Çalıştay dökümanına ulaşmak için tıklayınız.
advertisement
DÜZENLEME KURULU Doç. Dr. Ferruh IŞIN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Yrd. Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Araş. Gör. Duygu TOSUN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Araş. Gör. Fatih ÖZDEN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Zir. Yük. Müh. Ahmet TOMAR DSİ – İzmir i İÇİNDEKİLER Türkiye’de Ekonomik Krizler ve Tarıma Yansımaları Dr. Berna TÜRKEKUL, Prof. Dr. Canan ABAY …………………... 1 Küresel Krizde Tarım: Liberalizasyon-Amaçlar Etkileşimi ve Dış Ticaretimize Yansımaları Doç. Dr. Cemal ATICI ………………………………………………… 39 Ekonomik Kriz, Gıda Krizi ve Türkiye Tarımı Prof. Dr. Tayfun ÖZKAYA …………………………………………… 61 ii ÖNSÖZ Doç. Dr. Ferruh IŞIN iii TÜRKİYE’DE EKONOMİK KRİZLER VE TARIMA YANSIMALARI * Dr. Berna TÜRKEKUL1 Prof. Dr. Canan ABAY1 Özet Günümüzde yaşanan küresel ekonomik kriz, son yıllarda ülkeleri etkileyen önemli krizlerden farklı olarak bir gelişme göstermiştir. Bu kriz finansal küreselleşmenin ya şandığı bir ortamda ortaya çıkmıştır. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerin dışındaki ülkelerden kaynaklanan bir kriz olduğundan ithal edilen bir krizdir. Bu krizin Türkiye’de dahil olmak üzere gelişmekte olan ülkeler üzerinde etkileri olacaktır. Tarım sektörü, temel gıda maddelerinin üretimini sağlayan, sanayi sektörüne aramalı sağlayan, tarımsal ihracat yoluyla ödemeler dengesine destek olan, nüfusun %35’ni istihdam eden bir sektör olarak Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. 2008 yılında ortaya çıkan küresel ekonomik krizin Türk tarımı için toplam talebin azalması, tarım ürünleri fiyatlarının düşmesi, kredi temininde zorluklar, yabancı yatırımların azalması gibi etkileri olabilecektir. Bundan dolayı ekonomide olduğu gibi tarımda da sorunların aşılması uzun vadeli politikalarla yapısal değişimin sağlanmasıyla mümkün olacaktır. Anahtar Kelimeler: ekonomik krizler, tarım, Türkiye Economic Crisis in Turkey and their Impacts on Agriculture Abstract The current global economic crisis has evolved differently from other major crises that have hit the countries in recent decades. It is occurring in a world of financial globalization. It is also an “imported” crisis, with origins outside the developing countries. This crisis has many effects on developing countries including Turkey. The agricultural sector is one of the key sectors in the Turkish economy as a sector in charge of food security, a major source of productive sectors to provide input and other service, in addition to the role of agricultural exports to improve the balance of payments, as it absorbs 35% of the workforce. The global economic crisis that began in 2008 has major consequences for Turkish agriculture. The drop in global demand, falling commodity prices, lack of credit, retreat of foreign investment will affect the sector. Therefore overcoming the problems in agriculture like the economy will be possible by achieving structural change with long terms policies. Keywords: economic crisis, agriculture, Turkey 1. GİRİŞ Ekonomik kriz, ‘ekonomide aniden ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise firmaları ciddi anlamda sarsacak sonuçlar ortaya çıkarması’ demektir. * Tarım Ekonomisi Derneği ve E.Ü. Zir. Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü tarafından 19 Şubat 2009 tarihinde düzenlenen “Küresel Kriz ve Tarım” konulu çalıştayda sunulmuştur. 1 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir, Türkiye. 1 Ekonomik krizler, tüketici talebinde azalma, firmaların yatırımlarında azalma, üretimde hızlı bir daralma, fiyatlar genel seviyesinde ani düşme, iflaslar, yüksek oranlı işsizlik, ücretlerde gerileme, yaşam standartlarının düşmesi, borsada çöküş, spekülatif hareketler gibi çok değişik şekillerde ortaya çıkabilir (Aktan, Şen, 2002). Ekonomik krizler yalnızca kişilerin mevcut hayat standartlarını etkilememekte, aynı zamanda bu kişilerin yoksulluktan kurtulma yönündeki güç ve yeteneklerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Ekonomik krizler, küreselleşmenin hız kazandığı 1980’li yıllardan sonra önemli bir konu haline gelmiştir. Ekonomik krizler özellikle de gelişmekte olan ülkelerin sık sık karşı karşıya kaldıkları bir durumdur. Bu ülkelerde uygulanan yüksek oranlı büyüme politikaları sonucunda tüketim körüklenmiş, bu da fiyat istikrarsızlığına yani enflasyona yol açmıştır. Aynı zamanda tasarruf ve öz kaynak yetersizliği dış kaynaklara olan ihtiyacı arttırmıştır. Bu durum da ödemeler bilançosu açıkları sürdürülemez boyutlara ulaşmıştır. Bu gelişmelere ek olarak yaşanan finansal liberalizasyon ve dışa açılma, uluslararası sermaye akımlarının gelişmiş ülkelerden geliş mekte olan ülkelere yönelmesine neden olmuştur. Gelişmekte olan bir çok ülke, hem ekonomik hem de finansal yapıları bu geliş melere uygun olmadığından son 20 yıldır çeşitli krizlerle karşılaşmıştır. Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’de 1989 yılında uluslararası sermaye hareketlerinin serbestleşmesi ile birlikte giderek sıklaşan aralıklarla kriz ortamına girmiştir. Türkiye’de yaşanan krizlerin oluşumunda dışsal faktörlerin yanısıra içsel faktörler de etkilidir. Bu faktörlerden hemen göze çarpanlar ülkenin sürdürülemez bir iç borç dinamiğine sahip olması, cari işlemler açığındaki yüksek oranlı artışlar, yapısal sorunların henüz kalıcı şekilde çözüme kavuşturulamamış olmasıdır. Bu faktörlerin etkisiyle ortaya çıkan krizler, ilk etkilediği sektörden başlayarak tüm sektörlere yayılmakta ve zincirleme etkiler yaratmaktadır. Krizler ekonominin tüm kesimlerini etkilediği kadar tarım kesimini de fazlasıyla etkilemektedir. Ekonomik krizlerin tarım sektörüne etkisi tarıma yapılan yatırımlar, girdi, ürün fiyatlarında, tarım ürünleri dış ticaretinde görülen gelişmeler ve istihdam açısından ortaya çıkmaktadır. Türkiye ekonomisi için önemli bir yeri bulunan tarım sektörünün krizlerden nasıl etkilendiği, ne yönde zarar gördüğünün ortaya konulması önemli görülmektedir. Bu bağlamda bu çalışmanın amacı 2008 yılı sonunda yaşanan küresel krizin nedenlerini ve tarım sektörüne etkilerini değerlendirmektir. 2 2. 2008 EKONOMİK KRİZİNİN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ 2008 yılının eylül ayında önce ABD’de yaşanan ve daha sonra bütün dünyaya yayılan küresel krizin kökeni 2000’li yılların başına dayanmaktadır. 2001 yılından sonra (2001-2004 dönemi) ABD’de ekonominin toparlanabilmasi için faizler indirilmiştir. Bu faiz indirimleri de kredi talebini arttırmıştır. Artan kredi hacminin emlak fiyatlarını yükseltmesi sonucu yeni kredi olanakları sağlanmıştır. Bu kredi olanağ ı ise ipotekli gayrimenkule, ikinci-üçüncü ipotek yapılması yoluyla yaratılmıştır. 2002 yılında inşaat sektörü ile ekonomiyi canlandırmak ve düşük gelirlilerin konut sahibi olabilmelerini kolaylaştırmak amacıyla yeni düzenlemeler yapılarak, subprime mortgage (düşük kaliteli emlak kredileri) kullanımının önü açılmıştır. ABD’de faizler son derecede düşük düzeylerde olduğundan, subprime mortgage kredilerini kullanan düşük gelirli gruplar büyük ölçüde değişken faizli kredileri tercih etmişlerdir. FED’in son dönemlerde faizleri arttırması ve buna konut fiyatlarındaki düşüşün eşlik etmeye başlaması, bu kişilerin aldıkları kredileri geri ödeyememe sorunlarıyla kar şıla şmasına yol açmıştır (Eğilmez, 2008). Yatırım Bankaları, daha fazla kredi verebilmek için, mevcut kredi alacaklarını satarak (türev ürünler) yeni kaynaklar elde etmiş ve bunlarla da yeni krediler açılmıştır. Azalan risk duyarlılığı, bankaları her türlü kâr odaklı, ancak denetimi, takibi, kaydı zayıf işlemlere yöneltmiştir. Alacaklarını tahsil edemeyen bankalar, borçlarını ödeyecek kaynak bulamayınca mali sistemde kriz ortaya çıkmıştır. Bankalar birbirine bile borç vermeyince likidite krizi başlamıştır. 2008 krizi büyük ölçüde marjinal alanlara, kişi ve kurumlara verilmiş mortgage kredileriyle türev ürünler bileşiminin yarattığı bir finansal krizdir. Bu sorunlu alanın bu kadar büyümesinin nedeni ise kuralların yetersizliği ve denetim eksikliğidir (Eğilmez, 2008). Genel olarak, ekonomik krizlerin gelişmekte olan ülkeleri (GOÜ) etkilemesinin bir çok nedeni bulunmaktadır. Öncelikli neden, bu ülkelere yönelik sıcak paranın geri çekilmesidir. Sıcak paranın kaynağı olan ülkelerde sorunlar çıkınca bu sorunların GOÜ de etkileyeceği korkusu sıcak paranın çıkmasına yol açmaktadır. Geliş miş ülkelerde büyümenin düşmesi, talebin de gerilemesine yol açınca GOÜ’den yapılan ithalat azalmaktadır. Bu durum GOÜ’in dış ticaret gelirlerinin düşmesine ve dolayısıyla ekonomilerinin küçülmesine neden olmaktadır (Eğilmez, 2008). 2008 krizinin bütün krizlerden farkı, bunun tam anlamıyla bir küresel kriz olması ve dünyadaki bütün ülkeleri etkilemiş olmasıdır. 1929 yılında yaşanan krizde piyasa ekonomisini uygulamayan ve dolasıyla 3 sistem dışında kalan ülkeler olduğundan bu krizden etkilenmeyen ülkeler olmuştur. 2008 öncesinde çıkan krizler ya ulusal ya da bölgesel düzeyde kaldığından küresel olarak nitelendirilmemektedir. 2008 krizini küresel kriz konumuna getiren özellik sermaye hareketlerinin serbest bırakılmış olmasıdır (Eğilmez, 2008). 3. TÜRKİYE’NİN DAHA ÖNCE YAŞADIĞI EKONOMİK KRİZLER VE BU KRİZLERİN TARIM SEKTÖRÜNE YANSIMALARI/ETKİLERİ Türkiye’nin ekonomi tarihi incelendiğinde her on yılda bir ekonomik kriz yaşandığı görülmektedir. Bu bölümde Türkiye’de finansal serbestleşme ve dışa açılma sürecinin başladığı 1990 yılı sonrasında yaşanan ekonomik krizler ele alınmıştır. 3.1. 1994 Krizi ve Etkileri 3.1.1. 1994 Krizinin Ortaya Çıkışı Türkiye 1980’li yıllarda önce dış ticarette, daha sonra iç finansal piyasalarda serbestleştirmeye gitmiştir. 1990’lı yılların başında da sermaye hareketleri serbestleştirilmiştir. Bunun sonucunda yurtiçine döviz girişi artmış ve TL değer kazanmıştır. Bunun yanında artan kamu kesimi borçlanma gereği (KKBG) faiz oranlarını yükseltmiş ve iç borç stoğunu çevirmekte zorluklar yaşanmıştır. Sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi yurtdışından borçlanabilme olanağı yaratmıştır. Sonuçta hem iç hem de dış borçlarda artış meydana gelmiş ve ekonominin kırılganlığı artmıştır. 1994 Ocak ayında Uluslararası Kredi Derecelendirme Kuruluşları’nın Türkiye’yi kabul edilebilir risk düzeyinin altında değerlendirmeleri ile birlikte piyasalarda dalgalanma başlamıştır. Bu değerlendirme sadece Türkiye’nin borçlanma imkanına kısıt getirmemiş, bir anda yabancı sermayenin dışarı çıkmasına, TL’nin değerinin düşmesine neden olmuştur. Bu ekonomik sorunlar, bankacılık sisteminde yaşanan sorunlarla birleşince ekonomide bir kriz yaşanmıştır. Hükümet 5 Nisan 1994’de krizle mücadele programını açıklamıştır. Bu programla, bir taraftan ekonominin istikrara kavuşturulması, diğer taraftan istikrarı sürekli kılacak yapısal reformların da gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçları gerçekleştirmek için uygulanmaya konulan istikrar paketi ücretlerin bastırılarak yurtiçi talebin daraltılmasına dayanmıştır. Bu yolla mal piyasasına istikrar kazandırılırken bir yandan da yüksek faiz politikasıyla iç ve dış borçlanma olanakları genişletilmiştir. Kararların amacı, enflasyonu hızla düşürmek, TL’ye istikrar kazandırmak, ihracat 4 artışını hızlandırmak, ekonomik ve sosyal kalkınmayı sosyal dengeleri de gözeten sürdürülebilir bir temele oturtmak olarak ortaya konmuştur. 3.1.2. 1994 Krizinin Ekonomiye ve Tarım Sektörüne Etkileri Bütün bu önlemler sonucunda yukarıda sayılan hedeflerin bir bölümüne kısa zamanda ulaşılmış, ihracat artışına ithalat daralmasının eşlik etmesi sonucu dış ticaret açığı küçülmüş ve cari işlemler fazla vermiştir. Faizler yeniden serbest bırakılmıştır. Krizin yaşandığı 1994 yılının ikinci çeyreğinde reel GSMH %9.7, yılsonunda ise %6.1 küçülmüşken, bu gelişmeler sonucunda 1995 yılında reel GSMH %8.0 büyümüştür (Çizelge 1). Krizin etkisi tarım sektörünün büyüme oranlarına da yansımıştır. 1994 krizinin yaşandığı ikinci ve üçüncü çeyrekte tarım sektörü küçülmüştür. 1995 ve 1996 yıllarında bu daralma yerini büyümeye bırakmıştır. Fakat, 1995 ve 1996 yıllarındaki büyüme, ekonominin genel büyümesinin altında kalmıştır (Çizelge 1). Sektörde yaşanan düşük üretim artışı yanında tarımda fakirleşme de yaşanmıştır. Nitekim, 1994 yılının ikinci ve üçüncü çeyreğinde iç ticaret hadleri tarım aleyhine bozulmuştur (Çizelge 2). 1996 1995 1994 Çizelge 1: Büyüme Hızları Dönemler GSMH Büyüme Hızı (%) Tarım Büyüme Sektör Payı Hızı (%) (%) Q1 4.1 1.5 5.8 Q2 -9.7 -0.7 11.2 Q3 -8.7 -5.3 27.2 Q4 -6.9 14.2 12.5 Toplam -6.1 -0.7 15.7 Q1 -0.2 0.2 5.9 Q2 12.6 3.9 10.4 Q3 10.0 2.8 25.4 Q4 8.0 -1.2 11.4 Toplam 8.0 2.0 14.8 Q1 9.5 -2.0 5.2 Q2 8.2 5.0 10.1 Q3 5.1 2.1 24.7 Q4 7.0 13.3 12.1 Toplam 7.1 4.4 14.4 Kaynak: TÜİK, Ulusal Gelirler Veritabanı, 2009d (09.02.2009). 5 Çizelge 2: Fiyat İndekslerindeki ve İç Ticaret Hadlerindeki Gelişmeler 1996 1995 1994 Dönemler Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam TÜFE1Gıda* 1994=100 (1) 68.6 97.9 101.4 132.0 100.0 164.9 187.4 203.0 239.4 198.7 281.9 330.9 341.4 401.6 338.9 ÜFE2Tarım* 1994=100 (2) 77.8 93.1 101.6 127.6 100.0 176.5 208.7 205.5 240.6 207.8 310.1 380.9 394.6 464.6 387.5 ÜFESanayi* 1994=100 (3) 63.3 99.2 110.2 127.3 100.0 154.4 172.2 189.1 208.2 181.0 246.0 289.6 324.9 372.7 308.3 TÜFEGenel* 1994=100 (4) 72.1 113.7 109.5 120.5 103.9 122.6 82.9 83.2 80.5 92.3 78.3 82.2 80.8 79.9 80.3 ÜFEGenel* 1994=100 (5) 67.5 133.8 128.3 141.1 117.7 137.7 83.6 76.8 68.9 91.8 64.3 73.2 78.3 84.4 75.1 Kaynak: TÜİK, Enflasyon ve Fiyat Veritabanı, 2009b (09.02.2009). HM, Ekonomik Göstergeler, 2009 (09.02.2009). *1994=100 İndeks değeri 6 İç Ticaret Hadleri3 (2/3) 122,8 93,9 92,2 100,2 102.3 114,3 121,2 108,7 115,6 114.9 126.1 131.5 121.4 124.7 125.9 ÇEFE*4 1994=100 (6) ÇÖFE*5 1994=100 (7) 70.3 94.4 100.2 135.1 100.0 169.3 204.0 213.7 243.6 207.7 283.0 373.6 402.3 474.2 383.3 67.8 96.3 113.6 122.3 100.0 163.4 195.2 196.7 251.2 201.6 290.5 340.1 395.0 455.8 370.4 İç Ticaret Hadleri (6/7) 103.7 98.0 88.2 110.5 100.0 103.6 104.5 108.6 97.0 103.0 97.4 109.9 101.8 104.0 103.5 Buna karşın enflasyon düzeyinde ilk başta görülen düşme, kısa zaman sonra geçmişe göre daha da büyük bir artma eğilimi içine girmiştir. 1994 yılı sonu itibariyle enflasyon %103.9 olmuştur. Bu oran bir önceki 12 aylık döneme göre yaklaşık 2 kat bir artışı işaret etmektedir. Fiyat artışları 1995 yılında yeniden istikrar programı öncesinden daha yüksek bir düzeyde oluşmuş ve %80.3 olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 2). İstikrar programında, tarım sektöründe destekleme fiyatları belirlenirken, dünya fiyatlarındaki gelişmelerin yanısıra yurtiçi fiyatlarındaki gelişmelerin de dikkate alınacağı ifade edilmiştir. Bu kapsamda tarımsal destekleme fiyatlarının, ücret ve maaşlarda öngörülen hedeflerle tutarlı olarak belirleneceği belirtilmiştir. Bunun yanında devlet tarafından yapılan tarımsal destekleme alımının kapsamı daratılmış, hububat, şeker pancarı ve tütün dışındaki diğer ürünler destekleme kapsamından çıkarılmıştır. 1994 yılında desteklemelerin, GSMH’daki payı değiş mez iken 1995 ve 1996 yıllarında bu payda bir artış olmuştur (Çizelge 3). Bu artışa karşın, OECD’nin raporlarına göre, üretici destek eşdeğerinin (PSE) toplam üretim değerine oranı 1993’te 21.2 iken, 1994’te 11.6, 1995’te 11.5 ve 1996’da 13.9’a gerilemiştir (Çizelge 3). Çizelge 3: Tarımsal Destekleme Miktarı ve GSMH’daki Payı Destekleme Destekleme (bin YTL) GSMH Destek/GSMH Destek/GSMH PSE (bin YTL) (Tarımsal Kitlere (bin YTL) (1/3) (2/3) % (1) Destekler Dahil) (3) (%) (%) (2) 1993 7,591 13,664 1,997,322 0.38 0.68 21.3 1994 16,278 19,868 3,887,902 0.42 0.51 11.6 1995 44,198 48,338 7,854,887 0.56 0.62 11.5 1996 129,812 136,122 14,978,067 0.87 0.91 13.9 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı ve OECD Veritabanı Dış ticaret açısından bakıldığında reel kurda bir azalma olmasına rağmen, tarımsal ihracatın kriz döneminde artmadığı, hatta 1994 yılının ilk çeyreğine göre gerilediği görülmektedir. Dahası dış ticaret fazlası veren tarım sektörü, 1995 yılında açık vermiş ve ihracatın ithalatı karşılama oranı azalmıştır. DTA/DTH oranına göre ise açık veren bir yapı ortaya çıkmaya başlamıştır. Nitekim, dış ticaret hadlerinde de bir bozulma ortaya çıkmıştır (Çizelge 4). 7 Çizelge 4: Tarım Ürünleri Dış Ticaretindeki Gelişmeler Dönemler İhracat İthalat (Bin $) (Bin $) Dış Ticaret Açığı (Bin $) Dış Ticaret Hacmi (Bin $) Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam 1996 1995 1994 649,749 249,265 400,485 899,014 359,132 182,709 176,423 541,840 401,339 183,653 217,686 584,993 644,863 267,461 377,402 912,324 2,055,083 883,087 1,171,996 2,938,171 518,065 432,537 85,528 950,602 380,879 427,112 -46,233 807,991 279,876 487,016 -207,140 766,892 682,602 562,151 120,451 1,244,752 1,861,422 1,908,816 -47,394 3,770,237 594,820 615,669 -20,850 1,210,489 387,674 673,904 -286,230 1,061,578 356,154 478,410 -122,256 834,564 840,436 399,252 441,184 1,239,689 2,179,084 2,167,235 11,849 4,346,320 Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret Veritabanı, 2009a (09.02.2009). 8 İhr. İth. DTA/DTH6 Reel Kur 1995=100 DT Hadleri 1994=100 0.45 0.33 0.37 0.41 0.40 0.09 -0.06 -0.27 0.10 -0.01 -0.02 -0.27 -0.15 0.36 0.00 98.1 85.3 85.0 95.7 95.7 93.9 99.5 107.3 103.1 103.1 102.8 101.8 102.4 101.7 101.7 119.9 107.4 84.2 88.5 100.0 83.2 76.3 77.9 80.5 79.4 79.5 79.4 93.1 95.5 86.3 Kar. Or. 261 197 219 241 233 120 89 57 121 98 97 58 74 211 101 Buna karşın, kriz dönemlerinde tarım sektöründeki işsizlik oranının genel işsizlik oranından daha düşük olması, işgücüne katılma oranının ve istihdam oranının daha yüksek olması dikkat çekicidir. Fakat şu da bir gerçektir ki, 1994 kriziyle birlikte işsiz sayısında ve işsizlik oranında bir artış olmuştur (Çizelge 5). Çizelge 5: Tarım Sektöründe İstihdam İşgücü İstihdam İşgücüne İşsizlik oranı % edilenler katılma oranı % (1000 Kişi) Kır 11,603 11,049 67.3 4.8 (1000 Kişi) 1994 Nisan 1994 Ekim 1995 Nisan 1995 Ekim 1996 Nisan 1996 Ekim 1994 Nisan 1994 Ekim 1995 Nisan 1995 Ekim 1996 Nisan 1996 Ekim İstihdam oranı % Eksik istihdam oranı % 64.0 7.4 11,295 10,695 63.7 5.3 60.4 9.1 11,673 11,076 65.3 5.1 62.0 6.3 11,853 11,313 66.2 4.6 63.2 7.0 11,731 11,226 65.2 4.3 62.4 7.0 12,165 11,794 67.0 3.1 64.9 7.3 21,922 19,986 Türkiye 55.1 8.8 50.3 7.9 21,831 20,026 54.1 8.3 49.7 9.0 22,005 20,260 53.8 7.9 49.5 7.3 22,567 20,912 54.4 7.3 50.4 6.7 22,390 20,840 53.3 6.9 49.7 6.9 23,003 21,548 54.1 6.3 50.7 6.7 Kaynak: TÜİK, İstihdam, İşsizlik ve Ücret Veritabanı, 2009c (09.02.2009). 3.2. 1997 Asya ve 1998 Rusya Krizi ve Etkileri 3.2.1. 1997 Asya ve 1998 Rusya Krizinin Ortaya Çıkışı 1990’lı yıllarda ortaya çıkan en önemli global ekonomik kriz “Asya krizi”dir. Temmuz 1997’de Tayland’da ortaya çıkan ve bu ülkenin, ulusal para birimi Bahtı devalüe etmesiyle kendini gösteren kriz, hızla bölgenin görece daha güçlü ekonomileri olan Malezya, Endonezya ve Filipinleri etkisi altına almıştır. Kasım ayı başlarında da, dünyanın rekabet gücü yüksek ve önde gelen yeni sanayileşen ülkelerinden birisi olan Güney Kore’yi vurmuştur. Daha sonra kriz, 1998’de Rusya’ya sıçramış ve 9 akabinde Latin Amerikan ülkelerinden Brezilya’ya kadar uzanarak, global ekonomiyi tehdit etmeye başlamıştır (Aktan, Vural, 2004). Asya ülkelerinin dünya ticaret ve üretim hacminde önemli bir yere sahip olması nedeniyle, krizden hem geliş miş hem de gelişmekte olan ülkeler büyük ölçüde etkilenmiş, dünya ticareti ve üretimi önemli ölçüde gerilemiştir. Asya krizinin ortaya çıkmasının başlıca nedeni finansal globalleşmedir. Bunun yanında ülkelerin mali sektörlerinin zayıflığı da etkili olmuştur. Bu ülkelerin ekonomik büyüme, ihracat ve sanayi üretiminde başarılı olması, mali zayıflıklarının göz ardı edilmesine neden olmuş ve bu ülkelere yönelik uluslararası sermaye hareketlerini mümkün kılmıştır. Yabancı sermayenin verimli alanlar dışında marjinal alanlara da yatırım yapması, geri dönmeyen borçların artması ödemeler açığ ı sorununa yol açmıştır. Yabancı yatırımcıların gelişini kolaylaştırmak için ülke paralarını Amerikan dolarına bağlamış olmaları ve Amerikan dolarının değer kazanması bu ülkelerin rekabet avantajlarını olumsuz etkilemiş, cari açıkları artmaya başlamıştır. Asya krizinin aşılması amacıyla mali sistemin yeniden yapılandırılması gereği ortaya çıkmıştır. IMF tarafından önerilen çeşitli mali sektör reformları doğrultusunda bankacılık sektörü denetim altına alınmış, bazı bankalar kurtarılmış, devredilmiş, satışa çıkarılmış ya da tasfiye edilmiştir. Dünya ekonomisinde, Asya Krizi’nin şoku yaşanırken, 1998 Ağustos ayında Rusya’da Ruble’nin devalüe edilmesi ve moratoryum ilanı ile sonuçlanan yeni bir finansal kriz başlamıştır. Rusya’da yaşanan krizde de Asya ülkelerindekine benzer faktörler etkili olmuştur. Nitekim, pazar potansiyelinden yararlanmak isteyen uluslararası finans kuruluşlarının Rusya’ya kredi vermesi yanında önemli oranda sıcak para girişi görülmüştür. Ancak, bu krediler üretken yatırımlara yeterince yönlendirilememiş, kamu açıklarının finansmanında kullanılarak, alınan borçlar için bir reel karşılık yaratılmamıştır (Aydın, 2003). Bunun yanında dünyanın en büyük hammadde ihracatçısı olan Rusya’da, Asya krizi sonrasında, başta petrol olmak üzere hammadde fiyatlarında yaşanan hızlı gerilemenin etkisiyle dış ticaret dengesi açık vermeye başlamıştır. Bu gelişmeler sonucunda devalüasyon beklentisinin ortaya çıkması, Rusya’dan hızlı bir sermaye çıkışına neden olmuş ve ekonomik kriz yaşanmıştır. 10 3.2.2. 1997 Asya ve 1998 Rusya Krizinin Ekonomiye ve Tarım Sektörüne Etkileri Türkiye, Asya krizinden rekabet ve büyüme olmak üzere iki açıdan etkilenmiştir. Türkiye, Asya ülkeleri ile hemen hemen aynı malları üreten bir ülkedir. Bu ülkelerin mali sıkıntıdan kurtulabilmek için mallarını ucuza satmaları ve kriz sonrası dönemde devalüasyon gerçekleştirmesi, Türkiye’yi rekabet açısından etkilemiştir. Dünyada yaşanan kriz nedeniyle büyüme yavaşlamıştır. Bu da, Türkiye’nin büyümenin yavaşladığı ülkelerle olan ticaretinin azalması anlamına gelmektedir. Rusya’da yaşanan ekonomik krizin Türkiye ekonomisi üzerindeki ilk etkisi kısa vadeli sermaye çıkışı şeklinde olmuştur. Rusya’da yaşanan kriz, Türkiye ekonomisinde daha çok reel sektörde kendini hissettirmiştir. Asya Krizinden sonra Rusya’da yaşanan kriz 1998’de Türkiye’nin dış ticaretini olumsuz yönde etkileyen ikinci önemli olaydır. Rusya 1997 itibariyle, Almanya’dan sonra en çok ihracat yapılan ikinci ülkedir. Global kriz sürecinde ihracata yönelik başta tekstil, hazır giyim, iplik, demir çelik sektörleri olmak üzere bir çok alanda daralma süreçleri ortaya çıkmıştır. Olumsuz bekleyişlerin de yaygınlaşmasıyla birlikte kapanan firma sayıları artmış, işten çıkarma, çalışma saatlerini azaltma gibi uygulamalar yaygınlaşmıştır. Tarım sektörü açısından bu etkiler değerlendirildiğinde, tarım sektörünün Asya krizinden Rusya krizine göre daha fazla etkilendiği görülmektedir (Çizelge 6). 1997 yılında ekonomi %8.3 büyürken, tarım sektörü %2.3 daralmıştır. Rusya krizi sonrasında hem ekonomide hem de tarım sektöründe daralma görülmüştür. Bunun yanında tüketici ve üretici fiyat indekslerindeki gelişmelere bakıldığında, kriz dönemlerinde (1997 Q4, 1998 Q1-Q3) gıda fiyatlarındaki artışın, üretici fiyatlarındaki artıştan daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu tüketicilerin, üreticilerin eline geçen fiyatlardan çok daha yüksek fiyat artışlarıyla karşılaştıklarını ortaya koymaktadır. Bu, bir anlamda, çiftçilere düşük fiyat verilirken, tüketicilere de yüksek fiyat ödetildiği anlamına gelmektedir (Çizelge 7). ÜFE içindeki sektör ayrımına dayanarak hesaplanan iç ticaret hadlerinin gelişimine bakıldığında Asya ve Rusya krizlerinin olumsuz bir etkisi olmadığı görülmektedir. Fakat, ÇEFE ve ÇÖFE indekslerine göre hesaplanan iç ticaret hadlerinde özellikle krizlerin yaşandığı dönemlerde bir bozulma görülmektedir (Çizelge 7). 11 1999 1998 1997 Çizelge 6: Büyüme Hızları Dönemler GSMH Büyüme Hızı (%) Tarım Büyüme Sektör Payı Hızı (%) (%) Q1 6.5 -6.9 4.6 Q2 9.1 -0.8 9.2 Q3 8.5 0.8 22.9 Q4 8.7 -10.3 10.0 Toplam 8.3 -2.3 13.0 Q1 9.5 5.2 4.4 Q2 4.5 3.9 9.1 Q3 2.6 6.8 23.9 Q4 0.6 18.0 11.7 Toplam 3.9 8.4 13.6 Q1 -7.9 5.5 5.0 Q2 -3.7 -8.3 8.7 Q3 -7.6 -5.8 24.3 Q4 -4.9 -3.5 11.9 Toplam -6.1 -5.0 13.7 Kaynak: TÜİK, Ulusal Gelirler Veritabanı, 2009d (09.02.2009). 12 Çizelge 7: Fiyat İndekslerindeki ve İç Ticaret Hadlerindeki Gelişmeler 1999 1998 1997 Dönemler Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam TÜFEGıda1* 1994=100 (1) 70.5 73.1 78.1 87.2 77.2 98.8 100.7 96.7 88.0 96.1 73.3 62.5 55.0 48.8 59.9 ÜFETarım2* 1994=100 (2) 86.5 87.3 86.1 86.2 86.5 92.0 93.6 92.3 89.0 91.7 77.4 65.2 54.9 45.0 60.6 ÜFETarım** 1994=100 (2) 562,9 706,7 728,8 898,5 724,2 1160,4 1321,8 1347,0 1581,2 1352,6 1781,6 1934,2 1867,1 2090,3 1918,3 ÜFESanayi* 1994=100 (3) 430,7 493,0 598,4 705,7 556,9 796,9 877,2 971,6 1067,1 928,2 1165,2 1323,5 1545,9 1800,9 1458,9 TÜFEGenel** 1994=100 (4) 79.83 78.90 79.95 83.98 80.66 89.78 93.29 92.50 87.18 90.69 78.63 71.45 67.12 64.97 70.54 Kaynak: TÜİK, Enflasyon ve Fiyat Veritabanı, 2009b (09.02.2009). HM, Ekonomik Göstergeler, 2009 (09.02.2009). *1994=100 İndeks değeri **12 Aylık Yüzde Değişim 13 ÜFEGenel** 1994=100 (5) 77.84 78.47 79.22 81.07 79.15 84.02 85.30 82.12 74.89 81.58 64.90 57.12 53.14 52.44 56.90 İç Ticaret Hadleri3 (2/3) 130,7 143,4 121,8 127,3 130.0 145,6 150,7 138,6 148,2 145,7 152,9 146,1 120,8 116,1 131,5 ÇEFE4* 1994=100 ÇÖFE5* 1994=100 (6) 558.3 708.5 718.1 920.1 726.3 1151.0 1327.2 1387.7 1673.8 1384.9 1903.4 2077.1 2046.9 2401.6 2107.2 (7) 522.6 598.5 689.6 792.7 650.8 908.2 1028.6 1158.4 1263.9 1089.8 1453.1 1638.9 1811.8 1904.2 1702.0 İç Ticaret Hadleri (6/7) 106.8 118.4 104.2 116.1 111.6 126.7 129.0 119.8 132.4 127.1 131.0 126.7 113.0 126.1 123.8 Tarım sekörünün kriz dönemlerinden daha fazla olumsuz etkilenmemesi için desteklemeler önemli birer araç haline gelmektedir. Fakat, Asya ve Rusya krizlerinin yaşandığı dönemlerde desteklemeler cari fiyatlarla artmış görünse de, GSMH içindeki payı 0.18’e kadar gerilemiştir (Çizelge 8). Çizelge 8: Tarımsal Destekleme Miktarı ve GSMH’daki Payı Destekleme Destekleme (bin YTL) GSMH Destek/GSMH Destek/GSMH PSE (bin YTL) (Tarımsal Kitlere (bin YTL) (1/3) (2/3) % (1) Destekler Dahil) (3) (%) (%) (2) 1997 119,510 149,590 29,393,262 0.41 0.51 23.7 1998 154,477 188,098 53,518,331 0.29 0.35 26.5 1999 140,356 280,992 78,282,966 0.18 0.36 23.5 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı ve OECD Veritabanı Asya ve Rusya krizlerinin genel ekonomiye etkileri daha çok dış ticaret yoluyla ortaya çıktığından bu dönemdeki tarım ürünleri dış ticaretine bakıldığında, Asya krizinin yaşandığı 1997 yılı 3. çeyreğinde dış ticaret açığının arttığı ve ihracatın ithalatı karşılama oranının %69’a kadar gerilediği görülmektedir. Benzer bir durum Rusya krizinin yaşandığı 1998 yılı üçüncü çeyreğinde de görülmektedir. Özellikle reel kurun giderek artması yani TL’nin değerlenmesi tarım ürünleri dış ticaretini olumsuz etkilemiştir. Dış ticaret hadlerinde de tarım aleyhine bir bozulma söz konusudur. Nitekim, DTA/DTH oranına bakıldığında tarım sektörü için daha fazla açık veren bir yapıya dönüştüğünü ifade etmek mümkündür (Çizelge 9). 14 Çizelge 9: Tarım Ürünleri Dış Ticaretindeki Gelişmeler Dönemler İhracat İthalat (Bin $) (Bin $) Dış Ticaret Açığı (Bin $) Dış Ticaret Hacmi (Bin $) Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam 1999 1998 1997 510,679 657,155 -146,476 1,167,834 536,124 635,835 -99,712 1,171,959 406,408 591,822 -185,414 998,230 846,286 533,623 312,664 1,379,909 2,387,020 2,418,434 -31,415 4,805,454 685,090 510,566 174,525 1,195,656 493,388 530,535 -37,147 1,023,922 462,388 603,663 -141,274 1,066,051 733,741 481,753 251,988 1,215,494 2,374,607 2,126,516 248,091 4,501,123 693,992 396,999 296,993 1,090,991 415,382 465,937 -50,555 881,319 349,043 422,014 -72,971 771,058 636,989 364,758 272,232 1,001,747 2,095,407 1,649,708 445,699 3,745,115 Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret Veritabanı, 2009a (09.02.2009). 15 İhr. İth. Karş. Oranı 78 84 69 159 99 134 93 77 152 112 175 89 83 175 127 DTA/DTH6 Reel Kur 1995=100 DT Hadleri 1994=100 -0.13 -0.09 -0.19 0.23 -0.01 0.15 -0.04 -0.13 0.21 0.06 0.27 -0.06 -0.09 0.27 0.12 107.1 106.1 111.3 115.9 110.1 116.2 115.5 121.1 120.9 118.4 121.8 121.5 124.1 127.3 123.7 109.9 105.9 106.2 114.4 109.1 119.8 112.9 105.4 109.5 111.9 109.4 102.9 98.6 98.3 102.3 Türkiye’de istihdamda temel belirleyici sektör hala tarım sektörüdür. Çizelge 10’dan da görüldüğü üzere, kır istihdamı kent istihdamından daha yüksektir. İşgücüne katılma oranı, Türkiye genelinde %54.4 iken, kırda %60.7’dir. Özellikle krizlerin yaşandığı dönemlerde işsizlik oranı artmıştır (Çizelge 10). Çizelge 10: Tarım Sektöründe İstihdam İşgücü İstihdam (1000 Kişi) edilenle (1000 Kişi)r İşgücüne katılma oranı % İşsizlik oranı İstihdam oranı % % Eksik istihdam oranı % 1997 Nisan 1997 Ekim 1998 Nisan 1998 Ekim 1999 Nisan 1999Ekim 11,858 11,467 Kır 65.6 3.3 63.4 5.0 11,244 10,765 60.9 4.3 58.3 6.5 11,390 10,991 62.8 3.5 60.6 5.7 12,050 11,687 65.9 3.0 63.9 5.7 12,345 11,904 67.2 3.6 64.8 7.2 11,302 10,838 60.7 4.1 58.2 11.8 1997 Nisan 1997 Ekim 1998 Nisan 1998 Ekim 1999 Nisan 1999Ekim 22,786 21,326 Türkiye 52.9 6.4 49.5 5.5 22,724 21,082 52.2 7.2 48.4 6.8 22,820 21,223 52.0 7.0 48.0 7.0 23,949 22,334 53.8 6.7 50.1 5.9 23,222 21,507 51.0 7.4 47.2 10.7 24,533 22,589 54.4 7.9 50.1 7.5 Kaynak: TÜİK, İstihdam, İşsizlik ve Ücret Veritabanı, 2009c (09.02.2009). 3.3. Kasım 2000- Şubat 2001 Krizi ve Etkileri 3.3.1. Kasım 2000- Şubat 2001 Krizinin Ortaya Çıkışı Türkiye ekonomisinde istikrarsızlık, 1980’li ve 1990’lı yıllar boyunca, artan kamu açıkları, yüksek enflasyon oranı ve dalgalı büyüme yapısı ile devam etmiştir. Artan kamu harcamalarının yurtiçi mali piyasalar üzerindeki baskının yanısıra, bu dönemde yaşanan, yukarıda da incelenen krizlerin de etkisiyle reel faizler hızla yükselmiştir. Artan reel 16 faiz oranları, kamu açıklarını daha da arttırmış ve borç-faiz kısır döngüsü sürdürülemez boyutlara ulaşmıştır (Aydın, 2003). Bu çerçevede Türkiye’de 1999 yılı sonunda daha çok para politikası ağırlıklı üç yıllık bir ekonomik program uygulanmaya konulmuştur. 1999 yılında yürürlüğe giren istikrar programının hedefi enflasyon oranını düşürmektir. Merkez Bankası’nın IMF’ye vermiş olduğu iyi niyet mektubunda programın anahatları şöyledir: • Sıkı maliye politikası uygulayarak, bütçede faiz dışı fazlanın arttırılması, • Mali sektörde yapısal düzenlemelerin yapılması, • Özelleştirmenin hızlandırılması, • Enflasyon hedefi ile uyumlu gelirler politikası uygulanması. Programın açıklanmasının yarattığı olumlu etkiler sonucunda iç borçlanma faiz oranında hızlı bir gerileme olmuştur. Bunun sonucunda bankaların düşük faizlerle önerdikleri bireysel kredilerin de desteğiyle tasarruflar tüketime kaymaya başlamıştır. Sonuçta talep canlı kaldığı için enflasyondaki düşüş beklenen hızda olmamıştır. Aynı dönem içerisinde bankacılık kesimine yönelik yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemeler sonucunda bankalar, döviz alabilmek için likiditelerini daha fazla arttırmaya yönelmiş ler, artan likidite talebi sonucunda ise faizler daha hızlı bir şekilde artmıştır (Eğilmez, 2008). Faizlerde yaşanan bu tırmanış, bankaları sıkıntıya sokmaya başlamıştır. Bazı bankalar büyük kayıplarla karşılaşmaya başlamıştır. Bu daralmanın yarattığı ek likidite daralması, yabancı sermayenin ülkeden hızla çıkmasına neden olmuştur. Bu eğilim faizleri daha da arttırmıştır. Merkez Bankasının gerekli likiditeyi piyasaya vermemesi sonucunda Kasım 2000’de kriz yaşanmıştır. Bu kriz, Merkez Bankası’nın piyasaya ek likidite vermesi, IMF’nin ek rezerv olanağı ve döviz piyasasında yapılan önemli satışlar ile atlatılabilmiştir. IMF’den sağlanan ek kolaylıkların da etkisiyle kriz sonrasında faiz oranları düşmüştür. Ancak, bu geçici bir gelişme olmuş, Türkiye Kasım 2000’de yaşanan kriz sonrasında Şubat 2001’de yeni bir krizle karşı karşıya kalmıştır. Bütün bu gelişmelerin sonrasında IMF ile yapılan yeni bir anlaşma çerçevesinde Mayıs 2001 tarihinde Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı uygulamaya konmuştur. 17 3.3.2. Kasım 2000- Şubat 2001 Krizinin Ekonomiye ve Tarım Sektörüne Etkileri Her önemli ekonomik krizde olduğu gibi, bu krizde de mali kesimde başlayan olumsuzluklar kısa süre sonra reel sektörü de etkilemeye başlamıştır. Piyasada ortaya çıkan faiz dalgalanmaları talebi etkilemiştir. Talepte ortaya çıkan bu değişimler, reel sektörün satışlarının daralmasına ve dolayısıyla stoklarının hızla yükselmesine neden olmuştur. Reel sektörün bu stokları eritmek istemesinden dolayı 1999 yılında GSMH %6.1 küçülmüştür. 2000 yılında %6.3 büyümüş, 2001 yılında ise %9.5 küçülmüştür (Çizelge 6, Çizelge 11). Çizelge 11: Büyüme Hızları Dönemler GSMH Büyüme Hızı (%) 2004 2003 2002 2001 2000 Tarım Büyüme Hızı (%) Q1 4.2 1.4 Q2 5.4 1.8 Q3 7.2 1.6 Q4 7.8 12.2 Toplam 6.3 3.9 Q1 -3.3 5.8 Q2 -12.3 -4.0 Q3 -9.1 -6.0 Q4 -12.3 -13.2 Toplam -9.5 -6.5 Q1 0.6 -1.2 Q2 10.4 1.9 Q3 8.0 5.8 Q4 11.8 16.2 Toplam 7.9 6.9 Q1 7.4 2.0 Q2 3.6 -0.8 Q3 5.6 -0.6 Q4 7.2 -9.6 Toplam 5.9 -2.5 Q1 13.9 2.7 Q2 15.7 4.3 Q3 5.7 -1.4 Q4 6.6 9.1 Toplam 9.9 2.0 Kaynak: TÜİK, Ulusal Gelirler Veritabanı, 2009d (09.02.2009). Sektör Payı (%) 4.9 8.4 23.0 12.4 13.4 5.4 9.2 23.8 12.3 13.8 5.3 8.5 23.3 12.8 13.7 5.0 8.1 22.0 10.8 12.6 4.5 7.3 20.5 11.0 11.7 Ekonomik krizde talep daralmasının yanısıra işletmelerin öz sermaye kayıpları, finansal kesimden işletme sermayesi gereksinimini karşılamanın ağır mali yükü ve alternatif mali kaynakların bulunamaması 18 üretim kayıplarına yol açmıştır. İhracat yapabilen firmaların üretim artışları, üretim kayıplarını gidermeye yetmemiştir (Coşkun, 2002). Bu krizin etkisi daha öncede ifade edildiği gibi üretimin her alanına yansımıştır. Alt sektörlere bakıldığında, milli gelir içersindeki payı %13 olan tarımın 2000 yılında büyüme hızının %3.9 oranında artmasına karşın, 2001 yılında büyüme hızı %6.5 oranında gerilemiştir (Çizege 11). Tarımın büyüme oranındaki bu gerilemede IMF ile imzalanan anlaşmalar ile destekleme politikalarının değiştirilerek, yerine henüz altyapısı hazırlanmamış DGD uygulamasına geçilmesinin de etkisi olmuştur. Esas itibariyle destekleme alımı, ürün fiyat desteği, kredi ve girdi sübvansiyonları gibi ürün ve girdi fiyatlarına müdahale yoluyla üreticiye kaynak aktarılmasına dayanan mevcut destekleme sistemininin yerine DGD, alternatif ürün projesi ve TSKB yeniden yapılandırılmasına dayanan bir sistem getirmeyi amaçlayan bu reform girişimi hızla yürürlüğe girmiş ve gerekli yasal değişiklikler büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir (Aydoğuş, 2002). Bu küçülmenin yanında, gerek ÜFE içindeki sektör ayrımına dayanarak gerekse ÇEFE ve ÇÖFE indekslerine göre hesaplanan iç ticaret hadlerinde bir bozulma görülmektedir (Çizelge 12). Bu dönemde de gıda fiyatlarındaki artış, üretici fiyat indeksinden daha yüksek seyretmeye devam etmiştir. Bir başka ifadeyle çiftçilere düşük fiyat verilmeye, tüketicilere ise de yüksek fiyat ödetilmeye devam edilmiştir (Çizelge 12). 19 Çizelge 12: Fiyat İndekslerindeki ve İç Ticaret Hadlerindeki Gelişmeler 2004 2003 2002 2001 2000 Dönemler Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam TÜFEGıda1* 1994=100 (1) 47.2 47.2 47.7 46.8 47.2 42.4 39.6 40.4 46.2 42.1 60.1 66.7 63.8 55.1 61.4 38.7 31.4 29.8 27.6 31.9 26.1 19.1 12.4 8.5 16.5 ÜFETarım2* 1994=100 (2) 39.1 37.0 36.9 37.3 37.6 37.2 36.4 37.2 40.3 37.8 50.5 59.0 60.0 58.7 57.1 47.8 41.6 40.2 35.4 41.2 31.8 24.8 17.0 14.2 22.0 ÜFETarım** 1994=100 (2) 2449.5 2674.7 2591.1 2873.0 2647.1 3251.3 3690.1 3687.7 4435.1 3766.1 5827.1 5869.8 5499.1 6366.2 5890.5 7629.7 8519.6 7555.6 7852.4 7889.3 9152.8 9574.9 8127.2 8979.2 8958.5 ÜFESanayi* 1994=100 (3) 2673.5 2804.7 2886.2 2987.9 2838.1 2670.3 3592.5 4133.0 4790.1 3796.5 5048.9 5345.0 5886.8 6242.7 5630.8 6824.1 6937.8 7017.6 7107.0 6971.6 7270.0 7585.2 7895.7 8207.7 7739.7 TÜFEGenel** 1994=100 (4) 65.7 65.7 63.0 57.4 63.0 49.1 45.5 46.7 52.1 48.4 60.3 61.5 56.4 48.1 56.6 38.2 32.7 29.6 26.3 31.7 23.1 18.2 14.0 11.3 16.6 Kaynak: TÜİK, Enflasyon ve Fiyat Veritabanı, 2009b (09.02.2009). HM, Ekonomik Göstergeler, 2009 (09.02.2009). *1994=100 İndeks değeri **12 Aylık Yüzde Değişim 20 ÜFEGenel** 1994=100 (5) 56.2 59.2 58.6 53.9 57.0 44.9 42.5 47.1 57.3 47.9 71.5 73.5 66.2 54.6 66.4 42.5 36.6 32.0 27.0 34.5 21.4 15.3 11.8 11.1 14.9 İç Ticaret Hadleri3 (2/3) 91.6 95.4 89.8 96.2 93.2 121.8 102.7 89.2 92.6 101.6 115.4 119.8 93.4 102.0 105.2 111.8 122.8 107.7 110.5 113.2 125.9 126.2 102.9 109.4 116.1 ÇEFE4* 1994=100 ÇÖFE5* 1994=100 (6) 2,722.9 2,948.9 2,906.6 3,438.7 3,004.3 3,840.8 3,957.9 4,263.8 4,871.7 4,233.6 6,150.9 6,389.4 6,290.0 7,296.4 6,531.6 8,430.4 9,194.8 8,687.0 9,449.9 8,940.5 ------ (7) 2,208.0 2,429.9 2,658.6 3,121.3 2,604.5 2,970.0 3,159.4 4,225.2 5,217.9 3,893.1 6,010.6 6,346.0 6,791.1 7,282.9 6,607.6 9,707.0 10,631.7 11,414.3 12,143.6 10,974.1 11,158.0 11,363.7 11,728.0 12,308.0 11,639.4 İç Ticaret Hadleri (6/7) 123.3 121.4 109.3 110.2 115.4 129.3 125.3 100.9 93.4 108.7 102.3 100.7 92.6 100.2 98.8 86.8 86.5 76.1 77.8 81.5 ------ Yukarıda ifade edilen destekleme politikasındaki değiş iklik sonucunda 2000 ve 2001 yıllarında tarımsal desteklere ayrılan miktar, milli gelirin binde 4-5 kadar olmuştur (Çizelge 13). Kriz sonrasında bu oran binde 8’e kadar yükselmiştir. Çizelge 13: Tarımsal Destekleme Miktarı ve GSMH’daki Payı Destekleme Destekleme (bin YTL) GSMH Destek/GSMH Destek/GSMH PSE (bin YTL) (Tarımsal Kitlere (bin YTL) (1/3) (2/3) % (1) Destekler Dahil) (3) (%) (%) (2) 2000 363,058 555,558 125,596,128 0.29 0.44 24.1 2001 830,609 830,609 176,483,953 0.47 0.47 15.0 2002 2,350,515 2,350,515 275,032,366 0.85 0.85 20.0 2003 2,844,769 2,844,769 356,680,888 0.80 0.80 28.0 2004 3,162,185 3,162,185 424,129,000 0.75 0.75 26.0 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı ve OECD Veritabanı Dış ticaretteki gelişmelere bakıldığında yapılan devalüasyonun tarım ürünleri ihracatı açısından ihracatı arttırıcı bir etkisi olmuştur. Kriz öncesi dönemde azalan ihracatın ithalatı karşılama oranı 2001 yılında yükselerek %142’ye ulaşmıştır. Fakat kriz sonrası dönemde gerek ihracatın ithalatı karşılama oranında gerekse dış ticaret hadlerinde tarım aleyhine bir durum ortaya çıkmıştır (Çizelge 14). DTA/DTH oranına bakıldığında da tarım sektörü için daha fazla açık veren bir yapıya dönüştüğünü ifade etmek mümkündür. 2001’de yaşanan ekonomik kriz ile birlikte, “geleneksel işsizlik” sorunları yanında, formel sektörlerde istihdam edilen, sigortalı, iş yasalarına tabi, sendikalı ve hatta yüksek vasıflı işçilerin işsizliği önemli bir problem olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlamda yaşanan krizin işgücü piyasasına olan etkisi daha çok hizmet sektörü içinde yaşanmıştır (Kılıç, 2006). Türkiye’de 2000 yılında %6.5 iken, bu oran 2001 yılında %8.4’e, 2004 yılında ise %10.4’e yükselmiştir. Tarım sektörü için bu oranlar sırasıyla %3.1, %5.5 ve %5.8’dir (Çizelge 15). Bu oranlar, alınan istikrar tedbirlerinin işsizliğin seviyesi üzerinde kısa dönemli olarak olumlu etkisinin bulunmadığını göstermektedir. 21 Çizelge 14: Tarım Ürünleri Dış Ticaretindeki Gelişmeler Dönemler İhracat İthalat (Bin $) (Bin $) Dış Ticaret Açığı (Bin $) Dış Ticaret Hacmi (Bin $) 2004 2003 2002 2001 2000 452,909 567,946 -115,037 1,020,855 360,868 680,322 -319,454 1,041,190 247,298 433,495 -186,197 680,793 622,523 443,085 179,439 1,065,608 1,683,598 2,124,848 -441,250 3,808,446 460,825 400,106 60,719 860,932 425,482 333,378 92,104 758,860 496,242 362,825 133,417 859,066 623,605 313,882 309,723 937,487 2,006,154 1,410,191 595,963 3,416,346 469,671 441,661 28,011 911,332 308,162 589,642 -281,481 897,804 356,411 381,699 -25,288 738,109 671,463 290,839 380,624 962,302 1,805,707 1,703,840 101,866 3,509,547 552,814 431,572 121,242 984,386 381,083 806,733 -425,649 1,187,816 403,302 738,136 -334,835 1,141,438 864,237 561,414 302,823 1,425,651 2,201,436 2,537,855 -336,419 4,739,291 582,012 704,295 -122,283 1,286,307 535,027 811,458 -276,430 1,346,485 570,240 685,639 -115,399 1,255,878 957,616 563,868 393,748 1,521,485 2,644,895 2,765,260 -120,364 5,410,155 Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret Veritabanı, 2009a (09.02.2009). Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam Q1 Q2 Q3 Q4 Toplam 22 İhr. İth. Karş. Oranı 80 53 57 140 79 115 128 137 199 142 106 52 93 231 106 128 47 55 154 87 83 66 83 170 96 DTA/DTH6 Reel Kur (1995=100) DT Hadleri (1994=100) -0.11 -0.31 -0.27 0.17 -0.12 0.07 0.12 0.16 0.33 0.17 0.03 -0.31 -0.03 0.40 0.03 0.12 -0.36 -0.29 0.21 -0.07 -0.10 -0.21 -0.09 0.26 -0.02 132.4 132.3 139.0 147.6 137.8 113.5 111.8 98.5 116.3 110.0 138.4 118.9 115.2 125.4 124.5 123.5 140.6 151.5 140.6 139.1 154.3 137.5 138.1 143.2 143.3 139.6 137.1 114.8 121.1 128.2 122.8 125.4 118.8 120.6 121.9 126.4 123.7 112.2 107.8 117.5 102.4 106.6 102.2 104.2 103.9 100.3 100.8 119.4 145.3 116.5 Çizelge 15: Tarım Sektöründe İstihdam İşgücü İstihdam İşgücüne İşsizlik İstihdam Eksik istihdam (1000 edilenler katılma oranı % oranı % oranı % Kişi) (1000 oranı % Kişi) Türkiye 2004 - 4.Dönem 24,297 21,870 48.4 10.0 43.6 3.2 2004 - 3.Dönem 25,265 22,874 50.6 9.5 45.8 4.0 2004 - 2.Dönem 24,457 22,188 49.2 9.3 44.6 4.1 2004 - 1.Dönem 22,732 19,902 45.9 12.4 40.2 5.2 2003 - 4.Dönem 23,206 20,811 47.1 10.3 42.3 5.0 2003 - 3.Dönem 24,739 22,411 50.5 9.4 45.7 4.6 2003 - 2.Dönem 24,115 21,696 49.4 10.0 44.5 4.6 2003 - 1.Dönem 23,088 20,244 47.5 12.3 41.7 5.0 2002 - 4.Dönem 24,347 21,658 50.3 11.0 44.8 5.1 2002 - 3.Dönem 25,247 22,833 52.4 9.6 47.4 5.0 2002 - 2.Dönem 24,233 21,975 50.6 9.3 45.9 5.8 2002 - 1.Dönem 21,917 19,387 45.9 11.5 40.6 5.9 2001 - 4.Dönem 23,108 20,704 48.7 10.4 43.6 6.1 2001 - 3.Dönem 24,992 23,038 52.9 7.8 48.7 5.7 2001 - 2.Dönem 23,836 22,231 50.7 6.7 47.3 6.0 2001 - 1.Dönem 22,018 20,149 47.0 8.5 43.0 6.0 2000 - 4.Dönem 22,562 21,153 48.5 6.2 45.4 6.1 2000 - 3.Dönem 24,131 22,796 52.1 5.5 49.2 5.6 2000 - 2.Dönem 23,803 22,347 51.7 6.1 48.5 7.3 2000 - 1.Dönem 21,642 19,856 47.2 8.3 43.3 9.2 Kır 2004 - 4.Dönem 10,496 9,905 54.9 5.6 51.8 3.6 2004 - 3.Dönem 11,297 10,753 59.3 4.8 56.4 4.3 2004 - 2.Dönem 10,952 10,414 57.5 4.9 54.7 4.5 2004 - 1.Dönem 9,679 8,885 50.8 8.2 46.7 5.3 2003 - 4.Dönem 10,111 9,349 53.6 7.5 49.5 4.9 2003 - 3.Dönem 11,374 10,856 59.9 4.6 57.1 4.4 2003 - 2.Dönem 11,116 10,411 58.8 6.3 55.0 4.7 2003 - 1.Dönem 10,069 9,231 53.3 8.3 48.9 3.8 2002 - 4.Dönem 11,145 10,417 59.2 6.5 55.3 4.4 2002 - 3.Dönem 11,886 11,336 63.0 4.6 60.1 4.5 2002 - 2.Dönem 11,224 10,717 59.8 4.5 57.1 5.6 2002 - 1.Dönem 9,529 8,815 50.8 7.5 47.0 5.9 2001 - 4.Dönem 10,399 9,671 55.4 7.0 51.5 5.6 2001 - 3.Dönem 12,264 11,787 65.1 3.9 62.6 5.1 2001 - 2.Dönem 11,478 11,164 61.6 2.7 59.9 5.3 2001 - 1.Dönem 9,767 9,220 52.9 5.6 50.0 5.3 2000 - 4.Dönem 10,295 9,891 55.8 3.9 53.6 6.3 2000 - 3.Dönem 11,522 11,202 61.9 2.8 60.2 4.8 2000 - 2.Dönem 11,318 10,980 60.7 3.0 58.9 5.6 2000 - 1.Dönem 9,891 9,341 52.8 5.6 49.8 9.9 Kaynak: TÜİK, İstihdam, İşsizlik ve Ücret Veritabanı, 2009c (09.02.2009). 23 4. TÜRKİYE’NİN 2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZ KARŞISINDA MAKRO EKONOMİK DENGELERİ Küresel krizin tarım sektörüne etkilerine değinmeden önce Türkiye’nin kriz karşısındaki durumunu incelemekte yarar görülmektedir. Türkiye’nin kriz karşısındaki makro ekonomik dengeleri farklı değişkenler açısından incelenebilir. Bu değişkenler: • İhracat • Dış Ticaret Hadleri, • Reel kur, • Cari işlemler hesabı dengesi, • GSMH, • Toplam Borç/GSMH, • Kısa Vadeli Borç/GSMH, • Toplam Borç/Uluslar arası Rezerv’dir. Dış ticaret açısından ele alınan değişkenlere bakıldığında ithalattaki artış oranının ihracattaki artış oranından daha yüksek olduğu görülmektedir. Cari işlemeler bilançosu içerisinde yer alan mal ihracatı, ülkeye sağlanan dövizin kaynağı olduğu için önem taşımaktadır. Dolayısıyla ihracatta meydana gelecek azalışlar, ülkenin döviz rezervlerinde bir azalışa neden olmaktadır. Bu açıdan değişim oranlarına bakıldığında pek olumlu bir tablonun ortaya çıkmadığı görülmektedir. Bu olumsuz gelişme dış ticaret hadleri açısından da görülmektedir. Özellikle 2005 yılının dördüncü çeyreğinden itibaren dış ticaret hadleri azalmıştır. Bu da, ülkenin bir önceki döneme göre aynı miktarda malı daha düşük fiyatlarla sattığı anlamına gelmektedir (Çizelge 16). Reel kura bakıldığında da TL’nin aşırı değerlendiği ve bunun da dış ticarete olumsuz yansımalarının olduğu görülmektedir. Çizelge 16: Toplam İhracat ve İthalattaki Değişim Değişim* -5.1 8.2 11.4 15.9 -6.0 16.9 14.9 18.1 -5.2 13.4 Dış Ticaret Haddi 100.5 100.2 100.2 97.8 97.5 95.9 93.2 93.3 98.0 97.8 Dış Ticaret Haddindeki Değişim 2.2 1.9 1.9 -0.5 -0.3 -1.9 -4.8 -4.6 5.0 4.8 10.7 19.4 97.6 28.2 30.2 96.9 Toplam Toplam İhracattaki İthalattaki 2005Q1 2005Q2 2005Q3 2005Q4 2006Q1 2006Q2 2006Q3 2006Q4 2007Q1 2007Q2 Değişim* -5.0 0.0 -0.1 10.0 -6.8 6.8 7.6 20.9 -4.0 9.6 2007Q3 2007Q4 *Bir önceki yıl sonuna göre % değişim Kaynak: TCMB, EVDS. 24 Reel Kur (1995=100) Reel Kurdaki Değişim* 154.7 159.5 162.2 171.4 173.0 142.1 155.5 160.1 165.6 176.0 8.0 11.4 13.3 19.7 0.9 -17.1 -9.3 -6.6 3.4 9.9 4.6 178.3 11.4 3.8 190.3 18.9 Dış ticaret değişkenlerindeki gelişmeler cari işlemler hesabı üzerinde etkili olmaktadır. Dış ticarette meydana gelen bir açık veya fazla cari açığa veya fazlaya neden olmaktadır. Bu açıdan cari işlemler hesabı dengesi incelendiğinde 1970’den 1990’lı yılların sonlarına kadar cari açığın oldukça düşük seviyelerde gerçekleştiği görülmektedir. 2000’li yıllarda ise cari açık hızla büyüyerek 2008 yılında 66 milyar dolara ulaşmıştır (Çizelge 17). Cari açık, ithalattan alınan vergiler nedeniyle bütçe açığının kapanmasına yardımcı olmaktadır. Bundan dolayı bu dönemde cari açığa göz yumulduğu düşünülmektedir. Çizelge 17: Cari İşlemler Hesabı Dengesindeki Değişim Cari İşlemler Hesabı Bir Önceki Yıl Sonuna Göre % Değişim 2005Q1 -5,869 26.1 2005Q2 -6,629 42.5 2005Q3 -2,253 -51.6 2005Q4 -7,337 57.7 2006Q1 -8,627 17.6 2006Q2 -10,739 46.4 2006Q3 -4,793 -34.7 2006Q4 -7,892 7.6 2007Q1 -9,423 19.4 2007Q2 -10,083 27.8 2007Q3 -6,898 -12.6 2007Q4 -11,815 49.7 Kaynak: TCMB, EVDS. Türkiye’nin kriz karşısındaki durumunu gösteren bir diğer değişken ise ekonomideki büyümedir. 2002 yılında hemen krizin ertesinde başlayan büyüme ivmesi Türkiye’nin son 6 yılda ortalama %6-7 büyümesini sağlamıştır. Dünya konjonktürünün tersine dönmesiyle büyüme düşmeye ve yakalanan olumlu ivme kaybedilmeye başlanmıştır (Çizelge 18). 25 Çizelge 18: Büyümedeki Değişim GSYIH (Bin TL) 2005Q1 19,947,283 2005Q2 21,577,563 2005Q3 25,323,570 2005Q4 23,651,315 2006Q1 21,133,291 2006Q2 23,678,188 2006Q3 26,916,390 2006Q4 25,010,451 2007Q1 22,846,983 2007Q2 24,657,968 2007Q3 27,794,538 2007Q4 25,908,807 Kaynak: TCMB, EVDS. % Değişim -7.4 8.2 17.4 -6.6 -10.6 12.0 13.7 -7.1 -8.7 7.9 12.7 -6.8 Bir Önceki Yıl Sonuna Göre % Değişim -7.4 0.2 17.6 9.8 -10.6 0.1 13.8 5.7 -8.7 -1.4 11.1 3.6 Türkiye’de krizlerin nedenlerinden biri iç ve dış borçlanmadır. Kamu kesimi borçlanma gereği, toplam ve kısa vadeli borçların GSMH’ya oranı Türkiye’nin borçlanma durumu hakkında bilgi vermektedir. Bu açıdan toplam ve kısa vadeli borcun GSMH’ya oranı Çizelge 19’da incelenmiştir. Toplam borç / GSMH oranı 2000-2007 döneminde azalma eğilimi göstermiştir. 2000 yılında GSMH’nın yüzde %51.3’ü olan toplam borç 2004 yılında %59.5, 2006 yılında %48.2 ve 2007 yılında %41.5 olarak gerçekleşmiştir. Bu oranlar Türkiye’nin halen borçlu bir ülke olduğunu göstermektedir. Kısa vadeli borç/GSMH oranı ise kısa vadeli borcun ödenme kapasitesini göstermektedir. Çizelgede görüldüğü gibi kısa vadeli borç/GSMH oranı 2000-2007 döneminde azalma eğilimi göstermektedir. 2000 yılında %10.7 olan kısa vadeli borç/GSMH oranı 2004 yılında %8.2, 2006 yılında %7.7 ve 2007 yılında ise %6.3 olarak gerçekleşmiştir. Çizelge 19: Toplam Borç/ GSMH Oranı Toplam Borç Toplam Borç/ Kısa Vadeli Borç (Milyon YTL) GSMH (Milyon $) 2000 85,555 51.3 28,301 2001 189,446 78.9 16,403 2002 256,899 73.3 16,424 2003 297,300 65.4 23,013 2004 332,622 59.5 31,880 2005 351,289 54.1 37,103 2006 365,835 48.2 40,354 2007 355,387 41.5 41,810 Kaynak: HM, Kamu Borç Yönetimi, 2008. 26 Kısa Vadeli Borç/ GSMH 10.7 8.3 7.1 7.5 8.2 7.7 7.7 6.3 Borçlanma ile ilgili bir diğer değişken ise toplam borcun uluslararası rezervlere oranıdır. Çizelge 20’de toplam borç/uluslararası rezervlerin 2005Q1-2007Q4 döneminde gelişimi görülmektedir. Bu oran çizelgede görüldügü gibi azalma eğilimi göstermektedir. 2005 yılının birinci çeyreğinde uluslararası rezervin 3.05 katı olan toplam borç 2006 yılının birinci çeyreğinde 2.4 katı, 2007 yılının birinci çeyreğinde 2.29 katı olarak gerçekleşmiştir. Bu oranlar uluslararası rezervin toplam borcu karşılayamadığını, rezervin ortalama 2.5 katı kadar toplam borcun bulunduğunu göstermektedir. Çizelge 20: Toplam Borç/ Uluslar arası Rezerv Oranı Toplam Borç Uluslararası Rezerv (Milyon $) (Milyon $) 2005Q1 159,654 52,385.9 2005Q2 161,290 56,910.9 2005Q3 164,940 62,337.4 2005Q4 169,050 68,743.5 2006Q1 183,006 75,863.8 2006Q2 190,257 77,988.3 2006Q3 195,866 82,714.0 2006Q4 205,727 90,820.9 2007Q1 212,900 97,650.8 2007Q2 223,382 104,752.5 2007Q3 234,594 105,450.5 2007Q4 247,418 108,256.4 Kaynak: TCMB, EVDS. Top. Borç/ Ulus. Rezerv 3.05 2.83 2.65 2.46 2.41 2.44 2.37 2.27 2.18 2.13 2.22 2.29 Sonuç olarak, seçilen bazı kriterlere bakıldığında Türkiye’nin hala borç stoğunun yüksek olduğu, büyümesinin istikrarlı olmadığı, ihracattaki gelişmelerin ithalattaki gelişmelerin gerisinde kalmasından dolayı sürekli cari açık veren bir yapıda olduğu görülmektedir. Bunun yanısıra Türkiye ekonomisinin oldukça kırılgan bir yapıya sahip olduğu da görülmektedir. Bu da, Türk ekonomisini hem içte hem de dışta yaşanabilecek krizlere karşı daha duyarlı olduğunu göstermektedir. 5. 2008 KÜRESEL EKONOMİK KRİZİN TARIM SEKTÖRÜNE OLASI ETKİLERİ Tarım sektörünün daha önce yaşanan krizlerde olduğu gibi bu krizden de olumsuz etkilenmesi beklenmektedir. İlk olumsuz etki, tarıma yapılacak yatırımlarda ortaya çıkacaktır. Kriz nedeniyle ekonomik daralma gerekçe gösterilerek tarım sektörüne yapılacak yatırımlarda bir azalma görülebilecektir. Nitekim, sabit sermaye yatırımları içinde tarımın 27 payı 2007’de yüzde 4.7’dir. Bu oranın 2008’de yüzde 4.3’e indiği, yatırımların kamu sektöründe yüzde 8.5’ten yüzde 7.6’ya, özel sektörde yüzde 3.5’ten yüzde 3.4’e düştüğü görülmektedir. 2009 yılında GAP nedeniyle sabit sermaye yatırımlarında kamuda bir miktar artış olmakla beraber genel eğilimin yatırımların azalması yönünde olması beklenmektedir (TBMM, 2008). Bunun yanında kurun yükselmesi, diğer bir ifadeyle TL’nin değer kaybetmesi ithalatın pahalanmasına, ihracatın ise ucuzlamasına neden olmaktadır. Bu durumda tarımsal ihracatın artması, tarımsal ithalatın azalması, dolayısıyla dış ticaret açığına tarımın olumlu katkısının olması beklenilmektedir. Fakat bu olumlu katkının büyüklüğü, ihracat ve ithalatın talep esnekliğine bağlıdır. Nitekim, Ekim 2008’den sonra reel kurda görülen değer kaybı ile birlikte tarım ürünleri ihracatı artmış, tarım ürünleri ithalatı azalmıştır. Teoriye uygun olarak reel kurun düşmesiyle birlikte tarımın dış ticaret açığına olumlu katkısı olmuştur (Çizelge 21). Fakat, bu olumlu gelişme tarım ürünleri dış ticaret haddinde görülmemektedir. Ekim 2008’de reel kurun azalması sonucu dış ticaret haddi yükselmiş olmasına rağmen, izleyen ayda tarım aleyhine bir gerileme olmuştur. Çizelge 21: Aylık Reel Kur ve Tarım Ürünleri Dış Ticaretindeki Gelişmeler Aylık Reel Kur (1995=100) Ocak 2008 Şubat 2008 Mart 2008 Nisan 2008 Mayıs 2008 Haziran 2008 Temmuz 2008 Ağustos 2008 Eylül 2008 Ekim 2008 Kasım 2008 Aralık 2008 Ocak 2009 191.0 189.3 176.0 168.0 178.2 179.8 181.0 193.9 191.9 174.0 170.0 168.5 165.9 Tarım Ürünleri İhracatı (Bin $) 381,861 297,740 278,819 277,999 296,545 263,353 188,273 184,136 405,713 517,572 434,883 400,526 422,148 Tarım Ürünleri İthalatı (Bin $) 504,795 536,447 578,201 652,217 742,786 588,321 549,828 479,134 447,846 486,995 415,893 409,390 345,315 Dış Ticaret Açığı (Bin $) -122,934 -238,707 -299,382 -374,218 -446,211 -324,968 -361,555 -294,998 -42,133 30,577 18,990 -8.864 76,833 Dış Ticaret Haddi (1994=100) 131.2 113.6 109.1 117.7 105.1 91.0 89.0 91.3 99.1 105.3 98.1 106.2 95.7 Kaynak: TCMB, EVDS. Kurun yükselmesi ile birlikte ortaya çıkabilecek diğer bir etki girdi fiyatlarındaki artıştır. Türkiye başta mazot olmak üzere bir çok tarımsal girdiyi ithal etmektedir. TL’nin değer kaybetmesi sonucu ithalatın pahalanması, tarımsal girdi fiyatlarının artmasına dolayısıyla da tarım sektöründe girdi kullanımının azalmasına neden olabilecektir. Buna bağlı 28 olarak da tarımda verimin düşmesi ve üretimin azalması beklenebilir. Bunun yanında tarımda kullanılan girdilerin fiyatlarında görülecek artışlar, üretim maliyetlerinin yükselmesine, üretim faaliyetlerinin kârlılık düzeylerinin azalmasına ve ürünlerin iç ve dış piyasalarda rekabet gücünün azalmasına neden olabilecektir. Diğer yandan pahalanan girdilerin etkisiyle üretimin daralması tüketici fiyatlarında artışa neden olabilecektir. Nitekim Ekim 2008’den sonra gıda fiyat indeksi, genel tüketici fiyat indeksinden daha yüksek düzeyde oluşmuştur. Tarım sektörüne ait üretici fiyat indeksi ise genel üretici fiyat indeksinden daha düşüktür. Fakat gıda indeksi ile üretici fiyat indeksi karşılaştırıldığında gıda fiyat indeksinin Kasım 2008’den daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu da krizin ortaya çıktığı dönemlerde tüketicilerin daha yüksek fiyat ödediği anlamına gelmektedir. İç ticaret hadlerine bakıldığında da Ekim 2008’den sonra iç ticaret hadlerinin tarım aleyhine geliştiği görülmektedir. Diğer bir ifadeyle tarımdan diğer sektörlere kaynak aktarımı söz konusudur (Çizelge 22). 29 Çizelge 22: Fiyat İndekslerindeki ve İç Ticaret Hadlerindeki Gelişmeler Ocak 2008 Şubat 2008 Mart 2008 Nisan 2008 Mayıs 2008 Haziran 2008 Temmuz 2008 Ağustos 2008 Eylül 2008 Ekim 2008 Kasım 2008 Aralık 2008 Ocak 2009 Şubat 2009 TÜFEGıda (2003=100) (1) 147.62 155.47 157.05 158.63 158.99 153.07 153.67 TÜFEGenel (2003=100) (2) 146.94 148.84 150.27 152.79 155.07 154.51 155.40 ÜFE-Tarım (2003=100) (3) 153.56 153.89 160.24 161.40 162.16 164.64 164.59 155.02 155.72 159.77 161.10 160.44 160.90 160.35 Enflasyon Oranı (%) (TÜFE) Enflasyon Oranı (%) (ÜFE) 145.18 148.90 153.62 160.53 163.93 164.46 166.51 110.0 109.4 106.3 104.2 106.0 102.0 100.4 8.17 9.10 9.15 9.66 10.74 10.61 12.06 6.44 8.15 10.50 14.56 16.53 17.03 18.41 162.62 161.16 162.08 162.03 156.29 156.65 158.48 100.8 100.0 99.0 97.9 98.7 98.6 99.1 11.77 11.53 11.98 10.75 10.06 9.50 7.73 14.67 12.49 13.28 12.24 8.10 7.90 6.43 ÜFE-Genel (2003=100) (5) 156.59 159.82 161.13 165.75 171.53 166.84 166.77 163.45 160.98 160.56 158.96 154.39 154.60 157.12 162.12 160.90 162.12 162.42 156.42 156.81 158.49 Kaynak: TCMB, EVDS. 30 İç Tic. Haddi (3/4) ÜFESanayi (2003=100) (4) 142.30 146.13 151.61 159.04 161.89 163.61 166.13 Türkiye’de yaşanan ekonomik krizin etkileri çiftçi eline geçen ürün fiyatlarındaki değişmeler ile de ortaya konulabilir. Çiftçi eline geçen fiyatlardaki değiş me krizin görüldüğü Eylül 2008’nden sonra negatif olmuştur. Gerçekleşen enflasyon oranları ile de seçilen ürünlerin fiyatlarındaki artışlar karşılaştırıldığında, çiftçi eline geçen fiyatlardaki artışın enflasyon oranının altında kaldığı görülmektedir. Bu da üreticilerin reel anlamda gelir kaybına uğradıkları anlamına gelmektedir (Çizelge 23). Çizelge 23: Seçilen Bazı Tarımsal Ürün Fiyatlarındaki Değişim ve Enflasyon Oranı Buğday Pamuk İnek Mısır Yumurta Sütü Ocak 2008 Şubat 2008 Mart 2008 Nisan 2008 Mayıs 2008 Haziran 2008 Temmuz 2008 Ağustos 2008 Eylül 2008 Ekim 2008 Kasım 2008 Aralık 2008 Ocak 2009 Şubat 2009 1.9 1.5 4.0 6.1 -0.8 -0.7 -3.5 -0.4 -0.4 -2.2 -1.0 -1.1 -0.5 0.1 2.1 -1.3 3.1 4.3 -1.4 3.1 0.8 0.0 -4.8 -8.2 -1.3 -7.8 -1.4 3.8 0.7 2.3 1.5 4.3 2.3 1.7 3.2 -5.0 -6.7 -1.3 -3.7 0.1 1.3 6.6 0.6 1.1 -3.6 -0.9 -5.3 1.6 -0.2 3.5 1.2 -2.2 -1.7 -2.2 -2.5 -1.6 1.7 -2.3 1.3 -0.6 -0.2 1.9 -4.6 2.2 1.5 3.0 0.2 5.6 1.3 -0.7 Enflasyon Oranı (%) (TÜFE) 8.17 9.10 9.15 9.66 10.74 10.61 12.06 11.77 11.53 11.98 10.75 10.06 9.50 7.73 Enflasyon Oranı (%) (ÜFE) 6.44 8.15 10.50 14.56 16.53 17.03 18.41 14.67 12.49 13.28 12.24 8.10 7.90 6.43 Kaynak: TÜİK, Enflasyon ve Fiyat Veritabanı, 2009b (09.02.2009). Krizin tarım sektörüne olumsuz bir etkisi de desteklemeler açısından ortaya çıkmaktadır. Daha önceki bölümlerde görüldüğü gibi, Türkiye’de kriz dönemlerinde uygulanan sıkı para ve maliye politikaları gibi bu dönemde de destekleme miktarında indirime gidilmiştir. Nitekim, 2009 bütçesinde 5 milyar 500 milyon TL olarak öngörülen tarımsal desteklerin düzeyi tartışılırken, 30 Ocak 2009 tarihinde yayımlanan resmi gazetede 2009 yılı bütçesinden yapılacak desteklemelerin birim fiyatlarından %10 kesinti yapılacağı belirtilmiştir. Bu indirimden sonra 2009 yılı desteklemeleri 4.9 milyar TL olarak öngörülmektedir (Maliye Bakanlığı, 2009). Dolayısıyla tarım desteklerinde bir düşüş söz konusudur. Desteklemelerde görülen bu durum üreticilerin hem gelirlerini hem de girdi kullanım düzeylerini olumsuz etkileyecektir. Üretici gelirinin azalması, aynı zamanda birer tüketici olan üreticilerin talebinin düşmesine neden olacaktır. Talepte ortaya çıkan bu daralma, reel sektörü olumsuz etkileyecektir. Çizelge 24’te 2008 yılının son 31 çeyreğinde ekonominin genel olarak %6.2 oranında küçülmesine karşılık, tarım sektörünün %4.6 oranında büyüdüğü görülmektedir. Bu dönemde krizin olumsuz etkisinin tarım sektörü üretimine henüz yansımadığı ifade edebilir. Fakat önümüzdeki üretim döneminde krizin tarım sektörüne etkisi daha net olarak ortaya çıkacaktır. Çizelge 24: Büyüme Oranları Dönemler GSMH Büyüme Hızı (%) 2008 Tarım Büyüme Hızı (%) Q1 7.3 8.1 Q2 2.8 -1.6 Q3 1.2 5.3 Q4 -6.2 4.6 Toplam 1.1 4.1 Kaynak: TÜİK, Ulusal Gelirler Veritabanı, 2009d (09.02.2009). Sektör Payı (%) 4.1 6.7 15.1 8.9 8.9 Desteklemelerin azaltılmasının bir diğer etkisi, üreticilerin yatırımlarını da olumsuz etkilemesidir. Tarım işletmelerinde ortaya çıkan özsermaye kayıpları, işletme sermaye gereksinimini karşılamanın artan mali yükü ve alternatif finansman kaynaklarının bulunmaması tarımda sermaye birikimini ve dolayısıyla teknoloji kullanımını ve verimlilik artışını sınırlayıcı olabilecektir. Bu durumda da tarım sektöründe üretim kayıplarına yol açabilecektir. Sonuç olarak, yaşanan kriz sonucunda hem tarım sektöründe hem de ekonominin genelinde bir daralma olacaktır. 6. EKONOMİK KRİZLER SIRASINDA UYGULANAN MAKRO POLİTİKALAR Yaşanan ekonomik krizlerin ülke ekonomilerine olumsuz etkilerinin hafifletilebilmesi ya da bu krizlerin bir daha yaşanmaması için bir takım ekonomik istikrar tedbirleri uygulanmaya konulmaktadır. Bu tedbirler farklı yaklaşımlar altında incelenebilir. Birinci yaklaşım, ödemeler bilançosu açıklarını kapatmayı amaçlayan ve bu nedenle devalüasyon öngören geleneksel istikrar (ortodoks politikalar) programlarıdır. İkinci yaklaşım üretim ve istihdam düzeyinde bir gerileme yaratmadan enflasyonu kısa bir sürede ve ani olarak aşağıya çekmeyi amaçlayan istikrar (heterodoks politikalar) programlarıdır. Üçüncü yaklaşım ise krize giren ülkelere dış kaynak kullandırma amaçlı olan IMF istikrar programlarıdır. Birinci yaklaşımda yer alan politikaların önemli özelliği sıkı maliye ve para politikası uygulamaları ile toplam talebi azaltmasıdır. Talep 32 daralması sonucunda enflasyonun düşmesi ve kamu açıklarının kapanması beklenmektedir. Ortodoks programlar, talep ve arz yanlı politikalar olmak üzere iki grup altında toplanmaktadır. Talep yanlı politikalar, para arzının kısıtlanmasını, yüksek faiz oranlarını, kamu harcamalarının azaltılmasını ve vergilerin arttırılmasını kapsamaktadır. Arz yanlı politikalar ise sübvansiyonların kaldırılmasını, kapasite kullanımının arttırılmasını, yatırım ve tasarruf teşviklerini içermektedir (Bahçeci, 1997; Köksel, 1997; Yavuz, 2006; Topallı, 2006; Kuran, 2006). İkinci yaklaşımda yer alan politikalar sıkı para ve maliye politikaları yanında gelirler politikasını da kapsamaktadır. Bu programların amacı, enflasyonun kalıcı ve hızlı bir şekilde düşmesini sağlamaktır. Ortodoks istikrar programlarından farklı olarak bu programda sabit döviz kuru uygulanmakta, fiyatlar ve ücretler dondurulmaktadır. Ayrıca, bütçe açıklarını ortadan kaldırmak için mali disiplin sağlanmakta ve gerektiğinde parasal reform (yeni para birimine geçiş) yapılmaktadır (Bahçeci, 1997; Cin vd, 2001; Topallı, 2006; Özdemir, 2008). IMF destekli istikrar programı para, maliye ve döviz kuru politikalarından oluşmaktadır. Bu programın amacı öncelikle ödemeler dengesi sıkıntısını çözmek, sonrasında ise enflasyonla mücadele etmektir. Bu amaçlara ulaşmak için IMF bütçe açığının ve bunun sonucu olan parasal emisyonun azaltılmasını önermektedir. Sonuç olarak sıkı maliye ve para politikaları hem ortodoks hem de heteredoks politikaların ortak yanı olsa da, ortodoks politikalar fiyatların piyasa koşullarında arz ve talebe göre belirlenmesini hedeflerken, heteredoks politikalar ücret, fiyat kontrolüne dayalı gelirler politikasını içermektedir (Kandemir, 2005). Türkiye’de yaşanan ekonomik krizlerle birlikte IMF’ye başvurulmaktadır. IMF ile imzalanan stand by anlaşmaları kapsamında sıkı para ve maliye politikası uygulanmaktadır. Bu politikalarla birlikte devalüasyonlar, tarımsal desteklerin azaltılması, reel ücretlerin düşürülmesi yönünde uygulamalar uygulanmaktadır. Bu uygulamalar sonucunda ise kaynak ihtiyacının giderilmesi, enflasyonun düşürülmesi, ihracatın arttırılması gibi amaçlar ön plana çıkmaktadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde Türkiye’de uygulanan istikrar programları yarı heteredoks istikrar politikalarıdır. 33 7. KRİZİN TARIM SEKTÖRÜNE OLUMSUZ ETKİLERİNE KARŞI ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER /POLİTİKALAR Türkiye’de süregelen ekonomik sorunlar yaşanan krizlerin temel taşlarını oluşturmaktadır. Yüksek ve değişken enflasyon, büyüme hızındaki dalgalanmalar, kamu kesiminin borçlanma gereğinin yüksek olması, kamu açının borçlanmayla finanse edilmesi ve bunun sonucu olarak faiz oranlarının yükselmesi, yüksek faiz oranlarının kısa vadeli yabancı sermayeyi çekmesi gibi nedenler Türkiye’de yaşanan krizlerin ortak paydası olarak değerlendirilebilir. Ekonomide yaşanan bu temel sorunlar hem Türkiye’nin krize girmesine hem de bir başka ülkede yaşanan krize karşı ekonomik yapının daha duyarlı hale gelmesine neden olmaktadır. Türkiye’de krizleri önlemek amacıyla 1999 ve 2001’de IMF ile imzalanan anlaşmalarda makroekonomik dengenin sağlanması öncelikli amaç olmuştur. Bu amaç doğrultusunda uygulanan programın başarılı olması halinde oluşacak güven ortamının yatırımcıları harekete geçireceği ve uzun vadede kalkınmanın yurtdışından gelecek doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıyla gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Oysa kalkınma ekonominin bir bütün olarak ele alınmasını gerektirmektedir. Tarım sektörünün ekonomik gelişmeye, temel gıda maddelerinin üretimini sağlayarak, nüfusun önemli bir kısmını istihdam ederek, milli gelire ve ihracata destek olarak, sanayi sektörüne aramalı sağlayarak ve talep yaratarak katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, Türkiye, coğrafi yapısı ve ekolojik koşullar nedeniyle tarımsal üretimde miktar ve ürün çeşitliliğ i yönünden büyük bir potansiyele sahiptir. Fakat, bu potansiyelini etkin olarak kullanamamaktadır. Nitekim, 1980-2006 döneminde tarımsal üretimdeki artış (%1.3) nüfus artışının (%1.8) gerisinde kalmıştır. Bu gelişme, ihracat potansiyelini azaltırken, ithalatı da arttırıcı etki yaratmıştır. Nitekim, tarım ürünleri ithalatının artması sonucu, 1995 yılından sonra tarımsal dış ticaret daha fazla açık veren bir yapıya kavuşmuştur (Türkekul, 2009). Bu geliş meler, sektörün önemine bağlı olarak, Türkiye ekonomisini etkilemektedir. Ancak, sektör, ekonomi politikaları içinde önemli bir yer edinememiştir. Bununla birlikte, tarım sektörünün içinde bulunduğu koşullar, küreselleşme ve AB’ye uyum süreci sadece sektörü değil, genel olarak ekonomiyi de etkilediğinden Türkiye ekonomisindeki sorunların tarımdaki sorunlar aşılmadan çözülemeyecektir. Dolayısıyla, ekonomide olduğu gibi tarımda da sorunların aşılması uzun vadeli politikalarla yapısal değiş im sağlanmasıyla mümkün olacaktır. 34 Kriz dönemlerinde ise tarım sektörünün ekonomik geliş meye katkısının devamının sağlanması için öncelikle tarımsal desteklemelerin azaltılmaması, tam tersine daha fazla desteklenmesi gerekmektedir. Özellikle ucuz girdi temininin sağlanması (KDV ve ÖTV indirimiyle gerçekleştirilebilir), üretim maliyetlerinin azalmasına ve verimliliğin artmasına olanak sağlayacaktır. Bu da, temel gıda maddelerin ucuz tüketilmesi ve sanayi sektörüne daha ucuz aramalı temini anlamına gelmektedir. Üreticilerin var olan kredi borçlarının yeniden yapılandırılması ve kredi temininde kolaylıklar sağlanması, kriz döneminde daha da artan sermaye gereksinimi için son derece zorunludur. Bunun yanında, ürün ya da girdi desteklemeleri yoluyla üretici gelirinin kriz dönemlerinde azalmamasının sağlanması, tarımın ekonomiye pazar katkısının devamını ve dolayısıyla tarımla bağlantılı diğer sektörlerin de büyümesine katkı sağlayacaktır. Tarım sektörünün kriz dönemlerinde büyümesinin sağlanması milli gelire ve ihracata da olumlu katkı sağlayacaktır. Nitekim, dış ticarette önemli payı olan sektörlerin 2008 ve 2009 yılı Ocak ayı ihracat rakamları karşılaştırıldığında, ihracatta en az daralmanın %5 ile tarım sektöründe yaşandığı görülmektedir. Aynı dönemde, ihracatta önemli yerleri olan taşıt araçları ihracatında %53, hazır giyim ihracatında %20 azalma olmuştur. Diğer sektörlere dış talebin azaldığı bu kriz döneminde, geleneksel ihracatçı sektör olarak tarımsal ihracatın desteklenmesi faydalı olacaktır. Tarım sektörünün, 2007 yılında başlayan gıda krizinin etkisi devam ederken, 2008 yılının ikinci yarısında başlayan finansal krizin de etkisine maruz kalması politika belirleyicilerinin tarım sektörüne özel önem vermesini zorunlu kılmaktadır. Ülke ekonomilerinin sağlıklı bir yapı kazanması, dönemsel fiyat değişikliklerinin üretici sektörlere yapısal etkiler bırakmaması ve gıda güvenliği için tarıma özel önem verilmesinin gerekli olduğu unutulmamalıdır. Sonuç olarak, ekonomik istikrara ulaşma ve sürdürülebilir bir kalkınma için tarım sektörünün gıda ve finansal kriz gibi küresel etkilerden minimum düzeyde etkilenecek rekabetçi ve esnek bir yapı kazandırılması, ulusal bir politika önceliği olarak benimsenmeli ve bu doğrultuda gerekli politikalar sistemli bir şekilde hayata geçirilmelidir. Kriz dönemlerinde ekonominin geneli açısından, talebi arttırıcı, üretimi ve dolayısıyla istihdamı arttırıcı politikaların uygulanması zorunludur. 35 KAYNAKÇA Aktan, C. C., Şen, H. 2002. Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri, Yeni Türkiye Dergisi, Ekonomik Kriz Özel Sayısı, 42, s. 1225-1230. Aktan, C. C., Vural, İ. Y. 2004. Globalleşme: Fırsat mı, Tehdit mi?, Zaman Kitap, İstanbul. Aydın, Ü. 2003. Türkiye’de 1980 Sonrası Dönemde Yaşanan Ekonomik Krizlerin Analizi. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 303s. Aydoğuş, O. 2002. Kriz ve Tarım Politikasında Reform Giriş imi. Kriz ve IMF Politikaları (Eds. Ö. F. Çorak). Alkım Yayınevi, s. 177-206. Bahçeci, A. S. 1997. Ortodoks ve Heterodoks İstikrar Programları: Seçilmiş Ülke Örnekleri ve 1994 Türkiye Deneyimi. Uzmanlık Tezi, DPT, Ankara, 153 s. Cin, M. F., Yalçın, B. K., Doğru, M. K. 2001. Heterodoks Politikalar Işığında Türkiye’de Uygulanmakta Olan İstikrar Programı ve Bir Değerlendirme, İ. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:23-24. Coşkun, M. N. 2002. Türkiye Ekonomisinde Krizlerin Reel Sektöre Etkileri: 1992-2002. Kriz ve IMF Politikaları (Eds. Ö. F. Çorak). Alkım Yayınevi, s. 225-238. Eğilmez, M. 2008. Küresel Finans Krizi Piyasa Sisteminin Eleştirisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 184 s. HM, 2008. Hazine İstatistik Yıllığı 2007, Ankara. HM, 2008. Kamu Borç Yönetimi 2007, Ankara, Kandemir, O. 2005. Türkiye’nin 2000/2001 Ekonomik Krizlerinin Nedenleri ve Alınan Önlemler. Yüksek Lisans Tezi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 147 s. Kılıç, C. 2002. Türkiye’de İşgücü Piyasası ve Kriz. Kriz ve IMF Politikaları (Eds. Ö. F. Çorak). Alkım Yayınevi, s. 207-224. Köksel, B.1997. Heterodoks İstikrar Programlarının İsrail Uygulaması. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 124 s. Kuran, 2006. Türkiye’de Ekonomik Krizler ve İstikrar Programları (1980-2005). Yüksek Lisans Tezi. Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 90 s. Maliye Bakanlığı, 2009. Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklükleri 20002009, www.maliye.gov.tr. Erişim Tarihi: 01.02.2009. OECD, 2008. Agricultural Policies in OECD Countries at a Glance 2008, Paris. 36 Özdemir, A. 2008. IMF Destekli İstikrar Programları Analizi: Türkiye Örneği. Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 67 s. TBMM, 2008. 2009 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasarısı ile Plan ve Bütçe Komisyonu Raporu (1/656). TCMB EVDS, 2009. Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, www.tcmb.gov.tr. Erişim Tarihi: 22.03.2009. Topallı, N. 2006. Kriz Sonrası Uygulanan IMF İstikrar Programları ve Ekonomik Etkileri: Güney Asya ve Türkiye Örneği, Selçuk Üniversitesi Karaman İİBF Dergisi, No: 11, s. 143-156. TÜİK, 2009a. Dış Ticaret Veritabanı, www.tuik.gov.tr. Erişim Tarihi: 09.02.2009. TÜİK, 2009b. Enflasyon ve Fiyat Veritabanı, www.tuik.gov.tr. Erişim Tarihi: 09.02.2009. TÜİK, 2009c. İstihdam, İşsizlik ve Ücret Veritabanı, www.tuik.gov.tr. Erişim Tarihi: 09.02.2009. TÜİK, 2009d. Ulusal Gelirler Veritabanı, www.tuik.gov.tr. Erişim Tarihi: 09.02.2009. Türkekul, B. 2009. Türkiye’nin Tarım Ürünleri Dış Ticaretinin Yapısal Analizi, Basılmamış Araştırma Görevlileri Semineri. Ege Üniversitesi, Tarım Ekonomisi Bölümü. Yavuz, S. Y. 2006. 1990-2002 Yılları Arasındaki Ekonomik Krizlerin Türk Ekonomik Sistemine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi. Niğde Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 144 s. 1 EK BİLGİ Tüketici Fiyat İndeksi (TÜFE), hanehalklarının tüketimine yönelik mal ve hizmet fiyatlarının zaman içindeki değişimini ölçmektedir. 2003 temel yıllı TÜFE'nin temel amacı; piyasada tüketime konu olan mal ve hizmetlerin fiyatlarındaki değişimi ölçerek enflasyon oranını hesaplamaktır. Bu kavram, tüketim harcamalarından hanehalklarının kendi tüketimlerine yönelik üretimleri ve hanehalkları için geçerli izafi kiraları kapsam dışında bırakmıştır. Ağırlıkların tespitinde ve endeks hesaplamasında Amaca Göre Bireysel Tüketim Sınıflaması (COICOP) kullanılmış ve bu harcamalar 12 ana grup 44 alt grup altında toplanmıştır. Endekste 447 madde kapsama alınmıştır. 2 Üretici Fiyat İndeksi (ÜFE), Üretici Fiyatları Endeksi (ÜFE), belirli bir referans döneminde ülke ekonomisinde üretimi yapılan ve yurtiçine satışa konu olan ürünlerin üretici fiyatlarını zaman içinde karşılaştırarak fiyat değişikliklerini ölçen fiyat endeksidir. Üretici fiyatı, yurtiçinde üretimi yapılan ürünlerin, KDV ve benzeri vergiler hariç, peşin satış fiyatıdır. 3 İç ticaret hadleri, farklı sektörlerin fiyat hareketlerinden nasıl etkilendiğini, sektörler arasında kaynak transferinin yönünün ortaya konulmasında kullanılan bir yöntemdir. Bu 37 çalışmada iç ticaret hadleri, Üretici Fiyatları Endeksi alt sektör (tarım ve sanayi) verilerinden yararlanılarak hesaplanmıştır 4 Çiftçinin eline geçen fiyatlar (ÇEFE); Çiftçinin üreterek piyasaya arz ettiği ürünlerin ilk el satış fiyatlarını göstermektedir. 5 Çiftçinin ödediği fiyatlar (ÇÖFE) ise çiftçinin üretimde bulunmak için satın aldığı mal ve hizmetlere ödediği fiyatları göstermektedir. TÜİK tarafından yayınlanan çeşitli girdi fiyatları kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. 6 Dış ticarette dış ticaret açığının dış ticaret hacmine oranı, her bir birim dış ticaret hacminin yarattığı dengeyi göstermektedir. Bu oranın, eksiden artıya doğru büyümesi, dış ticaret açısından olumlu bir göstergedir. 38 KÜRESEL KRIZDE TARIM: LIBERALIZASYONAMAÇLAR ETKILEŞIMI VE DIŞ TICARETIMIZE YANSIMALARI* Doç. Dr. Cemal ATICI1 Özet Bu çalışmada öncelikle küreselleşme-tarım etkileşiminin politik ekonomisi incelenerek liberalizasyonla ortaya çıkan temel sorunlar ve beklentiler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Daha sonra tarım ticaretimizin genel görünümü anlatılarak krizde meydana gelen değişimlerden bahsedilmiştir. Kriz döneminde rekabet olgusu incelenerek tarımsal ticaretimizde rekabete eden faktörler açıklanmıştır. Ayrıca tarımsal ticaretimizin belirleyicileri analiz edilerek kriz döneminde neler yapılabileceği konusunda önerilerde bulunulmuştur. Agriculture in Global Crisis: Liberalization-Goals Interaction and Reflections on Our Foreign Trade Abstract In this study, firstly globalization-agriculture interaction is examined and main issues and expectations caused by liberalization are analyzed. Afterwards, the general view of our agricultural trade is explained and the changes occurred in the process of crisis are mentioned. The competitiveness issue in the crisis is examined and the factors that affect the competitiveness of agricultural trade are explained. In addition, the determinants of our agricultural trade are analyzed and some suggestions related to the actions that should be taken in the crisis are made. Giriş Küresel kriz tarım sektörünü de olumsuz etkilemektedir. Tarım sektörümüz yapısal sorunlarının yanı sıra bir de küresel ölçekli krizlerden de etkilenmesi sonucu üretim faktörlerinin temininde, pazarlamada ve gelir düzeyinde ortaya çıkan olumsuzluklarla karşılaşmaktadır. 2008 yılında dünyayı etkileyen kriz hem küreselleşmeden kaynaklanan bazı olumsuzluklar hem de küresel ekonomik krizin etkileri gibi iki farklı kavram konusunda analiz gerektirmektedir. Küresel krizin etkilerinin değerlendirilmesi her ne kadar zor olsa da belirli bazı konular etrafında analiz yapılması ileriye yönelik önlemlerin alınmasında ve krizin etkisinin hafifletilmesi konusunda yardımcı olabilir. Bu çalış mada öncelikle küreselleşmenin tarım sektörü üzerine olan etkilerinin politika Tarım Ekonomisi Derneği ve E.Ü. Zir. Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü tarafından 19 Şubat 2009 tarihinde düzenlenen “Küresel Kriz ve Tarım” konulu çalıştayda sunulmuştur. 1 Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 09100 Aydın. Tel: 256-7727024, Faks: 256-772 7233. E-mail: catici@adu.edu.tr * 39 amaçları bağlamında analizi yapılacaktır. Daha sonra Türkiye’nin tarımsal ticaretinin genel durumu, dünyadaki yeri, dış ticarette rekabet durumu incelenecek ve önerilerde bulunulacaktır. Çalış mada tarım ticaretimizin belirleyicileri de incelenerek son yıllarda geniş ölçüde kullanılan modellere paralel olarak kriz döneminde nasıl bir yol izleneceği belirlenmeye çalışılacaktır. Küreselleşme ve Amaçlar Toplumsal politikalar evrensel düzeyde belirli amaçları gerçekleştirmeye çalışırlar. Bu amaçlar insanların adil, beslenme sorunu olmayan, güvenli ve özgür bir toplumda yaşamasını hedefler. Başlıca politika amaçları adalet, etkinlik, güvenlik ve özgürlük olarak belirtilebilir (Stone, 1997). Küreselleşme sürecindeki liberalizasyon politikaları politika aracı olarak belirlenen amaçlar doğrultusunda kullanılabilir. Ancak dizayn edilen politikalar farklı sonuçlara da yol açabilir. Bunun nedeni bakış açıları, beklentiler, farklı politik ve ekonomik yapılanma gibi faktörler olabilir. Serbest ticaretin refah ve gelir dağılımına olumlu etkide bulunacağı görüşü tartışılabilir bir konudur. Her ne kadar Neoklasik ticaret teorileri liberal ticaretin yararını savunmuşlarsa da (Bkz. Dixit and Norman, 1995), yeni ticaret teorileri bu olguyu sorgular niteliktedir. Klasik ticaret teorileri serbest ticaretle ülkelerin kaynaklarını optimal şekilde kullanacakları ve böylece refahlarını artıracağını savunurken elde edilen gelirin ülkeler arasında ve ülke içinde dağılımına ilişkin öngörüler pek açık değildir ve bu konuda ampirik çalış malara bakmak gerekir. Genel denge çalışmalarından birinde (Lofgren, 1999) geliş mekte olan ülkelerdeki liberalizasyonun genelde bir refah artışına yol açmasına rağmen kırsal kesimde yaşayanlarının refah düzeyini azaltacağı belirlenmiştir ki bu da hükümetlerin kırsal kesime müdahalesini zorunlu kılmaktadır. Ahmed (2003) ise liberalleşme ile büyüme ilişkisini araştırdığı bir çalışmada liberalizasyon ile büyüme arasında pozitif bir korelasyon bulmuştur. Çok bölgeli genel denge çalışmaları da (Bayar et al., 2000) liberalizasyonla önemli kazançların ortaya çıkacağını bulmuştur. Ancak, bazı çok bölgeli çalışmalar ise ülkelerin heterojen yapıları nedeniyle liberalizasyonun farklı sonuçlar doğurabileceğini belirterek tek bir sonuca ulaşmanın mümkün olmadığını vurgulamış lardır (Wobst, 2002). Tabi bunun yanında ölçeğe getiri ve eksik rekabetin günümüz ticaretinde daha önemli olduğunu ve bu nedenle liberalizasyonun sanıldığı üzere geliş mekte olan ülkelerin her zaman yararına olmayacağını vurgulayan teoriler de gündemdedir (Krugman, 1987). Diğer bir soru da küreselleşme ile ülkeler içindeki gelir dağılımı ile ilgilidir. Ülke içindeki hanehalkları 40 böyle bir süreçten farklı şekillerde etkilenebilirler. Ticaretin artmasıyla oluşan yeni faktör ve girişimci gelirleri hanehalklarına yansıyacaktır. Ancak böyle bir değiş imin yönü ve etkisi ülke içindeki hanehalklarının dış dünyayla olan ilişkilerine de bağlıdır. Bir ülkede toplam refah artmasına rağmen gelir dağılımı bozulabilir. Dış ticarette liberalizasyon yüksek gelir grubundaki hanehalklarının gelirini daha fazla artırabilir (Atıcı, 2002). Gelişmekte olan ülkelerdeki hanehalkları çoğunlukla kırsal kesimde yaşadığından bu durum gelir dağılımını bozucu olabilir. Lindert and Williamson (2001) küreselleşme ve gelir dağılımı trendini incelediğinde ise küreselleşmenin ülkeler arasında gelir dağılımını bozmasına rağmen ülkelerin içinde önemli bir bozucu etkisinin olmadığını bulmuşlardır. Bu nedenle küreselleşme-gelir dağılımı konusu üzerinde daha çalış ılması gereken bir alan olarak durmaktadır. Tarım kesimindeki gelir dağılımı da kendi içerisinde bozulabilir. Farklı korumacılığın nedenleri gelişmiş ülkelerde lobicilik gelişmekte olan ülkelerde ise geleneksel üretim ve ticaret yapıları olabilir. Küreselleşme ile birlikte bazı aşırı korunan tarım ürünlerinde korumacılığın kaldırılması bu sektördeki üreticileri zor durumda bırakabilir. Bu dururumda sektör spesifik desteklemeler gerekir. Ayrıca tarımsal ürünlerin fiyatlarında desteklemelerin kaldırılması dolayısıyla ortaya çıkacak fiyat artışları da tüketicilere zarar verebilir. Bu durumda düşük gelirli kesime yönelik gıda yardımı düzenlemeleri gerekebilir. Tarımsal ticaretin yapısı da küreselleşme ile birlikte değişmektedir. Artan uluslararası rekabet ve kompleks hükümet politikaları yeni ticaret politikalarında belirgin rol oynamaktadır. Bu nedenle tarım gittikçe artan oranda dış pazarlara sermaye akış ına, döviz kurlarına ve ticaret bloklarına bağlı olmaktadır. Gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler tarım politikalarında farklı metotlar izlemişlerdir. Gelişmiş ülkeler politikalarını çiftçilerini dünya pazarlarında oluşan dalgalanmalardan ve iç pazardaki değiş melerden korumaya yönelik olarak düzenlenmiştir. Bu nedenle politikalar yeterli tarımsal gelir sağlama, tüketicilere yeterli gıda sağlama ve çevreyi koruma gibi amaçlar gütmektedir. Geliş mekte olan ülkelerde ise genellikle tarımlarını vergilendirmekte ve bu yüzden tarımsal ürün fiyatları normalin altında oluşmaktadır. Ayrıca pazarlama organizasyonları monopolistik yapıda olduğundan ihraç edilen ürünlerden dolayı çiftçi hak ettiği fiyatı alamamaktadır (Lueschen, 1993). Dünya tarım ürünleri ticaretinin seyrine baktığımızda (Şekil 1), 1980-2000 arasında gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin tarım ürünleri ticareti artmasına rağmen, geliş miş ve geliş mekte olan ülkeler arasındaki uçurum artış eğilimindedir. 41 Gelişmiş Ülkeler Tarımsal İhracat 350 300 Ticaret 250 Gelişmiş Ülkeler Tarımsal İthalat 200 150 Gelişmekte Olan Ülkeler Tarımsal İhracat 100 50 0 1980 1985 1990 1995 2000 Gelişmekte Olan Ülkeler Tarımsal İthalat Yıl Şekil 1. Gelişmiş ve Gelişmekte olan Ülkelerin Tarımsal Ticareti ($ Milyar) Kaynak: FAO, 2004. Genel olarak liberal politikaların kaynakların optimal kullanımını sağlayarak dünya piyasalarının etkin çalışmasını sağlayacağ ı varsayılmaktadır. Liberalizasyon sonucu faktörler yani sermaye ve işgücü kendilerine en fazla getiriyi sağlayacak alanlara yönelerek ilgili sektörlerin üretimini artırırlar. Liberalizasyon-etkinlik çalış malarının birinde Bayar (2002) Türkiye için verimlilik artışında pozitif, pazar payı yoğunlaşması oranlarında ise negatif değişim bulmuştur. Etkinlikliberalizasyon ilişkisinde çıktı miktarlarıyla ilgili bazı komplikasyonlar ortaya çıkabilir. Birinci sorun doğru çıktı miktarını kimin belirlediğidir, ikincisi ise girdi cephesinde fırsat maliyetinin değerlendirme konusudur (Stone, 1997). Bu sorular bizi sürdürülebilir tarım konusuna götürmektedir. Sürdürülebilir bir kalkınma için kaynakların etkin bir şekilde kullanımı ve çevreyi koruyucu önlemlerin alınması gerekir. Liberalizasyon üretimi hızlandıracağından kaynakların aşırı kullanımına çevre problemlerine yol açabilir. Bazı durumlarda ise ülke içindeki rezervlerin korunarak gerekli hammaddelerin ithalat yoluyla elde edilmesinden dolayı çevresel zararlar azaltılabilir. Bu konuda yapılan bazı çalışmalar ise (Dean, 2002, Strutt and Anderson, 2000) ticarette liberalizasyonla çevre üzerindeki net etkinin olumlu olacağı sonucunu çıkarmışlardır. Yeni teknolojiler geliştikçe ölçüm yöntemleri daha da hassas ve kesin olabilmekte bu da çevreye verilen zararların belirlenmesini kolaylaştırmaktadır. Ancak geliş mekte olan ülkelerde 42 araştırma-geliştirme çalışmalarının eksikliği bu tür yeniliklerin yaygın kullanımını engellemektedir. Bu da çevreye verilen zararların ortaya çıkmasını zorlaştırmaktadır. Diğer yandan bu ülkelerde tüketici ilgisindeki eksiklik de değişimleri değerlendirmeyi zorlaştırmaktadır. Bunu yanında tüm dışsallıkların ölçülemeyebileceği de unutulmamalıdır (Stonehouse, 2000). Bu nedenle, uygun ölçüm metotlarının gelişimi, kısa ve uzun vade değişimleri, küresel ve lokal etkiler ticaret-çevre ilişkilerinde göz önüne alınmalıdır. Gelişmekte olan ülkelerin bozulmamış doğal flora ve fauna bakımından zengin olmaları serbestleşen ticaretle bu zenginliklerin dışarıya akmasına ve doğal yapının bozulmasına neden olabilir. Biyolojik farklılıktaki zararlar kalkınma baskısı, pazardaki aksaklıklar ve müdahale eksikliklerinden kaynaklanabilir (Flint, 1993). Gelişmekte olan ülkelerde kısa dönem kazançlarıyla uzun dönemde oluşabilecek çevresel zararlar ve sürdürülebilir kalkınma politika yapıcılarının göz önüne alması gereken faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Liberalizasyon konvansiyonel güvenlik kavramını tekrar gözden geçirmeyi zorunlu kılmaktadır. Genel anlamadaki sağlık, yeterlilik ve kültürel heterojenlik gibi olgular küreselleşme ile zarar görebilir. Gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülke pazarlarına büyük miktarlarda transgenik ürün satmaları etik açıdan tartışılır bir konudur. Gelişmekte olan ülkelerde ithalat düzenlemelerinin ve standartların yetersiz olması ve halkın yeterince bilgi sahibi olmaması bu açıdan bir sorun oluşturmaktadır. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerin sadece ihracata yönelik düzenleme yapmaları değil ithalat rejimlerinde de düzenlemelere giderek tüketicilerini korumaları gerekmektedir. Ayrıca gelişmiş ülkelerin kendi pazarları için aşırı düzeyde sağlık ve çevre standartları koymaları da (Raoult-Wack and Bricas, 2002) diğer ayrımcılık yaratan bir sorundur. Küreselleşme ile kültürel heterojenliğin azalması ise küreselleşmenin sosyo ekonomik yanını yansıtmaktadır. Çünkü azalan kültürel heterojenlik aynı zamanda zevk ve tercihlerde de homojenleşmeyi getireceğinden dünya ticaretinde değişimlere yol açacaktır. Çok uluslu şirketlerin dünya pazarında aşırı genişlemeleri lokal gıda tercihlerini etkileyebilir. Bu durum aynı zamanda lokal gıda firmalarının çok uluslu şirketlerle işbirliği yaparak yeni fırsatlar yakalamalarını da doğurabilir. Karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı olarak uzmanlaşmaya gidilmesi kendine yeterlilik oranlarını azaltacağından uzun süre korunan üreticileri ve fiyat artışlarından dolayı da tüketicileri olumsuz etkileyebilir. Bunun sonucunda oluşacak iç göçler özellikle gelişmekte olan ülkelerde altyapı sorunları oluşturabilir. Ayrıca dış piyasalara karşı duyarlılığın artması ve desteklemelerdeki azalmalar risk 43 sektörünün gelişmesine yol açabilir. Küreselleşme insanların ulusal duygularının çok uluslu şirketlerin markalaşma bağlılığına yönlenmesine yol açabilir. Aynı zamanda bu durum bu şirketlere karşı reaksiyonel tavırların oluşmasına da yol açabilir. Bu durumda dünyanın farklı yerlerinde benzer görüşlere sahip gruplar ortaya çıkabilir. Bu da ülkelerin iç ve dış politikalarının oluşumuna etki edecektir. Küreselleşme ile ülkelerin dış dünyaya karşı uyguladıkları sınırlamaların azalacağı ve dış dünya ile entegre olacakları bilinen bir olgudur. Ancak bunun sorunsuz bir şekilde gerçekleşmesi de aşırı iyimser bir yaklaşım olur. Ülkelerin liberal politikalar sonucu dış dünyayla entegre olmaları onların dış piyasalardaki risklere da daha fazla duyarlı olmaları anlamına gelmektedir. Ekonomik entegrasyonlar içerisinde ülkelerin ekonomik ve politik bağımsızlıklarını kaybetmeleri söz konusu olabilir. Liberalizasyonla geliş miş ülkelerdeki lobi grupları dış politika dizaynında etkin rol oynayabilirler. Gelişmekte olan ülkelerde ise lobi faaliyetlerinin eksikliği tarım kesimine yönelik politik kararlarda etkisiz kalmalarına ve iç piyasanın dış firmaların hakimiyetine girmesine yol açabilir. Liberalizasyonla ülkelerin bağımlılığı daha da artabilir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler ödemeler dengesi zorluğu yüzünden dış piyasalara daha fazla bağımlı olabilirler. Çevre sorunları söz konusu olduğunda ise geliş miş ülkelerin müdahalesi söz konusu olabilir. Ülkelerin izolasyon yerine ticaretlerini geliştirmeleri evrensel değerlerin gelişmesine, ülkelerin politikalarında daha saydam olmalarını sağlayabilir. Küreselleşme Sürecinde ve Krizde Tarım Ticaretimiz Küreselleşme sürecinde dünya toplam ürün ticaretinde ve tarım ürünleri ticaretindeki gelişmeler Tablo 1 ve Şekil 2’de görülebilir. Tablodan görüleceği gibi toplam ürün ihracatı 1960 yılında 135 milyar dolardan 2006 yılında yaklaşık 12 trilyon dolara çıkarken tarımsal ihracat ise 32 milyar dolardan 722 milyar dolara yükselmiştir. Yani toplam ihracat değeri 40 yıllık süre içerisinde yaklaşık 90 kat artarken tarım ürünleri ihracatı ise sadece 21 kat artmıştır. 44 Tablo 1. Dünya Toplam ve Tarımsal Ticareti, Milyar $ Yıllar Toplam İhracat Toplam İthalat Tarımsal İhracat Tarımsal İthalat 135 316 2.024 3.496 6.405 139 323 2.041 3.608 6.541 32 52 234 326 411 35 57 256 353 433 Tarımsal Ticaretin Toplam Ticarete Oranı, % 24 17 12 9 6.5 11.926 2006 Kaynak: FAO, 2009 12.090 722 746 6.1 1960 1970 1980 1990 2000 14000 12000 Toplam İhracat 10000 8000 Toplam İthalat 6000 Tarımsal İhracat 4000 2000 Tarımsal İthalat 0 1960 1970 1980 1990 2000 2006 Şekil 2. Dünya Toplam ve Tarımsal Ürünler Ticareti, Milyar $. Kaynak: FAO, 2009 Türkiye’nin dış ticaretinde ilişkin veriler Tablo 2’de görülebilir. Tablodan görüleceği gibi Türkiye’nin ihracatı 1995’de yaklaşık 21 milyar dolardan, 2008’e 105 milyar dolara yükselmiş, ithalatı da 36 milyar dolardan 164 milyar dolara çıkmış ve devamlı dış ticaret açığ ı vermiştir. Tarımsal ihracatımız ise yine aynı dönemde 5,32 milyar dolardan 10,56 milyar dolara yükselmiş, ithalatımız ise 4,86 milyar dolardan 10,47 milyar dolara çıkmıştır. Tarım ürünleri dış ticareti bu dönem boyunca devamlı olarak fazla vermiştir. Ancak toplam dış ticaretimizde gözlenen artış tarımsal ticarete aynı şekilde yansımamıştır. Çünkü toplam ihracatımız aynı dönemde yaklaşık beş kat artmasına rağmen, tarımsal ihracatımız yaklaşık 2 kat artabilmiştir. Bunun yanında tarım ürünleri ihracatımızda işlenmiş ve işlenmemiş ürünler yaklaşık aynı değerlerde seyretmesine rağmen son yılarda işlenmiş ürünler ihracatı toplam tarımsal ihracatın %67’sine ulaşmıştır. Tarımsal ithalat içerisinde ise işlenmiş ve işlenmemiş ürünler birbirine oldukça yakın seyretmiştir. Türkiye’nin dünya ihracatındaki payı %0.88 iken tarımsal ihracattaki payı ise %1.46 dır. 45 Tablo 2. Türkiye’nin Dış Ticareti, Milyar $. Yıllar Toplam İhracat (1) Tarımsal İhracat Toplam (1) İthalat Tarım(2) Gıda (BEC)(3) İşlenmemiş Tarımsal İthalat İşlenmiş Tarım(2) Gıda (BEC) (3) İşlenmemiş İşlenmiş 1995 21.63 35.70 5.32 3.80 1.89 1.91 4.86 1.94 0.84 1.10 2000 27.77 54.50 4.51 2.99 1.61 1.38 3.93 1.33 0.69 0.64 2005 73.47 116.77 9.27 7.08 3.41 3.67 6.45 2.53 1.13 1.40 2008 105.34 163.51 10.56 6.93 2.80 4.13 10.47 5.25 2.98 2.27 Kaynak: (1) Comtrade (2008); DTM (2008), (2) TÜİK (2008), (3) Comtrade (2008). Not: Tarım ürünleri istatistikleri gıda, deri, yapağı, yün, ve pamuk verilerini içermektedir. 46 Türkiye’nin ürün bazında tarımsal ticareti ise Tablo 3’de sunulmuştur. Türkiye’nin ihracatında fındık, tütün, işlenmiş sert kabuklu meyveler, üzüm, makarna ve un, ithalatında ise pamuk, deri, soya ve tahıllar ön sıralardadır. Geleneksel ürünlerimizden pamukta ithalat yoluna gidilirken meyveler ve tütün ihracatta önemini korumaktadır. Tablo 3. Türkiye’nin Ürün Bazında Tarımsal Ticareti, 1000$, 2005. İhracat Ürün Fındık Tütün İşlenmiş Kabuklular Kuru Üzüm Makarna Un Hazır Gıdalar Kayısı İşlenmiş Meyveler Şekerli Gıdalar İthalat Değer 737337 399804 370782 231400 213677 203410 198158 197704 176231 161281 Ürün Pamuk Deri Soya Buğday Mısır Hazır Gıdalar Palmiye Yağı Tütün Ayçiçeği Kakao Değer 836428 316680 226828 221868 190477 185481 182276 165947 157376 153049 Kaynak: FAO, 2008. Türkiye’nin dış ticaret hadleri ise Şekil 3’de görülebilir. Görüleceği üzere genel dış ticaret hadleri 1999’dan sonra azalmaya başlamışken, tarımsal dış ticaret hadleri artma eğilimindedir. Bu durum işlenmiş tarım ürünleri ihracatının katma değeri yükselttiğini göstermektedir. 180 160 140 120 100 Genel 80 Tarım 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Şekil 3. Türkiye’nin Dış Ticaret Hadleri, Baz:2003 Kaynak: TÜİK, 2009 47 Türkiye’nin AB ile olan tarım ticareti ise (Tablo 4) yıllar boyunca değer olarak artış göstermiş ancak oransal olarak hem ihracat hem de ithalatın toplam ihracat ve ithalat içindeki payları azalmıştır. Buna rağmen tarımsal ihracat ithalattan daha fazla artmış ve sürekli olarak fazla vermiştir. AB’nin toplam ihracatımızdaki payı % 50 ithalattaki payı ise % 47 olup tarımsal ihracatta da ilk sırayı almaktadır (DTM, 2007). Tablo 4. Türkiye’nin AB ile Olan Ticareti, Yıllar İtibariyle, Euro. AB’ye Tarımsal İhracat AB’ye Toplam İhracat AB’ye Toplam İhracat İçinde Tarımın Payı AB’den Tarımsal İthalat AB’den Toplam İthalat AB’den Toplam İthalat İçinde Tarımın Payı 1995 1.281.409.545 9.244.547.918 13.86 2000 1.946.482.938 18.740.248.693 10.38 2005 2.946.099.416 36.077.227.178 8.16 461.060.943 546.499.437 755.698.782 13.390.839.363 3.44 31.902.451.942 1.71 44.622.552.753 1.69 Kaynak: Comext, 2008. Türkiye’nin AB ile tarımsal ticareti ise Tablo 5’de sunulmuştur. Tarımsal ticarete ilişkin düzenli veriler AB-15 için belirlenebilmiştir. Görüldüğü üzere ihracatımızdaki ilk kalemler meyveler, işlenmiş meyveler ve sebzeler, tütün ve zeytinyağı iken, ithalatımızdaki kalemler yemler, pamuk, tahıllar ve bitkisel yağlardır. Tablo 5. Türkiye’nin AB ile Ürün Bazında Tarımsal Ticareti, Milyon Euro, 2005. İhracat Değer 745 507 115 115 80 37 14 4.3 Meyveler (sert kabuklular dahil) İşlenmiş Meyve&Sebze Tütün Zeytin Yağı Sebzeler Yemler Tahıllar Şarap Şeker 3 2.2 0.1 Bitkisel Yağlar Kümes Hayv. Ürün. Kaynak: European Commission, 2008. 48 İthalat Yemler Pamuk Tahıllar Bitkisel Yağlar Pirinç Şeker Şarap İşlenmiş Meyve&Sebze Patates Tütün Tereyağı&Süt Ürünleri Değer 171 130 113 103 48 32 15 7.3 7.2 8 5.5 Kriz ve Ticaret Ülkemizde krizin hissedilmeye başlandığı 2008 yılının son ayları ve 2009 yılının ilk ayları itibariyle durumu ise Tablo 6 ve Şekil 4’de görülebilir. Bu tablodan görüleceği gibi tarım ürünleri ihracatımız %5 azalırken sanayi %32, madencilik %30 ve toplamda % 28’lik bir azalma olmuştur. Tablo 6. Türkiye’nin Ocak Ayı İhracat Değerleri, 1000$. SEKTÖRLER I. TARIM A. BİTKİSEL ÜRÜNLER Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohumlar Yaş Meyve ve Sebze Meyve Sebze Mamulleri Kuru Meyve ve Mamulleri Fındık ve Mamulleri Zeytin ve Zeytinyağı Tütün Kesme Çiçek B. HAYVANSAL ÜRÜNLER Su Ürünleri ve Hayvansal Mamuller C. AĞAÇ VE ORMAN ÜRÜNLERİ Ağaç Mamulleri ve Orman Ürünleri II. SANAYİ A. TARIMA DAYALI İŞLENMİŞ ÜRÜNLER Tekstil ve Hammaddeleri Deri ve Deri Mamulleri Halı B. KİMYEVİ MADDELER VE MAM. Kimyevi Maddeler ve Mamulleri C. SANAYİ MAMULLERİ Hazırgiyim ve Konfeksiyon Taşıt Araçları ve Yan Sanayi Elektrik - Elektronik Makine ve Aksamları Demir ve Demir Dışı Metaller Demir Çelik Ürünleri Çimento ve Toprak Ürünleri Değerli Maden ve Mücevherat Diğer Sanayi Ürünleri III. MADENCİLİK Madencilik Ürünleri TOPLAM Kaynak: TİM, 2009 49 2008 2009 1192602 875214 307910 155823 78450 84554 136535 17020 90874 4050 114379 114379 203008 203008 8366009 766370 587486 98558 80326 1033422 1033422 6566217 1433835 2147247 727681 498180 458436 965941 209711 119195 5991 223059 223059 9781670 1130018 862310 307364 196415 71954 78901 74813 18846 109493 4523 82501 82501 185208 185208 5765780 536714 399599 73020 64095 564846 564846 4664221 1152825 1004132 554462 407400 298891 965674 204098 73260 3480 156019 156019 7051818 Değişim (09/08) -5,2477 -1,4744 -0,1773 26,0501 -8,2804 -6,6857 -45,206 10,7286 20,4888 11,679 -27,871 -27,871 -8,7681 -8,7681 -31,081 -29,967 -31,982 -25,912 -20,206 -45,342 -45,342 -28,966 -19,598 -53,236 -23,804 -18,222 -34,802 -0,0276 -2,6765 -38,538 -41,913 -30,055 -30,055 -27,908 Pay (%) 16,02 12,22 4,35 2,78 1,02 1,11 1,06 0,26 1,55 0,06 1,16 1,16 2,62 2,62 81,76 7,61 5,66 1,03 0,90 8,00 8,00 66,14 16,34 14,23 7,86 5,77 4,23 13,69 2,89 1,03 0,04 2,21 2,21 100 12000000 10000000 8000000 2008 6000000 2009 4000000 2000000 0 Tarım Sanayi Madencilik Toplam Şekil 4. 2008-2009 Ocak Ayı İhracat Değerleri, 1000$ Kaynak: TİM, 2009 FAO tarafından yayınlanan Gıda Ürünleri Fiyat İndekslerine baktığımızda (Şekil 5, 6) 2007 yılında oldukça yüksek seyreden fiyatların 2008 yılının ortalarından itibaren düşüşe geçtiği görülmektedir. Oysaki genelde tarım ürünleri fiyatlarında krizden önce bir artış trendi bulunmaktaydı. Bunun nedenleri: Yüksek enerji ve petrol fiyatları, Çin ve Hindistan gibi ülkelerden kaynaklanan ek talep, nüfus artışı, biyoyakıt üretimi sayılabilir. Krizle keskin şekilde azalan gıda fiyatlarında ise ileriki dönemlerde finansman zorluklarından dolayı üretim azalması ve dolayısıyla da fiyatların tekrar yükselmesi beklenebilir. Ancak kriz döneminde gerek girdi teminindeki zorluklar ve gerekse düşük fiyatlar nedeniyle çiftçi gelirlerinin önemli ölçüde olumsuz etkilenmesi kaçınılmazdır. 50 Şekil 5. Dünya Tarımsal Fiyat İndeksi Kaynak:FAO, 2009 Şekil 6. Dünya Tarım Ürünleri Fiyat İndeksi Kaynak: FAO, 2009 Türk Tarımının Krizle Mücadelesi ve Rekabet Durumu GZFT (Güçlü Yanlar, Zayıf Yanlar, Fırsatlar ve Tehditler) stratejik planlamalarda durum tespiti aşamalarında kullanılan bir yöntemdir. Bu şekilde amaçları, hedefleri ve etkinlikleri belirlemeye temel sağlar. Türkiye’nin küreselleşme sürecinde durum tespiti Şekil 7’de görüldüğü gibi özetlenebilir. 51 Güçlü Yanlar Tarımsal alanların büyüklüğü ve çeşitliliği Çeşitli ürünleri yetiştirmeye uygun iklim özelliği Meyve ve sebze sektöründe yüksek yeterlilik Tarımsal eğitim ve araştırma konularında kurumsallaşmanın varlığı İstatistiki konularda genel olarak bilgi akışının sağlanması Tarımsal ihracatımızın sanayi sektörüne göre daha bağımsız yapısı Zayıf Yanlar Tarımsal arazilerin ortalama büyüklüklerinin gelişmiş ülkeler ortalamasının altında ve çok parçalı oluşu Tarım kesiminde çalışan nüfusun fazla olması Tarımsal girdi maliyetlerinin yüksek olması Üretimde kayıt altına alma işleminin tam olarak gerçekleştirilememesi Üretici organizasyonlarının pazarlama paylarının yetersiz olması Eğitim, araştırma ve yayım ilişkisinin etkin olmayışı Verimlilik düzeylerinin özellikle hayvansal ürünlerde düşük olması Pazarlamada istenilen standardizasyon ve belgeleme işlemlerinin eksikliği Doğal kaynakların etkin kullanımı konusunda gözlenen eksiklikler Fırsatlar Bölgesel entegrasyon sürecinde gözlenen uyum çabaları ve fonlardan yararlanabilme olanakları sonucu standartlarda iyileşme süreci Uzak pazarların sunduğu olanaklar Organik tarım potansiyeli Şekil 7. Türk Tarımının Küreselleşme Sürecinde GZFT Analizi 52 Tehditler Bazı sektörlerdeki (hayvancılık vb.) yapısal sorunlar nedeniyle bölgesel entegrasyon sonrası ve liberalizasyonla ortaya çıkması olası rekabet dezavantajı ve olası ithalat artışları Doğal kaynaklarımızın aşırı kullanımı ve sürdürülebilir kalkınma konusunda gözlenen yetersizlikler Küresel ısınma nedeniyle avantajlı olduğumuz alanlarda uzun dönemde ortaya çıkabilecek verim kayıpları Rekabet için Öneriler Türkiye’nin tarımsal rekabetini etkileyen faktörler Şekil 8’de olduğu gibi sınıflandırılabilir. Íȱ ȱ ÍȱÍȱ ¢ȱ ȱ £ȱ ȱȱ ¢ȱȱ Gȱ ÂóÂȱ Şekil 8. Türkiye’nin Tarımsal Rekabetini Etkileyen Faktörler Tarımsal Yapı ve Maliyetler Tarımsal yapıyla ilgili olarak arazilerin bölünmesini zorlaştıracak, tarımsal nüfusun tarım dışı sektörlerde istihdamını sağlayacak düzenlemelerin alınması gerekecektir. Tarımsal rekabette maliyetler en önemli faktördür. Türkiye’de geleneksel ürünlerin yetiştiği Ege bölgesi için yapılan bir çalışmada (Atıcı, 2002b) pamuk, incir ve buğdayın dış ticarette rekabet açısından karşılaştırmalı üstünlükleri İç Kaynak Maliyeti metodu kullanılarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçları incirde daha fazla olmak üzere pamuk ve incirde karşılaştırmalı üstünlüğün olduğunu, buğdayda ise bulunmadığını göstermektedir. Bunun nedeni çiftçilerin dünya pazarlarına göre temel girdileri oldukça pahalıya satın almalarıdır. Bunun için girdi pazarlarında (gübre, ilaç, tohumluk vb.) rekabetçi üretim yapısının oluşturulması teşvik edilmeli ve tarıma girdi sağlayan 53 sanayilerdeki verimlilik düzeyi teknolojik yenilikler kullanılarak iyileştirilmelidir. Yine Atıcı ve ark. (2004) bir çalışmalarında, AB aday ülkelerindeki et, süt, peynir ve yumurta gibi bazı seçilmiş hayvansal ürünlerin durumunu rekabet gücü açısından incelemiştir. İhracat Performans İndeksi metodu kullanılarak bu ilgili sektörlerdeki rekabetçi durum belirlenmiştir. Sonuçlar Litvanya’nın tereyağında, Macaristan’ın kümes hayvancılığında ve Bulgaristan’ın koyun ve keçi etinde diğer ülkelere göre rekabet gücünün yüksek olduğunu göstermektedir. Türkiye ise seçilen bu ürünlerde dezavantajlı durumdadır. Dolayısıyla hayvansal ürünlerde önemli sorunlar yaşanacağı ve bu sektöre yönelik ölçeği ve verimi artıracak ek önlemlerin alınması gerektiği ortadadır. Genel anlamda rekabet gücünün artırılması için mikro ve makro düzeyde önlemler alınabilir. Bunun için arazilerin genişletilmesini sağlayacak yasal düzenlemeler veya teşvikler, girdi pazarlarında rekabeti artıracak önlemler, makro düzeyde de teknolojik gelişmelerin teşvik edilmesiyle bunların tarım kesimine yayılmasının sağlanmasıdır. Pazarlama Tarımsal ürünlerin pazarlanması çiftçilerin yeterli gelir düzeyine erişmeleri açısından önemlidir. Bunun için çiftçilerin üretici organizasyonları şeklinde yapılanmaları sağlanmalı ve olanlar da etkin hale getirilmelidir. AB’de birçok üründe pazarlama organizasyonlarının payı oldukça yüksek iken ülkemizde düşüktür. Örneğin Danimarka’da sığır etinin % 70’i, meyve ve sebzenin % 80’i, Avusturya’da kümes hayvancılığının % 70’i, Almanya’da yumurtanın % 52’si, İrlanda’da sütün % 100’ü, Lüksemburg’da tahılların % 80’i, kooperatifler aracılığıyla pazarlanmakta iken Türkiye’de geleneksel ürünlerimizden pamuğun ancak % 20’si, zeytinyağının ise % 16’sı kooperatiflerce pazarlanmaktadır (European Commission, 2008). Diğer nokta da pazar ve pazarlama araştırmalarına önem verilmesi konusudur. Ürünlerin pazarlanmasında uygun pazarlama karması oluşturulmalı ve araştırmalar bu yönde yoğunlaştırılmalıdır. Örneğin Atıcı ve Güloğlu (2006) Türkiye’nin AB’ye yapmış olduğu taze ve işlenmiş meyve ve sebze ihracatını çekim modeliyle incelemiş ve gelir düzeyi, nüfus, AB’de yaşayan Türk nüfusu ve Akdeniz üyesi olmayan ülkelerin ihracatımızda etkili faktörler olduğunu belirlemiş lerdir. Dolayısıyla bu faktörleri içeren pazarlama karmalarının oluşturulması ihracatımızın artması ve rekabet gücünün sağlanması açısından önemlidir. Bir diğer önemli konu da ürünlerin pazarlanması sürecinde standardizasyon, kalite ve sertifikalama 54 gibi tüketiciyi koruyacak önlemlerdir. AB’de Eurepgap2 uygulamasıyla gıda ürünlerinde kalite ve iyi tarım uygulamaları belgelenmekte ve bu yeterliliği alan firmalar pazarda rekabet gücünü artırmaktadırlar. Ülkemizde gıda ürünlerinin pazarlanmasında bu yöndeki uygulamaların yaygınlaştırılması rekabeti artıracaktır. Yeni Ekonomik Coğrafya ve İklim Değişikliği Coğrafyanın ekonomik performansla olan etkileşimi bir ülkedeki firmaların belirli yerlerdeki konsantrasyonudur. Belirli sektörlerin veya endüstrilerin belirli bölgelere yığılması genelde üç nedene dayanmaktadır (Erkan, 1987). Bunlar: İçsel ölçek ekonomileri, dışsal yerelleşme ekonomileri ve şehirleşme ekonomileridir. İçsel ölçek ekonomileri işletmelerin kendi içlerinde büyümeleri sonucunda elde ettikleri üstünlükleri kapsamaktadır. Dışsal yerelleşme ekonomileri ise bir üretim biriminin kendi üretim faaliyetleri dolayısıyla diğer üreticilere karşılıksız sağlamış olduğu fayda veya zararları içermektedir. Dışsal ekonomiler bir firmanın üretim bölgesini seçmesinde oldukça önemli bir faktördür. Bazı eğitim kurumlarının, teknik bilginin, yetişmiş elemanın ve finansal kuruluşların çok olması gibi faktörler o bölgeye yatırımı çekmektedir. Şehirleşme ekonomileri ise bir şehirde oluşan ekonomik yapılanmanın diğer firmalar üzerinde oluşturmuş olduğu fayda veya kayıplardır. Şehirleşme ve dışsal ekonomiler birbirine oldukça benzer etkilerde bulunmaktadır. Belirli sektörlerin bir bölgede bir araya gelerek bir kutup olarak ortaya çıkmasının nedenleri pazar büyüklüğü, altyapı durumu, hammaddeye yakınlık, yan sanayinin gelişmesi, insan gücü, sosyal yapının gelişmesi olarak sınıflandırılabilir (İlkin, 1988). Tarım sektörü açısından isea Türkiye’de üretilmesi ekonomik olmayan veya coğrafi ve iklim nedenleri dolayısıyla yeterince üretilmeyen bazı ürünlerin üretiminin olumsuz etkileneceği (et üretimi, süt vb) de beklenebilir (Atıcı, 2002c). Bunun yanında özellikle son yıllarda kendini daha da fazla hissettiren küresel ısınma ve iklim değişiklikleri su kaynaklarını tehdit ettiğinden ülkemizde su ihtiyacı fazla olan şeker pancarı olmak üzere kuru tarım yapılan bölgelerdeki tahıl üretiminin azalmasından dolayı tahıl ihtiyacını artırabilir. Bunun için gerek su kaynaklarının korunması gerekse yeni şartlara uyum sağlayacak ürünlerin belirlenmesine yönelik çalış maların ve araştırmaların artırılması gerekir. 2 Eurepgap, EUREP (European Retailers Produce Working Group) Avrupa Perakendeciler Ürün Çalışma Grubu ve GAP (Good Agricultural Practice) İyi Tarım Uygulamaları protokolüdür. 55 Tarımsal Ticaretimizin Belirleyicileri ve Krizde Yapılabilecekler Bir ülkenin dış ticaret akışına ülke bazında etki eden faktörler Çekim Modelleri yardımıyla analiz edilebilmektedir. Bu modellemelerde bir noktadan diğer bir noktaya olan ticaret akımını orijinin ve varış noktasının karakteristikleri ve uzaklık esas alarak modellemektedir. Modelin temel çıkarımı birbirine yakın ve büyük olan noktalar arasında ticaret akışının yoğun olacağı yönündedir (Bkz, Atıcı and Güloğlu, 2006). Örneğin Türkiye’nin AB ülkelerine olan tarım ticaretinin bu yöntemle incelendiği çalışma sonucu Tablo 7’de görülebilir. Buna göre yaş ve işlenmiş meyve ve sebze ihracatımızda gelir, nüfus, uzaklık, AB ülkelerindeki Türk nüfusu ve Akdeniz ülkesi dışı pazarlar önemli rol oynamaktadır. Tablo 7. Türkiye’nin Belirleyicileri AB Ülkelerine 7.1. Değişkenler LnGelir LnNüfus LnUzaklık Türk Nüfusu Akdeniz Dışı Ülke Sabit R2 N LM LM1 LM2 H LS 1.37 (5.91)*** 0.27 (1.44) -0.72 (-3.20)*** 0.66 (4.14)*** 0.45 (2.5)*** -10.76 (-1.14) 0.88 91 Kaynak: Atıcı and Güloğlu, 2006 56 Meyve-Sebze Metot Between 1.42 (1.91)* 0.23 (0.38) -0.73 (-1.02) 0.65 (1.30) 0.43 (0.76) -10.76 (-1.14) 0.84 91 170.89*** 175.43*** 2.65 7.31 İhracatını WAHU 0.66 (1.65)* 0.84 (2.47)** -0.67 (-1.30) 0.73 (2.00)** 0.63 (1.62)* -2.85 (0.49) 0.91 91 Tablo 8’de bu modelin çıkarımları göz önüne alınarak ticaretimize etki eden faktörler ve izlenebilecek aksiyonlar görülebilir Tablo 8. Ticaret Akışına Etki Eden Faktörler ve Aksiyonlar Gelir Nüfus Uzaklık Koruma Oranları Döviz Kurları Gıda Güvenliği Kültürel Faktörler Sınır Ticaret + + +/+ + Aksiyonlar Pazarlama karması Pazar araştırmaları Uzak pazarlara yönelme WTO Kur Politikası Uluslararası İşbirliği Pazarlama karması İkili İlişkiler Kriz dönemlerinde kişilerin gelirleri düştüğünden ve talep yetersizliğinden dolayı satışlarda bir azalma görülecektir. Bu durumdan en az zararla çıkmanın bir yolu pazarlama karmasında düzenlemeye gidilmesidir. Yani mal, fiyat, dağıtım ve satış çabaları talebi özendirecek, maliyetleri düşürecek, ürün dizaynında değişimler yapabilecek bir şekilde dizayn edilebilir. Nüfus dünya genelinde artma trendinde olduğundan iş lenmemiş ürünlerde talep azalması işlenmiş katma değeri yüksek ürünlere göre daha az olacaktır. Bu durumda nüfus artışı fazla olan pazarlara yönelmek gerekebilir. Ancak tarım ürünleri fiyatlarında yaşanan düşüşten dolayı kar marjlarındaki azalma göz önüne alınmalıdır. Kriz dönemlerinde hammadde fiyatlarındaki azalma ulaşım masraflarını azaltacağından uzak pazarlara yönelme gerekebilir. Döviz kurlarındaki devalüasyonun ise rekabete olumlu yansıması beklenir. Gıda güvenliği, kültürel ilişkiler gibi konularda ise komşu ülkelerle daha aktif ticari faaliyetlere yönelme olumlu olacaktır. Sonuç ve Öneriler Küreselleşme tarım sektörünü değişik yönlerden etkilemektedir. Politika yapıcıları toplumsal amaçlara ulaşmada bu süreçte farklı sonuçlarla karşılaşabilirler. Bu nedenle küreselleşmenin farklı etkilerinin bulunduğu ve bu süreçte gerçekçi politikaların dizayn edilmesi ve stratejilerin geliştirilmesi gerektiği göz önüne alınmalıdır. Tarım ticaretimiz 1980’lerden sonra gerek küreselleşme ve gerekse ekonomik yapıdaki değişimlere paralel olarak önemli değişime uğramıştır. Tarım ürünleri ticaretimiz hem değer hem de yapısal olarak değişmiştir. Uzun yıllar işlenmemiş tarım ürünlerinin payı yüksek düzeyde iken son 57 yıllarda işlenmiş ürünler ihracatı önem kazanmıştır. Bunun yanında belirli bir dönem dış ticaret hadlerinde tarım sektörü lehine gelişmeler yaşanmıştır. Bu durum ihraç ettiğimiz tarım ürünlerinin birim değerinin ithal ettiğimiz ürünlerin birim değerinden yüksek olduğunu göstermektedir. Kriz döneminde tarım ürünleri ihracatı diğer sektörlere göre daha az bir düşüş göstermiştir. Ancak tarımın gecikmeli tepkisi göz önüne alındığında olumsuz şartların büyümeyi orta vadede düşüreceği ve bu azalmanın artabileceği unutulmamalıdır. Bunun yanında dünya tarım ürünleri fiyatlarında ise oldukça yüksek düşüşler yaşanmıştır. Bu durum tüketiciler açısından olumlu olmakta birlikte uzun dönemde finansal sorunlardan dolayı tarımsal üretimin azalmasına ve fiyatların tekrar yükselmesine neden olabilir. Ülkemizin tarımsal yapısının bazı güçlü ve zayıf yanları bulunmaktadır. Küreselleşme sürecinde güçlü yanlarımızı pazar potansiyelinin geliştirilmesinde zayıf yanlarımızı ise gerekli düzenlemelerle ve etki analizleriyle zarar gören sektörlere belirli bir süreçte yardım edilmesi yoluyla değerlendirebiliriz. Resesyon dönemlerinde dış ticaretimizi kısıtlayıcı önlemlerden ziyade ikili anlaşmalar çerçevesinde takas vb. ürün ticaretinde bulunulması daha yararlı olur çünkü ithalata yapılan kısıtlamalar misillemeye yol açacağından dış pazarlarda sorunlara neden olabilir. Kriz dönemlerinde düşük gelir grubuna yönelik olarak sistematik gıda yardımı yapılması sosyal istikrarın sağlanması açısından olumlu olacaktır. Ayrıca bu dönemlerde pazarlama karmalarının tekrar gözden geçirilmesi, rekabet şartlarının incelenmesi, ticaret akışına etki eden faktörlerin belirlenip uygun pazarlama karmasının dizayn edilmesi büyük önem taşımaktadır. Kaynaklar Ahmed, N. (2003). “Trade Liberalization and Endogenous Growth of Manufacturing Industries in Bangladesh: An Empirical Investigation” Applied Economics, 35, 3:305-314. Atıcı, C. and Guloğlu, B. (2006) “Gravity Model of Turkey’s Fresh and Processed Fruit and Vegetable Export to the EU: A Panel Data Analysis.” Journal of International Food and Agribusiness Marketing.18 (3). 2006:7-22. Atıcı, C., Armağan, G., and Szovics, P. (2004). “The Competitiveness of Livestock Sector in Some Selected European Union Candidate Countries.” Journal of Adnan Menderes University Agricultural Faculty.1 (1), 23-27. 58 Atıcı, C. (2002a). “The Impact of a Complete Trade Liberalization on Household Groups in Turkish Economy:A CGE Approach.” ERC/ODTÜ V. Uluslararası Ekonomi Kongresi. Ankara, 11-14 Eylül Atıcı, C. (2002b). “Aydın İlinde Pamuk, İncir ve Buğdayın Karşılaştırmalı Üstünlüklerinin Belirlenmesi.” Tarım Ekonomisi Dergisi, 7, 13–21. Atıcı, C. (2002c). “Ticaret Teorilerinin Küreselleşme Tahminleri ve Tarım Sektörü Açısından Bazı Çıkarımlar.” Türkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi, 18–20 Eylül, 12–18, Erzurum.:83-89. Bayar, A., X. Diao, and A. E. Yeldan. (2000). An Intertemporal Multiregion General Equilibrium Model of Agricultural Trade Liberalization in the South Mediterranean, NICs, Turkey, and European Union, TMD Discussion Paper No: 56, Trade and Macroeconomic Division, International Food Policy Research Institute,Washington, D.C. Bayar G. (2002). “Effects of Foreign Trade Liberalization on the Productivity of Industrial Sectors in Turkey”, Emerging Markets Finance and Trade, 38, 5:46-71. Comext, 2008. http://fd.comext.eurostat.cec.eu.int 10 Eylül, 2008 Comtrade, http://comtrade.un.org/db/, 2008 Dean J.M. (2002). “Does Trade Liberalization Harm the Environment? A New Test”, Canadian Journal of Economics. 35, 4:819-842. Dixit, A. K. and V. Norman. (1995). Theory of International Trade,Cambridge University Press. DTM, 2008. www.dtm.gov.tr 27 Kasım, 2008. Erkan, H. (1987). Sosyo-Ekonomik Bölgesel Gelişme: Teorik ve Uygulamalı Bir Yaklaşım. DEÜ Yayınları, İzmir. European Commission, Agriculture&Rural Development, 2008 http://ec.europa.eu/agriculture/agrista/rurdev2006/index_en.htm 14 Ekim, 2008. FAO, 2004. www.fao.org. FAO, 2008. www.fao.org FAO, 2009. www.fao.org Flint, M. (1993). Biological Diversity and Developing Countries, in A. Markandya and J. Richardson (eds.) Environmental Economics: A Reader, St. Martin’s Press, New York: 437-468. Krugman, P. R. (1987). “Is Free Trade Passe?”, Economic Perspectives, 2,1: 31-144. Lindert, P. H. and J. G. Williamson. (2001). Does the Globalization Make the World More Unequal? Working Paper 8228, National Bureau of Economic Research, Cambridge. 59 Lofgren. H. (1999). Trade Reform and Poor in Morocco. A Rural-Urban General Equilibrium Analysis of Reduced Protection, TMD Discussion Paper No: 38, International Food Policy research Institute, Washington, D.C. Lueschen, L. Sfeir. (1993). Towards Globalization of Agricultural Policies. The Agricultural and Food Sector in the New Global Era. New Delhi: Concept Publishing Roult-Weck A. L. and N. Bricas. (2002). “Ethical Issues Related to Food Sector Evolution in Developing Countries: About Sustainability and Equity”, Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 5: 325334. Stone, D. (1997). Policy Paradox: The Art of Political Decision Making, W.W. Norton&Company, Inc., New York: 39-48. Stonehouse, D. P. (2000). “A Review of WTO and Environmental Issues”, Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 13: 121144. Strutt, A and K. Anderson, (2002). “Will Trade Liberalization Harm the Environment? The Case of Indonesia to 2020”, Environmental and Resource Economics, 17, 3:203-232. TİM, 2009. www.tim.org.tr TÜİK, 2009. www.tuik.gov.tr Wobst, P. (2002). The Impact of Domestic and Global Trade Liberalization on Five Southern African Countries, TMD Discussion Paper No: 92, International Food Policy Research Institute, Washington, D.C. 60 EKONOMİK KRİZ, GIDA KRİZİ VE TÜRKİYE TARIMI* Prof. Dr. Tayfun ÖZKAYA3 “Çürüme Kaliforniya’nın her yerine yayılıyor…aç halkın kendi ürününü yiyebilmesine bir çare bulunamıyor…ürünler fiyatları düşürmemek için yok edilecek…milyonlarca halk aç, halka meyve lazım…dağlar gibi yükselen sapsarı yığınlara gaz püskürtülüyor… kanunun suç saymadığı bir cinayet bu… çünkü portakal kar getirmiyor… İnsanların bakışlarında bir şaşkınlık vardı ve açların gözlerinde de artan bir kızgınlık, bir gazap.” John Steinbeck’in 1929 büyük ekonomik krizinde Amerika’yı anlattığı “Gazap Üzümleri” adlı romanında bu satırları okuduk. Ekonomik kriz kapitalizmin temel bir çelişkisinden kaynaklanmaktadır. Sorun üretimin azlığı değildir. Kriz yapısal olarak çalışanların gelirinin üretim değerinden geri kalmasından yani eksik tüketimden kaynaklanmaktadır. Yatırımlarla artan üretim kapasitesi atıl kalmakta bu da 50–60 yılda bir krizlere neden olmaktadır. Bir yanda portakal bolluğu bir yandan da açlar söz konusudur. Bu yazıda dünya ekonomik krizinin nedenleri ile 2007 yılında süren ve 2008 yılı haziran ayına kadar devam eden ve gıda krizi diye adlandırılan gıda fiyatlarındaki sıçrama incelenecektir. Daha sonra da ekonomik krizin etkisini en aza indirmek için tarım alanında yapılması gerekenler dünya ve Türkiye ölçeğinde ele alınacaktır. Dünya krizi aslında dünya reel sektördeki krizin finans sektörüne ötelenmesi ile oluşmuş idi. 2008 Haziranından sonra artık reel sektörde kriz patlayınca bu defa gıda fiyatları düşmeye başladı. Krizin Türkiye’yi etkilemesi kaçınılmaz. Krizler aynı zamanda insan ve ülkeler için yaratıcı derslerle de doludur. Yeniliklerin yaratıcısı da olabilirler. 1929 krizinde Türkiye sanayileşme atılımı ile çevre ülkeler arasından sıyrılarak büyük bir atılım yapmıştı. Bu daha sonra devam ettirilemedi ve ülke tekrar merkez ülkelerinin hegemonyasına girdi. Türkiye tarımı var olan krizden sert şekilde etkilenmektedir. Bunun nedeni küreselleşme adı altında ülkeye kabul ettirilenlerdir. Et, süt, tütün, içki, gübre vb. alanlarda birçok sanayi tesisi özelleştirildi ve yabancı şirketler bu alanlarda tekeller yarattılar. Şu anda üretici sütünü 40 kuruşa zor satarken tüketici süte 2 TL’den daha fazla ödemektedir. Tarım Ekonomisi Derneği ve E.Ü. Zir. Fak. Tarım Ekonomisi Bölümü tarafından 19 Şubat 2009 tarihinde düzenlenen “Küresel Kriz ve Tarım” konulu çalıştayda sunulmuştur. 3 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir tayfun.ozkaya@ege.edu.tr * 61 Tohum yasası çiftçinin kendi tohumunu satmasını yasaklayarak çiftçiyi büyük tohum devleri ile karşı karşıya bırakmıştır. Çiftçi girdi satanlarla ürününü işleyenlerden oluşan makas arasında ezilmektedir. Dünya Krizinin Nedenleri ve Krizi Geciktirme Çabaları Krizler ile ilgili önemli teorilerden birini Rus iktisatçısı Nikolai Kondratiev ortaya atmıştır. 1892–1938 yılları arasında yaşamış olan Kondratiev kapitalist ekonomilerde 50–60 yıllık aralarla ortaya çıkan önce geniş leme sonrada çöküş içeren dalgalanmalar olduğunu ortaya atmıştır. (Wikipedia) Neo-liberal çevreler, IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşlar Dünya krizini finansal sistemin neden olduğu bir kriz gibi göstermeye çabalamaktadırlar. Hâlbuki krizler periyodik olarak ortaya çıkan ekonomik olaylardır. Kapitalizmin aşamayacağı bir çelişkisinden kaynaklanmaktadır. Kârlar yatırıma dönüşerek büyük bir üretim kapasitesi yaratma eğilimindedir. Bu üretim kapasitesi halkın satın alma gücünün ötesine geçmektedir. Kârları arttırma eğilimi aslında satın alma gücünü kısıtlamaktadır. Satın alınmayan üretim dönerek kârları kısıtladığı bir noktaya gelinmesine yol açmaktadır. (Bello, 2008) Bello’ya göre: “1945–1975 arasında “çağdaş kapitalizmin altın çağı” denilen bir dönem yaşandı. Merkez ve gelişmekte olan ülkelerde hızlı bir genişleme meydana geldi. 1970’lerin ortasında bu genişleme döneminin sonuna gelindi. Neoklasik ekonomiye göre olmaması gereken şekilde stagflasyon denilen düşük büyüme ve yüksek enflasyonun bir arada görülmesi gerçekleşti. Almanya ve Japonya’nın yeniden inşası, Bezilya, Tayvan, Güney Kore gibi yeni sanayileşen ülkelerdeki üretim gücündeki büyük artışlar küresel rekabeti arttırdı. Ancak bu dönemde sosyal olarak satın alma gücü kısıtlandı ve kârlılık düştü. Kapitalizm bu aşırı üretim krizini çözebilmek için üç kaçış yolu buldu: 1. Neoliberal yeniden yapılanma 2. küreselleşme 3. Finanslaştırma Neoliberal yeniden yapılanma Kuzey ülkelerinde Reaganizm ve Teacherizm şeklinde, güney ülkelerinde ise yapısal uyarlama şeklinde oluştu. Bu büyüme olarak kötü sonuçlar verdi. Dünya büyüme hızı 1960’larda %2,4 iken 1990’larda %1,1, 1980’lerde %1,4 idi. Küreselleşme ile gümrükler indirildi, sermaye istediği gibi ülkelere girdi. Ucuz hammaddeler, ucuz işgücü ve pazarlar ele geçirildi. Üçüncü kaçış yolu olan finanslaştırma ilk iki yol sorunu çözemez hale gelince önem kazandı. Durgun reel ekonomi ile hiperaktif finansal ekonomi giderek birbirlerinden kopmaya başladı. İdeal neoklasik ekonomide finansal 62 sistem tasarruf yapanlarla yatırımcılar arasındaki mekanizmadır. Finans sistemi kâr yaratabilir, ancak değer yaratamaz. Ancak sanayi, tarım, ticaret ve hizmetler değer yaratabilir. Finans sisteminde yaratılan kârlar gerçek değerlere dayanmadığından, finans kesiminde bonolar, hisse senetleri ve üzerine finansal işlem yapılan her şey (metalar, gayrimenkul) fiyatları uçmaya başladı. Bir varlığın fiyatı gerçek fiyatının çok üstüne çıktığında balon veya köpük denilen bir finansal oluşum meydana gelmiş demektir.“ (Bello, 2008) Gerçek bir değere dayanmayan ve aşırı şiş miş bu balonlar patladığında artık sistem kriz içindedir demektir. Kriz aslında reel ekonomiden kaynaklanmıştır. Finans sistemi sadece bu krizin geciktirilmesine yaramıştır. Kölecilik veya feodalizm gibi kapitalizm de bir gün dünyadan yok olacaktır. Ekonomik krizler de ancak bu şekilde dünyadan silinebilir. Ancak şu anda sistemin yerini alacak bir potansiyel henüz görülmemektedir. Bu sistemin yerini alacak ileri büyük atılımlar 20. yüzyılda görülmüş ancak çeşitli nedenlerle yozlaştırılmıştır. Bütün bunlara rağmen dünyanın çeşitli köşelerinde demokratik, insancıl ve eşitlikçi değerlere dayanan çabalar görülmektedir. Ülkemiz açısından krizlerin etkilerini en aza indirebilmek için yapabileceklerimiz bulunmaktadır. Bu çalışmada bunlara da değinilecektir. Ancak öncelikle ülkemiz tarımı ve gıda maddeleri ticaretini çok derinden etkileyen ABD tarım politikasındaki köklü değişiklikleri incelemek yararlı olacaktır. ABD Tarım Politikasında Değişim ABD ve AB ülkeleri 2. Dünya Savaşını takiben tarımsal üretimi hızla arttıran tarım politikaları uyguladılar ve kısa zamanda büyük miktarlarda tarım ürünü ihraç edebilecek bir konuma geldiler. 1980’lere kadar bu politika az çok üreticiyi koruyacak şekilde fiyatları desteklemeyi de öngörüyor ve fiyatların belli bir eşiğin altına inmesini önlüyordu. Bu amaçla üretim kotaları da uygulanmakta idi. Ancak özellikle 1980’lerden sonra desteğin yönü değişmeye başladı. Destek özellikle ABD’de üretimden yavaş yavaş koparılmaya ve prim şeklinde verilmeye başladı. 1980’lerden sonra özellikle ABD’de çiftçi eline geçen fiyatlarda büyük bir çöküş yaşandı Gene özellikle bu dönemde büyük gıda şirketleri tekelci piyasa yapısını kurmuşlardı. Örneğin 2005 yılında en büyük dört firmanın ABD piyasasındaki payları şu şekilde idi: (Food and Water Watch, 2007) • Sığır eti paketleme %83,5 • Domuz eti paketleme %64 63 • • • • • Piliç eti üretimi %56 Un üretimi %63 Gıda perakende %46 Ethanol (otomobil yakıtı için alkol) üretimi %41 Hayvan yemi %34 Bunun anlamı örneğin buğdayını satmak isteyen bir Amerikan çiftçisinin karşısında tek bir firma bulmasıdır. Bu durumda firmalar istediği fiyattan ürünü alabilme gücünü elde etmiş oldular. Özellilikle 1996 Amerikan Tarım Kanunu (The Farm Bill) ile daha önceki destek politikaları tamamen kaldırıldı. 1996 öncesi stoklar veya ekim dışı bırakmalar ile (örneğin buğday üretiminin fazla olduğu durumlarda ekmeyenlere prim vermek) üreticinin fiyatlar üzerindeki hâkimiyeti kısmen sağlanabiliyordu. 1996 ABD Tarım Kanunu çiftçiyi tamamen korunmasız bırakmış oldu. Çiftçilerin, maliyetinin altında ürün sattıktan sonra devletin verdiği ve şüphesiz vergi ödeyenlerce ödenmiş bulunan primlerini aldıklarında küçük bir kâr elde ederek tarımda kalmaları sağlanmış oluyordu. Büyük gıda firmaları ise maliyetin altında aldıkları bu ürünleri ihraç ederek veya iç piyasaya işleyerek veya ham olarak sattıklarında muazzam düzeylerde kârlar elde etmiş bulunuyorlardı. İhraç edilen ürünlerin çoğu dampingle satılmaya başlandı. Damping, ürünlerin üretim maliyetlerinin altında yurtdışına satılması anlamına gelir. Örneğin bir bushel mısır ABD’de 2 dolar maliyetle üretilebilirken, hububat firmalarınca yurtdışına 2 dolara satılıyorsa yurtiçi fiyatlar 2 dolar bile olsa bu olay damping olarak isimlendirilir. 2003 yılında ABD’den ihraç edilen bazı ürünlerde damping oranları şu düzeyde idi: (Murphy, 2005) Pamuk %47 Buğday %28 Mısır %10 Pirinç %26 Bu tarım politikası nedeniyle gelişmekte ve geri kalmış ülkelerde tarım üreticileri rekabet edemiyorlar ve ülkeleri bu ürünleri ithal etmek zorunda kalıyorlardı. İthalatı kolaylaştırmak için ise Dünya Ticaret Örgütü kararları veya IMF ve Dünya Bankası ile yapılan anlaşmalar ile gümrük vergileri düşürülüyor, bu alanlarda çalışan devlet kuruluşları özelleştiriliyordu. Damping uluslararası hukuka aykırıdır. Dünya Ticaret Örgütü tarafından kabul edilen önemli anlaşmalardan olan GATT anlaşmasının 6. maddesi dampingi yasaklayacak kurallar içermektedir. Ancak kuralların pratikte küçük ve yoksul ülkeler tarafından haklarını savunmak için uygulanması gayet zordur. 64 ABD’de uygulanan bu politika sonucu 1985/1995 dönemine göre 8 temel ürünün fiyatları 1999/2001 döneminde %20 düştü. Üstelik desteklerin çoğu büyük üreticilere gitti. Üreticilerin %4’i desteğin %50’sini, %11’i dörtte üçünü almaktadır. %60’ı ise hiçbir destek almıyor. Kısacası tarım tekelleri desteklerin asıl yararlanıcısı olmuştur. (Food and Water Watch, 2007) Ülkemizde de tarımda tekelleşme çeşitli araçlar kullanılarak yoğunlaşmaya devam etmektedir. Bunlardan en önemlilerinden biri de özelleştirmelerdir. Örneğin son Tekel özelleştirmesi sonucu tümü yabancı sadece beş firma bütün pazara sahip olmuştur. İlk iki firma pazarın % 81’ine sahiptir. Tütün yasasıyla ayrıca sözleşmeli tarım dayatılmıştır. Bu yasa ile de güçlenen sigara firmaları tütün alım fiyatları üzerinde olağanüstü bir hegemonya kazanmışlardır. Sütte de benzer bir olay gerçekleşmiş, devlete ait Süt Endüstri Kurumunun özelleştirilmesi arkasından çoğunluğu yabancı sermayeli firmalar ham süt alımı ile süt ve ürünleri üretiminde büyük bir tekelleşme yaratmışlardır. Kar etmekte olan bazı fabrikalar satın alma sonrası kapatılmış ve özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da süt endüstrisi neredeyse tasfiye edilmiştir. ABD dünya ülkelerinin pazarlarını büyük gıda tekellerinin dampingli tarım ürünlerine açmasını istemektedir. Gıda Krizi Tarım ürünleri fiyatlarında 2007 yılında başlayan ve 2008 Haziranına kadar süren hızlı bir artış meydana geldi. Örneğin FAO gıda fiyat indeksi 2007 ortalamasına göre 2008 Haziranında %38 arttı. Aynı dönemde hububat fiyatlarındaki artış %64 oldu. (FAO) Bu artış için birçok açıklamalar yapıldı. Ancak temel neden reel sektörlerdeki kar oranlarının düşmesi sonucu finans sermayesinin gıda ürünleri spekülasyonuna doğru kaymasıdır. Dünyanın birçok ülkesinde sokaklarda gösteriler yapılmaya başladı. Büyük şirketlerin çıkarlarına çalışan küreselleşmenin ağır topları olan IMF, Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü gibi kuruluşlar bu sonuçtan sorumlu oldukları halde çok endişelendiler. Medya önüne çıkıp önlem alınmalı dedikten sonra hâlâ mikrobu ilaç diye salık vermeye devam ettiler. Örneğin Dünya Bankası başkanı Robert Zoellick çözüm olarak “daha çok ticari serbestleşme, daha çok teknoloji ve yardım” önerdi. Olayı küresel boyuta ele almadan önce kısaca Türkiye’ye ilişkin bir değerlendirme yapalım. Ülkemizde özellikle pirinçteki görülen fiyat sıçramaları dünyadan çok daha hızlı oldu. Başta Başbakanımız olmak üzere yetkililer; halkı, stok yaparak bu fiyat artışlarını hızlandıran 65 spekülatörleri ihbar etmeye teşvik ettiler. Spekülatörler yöneticilerce de vurguncu olarak isimlendirilmeye başladı. Arkasından Toprak Mahsulleri Ofisinde (TMO) kilo kilo tüketicilere pirinç satılmaya başlandı. TMO birden bakkal olmuş idi. Neoliberal ideoloji savunucuları aslında kendi anlayışlarına uygun olarak “vurguncu” terimi yerine “spekülatör” terimini kullanmalıydı. Dahası bu ideolojiye göre spekülasyon ayıplanacak bir şey değildir. Bu güya “serbest piyasaya” hizmet eden normal bir mekanizmadır. Aslında şüphesiz yıllardır Türkiye’ye IMF ve Dünya Bankasının “TMO küçültülmeli” diye verdiği akıllar ve üretimi teşvik etmeyen politikalar sonucu bu kötü duruma düştük. Yıllardır TMO alım merkezleri kapatıldı, ekonomik gücü geriletildi. TMO on yıl kadar önce Türkiye pirinç üretiminin %20’sini satın alıyordu. Şimdi ise %2’ler düzeyinde alım yapan, elindeki ürünü özel sektöre veren bir TMO ile bu spekülatörlerin oyunlarına engel olamıyoruz. Sıfır gümrük ile buğday ithalini özel sektöre emanet ederseniz, bu sonuç kaçınılmazdır. Yeterli buğday, pirinç alıp önce çiftçiyi, daha sonra onların elinden ürün çıktıktan sonra ise tüketiciyi korumayan bir devlet olsa olsa önce Amerikan tahıl devlerini daha sonra ise yerli ve yabancı spekülatörleri destekliyor demektir. Aslında propagandası yapılan “serbest piyasa” bir hayaldir. Gerçekte ise az sayıda güçlü yerli veya yabancı şirket piyasalara hâkim olmakta, istediği fiyatı dikte ettirmektedir. Geçen dönemdeki gıda fiyatlarındaki artış küresel bir olay ve biraz karmaşıktır. Ancak baştan söyleyelim ki geçen yıl görülen fiyat artışlarının arkasında temel olarak arz ve talep değişimleri değil gıdadaki spekülatif oyunlar yatmaktadır. Örneğin dünya hububat üretimi 2007’de 2,3 milyar ton olarak gerçekleşti ve bu bir önceki yıla göre %4 artış anlamına geliyordu. Ayrıca 1961’den bu yana dünya hububat üretimi üç katı artarken, dünya nüfusu iki katı artmış idi. (Brian Halweil, 2008,) Bu artışlara rağmen dünya hububat stokları yıllardır gerilemekte. Ancak aslında dünyada herkesi besleyecek kadar gıdanın üretildiğini vurgulamak gerekli. Açlık sorunu aslında teknik olmaktan çok politik ve temelde dünyada gelir dağılımının çok kötü olmasından kaynaklanıyor. Fiyat artışlarındaki hızlı artışlarda birden çok etmen söz konusudur. Hepsi birlikte bu olayın bu düzeyde olmasında rol oynadılar. Ancak bugün dünyaya yol göstermeye çalışan küreselleşmenin patronlarının yıllardır yaptıkları olmasaydı bu olay bu düzeyde oluşmazdı. Yeşil devrim adı altında biyoçeşitliliğe darbe indiren, çiftçileri tohuma, ilaca ve kimyasal gübrelere mahkûm eden, çevrenin kirlenmesine, ürünlerin zehirlenmesine ve besin maddelerince fakirleşmesine göz yumanlar dünyanın kötüye gidişi başlattılar. Daha sonra Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kredileri, önerileri 66 ile TMO benzeri yapıları özelleştirerek veya küçülterek yok ettiler. Daha sonra 1990’larda Dünya Ticaret Örgütü ısrarla gümrükleri yok etmeye çalıştı. Bunlar yapılırken gelişmiş ülkelerde de tarım politikaları değiştirildi. Amerikan ve Avrupa Birliği çiftçileri elinden ürünler büyük şirketlerce ucuza kapatıldı. Bu ülkelerde çiftçileri üretir halde tutmak için primler vatandaşların kesesinden dağıtıldı. Aslında bu ülkelerde de çiftçiler soyuldu. Kazanan büyük şirketler oldu. Şirketlere ihracat destekleri verilerek dampingli ürünleri dünya pazarlarına büyük kârlârla satmaları sağlandı. Gelişmekte olan ülkelerdeki insanların, gelişmiş ülkelerin çiftçileri kazanıyor zannetmeleri sağlandı. İndirilmiş gümrüklerle, yok edilmiş devlet kurumları ile gelişmekte olan ülkelerin pazarları artık gelişmiş ülkelerin şirketlerinin talanına hazır hale getirilmiş idi. Bunlara itiraz edenler ise “siz hangi dünyada yaşıyorsunuz” diye azarlandı. Fiyat sıçramaları olayının tetiklenmesinde ABD’nin dünya patronluğunu sürdürme kaygıları önemli oldu. ABD’de mısır üretiminin son birkaç yıldır beşte biri etanol üretimine gidiyor. Etanol bildiğimiz alkol. Bu ise benzin yerine kullanılıyor. Bu politikayı destekleyen George W. Bush’tur. ABD Irak petrollerine el koydu ama Irak’taki varlığını garantili görmüyor. Etanol üretimi ile Orta Doğu petrollerine bağımlılığını azaltmaya çalışıyor. Brezilya’yı da şeker kamış ından etanol üretmeye teşvik ediyor. Temelde ABD hegemonyasını sürdürmeye dayanan bu strateji doğayı koruyoruz diye pazarlanıyor. Aslında ABD Tarım Bakanlığının bir raporu bile mısırdan elde edilen etanolün doğayı koruma bağlamında hiçte bir işe yaramadığını ortaya koyuyor. Çünkü mısır üretiminde de petrol kullanılıyor. Mısırdan etanol üretilirken karbondioksit de açığa çıkıyor. “İşte bu noktada etanolün yeşil etiketi kararmaya başlıyor”. Cornell Üniversitesinden Davit Pimentel “biyoyakıtlarla uğraşmak boşuna zaman kaybı ve bizi aslında yapmak istediğimiz şeyden, çevre korumadan saptırıyor” diyor. (National Geographic Türkiye, 2007, s.108-129) Kimyasal gübre ve ilaçların da çoğunun petrolden üretildiğini unutmayalım. Mısırdan etanol üretirken de enerji kullanıyorsunuz. Bir depo etanolü üretmek için gereken tahılın bir kişinin bir yıllık yiyeceği olduğu hesaplanıyor. Brezilya’daki şeker kamışına dayalı etanol ise enerji hesabında daha iyi ise de yeni tarım alanları açmak için yağmur ormanlarının yok edildiği biliniyor. Bu ise yeni bir felakete gidiş demek. Mısır; hayvan yemi, insan yiyeceği ve mısır şurubu üretiminde kullanılıyor. Etanole giden üretim arttıkça, mısır fiyatı artıyor. Mısır ekim alanı artınca buğday ekim alanları azalıyor. Bu defa buğday fiyatları da artıyor. Mısır, buğday fiyatları artıkça pirinç fiyatları da bundan etkileniyor. Kısacası ABD’nin etanol üretme çabaları 67 sadece büyük şirketlerin bir avuç hissedarı çıkarına çalışan ABD hegemonyasını sürdürebilmek için. Yoksa çevreyi korumak gibi bir amacı yok. Son fiyat artışlarının dünya açlarına yeni bir yüz milyonun daha ekleyeceği Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı tarafından tahmin edilmektedir. (BBC, 2008) Hızlı fiyat artışları Kazakistan, Rusya, Ukrayna ve Arjantin’in buğday ihracatını yasaklaması veya kısıtlamasına yol açtı. Benzer şekilde Çin, Endonezya, Vietnam, Mısır, Hindistan ve Kamboçya aynı şeyi pirinçte yaptılar. Endüstriyel tarım dediğimiz kimyasal gübreye, ilaca dayanan tarım sistemi petrolle çalışıyor. Adeta biz petrol yiyoruz. Bu ise tarım topraklarının verimsizleşmesine yol açıyor. Otomobillerin artışı, tarım topraklarının işgali vb. birçok olay küresel ısınmanın da etkisi ile dünya buğday ve pirinç stoklarının her yıl biraz daha azalmasına yol açıyor. Çin ve Hindistan’da orta sınıfların refah artışı daha fazla pirinç ve et tüketimine yol açıyor. Daha çok et tüketimi ise hayvan yemi için daha çok mısır ve buğday kullanılması demek. Diğer yandan petrol fiyatları arttıkça endüstriyel tarımda üretim maliyeti artıyor. Ürünleri taşımak için de gene daha fazla masraf yapılıyor. Türkiye dâhil birçok ülkede tarım ürünlerinde gümrükler dünya Ticaret Örgütünün, Dünya Bankasının ve IMF’nin etkisi ile düşürüldü. Üretimi teşvik eden sistemler yıkıldı. Tarımsal devlet kuruluşları, iş letmeleri özelleştirildi. Kısacası ABD pirinci, buğdayına muhtaç bırakıldık. ABD tahıl devleri devletin desteği ile Amerikalı çiftçiden ucuza kapattıkları buğday ve pirinci %26 dampingle satıyorlar. Yani iç pazardaki maliyetinin altına satıyorlar. Damping aslında Dünya Ticaret Örgütüne (DTÖ) göre yasak. Ancak nerede ise ülkeler ABD’yi şikâyet etmeye çekiniyorlar. Aynı ABD, Türkiye yerli pirincini biraz korumaya kalkınca hemen DTÖ’ye şikâyet etmiş idi. Bütün bu saydıklarımız gıda krizinde önemli etmenlerdir, ancak son bir konu var ki, bu görülemez ise olay çok eksik kalır. Bu da finansal fonların, hedge fonların tarım ürünlerine kayışıdır. Dünya’da çoğu gelişmiş ülkelerde oturan ve elini hiç buğdaya veya pirince değdirmeden borsalardan bilgisayarlarının başında gelecekte gerçekleşecek alımlar ve satışlar yapanlar var. Konut borsası artık işe yaramıyor. Bunlar da yeni av alanları olarak gıda ürünlerini seçtiler. Bu çevreler koşullar uygun olduğunda istedikleri rüzgârı estirebiliyorlar. Bazı tahminlere göre yatırım fonları dünyanın önemli ürün piyasalarında ticareti yapılan buğdayın %50-60’ını kontrol etmektedir. Bir firmanın tahminine göre yatırımcıların pirinç veya buğday gibi, ürünü fiziksel olarak hiç alıp satmadıkları, yalnızca fiyat hareketleri üzerine bahisler yaptıkları vadeli 68 işlemler ve opsiyon piyasalarında dönen spekülatif para 2000 yılında 5 milyar dolar iken, 2007’de bu 175 milyar dolara çıkmıştır. (Paul Waldie, 2008) Açlar dünya kentlerinin sokaklarında gösteriye başladıklarında bütün bu sistemden kâr eden büyük dünya tarım şirketleri yöneticileri ellerini ovuşturuyorlardı. Çünkü karlar 2007’de inanılmaz ölçüde arttı. Örneğin 2006 yılına göre değişik şirketlerin kar artışları şöyle oldu: Cargill %36, ADM %67, Monsanto %44. Sonunda Dünya Ekonomik Krizi En sonunda finans sektörü krizi erteleme gücünü taşıyamamaya başladığında dünyada reel sektörde de kriz patlak verdi ve hala devam ediyor. FAO gıda fiyat indeksinde hem de hububat fiyat indeksinde 2008 Haziranından 2009 Ocak ayına göre düşüşün %32 olduğunu görmekteyiz. Ülkemizde gerek süt, tütün gibi birçok üründe, gerekse de tarım ilacı, yem, gübre gibi birçok girdi de özelleştirmeler nedeniyle tekelleşme derinleşmiştir. Bu nedenle çiftçiler ürün ve girdi fiyatlarında eskisine göre dezavantajlı durumdadırlar. Tarımsal girdi fiyatları 2008 yılında mazot ve gübrede yüzde yüze yaklaşmıştır. Döviz kurlarındaki artışlar bu alanda bir iyileşme beklenemeyeceğini göstermektedir. Ne yapmalı? • Tarım, Dünya Ticaret Örgütü Doha görüşmelerinden çıkarılmalı. Gelişmekte olan ülkeler tarımlarını özgürce geliştirme hakkına sahip olmalı. Geliş miş ülkelerin gıda tekelleri, Dünya Ticaret Örgütü, IMF, Dünya Bankası gibi örgütleri arkasına alarak ülkeleri birbiri ile yarıştırarak ve pazarlarını alabildiğine açarak kendileri için pazarlar yaratmaya çalışmaktadırlar. Bu bütün ülkelerin üreticileri, tüketicileri ve tarım sistemleri için yıkım anlamına gelmektedir. Buna karşı gıda egemenliği kavramını ileri sürmeliyiz. • Tarım ürünlerinde gümrükleri yüksek tutmalı, böylece dampingli ürünlere karşı pazarlarımızı korumuş oluruz. Damping DTÖ’ne göre bile yasak olmasına rağmen pratikte engellenemektedir. • Tarım satış ve diğer kooperatiflere ürün alımı için düşük faizli kredi verilmeli. Toprak Mahsulleri Ofisine yeterli alım gücü sağlanmalıdır. Gereken alanlarda ise prim ödemesi yapılmalıdır. • Süt, et, sigara gibi çoğu yabancı teklerin hegemonya kurduğu alanlarda kooperatif ve kamu yatırımları yapılmalı veya teşvik edilmelidir. 69 • • • Okullarda süt, fındık vb. gıda dağıtımı yapılmalı, ürünler kooperatiflerden alınmalıdır. Çiftçi borçlarının ertelenerek yeniden yapılandırılması sağlanmalıdır. Ülke çapında dev bir kırsal kalkınma projesi yürürlüğe sokularak çok büyük sayıda işsize iş imkânı yaratılmalıdır. Ekonomik kriz çiftçiyi köyünden çıkmaya zorlamakta ancak kentlerde işsizlik buna imkân vermemektedir. Ekonomik kriz en çok işsizlik şeklinde kendisini göstermektedir. Bu proje çerçevesinde mera ıslahı, öz tüketimi de amaçlayan hayvancılığın geliştirilmesi, köy yolları ve sağlık tesislerinin yapımı, ormanların geliştirilmesi, erozyonla mücadele vb. birçok alanda iş yaratılabilir. Hatta köyleri ile bağlantısını koparmamış kentli issizlerin de önemli bir kesiminin kırsal kesime dönmesi sağlanabilir. Kaynaklar BBC, (2008), UN, Food Chief Urges Crisis Action, Londra, 22 Nisan 2008, http: // news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7360485.stm Brian Halweil (2008) Grain Harvest Sets Record, But Supplies Still Tight, www.worldwatch.org/node/5539 Bello, Walden (2008) “The Wall Street Colapse and its Implications for Europe and Asia: the Wiev from Civil Society” The asia- Europe People’s Forum, Beijing, 14.10.2008, www.tni.org/archives/bello/ wallstreetmeltdown.ppt? FAO (2009) www.fao.org/worldfoodsituation/FoodPriceIndex/en/ Food and Water Watch (2007), The Farm Bill, 2007, Washington, www.fwwatch.org/food/pubs/reports/farmbill/?searchterm=farm%20 Bill%20Corporate Grain (2008) Making a Killing From Hunger, www.grain.org/articles/ ?id=39 Grain (2008), “High Yields”, www.grain.org/jargon/?id=22Grain, 2008a Halweil, Brian (2008) Grain Harvest Sets Record, But Supplies Still Tight, www.worldwatch.org/node/5539 Murphy, S. ve ark. (2005) WTO Agreement on Agriculture: A Decade of Dumping- United States Dumping on Agricultural Markets, Pub. No:1, Institute for Agriculture and Trade Policy, Minnesota, tradeobservatory.org National Geographic, Türkiye, (2007), Yeşil Düşler, Ekim 2007. Waldie, Paul (2008) “Why Grocery Prices are Set to Soar”, Globe and Mail, 24 Nisan 2008’den aktaran Grain, 2008. 70 Wikipedia (2009) “Nikolai Kondratiev” ve “Kondratiev waves” en.wikipedia.org/wiki/Nikolai_Kondratiev ve en.wikipedia.org/wiki/Kondratiev_waves 71
