kurulmasından sonra Bosna-Hersek'te ilk Türkçe gazeteler
yayınlanmaya başlanmıştır. Gerek resmi olarak vilayet tarafından ve gerekse yarı-resmi özel gazete
çıkarılması yoluyla ülke içinde halkın bilgilendirilmesi ve aydınlatılması için basın-yaym faaliyetleri
sürdürülmüştür. 1878 Avusturya-Macaristan İşgalinden sonra da Türkçe gazeteler yayınlanmaya
devam edilmiştir. Bu şekilde gazetecilik faaliyetleri yoluyla Bosna'da yaşayan Müslüman halk
arasında birlik beraberlik sağlanmaya çalışılırken aynı zamanda Bosna halkı üzerinde AvusturyaMacaristan hakimiyetinin kurulmasında gazeteler önemli birer araç olmuşlardır.
Kaynakça:
-''Bosna'nın Son Türk Gazetecisi", Çev: Hüseyin Aksoy, Varlık, Sayı: 302-303, Şubat 1946, 1946.
-ARMAOĞLU, Fahir, 19.yy Siyasi Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1997.
-BABUNA, Aydın, Bir Ulusun Doğuşu Geçmişten G ü n ü m ü z e Boşnaklar, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul, 2000.
-Balkanlar El Kitabı, Cilt: 1, Karam&Vadi Yayınları, Çorum/Ankara, 2006.
-BORA, Taml, Yeni Dünya Düzeninin Av Sahası Bosna-Hersek Bölgeler - S o r u n l a r , Birikim
Yay., İstanbul, 1994.
-CASTELLAN, George, Balkanların Tarihi (14.-20.yüzyıl), Çev: Ayşegül Yaraman Başbuğu,
Milliyet Yay., İstanbul, 1995.
-ÇAKMAK, Zafer, "1875 Hersek İsyanı", F ı r a t Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sayı:8,
Elazığ, 2003.
-DAĞLİ, Muhtar, "Saraybosna'da İlk Çıkan Gazete: Gülşensaray", T a r i h Dünyası, No:38, 1953.
-DİZDAR, Senada, "Prvi Nezavisni BiH List", Godişnjak Druştva Bibliotekara Bosne i
Hercegovine, Volume: 43-46, sarajevo, 1998-2001.
-EREN, İsmail, "1866 Yılından Sonra Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya'da Yayınlanan Türkçe
Gazete ve Dergiler", Bilgi, Sayı: 163,166,167, Nisan-Ağustos 1961, İstanbul, 1961.
} "Yugoslavya'da Türk Basını", Belgelerle T ü r k Tarihi Dergisi, C:4, No:23, Ağustos
1969, 1969.
-EYİCİL, Ahmet, Siyasi Tarih 1789-1939, Gün Yayınları, Ankara, 2005,
-GÖLEN, Zafer, "Osmanlı İdaresinde Bosna-Hersek", Balkanlar El Kitabı, Cilt: 1, Karam&Vadi
Yayınları, Çorum/Ankara, 2006.
-GÜNAY, Selçuk, "Bosna-Hersek'iıı Avusturya Tarafından İşgali Üzerine Bosnalıların Çektiği
Telgraflar ve Düşündürdükleri", T ü r k Dünyası Tarih Dergisi, Sayı:29. İstanbul, 1980.
-GÜNDOĞDU, Abdullah. "Bogomil Boşnaklar Manici Feçenekler miydi?", (Yayınlanmamış Bildiri
Metni), Role and Place of (lie Turkic Civilization Among the World Civilizations, Bışkek, 2004,
-JELAVİCH, Barbara. Balkan larilıi, Küre Yay., İstanbul, 2006.
-KENAR, Nesrin, Bir Donemin Perde Arkası Yugoslavya, Palme Yayıncılık, Ankara, 2005,
-KOLOĞLU, Orhan, "Boşnaklarda Müslümanlık Üzerine İki Mektup". Tarih ve Toplum, Sayı: 107,
İstanbul, 1992
-KOPANSKİ, A. Bogdan; B a l k a n l a r d a Osmanlı Barışı ve Balı Meselesi, Çev: Mazlum Uyar, TDV
Yayını, Ankara, 2000.
-KREŞEVLJAKOVİÇ, Hamdija, Stanıparije u Bosni za T u r s k o g Vremena (1529-1878), Grada za
Povijest Knjizevnosti Ilrvatske, Knjiga 9, Zagreb, 1920.
-KRUŞEVAC. Todor, Bosansko-Hercegovaçki Listovi u XIX Vekıı, Veselın Masleşa, Sarajevo.
1978.
-MALCOLM, Noel, Bosna (Bosnia a Short History), Çev: Aşkım Karadağlı, Om Yayınevi, İstanbul,
1999.
-MEMİjA, Mınka (Emina). "Bosna-Hersek'te İlk Gazeteler", Çevren, Sayı:71, Mayıs-Haziran 1989,
Priştine, 1989.
-NUZA, Fehmi, "Bosnalıların Avusturya İşgal Ordusuna Karşı Mukavemetleri", T ü r k Kültürü.
Sayı:281, Ankara, 1986.
-POPOVİÇ, Alexander, Balkanlar'da İslam, Çev: Komisyon, İnsan Yay.. İstanbul, 1995.
-SÜLEYMANPAŞİÇ, Mehmet, "Bosna ve Hersek Müslümanlarının Memleketlerinde Osmanlı
Hakimiyetini Son Müdafaaları", Varlık, Sayı: 179, Ankara, 1940.
-UÇAROL, Rıfat, Siyasi T a r i h : 1789-1994, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1995.
-VOLODER, Nusret, "Boşnjaçka Preporodna Knjizevnost u BiH (1860-1914)", Çitanka, 3, Sarajevo,
1996.
-ZÜLFİKAR. Hamza, "Saraybosna'da Çıkmış En Eski Türkçe Gazete", T ü r k Dili. Sayı:564,
Yıl: 1998, Ankara. 1998.
Ekler
1860-1869 Yılları Arasında Bosna Valiliği Yapan Şerif Osman Paşa
~ 34 -
fiöCAHM
BJECTHHK.
Bosna'da Çıkan İlk Gazete-Bosanski Vjestnik
.Jlrnmm
Gülşen-i Saray Gazetesinin Sahibi ve Başyazarı Mehmet Şak.r Kunçehay ÎÇ
*
t
E O C H A
Bosna'da Çıkan İlk Resmi Türkçe Gazete- Bosna
„^ « j
«¿A ¿ i
< «¡„
jt m 4
¿I i-jí^uJXs fyjte-ij*
ti***»at--''^
4
ul*. f J » ^
1
MEJ
C A P A J E B C K H
^g^Kİc^tiJlKMin'A
HİJETHBK
ım.
Itas« » ^ « « y ? r#AH«iíR e t«» «s«Vi
%«a* an
s»
» Cufı^dj, «itt^amt
«M«»
¿0 rj"wH3. s» saprr » ¡ « n » SS rfftnu. »»«m .swrr İ tpa»; M
Miísftatí-ís s»«wt3*r* .sswrt», « » j * «a^f i e s s sa r 'Aanj ¡M ^ « « u . s m ms t»&m U rptm
fm fcstest t - sj.s»>if fta rfl»ir« t>»?.*9«*N?r« .^wyiaj. af' ve e
t«,
fe
*
»İ- U <•* » *<Mt»t« e ^
t »pm OtKSrtt m İM»}' murp**} ****
•' 'l
^^ZT^TS^l^
ı,. « H< Lı r-i""
•—
5»»««.»
- U
.-T-U
ıff li «
r
J
j ^ j , « * «
•
*
Bosna'da Çıkan İlk Özel Türkçe Gazele- Gülşen-i Saray
1878'dekı İşgal öncesinde Avusturya-Macaristan Tarafından Bosııa-Hersek Halkına Yapılan İl anname
37
Vatan Gazetesinden Bir Sayfa
1897'de Yayınlanmaya Başlayan Türkçe Gazete- Rehber
ı