1 2000-2005 YILLARINDA TOPLANAN VERGİLERİN

2000-2005 YILLARINDA TOPLANAN VERG LER N KULLANILDI I ALANLAR
I- G R
:
Günümüz dünyasında devletler, egemenli i altında bulunan vatanda larının her türlü
kamusal ihtiyaçlarının giderilmesinde önemli roller almaktadırlar. Bir takım ihtiyaçların
giderilmesi özel sektöre bırakılırken bir takım ihtiyaçların giderilmesi sadece devlet eliyle
sa lanmaktadır. Devletin gerek sosyal hizmetleri gerekse di er görevlerini zamanında ve
etkin bir biçimde yerine getirebilmesi için finansmana ihtiyacı vardır. Bu finansmanın
sa lanmasında en önemli ve en sa lam kaynak vergilerdir.
Devletin, topladı ı vergileri etkin bir ekilde kullanması ve vergi veren bireylerin de
verdikleri vergilerin verimli kullanıp kullanılmadı ını takip edip sorgulayabilmesi bilinçli bir
devlet – birey ili kisinin olu masını sa lar. Topladı ı vergileri etkin, verimli ve kaliteli bir kamu
hizmetine dönü türen effaf, adil ve hesap verebilir bir devlet anlayı ı güçlü bir “devlet-birey”
ili kisinin kurulmasını sa lar.
Yerkürenin hangi ülkesinde olursa olsun vergi verenler açısından “ödenen vergiler
nereye harcanıyor?” sorusu, vergi verme davranı ını belirleyen en temel konuların ba ında
gelmektedir.
Artık günümüzde vergilerin toplanılmasından çok etkin ve verimli bir ekilde
harcanması toplumların gündeminde önem kazanmaktadır. Mükelleflerin ki isel
tüketimlerinden ya da yatırımlarından alınarak devlete vergi olarak aktarılan kaynakların
etkin kullanılması da devlete dü en önemli sorumluluklardan birisidir.
Geli en demokrasi anlayı ı ve küreselle me, devletin yaptı ı harcamalarda effaf
olmasını, bunları kamuoyunun bilgisine sunması bir ba ka ifade ile hesap vermesini zorunlu
hale getirmi tir.
Kamu harcamalarının açıklanması, devletin effaflı ı, hesap verilebilirli i açısından bir
gereklilik olsa da vergileri toplayan gelir idareleri açısından da mükelleflerin vergi ödeme
konusundaki uyumlarını artıran bir faaliyet olmaktadır.
Geleneksel devlet fonksiyonunda kamu harcamaları devletin muhasebe kayıtlarını
tutan birimlerce, bütçe birimlerine ya da harcamayı yapan kurumlarca kamuoyuna
açıklanmaktadır. Bu çalı ma ile Türk Gelir daresi ilk kez harcamaların kayna ını temin eden
temel kurum olarak, kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki ba ın kurulmasını
sa lamaktadır.
Bu çalı manın amacı, 2000-2005 yılları arasında toplanan vergilerin hangi alanlarda
kullanıldı ı, bu dönemlerde vatanda lardan toplanan vergilerin verimlili inde sa lanan etkinlik
ve harcama kalemlerinin yıllar itibariyle da ılımı konularında vatanda ları bilgilendirmektir.
II- KAMU GEL RLER
:
Devletin, görevini yerine getirebilmesi amacıyla anayasal sınırlar içinde çe itli
kaynaklardan elde etti i gelirlerin tümüne kamu gelirleri denilmektedir. Kamu gelirlerinin
büyük bir bölümünü ise toplanan vergiler olu turmaktadır.
1
Bütçede yer alan toplam kamu gelirleri u kalemlerden olu maktadır.
-
Vergi Gelirleri
Vergi Dı ı Normal Gelirler
Özel Gelirler ve Fonlar
Katma Bütçe Gelirleri
Ülkemizde 2000-2005 dönemi toplanan vergi gelirlerinin ve di er gelirlerinin toplam kamu
gelirleri içindeki payları öyledir.
1
0,8
0,6
0,4
0,2
2000
2001
2002
Vergi Gelirleri
Özel Gelirler ve Fonlar
2003
2004
2005
0
Vergi Dı ı Normal Gelirler
Katma Bütçe Gelirleri
Kaynak : Kamu Hesapları Bülteni
Kamu gelirlerimizin % 80 gibi büyük bir bölümü tahsil edilen vergilerden olu makta
iken di er gelir kaynaklarının toplam gelir içindeki payının çok küçük bir oranda gerçekle ti i
yukarıdaki grafikte görülmektedir. Kısaca ifade etmek gerekirse vergiler, devlet denilen büyük
sistemin en temel kayna ıdır.
•
Kamu Gelirlerinin GSMH içindeki Payı (%)
Kamu gelirlerinin Gayri Safi Milli Hasılaya oranı bize toplam vergi yükünü verir. Bir
ülkenin sosyal ve ekonomik geli mi lik düzeyi ile toplam vergi yükü arasında yakın bir ili ki
oldu u görülmektedir. Dünya uygulamasında vergi yükü yüksek olan ülkelerde yüksek refah
düzeyinin de üst düzeyde oldu u, sosyal ve ekonomik nitelikli alt yapılarını kolayca
olu turabildikleri de bir gerçektir. Buna kar ın, toplam vergi yükünün dü ük oldu u ülkeler ise,
sosyal ve ekonomik altyapı ve gelir da ılımı yönünden kötü durumdadırlar. Geli mi ülkeler
yıllardır GSMH'nın % 30 civarında bir kısmını vergi olarak almakta ve bunu devlet kanalıyla
harcamaktadırlar.
2
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2000
2001
2002
2003
Vergi Gelirleri
Vergi Dı ı Normal Gelirler
Katma Bütçe Gelirleri
Toplam Gelirler
2004
2005
Özel Gelir ve Fonlar
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
Türkiye’de vergi yükü yıllar itibariyle artı göstermektedir. 2000 yılında % 20 olan vergi
gelirlerinin GSMH oranı 2005 yılında %30’ a kadar çıktı ı görülmektedir. Yani devlet,
ekonomide sa lanan toplam kaynaklardan yıllar itibariyle artan oranda pay almaya
ba lamı tır. Bu da ülkemizin geli mi lik düzeyine olumlu katkıda bulunmak amacıyla kamuya
aktarılan kaynaklardaki artı ı ifade etmektedir.
III- KAMU HARCAMALARI
:
Devletin kamu faaliyetlerini ve kamu hizmetlerini yerine getirebilmesi için yapmı
oldu u harcamalara “kamu harcamaları” denir. Devlet, kamu hizmetlerini yürütmek amacı ile
yapaca ı harcamaları bireylerden toplayaca ı vergiler ile kar ılar. ayet kamu gelirleri kamu
harcamalarını kar ılamaz ise borçlanma yoluna ba vurur.
Kamu maliyesinde kamu harcamaları üç ana ba lık altında toplanmaktadır.
-
Cari Harcamalar
Yatırım Harcamaları
Transfer Harcamaları
A – Cari Harcamalar :
Cari harcamalar, personel harcamaları ve di er cari harcamalar olmak üzere ikiye
ayrılır. Personel harcamaları içerisinde kamu kurum ve kurulu larında çalı an ve ücretini
devletten alan bütün personelin maa ve di er yan ödemeleri bulunur. Di er cari harcamalar
kısmında ise hizmet alımları, tüketim malları ve malzeme alımları, yakacak alımları, elektrik
ve su giderleri, savunma alımları yer almaktadır.
3
Cari Harcamaların Seyri
(Bin) YTL
60.000.000
40.000.000
20.000.000
0
31.107.959
13.613.937
2000
38.513.866
48.361.839
52.463.052
20.448.022
2001
2002
2003
2004
2005
Cari Harcamalar
Kaynak: Kamu Hesapları Bülteni
Ülkemizde, cari harcamaların 2000-2005 yılları arasında artmakta oldu u fakat bu
artı ın azalan oranda seyretti i görülmektedir. Bütçe içerisinde cari harcamalar kaleminde
artı olmakla birlikte di er harcama alanlarına do ru bir yönelme oldu u, harcamanın
istikametinin de i tirilmesi uygulamasına gidildi i görülmektedir.
B- Yatırım Harcamaları :
Yatırım harcamaları, makine, teçhizat ve ta ıt alımları, yapı tesisi ve büyük onarım
giderleri eklinde bölümlere ayrılır. Ülkenin sermayeye dönük yaptı ı harcamalar, altyapı
harcamaları bu kalemde ele alınmaktadır. Uzun vadede ülke istihdamını arttırıcı etkisinin
yanında geli mi lik düzeyini, ülke zenginli ini ve birikimini do rudan etkileyen yatırım
harcamaları toplam harcamalarımız içinde yıllar itibariyle artı e ilimi göstermektedir.
Yatırım Harcamaları (YTL)
6.891.8367.179.667
2.475.116
2000
8.050.334
9.683.664
10.000.000
4.149.580
2001
5.000.000
2002
2003
2004
2005
0
Yatırım Harcamaları
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
4
Yatırım Harcamaları Artı Oranları (%)
0,08
0,06
0,05
0,05
2000
2001
0,06
0,05
0,06
0,07
0,04
0,02
0
2000
2002
2001
2002
2003
2003
2004
2004
2005
2005
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
Türkiye’de yatırım harcamaları konusunda 2000-2005 yılları arası rakamsal artı lar
olmakla beraber artı oranları bazen azalma bazen yükseli e ilimindedir.
C- Transfer Harcamaları :
Devletin, hiçbir üretim faktörü kullanmadan sadece milli gelirin ekonomi içinde yer
de i tirmesi yani üretimde bulunmadan sadece kar ılıksız yapılan harcamalar bu kalemde
ele alınmaktadır. ktisadi transferler ve yardımlar, mali transferler, sosyal transferler, fon
ödemeleri ve borç ödemeleri bu kalemde ele alınmaktadır. Burada en önemli nokta, devletin
ödedi i borç faizlerinin bu hesapta ele alınmasıdır.
2000 – 2005 dönemleri arasında bütçemizin önemli bir payı faiz ödemelerine
ayrılmı tır. Bu dönemler içinde faiz harcamalarının ve yatırım harcamalarının toplam
harcamaların içindeki payları kar ıla tırıldı ında, faiz harcamalarında belirgin bir dü ü ün,
yatırım harcamalarında ise artı yönünde bir e ilimin oldu u görülmektedir.
•
Faiz Harcamaları
Bütçe harcamalarımız içinde en önemli gider kalemini hiç ku kusuz faiz harcamaları
olu turmaktadır. Borçlanmaya olan ihtiyacın çok yüksek olu u daha yüksek faiz oranlarında
borçlanmamıza neden olmu ve borçlanma maliyetimiz yükselmi tir. Fakat a a ıdaki grafikte
de görüldü ü gibi ekonomide ya anan geli meler ve mali disiplinden taviz verilmemesi bütçe
içinde faiz harcamalarına da yansımı ve faiz ödemelerinde zaman içinde azalmalar
görülmü tür. Faiz harcamalarının son be yıl içindeki seyri a a ıdaki gibidir.
80.000.000
(Bin) YTL
60.000.000
40.000.000
20.000.000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Faiz Harcamaları
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
5
•
Faiz Harcaması-Faiz Dı ı Harcama Oranı
(%)
Faiz ve Faiz Dı ı Harcamaların Oranları
80
60
40
57
43
51 49
45
41
40
2003
2004
31
20
0
2000
2001
2002
Faiz Hrc
69
60
59
55
2005
Faiz Dı ı Hrc.
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
Yukarıdaki grafikte faiz harcamaları ile faiz dı ı yapılan harcamaların kar ıla tırılması
yapılmı tır. 2000 yılında faiz harcamaları faiz dı ında yapılan harcamalara yakın bir orana
sahipken ilerleyen yıllarda faiz harcamalarının oranını azaldı ı ve faiz dı ında di er alanlara
yapılan harcamaların artı içinde oldu u görülmektedir.
IV- KAMU BORÇ STOKU
Kamu net borç stoku, devletin o an itibariyle toplam borcunu ifade etmektedir. Kamu
net borç stokunun GSMH’ya oranı ise devletin borcunu ödeyebilme gücünü ifade eder. Yıllar
itibariyle ele alındı ı zaman kamu harcamalarında artı söz konusudur. Kamu borç stokunda
meydana gelen artı a ra men GSMH’ da daha yüksek oranda artı oldu u için gelirimizin
içinde borcumuzun oranı azalmakta, Kamu Borç Stoku Oranı dü mektedir. Yani borcumuz
artmakla beraber borcu kar ılayabilme gücümüz daha fazla artmaktadır.
KAMU BORÇ STOKU ( Brüt )
Milyon YTL
350.000
300.000
250.000
200.000
150.000
100.000
50.000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
6
Kamu Net Borç Stoku/GSMH (%)
60
50
40
30
20
10
0
48,6
37,2
29,9
33,2
40,6
37,8
25,7
15,2
2002
2003
TL Cinsinden Borç
2004
2005
Döviz Cinsinden Borç
Kaynak : Hazine Müste arlı ı
Türkiye’nin kamu borç stoku 2000-2005 yılları arasında artı göstermektedir.
Türkiye’nin bütçe açıklarını kapatmak için iç borçlanma yoluna daha fazla gitti i
görülmektedir. GSMH’da görülen artı kamu borç stokunda meydana gelen artı tan daha
fazla oldu u için aslında ülkemizin borcunu kar ılayabilme gücünün arttı ı gözükmektedir.
V- KAMU HARCAMALARININ YILLAR T BAR YLE GÖRÜNÜMÜ
100.000.000
YTL
80.000.000
60.000.000
40.000.000
20.000.000
0
2000
Cari Harcamalar
2001
2002
Yatırım Harcamaları
2003
2004
2005
Transfer Harcamaları
Kaynak :Kamu Hesapları Bülteni
2000-2005 yılları içinde kamu harcamalarında meydana gelen artı incelendi inde cari
harcamalarda belirgin bir artı oldu u bununla birlikte transfer harcamalarında ise dü ü ün
ya andı ı görülmektedir. Bununla beraber yatırım harcamalarımızda da küçük oranda da
olsa bir artı gerçekle mi tir.
7
•
2005 Yılı Kamu Harcamalarının Fonksiyonel Ve Ekonomik Sınıflandırılması
37%
17%
7%
13%
2%
5%
6%
13%
0%
0%
Genel Kamu Hiz.
Kamu Düzeni ve Güvenlik Hiz.
Çevre Koruma Hiz.
Sa lık Hiz.
E itim Hiz.
•
Savunma Hiz.
Ekonomik ler ve Hiz.
skan ve Tplum Refahı Hiz.
Dinlenme,Kültür ve Din Hiz
Sosyal güvenlik ve Sosyal Yardım Hiz.
2005 yılı Genel Kamu Hizmetlerinin açılımı
Personel Gideri
Mal ve Hizmet Alımları
Cari Transferler
Sermaye Transferi
Yedek Ödenekler
Sosyal Güvenlik Kurumlarına Ödemeler
Faiz Harcamaları
Sermaye Giderleri
Borç Verme
85%
4%
6%
1%
2%
1%
0%
1%
0%
2005 yılı kamu harcamalarının fonksiyonel da ılımına bakıldı ında harcamalar içinde
en büyük harcama kaleminin Genel Kamu Hizmetleri kalemi oldu u görülmektedir. Devletin
sosyal devlet olma özelli ini yansıttı ı sosyal güvenlik ve sosyal yardım hizmetleri harcaması
da önemli bir yere sahiptir.
Genel Kamu Hizmetleri içerisinde ise faiz harcamaları %85 gibi bir oranla en önemli
harcama kalemi durumundadır.
8
VI- SONUÇ
Bu çalı ma, Türkiye’de 2000-2005 yıllarını kapsayan dönemde toplanmı olan kamu
gelirlerinin hangi harcama alanlarına yönlendirildi i, özellikle kamu gelirleri içerisindeki en
önemli kalem olan vergi gelirlerinin nasıl kullanıldı ı konusunda toplumu bilgilendirmek
amacıyla hazırlanmı tır.
De i en dünyada devletlerin, gerek egemen güç olmasından gerekse sosyal devlet
olmasından ötürü, yürüttü ü kamu hizmetlerinde daha effaf olma ve daha kaliteli hizmet
anlayı ı içerisinde olması artık kaçınılmaz bir gereksinim olmu tur. Kamu hizmetlerinde
istenilen kalitenin sa lanması için devletlerin kamu gelirlerine ihtiyacı vardır. Kamu
harcamalarını kar ılayacak olan kamu gelirleri içinde toplanan vergi gelirleri önemli bir yere
sahiptir.
Ülkemizde kamu gelirleri dört farklı kalemden olu makta ve bunların içerisinde vergi
gelirleri toplam kamu gelirlerinin % 80 ‘i gibi büyük bir bölümünü olu turmaktadır. 2000-2005
dönemi ele alındı ında kamu gelirlerinin GSMH’ya olan oranı yıllar itibariyle bir artı içinde
oldu u görülecektir. Bu da ekonomide sa lanan toplam kaynaklardan devletin artan
miktarlarda gelir sa ladı ı anlamına gelmektedir.
Kamu harcamaları da yine üç ana ba lık altında toplanmaktadır. Kamu harcamaları
içinde cari harcamaların ve yatırım harcamalarının yıllar itibariyle artı e ilimi içinde oldu u
görülmektedir. Transfer harcamalarında ise 2000-2005 yılları arasında ülkenin borç
ödemelerinde ve faiz ödemelerinde gerçekle en dü ü nedeniyle azalmalar olmaktadır.
Kamu harcamalarında ortaya çıkan artı a ra men GSMH ’mızda daha büyük oranda
bir artı sa lanmı olmakta ve bu durum ülkemizin borcunu ödeyebilme ve çevirebilme
yetene inin arttı ını göstermektedir.
9