Sosyal Antropoloji Hafta 9
advertisement
KÜLTÜR ĠLE ĠLĠġKĠLĠ KAVRAMLAR SOSYAL ANTROPOLOJĠ HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kültür ile ilişkili kavramları sayabilecek Kültür ile ilişkili kavramları tanımlayabilecek Kültür ile ilişkili kavramları analiz edebilecek Kültür ile ilişkili kavramları birbirinden ayırt edebilecek Kültürel süreçlerin tanımlarını yapabilecek Kültürel süreçlerle ilgili tanımlamaları analiz edebilecek Kültürel süreçlerle ilgili örnek verebileceksiniz. ĠÇĠNDEKĠLER Giriş Kültür ile ilişkili kavramlar Kültürel süreçler Özet HAFTA 9 KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR 1-GĠRĠġ Sosyal-kültürel antropoloji ile uğraşan bilim adamları kültür sistemi içinde rol oynayan etmenleri ve etkileşimleri daha iyi açıklayabilmek amacı ile bir dizi kavram ve süreç tanımlaması yaparlar. Bu bölümde bu kavramlar ve süreçlerle ilgili bilgiler iki bölüm halinde verilecektir. Kültür ile ilgisi olan terimsel nitelikteki kavramlar ve birey ve sistem arasındaki sürekli etkileşimi ve sonuçlarını açıklamaya yönelik kültürel süreçler ayrı ayrı incelenecektir. Bu kavramlar transkültürel hemşirelik konusu işlenirken sağlık ve hastalık kavramları ile ilişkilendirilecek ve hemşirelikle ilgili detaylandırılacaktır. 2-KÜLTÜR ĠLE ĠLĠġKĠLĠ KAVRAMLAR 1- Alt kültür: Ne kadar türdeş olursa olsun bütün kültürlerde mutlaka belirgin farklılıklar bulunur. Yani, toplumun her kesim ve grubu tek bir biçim ve yapıda değildir. Belirli kesimlere egemen kültürden farklı, kendisine özgü kültür kalıpları vardır. Bunlar adeta kültürün alt bölümleridirler. Alt kültürlerin kaynakları çok çeşitli olabilir. Bunlar, sınıf statüsü, etnik köken, bölgesel ayrımlar, kır-kent farklılaşması ve dinsel bağlılıklar olabilir. Örneğin ülkemizde göçebeler bir alt kültürdür. Karmaşık toplumlarda alt kültür sayısı çok fazladır. Örneğin A.B.D., bir alt kültürler toplumudur. Zenciler, Kızılderililer, etnik temele dayalı alt kültürlerdir. Bunlar egemen kültürün dışında kalmışlardır. Fakat zamanla egemen kültürle bütünleşmeleri de söz konusudur. Yine, toplumsal sınıfların her biri de alt kültür niteliğindedir. Alt kültürler ulusal kültürlerin çeşitliliğini ve zenginliğini besleyen kanallardır.(1,2,3,4) 2-KarĢıt Kültür: Alt kültürün değerleri ve diğer standartları tüm toplumun yürürlükteki değerlerine ve diğer öğelerine kesin bir tepki olarak da gelişebilir. O zaman buna karşıt kültür denir. Bu terim, basit bir şekilde bir toplumda kabul gören genel kültürün karşıtı bir kültürü ifade etmektedir; karşı kültürün normları ve değerleri kabul görmüş kültürünkine karşıttır Aykırı ve karşı kültürün ulusal kültürle buluşması oldukça zordur.(4,5) 3-Ġdeal kültür-gerçek kültür: İdeal Kültür: Toplumu bir arada tutan norm ve değerlerin sadece kurallarda geçerli olmasıdır. Gerçek Kültür: Günlük yaşamdaki uygulanış veya Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR bulunuş biçimidir. (6,7,8) Kültür genellikle değerlerden, ideal kurallardan ve davranış örüntülerinden oluşur. Bir kültürde neler yapılmalı ve yapılmamalı ile ilgili ölçütler kültürün ideal ve öğretilen muhtevasını oluşturur. Ancak, bu kültürün üyeleri olarak bireyler her zaman bu ölçütlere uygun tutum ve davranışlar göstermezler, kültürel ideale uygun hareket etmezler ya da edemezler. Bununla birlikte kültürel kurala uymayan davranışları bilir ve tanırlar. Bu nedenle, bütün toplumlarda insanlar olması gerekenle (ideal kültür) yaptıkları ya da yapabildikleri(gerçek kültür) ikilemini yaşarlar. (6,7,8,9) 4-Etnosentrizm: Kişinin kendi kültürünü temel olarak alması ve diğer kültürleri kendi kültürü açısından değerlendirmesi anlamına gelir. Boks ve güreşi en iyi spor, boğa güreşini vahşet olarak nitelendiren görüş etnosentrik bir düşüncedir. Etnosentrizmin hem olumlu, hem de olumsuz yönleri vardır Olumlu Yönü , grup bağlılığının artması, olumsuz Yönü: ayrımcılıklara neden olup, farklı olanları küçümsemeye ve dışlamaya iten davranışlara yol açmasıdır.(6,9,10) 5-Kültürel yetkinlik-kültürel yeterlik: Farklı kültürlere sahip insanların ve sosyal grupların istek ve beklentilerine cevap verebilecek bilgiye, beceriye ve kapasiteye sahip olmak şeklinde tanımlayabiliriz. Başka bir deyişle farklı kültürden olan insanlarla etkili iletişim kurabilmek olarak da tanımlanabilir. Kültürel yeterliliğin oluşması aralarında önemli bağ olan dört kavramla ilişkilidir. (11,12) -Farkındalık: Kişinin kendisinin ve karşısındakinin farklılıklarının bilincinde olmasıdır. Kişi kendi kültürünün özelliklerini bilmeden farklı kültürlerin bilincinde olamaz. Bütün kültürlere ait özellikleri bilmek çok da olası değildir. Ama en azından farklı kültürel özelliklerin varlığının bilincinde olmak kültürel farkındalığın önemli bir başlangıcıdır Kültürel farkındalık ayrıca kişinin başkalarına karşı gösterdiği tepkilerin bilincinde olmasını da içerir.(12,13 ) -Bilgi: Bilgi her zaman insanın gücünü gösterir. Bazı bilimsel araştırmalar göstermiştir ki bir çok konuda kendi inanç ve değerlerimiz ile davranışlarımız paralellik göstermemektedir. Örneğin eşitlik konusundaki değer ve inançlarımızı davranışa dönüştürmekte güçlük çekeriz. Daha somut bir örnek vermek gerekirse insanların her Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR konuda eşit haklara sahip olduğunu savunurken bizimle aynı toplumun üyesi olmayan ya da bizden farklı olan kişilerin bazı haklarını istemeyerek de olsa kısıtlayabilir ya da onları farklı şekillerde etiketleyebiliriz. Bu davranışın temelinde o kişinin toplumu ve kültürü hakkında yeterli bilgiye sahip olmamamız ya da o zamana kadar biriktirdiğimiz ön yargılar bulunabilir. Bu durum bilgiyi de kültürel yeterliğin önemli bir bileşeni haline getirir.(12) Beceri: Kültürel yeterliğin oluşumunda etkili olan diğer bir konu da uygulamadaki becerilerdir. Örnek vermek gerekirse iletişim, etkileşim kurmanın çok önemli bir aracıdır. Bu aracın kullanımı beceri gerektirir. Çünkü bazı jest ve mimikler kültürden kültüre değişir ve bazı kültürlerde çok benimsenmiş sık kullanılan mimikler bazı toplumlarda hakaret hatta suç sayılabilir.(12) 6- Kültür Ģoku: Kültürel süreçler içinde de yer alan bu kavram, bir kişinin hazırlıksız olarak bir kültürden başka bir kültüre girmesi sonucu karşılaştığı uyumsuzluklar,sıkıntılar bunalımlar ve gösterdiği tepkilerdir.(2,4,8,11) Leininger da kültürel şok terimini, kültürel uygulamalar, değerler ve inançlarda farklılıklardan dolayı farklı bir kültürel gruba ya da duruma oryante olamama ve sorun yaşamakla birlikte rahatsızlık ve çaresizlik hissetme şeklinde tanımlar. Birey bazı şeylerin farklı olduğunu görürü ve iki kültür arasında gidip gelir.(14) Kişinin önceden içinde yaşadıpı ve içine yeni girdiği kültür birbirinden ne denli değişikse ya da birey yeni kültür hakkında ne denli ön bilgiden yoksunsa şokun boyutları ve süresi o denli derin ve uzun olur.(8) 7-Kültür öğesi: Belli bir kültür içinde bulunan, tanımlanabilen ve çözümlenebilen en küçük birimdir. Yani kültürün parçalarıdır. Herhangi bir kültür parçasının özelliği, o kültürü bir diğerinden ayırır. Maddi (binalar, araç gereçler) ya da manevi (inançlar, gelenekler) olabilir.( 2) 8-Kültür alanı: İçinde az ya da çok, birbirine benzer kültürlerin bulunduğu coğrafya yöresidir. Örneğin Kuzey Amerika yerlileri, Ortadoğu yöresi gibi.(2) 9-Kültür KarmaĢası Birbirine bağlı olan ya da bir ana öge çerçevesinde toplanan kültür ögelerinin bütünü Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR anlamına gelir. Kültür ögeleri işlevsel olarak birleşirse, kültür karmaşığı oluşur. Totemizm, tek eş evlilik, buğday, at, kurban kesme, birer kültür karmaşığıdırlar. Örneğin at, Türklerde bir kültür karmaşası olmuştur. Atla ilgili pek çok deyimlerimiz vardır. Yakut Türklerinde at kafası üstüne and içilir. Bazı boylar at eti yer. İslam öncesinde at tutkusu, onu totem yapmaya kadar gitmiştir. Kimi oymaklar, totemleriyle (at isimleriyle) tanınır olmuşlardır. At kurban da edilirdi. Ona ayin yapılır, dua okunurdu. Bu yönleriyle at, bir kült olmuştur. At, ulaştırma aracı idi. İnsanın yalnız bu dünyada değil, öte dünyada da ata gereksinmesi olacağı sayıltısıyla ölen atlı, atıyla birlikte gömülürdü. Doğu Afrika' da bir "Sığır karmaşığı" söz konusudur. Örneğin Karimojong topluluğunda sığır, dinsel törenlerde önemli bir kültür vasfı konumundadır. Önemli bir dinsel tören için toplanmaya "Sığır toplantısı" denir. Yakın akrabalara "Sığır Akrabaları" denir. Doğum, gençlik ve evlilik, hep sığırlarla ilgili olarak değerlendirilir. Bir yetişkin erkeğin görevi, sahip olduğu sığırları korumak ve bunların sayılarını artırmaktır. Öldüğü zaman, bir sığır derisine sarılarak, kendi sığır ağılında açılan bir mezara gömülür. .Basit tarım ürünlerini az alırlarsa ya da kıtlık olursa bu sığır sürüleri açlığa karşı bir sigorta görevi üstlenir.(2) 3-KÜLTÜREL SÜREÇLER Kültürel süreçler kültürün oluşumu sürdürülmesi ve değişmesi ile ilgili, başı sonu belli olmadan süregelen olaylar ve oluşlardır. Başka bir deyişle, kültürel süreçler kültürün sürdürülüp değişmesinde rol oynayan tüm etkileşimleri dile getirmek için başvurulan kavramsal araç ve gereçlerdir.(8) Kültürel süreçler, kültür ve çevre ilişkisi, kültür oluşumu, kültürel değişme, bireylerin kültürlenmesi, kültürler arası etkileşmelerde itici güç veya aracı olan etki ve baskıları içerir. Bütün bu süreçler, ana koşul olarak, kültürel geçiĢlilik (kültürel yoldan aktarılma) ilkesiyle bağlaşıktır.(15) 1- Kültürleme süreci: Sosyoloji biliminde toplumsallaşma anlamında kullanılır. Toplumun, kendi kültürel özelliklerini yeni kuşaklara sosyalleşme yoluyla aktarmasıdır. Yani başka bir deyişle, bireyin doğumdan ölüme kadar kendi kültürü içinde etkinlik Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR kazanmasıdır. Bu etkinlik topluma uyum sağlayıcı, bilinçli ve istendik koşullanmaları olduğu kadar, bilinçsiz ya da bilinç dışı, yaygın,rastlantısal ve kendiliğinden bireysel öğrenme ve istenmedik koşullanmaları da kapsar.Kısacası, bireyin kendi toplumunun ve kültürünün bir üyesi ve ürünü olması ile ilgili ve kültürün sürekliliğini sağlayan bir süreçtir.(2,8) 4- KültürleĢme süreci: Farklı kültürlerin karşılıklı etkileşime girmesiyle gerçekleşen kültür alış-verişidir. Başka bir deyişle,iki ya da daha fazla kültür grubunun sürekli ilişki ve etkileşimi sonucu gruplardan birinin diğerine ait kültür öğelerini kabul etmesi, benimsemesi kültürleşme süreci ile açıklanır. Yabancı ülkelerde uzun süre yaşayan birey ve gruplarda gözlenen değişmeler kültürleşme’dir.(8,16) 5- Kültürlenme süreci: Belli bir toplumun alt kültürlerinden ya da farklı toplumlarda gelen birey ve grupların etkileşimleri sonucunda, tarafların asıl kültürlerinde bulunmayan yeni bir bileşimin ortaya çıkması sürecidir.Ülkemizde kırdan kente göçedenlerin, ne köy ne de kent kültürünün özgün yapısına uymayan ancak onların bir bileşimi olarak gelişen gecekondu ve arabesk kültür biçimleri bu etkileşimin sonucudur.( 8) 6- Kültürel Yayılma: Bir kültürde ortaya çıkan maddi veya manevi kültür öğesinin dünyadaki başka kültürler arasında içten dışa, dıştan içe doğru sürekli yayılmasıdır. Örneğin, tütün ve sigara Orta Amerika’dan doğuya, şemsiye ise Güneydoğu Asya’dan batıya yayılmış kültür öğeleridir.(8,15) 7- Kültürel Gecikme: Bilindiği gibi kültür, maddi ve manevi ögelerden oluşan uyumlu bir birliktir. Fakat, kültür değişirken, bu ögeler aynı hızda değişmez. Maddi kültürdeki değişmeler daha hızlı değişirler. Bu nedenle manevi kültür ögelerinin önünde giderler. Manevi ögeler daha yavaş değişirlerBir toplumdaki maddi kültür öğelerinde meydana gelen değişim hızına, manevi kültür öğelerinin ayak uyduramaması oluşan uyumsuzluk kültürel gecikme olarak adlandırılır. Bu süreçte, değişmeye karşı direnerek uyumu geciktiren etkenler yer alır. Örneğin, ayrıcalıklı konumu olanlar, geleneklerin sürdürülmesinden yana olan töreler, tutuculuk, eğitim, toplumsal baskılar, denetim, yeniliklerden hoşlanmayan psiko-sosyal eğilimler vs. Maddi kültür ögeleri ise, daha üstün Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR yarar sağladıkları için (işlevsel yarar) daha çabuk değişirler Örnek: Maddi kültür ögesi olarak otomobilin bir topluma girmesi ve çoğalması ülkemizde bilinen bir durumdur. Fakat buna ilişkin trafik kurallarının aynı hızda gelişememesi, park düzenlemesinin yapılamaması, halkın trafik konusundaki eğitimsizliği, sürücülerin davranış kurallarının gelişememesi bir trafik düzensizliği ve bunalımı doğurmuştur.(2,4,15) 8- Kültür Emperyalizmi: Kültür emperyalizmi, gelişmiş ülkelerin az gelişmiş diğer kültürleri özellikle kitle iletişim araçlarıyla (medya) etkilemesi ve kendine benzetmesidir. Kültür emperyalizminde diğer bir araç, yabancı dildir. Az gelişmiş ülke seçkinleri zorunlu olarak yabancı dil öğrenmektedirler. Bu durum da onların kültürlerinin yayılmasında etkin olmaktadır. Ayrıca seçkinlerin bir kısmının gelişmiş ülkelerde eğitim görmesi de, o ülkelerin kültürlerini yaymada etkin olmaktadır. Çünkü bu kimseler, etkilendikleri dış kültürün özelliklerini taşımaktadırlar. Bu konuda, belirli bir ulusal kültür, diğer toplumları da genellikle tek yanlı olarak etki altına almakta, söz konusu ulusal kültür, kendi değerlerini bir alışkanlık yaratarak yaymaya çalışır. Kültür emperyalizmini yaratan temel öge, ileri teknoloji ve ona bağlı ekonomik güçtür.(2,11,15,16) 9- Kültürel özümseme: Bir toplumun kültürünün diğerinin özgünlüğünü kültürleşme yoluyla tamamen ortadan kaldırması, yutması, indirmesidir. Süreç gücü elinde bulunduran kültürün diğerini içine alması, giderek kendine benzetmesi, kendi içinde eritmesi şeklinde işler.( 8,15) 10- Kültürel YozlaĢma: Genellikle her kültür, kendi yaşam biçimini doğal ve en uygun yol olarak görür. Toplumlar, her zaman kendi kültürlerini savunur, korumaya çalışır. Bu nedenle başka kültür ögelerine karşı bir yabancılaşma eğilimi içerisindedirler. Ancak bazen bunun tam tersi gerçekleşir ve toplumlar kendi değerlerini kaybetmeye başlarlar. Kültürel yozlaşma, bir ülkenin kendi kültür ögelerini kaybederek tamamen yabancı kültürlerinin egemenliği altına girmesi, yerli kültür ögelerini kaybetmesi sürecidir. Yabancı kültürlerin olumsuz etkisi ve toplumun kendi öz değerlerine yeterince sahip çıkmaması sonucu meydana gelen kültürel bozulmadır. Yabancı değer ve davranışlar milli kültür ögelerine oranla artmışsa, o kültür yozlaşmıştır.(2,11) Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR 11-Kültürel değiĢme :Buraya kadar belirtilen süreçlerin tümünün ya da birkaçının etkisiyle bir toplumun kültürünün bütünüyle ya da bazı kurumlarıyla değişmesi ya da değişikliğe uğraması sürecidir.(4,8) ÖZET Kültür konusunu anlamanın ve detaylandırmanın bir yolu ilişkili kavramları tanımlamak ve örneklendirmektir. Kültürle ilişkisi olan terim yapısındaki kavramlar, alt, karşıt kültür, ideal-gerçek kültür, etnosentrizm, kültürel yeterlik, kültürşoku, kültür öğesi, kültür alanı ve kültür karmaşası gibi kavramlar, kuram niteliğinde geniş bir konusu olan kültürün etki alanının, işleyişinin ve unsurlarının anlaşılmasına yardımcı olur. Kültürel süreçler, kültürün sürekliliği ile değişiminde rol oynayan olay, olgu ve etkinlikleri açıklamak için başvurulan kavramsal araçlardır. Kültürleme, kültürleşme, kültürlenme, kültürel yayılma, kültürel gecikme, kültürel özümseme, kültür emperyalizmi, kültürel yozlaşma ve kültürel değişim süreçleri kültürün oluşumu, sürdürülmesi ve değişmesi ile ilgili süregelen olaylar ve oluşlardır. Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR DEĞERLENDĠRME SORULARI 1-Hangisi kültürel yeterliği oluĢturan bileĢenlerdendir? a-Etnik köken b-Farkındalık c-Etnosentrizm d-Kültürel alan e-Kültür şoku 2- Hangisi bir toplumun kültürünün diğerinin özgünlüğünü kültürleĢme yoluyla tamamen ortadan kaldırması, yutması, sindirmesidir? a-Kültürleme b-Kültürel özümseme c-Kültürlenme d-Kültürel şok e-KültürleĢme 3-Toplumumuzda görülen arabesk ve gecekondu kültür biçimleri aĢağıdaki süreçlerden hangisi sonucunda ortaya çıkmıĢtır? a- Kültürleme b-Kültürleşme c-Kültürlenme d-Kültürel şok e-Kültürsüzleşme CEVAPLAR 1. B 2. B 3. C Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi KÜLTÜR İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR YARARLANILAN KAYNAKLAR 1- http://www.encyclopedia.com/doc/1O88-subculture.html 2-Tezcan M. Kültürel Antropoloji, Ankara 2008. Maya Akademi 3- http://tr.wikipedia.org/wiki/Altkültür 4-Doğan İ. Sosyoloji, kavramlar ve sorunlar,8.Baskı, Ankara 2008.Pegem Akademi 5-http://tr.wikipedia.org/wiki/Karşı_kültür 6-http://www.people.vcu.edu/~jmahoney/culture.html 7- http://www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/290949-kultur-nedir-kulturel-farkliliklar 8- Güvenç B. Antropoloji (İnsanbilim), Eskişehir 1996. Anadolu Üni. Açık Öğretim Fakültesi Yayınları 9-Özkalp E. Davranış Bilimlerine Giriş, Eskişehir 2004.Anadolu Üni. Açık Öğretim Fakültesi Yayınları 10-etnosentrizm- http://tr.wikipedia.org/wiki/Etnosentrizm 11-http://www.pdrciyiz.biz/kulturel-yetkinlik-t3585.html 12- http://en.wikipedia.org/wiki/Cultural_competence 13- cultural awareness http://www.ingilish.com/cultural-awareness.htm 14-Kuğuoğlu S. Transkültürel Hemşirelik. Ed: Karadakovan A, Eti aslan F. İn: Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım. 2010: 85-98 15-http://www.ingilizce-ders.com/bilim-arastirma/kultur/kultur/01-kultur-tanimi.htm 16-http://mitoloji.info/sosyoloji/kultur.nedir, Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
