avrupa birliği ve insan hakları
advertisement
T.C. BAŞBAKANLIK İnsan Hakları Başkanlığı AVRUPA BİRLİĞİ VE İNSAN HAKLARI Uzmanlık Tezi HAZIRLAYAN: Ömer ATALAR ANKARA Kasım 2002 Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, Yenişehir 06650 Ankara Tel: (0312) 422 29 20-422 29 00 Faks: (0312) 422 29 96 e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: www.insanhaklari.gov.tr 10.12.2012 Ankara Not: Çalışmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz. I İÇİNDEKİLER İ Ç İ N D E K İ L E R ..................................................................................... II KISALTMALAR ....................................................................................... VII GİRİŞ ......................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM..................................................................................... 6 İNSAN HAKLARI .................................................................................... 6 I. TANIMLAMALAR VE KISA TARİHÇE ......................................... 6 A. TANIMLAMALAR ..................................................................... 6 ÖZGÜRLÜK VE HAK KAVRAMLARI ................................... 6 İNSAN ONURU KAVRAMI ................................................... 9 İNSAN HAKLARI KAVRAMI ............................................... 10 B. İNSAN HAKLARININ KISA TARİHÇESİ ................................ 13 1. İLKÇAĞ .............................................................................. 13 2. ORTAÇAĞ.......................................................................... 15 3. YENİÇAĞ ........................................................................... 16 C. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI........................... 17 1. NİTELİK BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA .......................... 17 a. Olumsuz Statü Hakları (Koruyucu Haklar) ...................... 17 1. 2. 3. b. Olumlu Statü Hakları (İsteme Hakları) ............................ 18 c. Aktif Statü Hakları (Katılma Hakları) ............................... 18 a. ZAMAN BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA ........................... 18 Birinci Kuşak Haklar ........................................................ 18 b. İkinci Kuşak Haklar ......................................................... 19 c. Üçüncü Kuşak Haklar ..................................................... 19 2. D. II. İNSAN HAKLARININ KISITLANMASI SORUNU ................... 19 TEMEL BELGELER ................................................................... 21 A. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ DÖNEME AİT TEMEL BELGELER ................................................................................... 21 1. MAGNA KARTA LİBERTATUM (1215) VE DİĞER İNGİLİZ BELGELERİ............................................................................... 21 2. VİRGİNİA HAKLAR BİLDİRGESİ (1776) VE DİĞER AMERİKAN BELGELERİ ........................................................... 22 3. FRANSIZ İHTİLALİ VE İNSAN VE YURTTAŞ HAKLARI BİLDİRGESİ .............................................................................. 24 4. KÖLELİĞİN KALDIRILMASI ÇABALARI VE VİYANA KONGRESİ (1815) .................................................................... 25 5. SAVAŞLARIN İNSANİLEŞTİRİLMESİ ÇABALARI VE CENEVRE SÖZLEŞMESİ (1864) .............................................. 26 II 6. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI, VİLSON İLKELERİ VE MİLLETLER CEMİYETİ ............................................................. 26 B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEME AİT TEMEL BELGELER ................................................................................... 29 1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ’NÜN KURULUŞU VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI ............................................... 29 a. Savaş Sürerken Yapılan Hazırlık Çalışmaları ................. 29 b. Savaş Sonrası BM’in Kuruluşu ....................................... 30 a. İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRİSİ ........................... 31 Hazırlanışı ve Kabul Edilişi ............................................. 31 b. Bildirinin İçeriği ve Özellikleri .......................................... 31 c. Bildirinin Hukuki Niteliği................................................... 33 a. İKİZ SÖZLEŞMELER ......................................................... 34 Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme 34 b. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası 2. 3. Sözleşme ............................................................................... 35 4. DÜNYA İNSAN HAKLARI KONFERANSLARI ................... 35 5. İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ DİĞER BM BELGELERİ ....... 36 6. BÖLGESEL NİTELİKTEKİ ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI BELGELERİNE VE KURUMLARINA GENEL BİR BAKIŞ ........................................................................................ 38 a. Amerikan Devletleri Örgütü ve Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi............................................................................. 38 b. Afrika Birliği Örgütü ve Afrika Şartı ................................. 38 c. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ................... 39 d. Avrupa Konseyi ............................................................... 40 7. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ (AİHS) VE AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ (AİHM) ..................... 42 a. Genel Bilgi ...................................................................... 42 b. Sözleşmenin İçeriği ......................................................... 43 c. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) ....................... 44 d. Sözleşmenin Taraf Devletlerin İç Hukuklarına Etkisi ....... 45 İKİNCİ BÖLÜM ..................................................................................... 46 AVRUPA BİRLİĞİ ................................................................................. 46 I. AVRUPA’DA “BİRLİK”İN KISA TARİHÇESİ............................... 46 A. AVRUPA’DA BİRLİĞİN FİKRİ TEMELLERİ ........................... 46 B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ AVRUPA’DA BİRLİK DENEMELERİ ............................................................................... 51 III 1. GÜCE DAYALI BİRLİK DENEMELERİ ............................... 51 2. ANTLAŞMALAR VASITASIYLA AVRUPA’DA BARIŞ DÜZENİ KURULMASI ÇALIŞMALARI ....................................... 52 3. DİN VE MEZHEP FARKLILIKLARINA DAYALI BİRLİK ÇABALARI ................................................................................. 53 4. EKONOMİK VE PARASAL BİRLİK ÇABALARI .................. 53 AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURULUŞ AŞAMALARI........................ 57 II. A. MARSHALL PLANI VE EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA ÖRGÜTÜ (OECD) ......................................................................... 57 B. SAVUNMA İŞBİRLİĞİNİN TEMELLERİ –AST VE BAB ......... 60 1. AVRUPA SAVUNMA TOPLULUĞU (AST) ......................... 60 2. BATI AVRUPA BİRLİĞİ (BAB) ........................................... 62 C. AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞUNUN (AKÇT) KURULUŞU .................................................................................. 63 D. AVRUPA ATOM ENERJİSİ TOPLULUĞU (AAET) VE AVRUPA EKONOMİK TOPLULUĞU (AET) .................................. 65 E. TEK AVRUPA SENEDİ (1987)............................................... 67 F. MAASTRİCHT (AVRUPA BİRLİĞİ) ANTLAŞMASI VE MAASTRİCHT KRİTERLERİ ......................................................... 68 G. 22 HAZİRAN 1993 KOPENHAG ZİRVESİ VE KOPENHAG KRİTERLERİ ................................................................................. 70 H. AMSTERDAM ANTLAŞMASI ................................................ 71 İ. GÜNDEM (AGENDA) 2000 BİLDİRİSİ ................................... 71 J. NİCE ANTLAŞMASI VE TEMEL HAKLAR ŞARTI ................. 72 III. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURUMSAL YAPISI .............................. 73 A. ANA ORGANLAR .................................................................. 73 1. AVRUPA (BİRLİĞİ) KONSEYİ ............................................ 73 2. BAKANLAR KONSEYİ ....................................................... 73 3. KOMİSYON ........................................................................ 74 4. AVRUPA PARLAMENTOSU .............................................. 75 5. ADALET DİVANI VE İLK DERECE MAHKEMESİ .............. 77 6. SAYIŞTAY .......................................................................... 78 B. YARDIMCI ORGANLAR ........................................................ 78 1. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE .................................... 78 2. BÖLGELER KOMİTESİ ...................................................... 79 3. AVRUPA OMBUDSMANI ................................................... 79 4. DİĞER KURUMLAR ........................................................... 80 IV. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN HUKUKSAL YAPISI .............................. 81 TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ .................... 81 ULUSLARÜSTÜLÜK (SUPRANASYONALITY) ................. 81 DOĞRUDAN ETKİ (DIRECT EFFECT) .............................. 84 ÖNCELİK (PRIMACY) ........................................................ 85 B. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN KAYNAKLARI..................... 86 1. KURUCU ANTLAŞMALAR (BİRİNCİL KAYNAKLAR) ........ 86 2. ULUSLARARASI ANTLAŞMALAR ..................................... 87 3. İKİNCİL KAYNAKLAR ........................................................ 88 A. 1. 2. 3. IV a. Doğrudan Bağlayıcı Kaynaklar ....................................... 88 b. Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar ............................................ 88 c. Bağlayıcı Olmayan Kaynaklar ......................................... 89 3. DİĞER KAYNAKLAR.......................................................... 89 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................ 90 AVRUPA BİRLİĞİ’NDE İNSAN HAKLARI ............................................. 90 I. AVRUPA BİRLİĞİ VE AB ÜYESİ DEVLETLER ......................... 90 A. İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN HUKUKSAL TEMEL DÜZENLEMELER ......................................................................... 90 B. AB KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI .................................. 97 1. AVRUPA PARLAMENTOSU .............................................. 97 2. BAKANLAR KONSEYİ ....................................................... 99 3. AVRUPA KONSEYİ .......................................................... 100 4. KOMİSYON ...................................................................... 101 5. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE .................................. 102 6. ADALET DİVANI .............................................................. 102 7. AVRUPA OMBUDSMANI ................................................. 103 II. İÇ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI ........................................... 104 III. GENİŞLEME VE KOPENHAG KRİTERLERİ........................... 106 IV. DIŞ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI ........................................ 108 A. B. V. ANTLAŞMALARA KONAN İNSAN HAKLARI HÜKÜMLERİ 108 ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI BOYUTU ............ 109 İNSAN HAKLARININ DENETİMİ VE UYGULANMASI ............ 111 VI. ULUSLARARASI FORUMLARDA İNSAN HAKLARI VE AB.... 113 VII. YARDIM VE DESTEK PROGRAMLARI VE İNSAN HAKLARI 114 VIII. ÜYE DEVLET HÜKÜMETLERİNİN FAALİYETLERİ ................ 114 A. DIŞİŞLERİ BAKANLIKLARI ................................................. 115 B. DIŞ MİSYONLAR ................................................................. 116 IX. HÜKÜMET-DIŞI FAALİYETLER .............................................. 118 A. B. X. ULUSAL KURUMLAR .......................................................... 118 HÜKÜMET DIŞI KURULUŞLAR (NGO’LAR) ....................... 120 BİREYLERE YÖNELİK İNSAN HAKLARI ÇABALARI ............. 123 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ......................................................................... 124 İKİ TEMEL BELGE ............................................................................. 124 ı. AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI ............................ 124 A. B. C. D. YAZILI DÜZENLEMEYE DUYULAN GEREKSİNİM ............. 124 ŞARTIN HAZIRLANIŞI ......................................................... 125 ŞARTIN İÇERİĞİ ................................................................. 127 ŞARTTA YER ALAN HAKLARIN SINIFLANDIRILMASI ...... 129 1. MEDENİ VE SİYASİ HAKLAR .......................................... 129 V BİRLİK VATANDAŞLARINA MAHSUS HAKLAR ............. 129 EKONOMİK VE SOSYAL HAKLAR .................................. 129 MODERN HAKLAR .......................................................... 130 E. ŞARTIN DEĞERLENDİRİLMESİ ......................................... 130 II. İNGİLİZ İNSAN HAKLARI KANUNU (HUMAN RIGHTS ACT). 132 2. 3. 4. A. B. C. YASANIN ÇIKMASINDAN ÖNCEKİ DÖNEM ...................... 132 1998 İNSAN HAKLARI YASASI ........................................... 134 YASANIN İÇERİĞİ ............................................................... 135 SONUÇ .................................................................................................. 137 EK-1: AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI .............................. 143 EK-2: İNSAN HAKLARI KONULU BAŞLICA AB (AT) BİLDİRİLERİ ... 157 I. AT DIŞİŞLERİ BAKANLARI İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ ....... 157 II. AVRUPA KONSEYİ İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ .................... 159 III. BAKANLAR KONSEYİ İNSAN HAKLARI, DEMOKRASİ VE KALKINMA BİLDİRİSİ..................................................................... 163 IV. AVRUPA KONSEYİ IRKÇILIK VE YABANCI DÜŞMANLIĞI HAKKINDA GÖRÜŞ ....................................................................... 168 V. AVRUPA KONSEYİ TARAFINDAN İHEB’NİN 50 NCİ YILDÖNÜMÜ BAŞLANGICINDA YAYINLANAN BİLDİRİ ............... 170 VI. ÖLÜM CEZASI KONUSUNDA AB DİPLOMATİK ATAĞINA İLİŞKİN BELGE .............................................................................. 173 EK-3: AB ÜYE DEVLETLERİ TARAFINDAN İMZALANAN İNSAN HAKLARI BELGELERİ ......................................................................... 180 I. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİ ........................................ 180 II. AVRUPA KONSEYİ BÜNYESİ ................................................ 181 KAYNAKÇA .......................................................................................... 182 VI KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AAET : Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AP : Avrupa (Birliği) Parlamentosu AST : Avrupa Savunma Topluluğu age : adı geçen eser AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AGSP : Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AK : Avrupa Konseyi AKÇT : Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu AT : Avrupa Topluluğu/Toplulukları ATAD : Avrupa Toplulukları Adalet Divanı ATAUM : Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi AÜ : Ankara Üniversitesi b. : baskı BAB : Batı Avrupa Birliği BENELÜKS : Belgium-Nederland-Lüksembourg (Belçika-Hollanda-Lüksemburg) BM : Birleşmiş Milletler CEEC : Committee of European Economic Cooperation (Avrupa Ekonomik İşbirliği Komitesi) CFSP : Common Foreign and Security Policy (Ortak Dış Politika ve Savunma Politikası VII CRC : Convention on the Rights of the Children (Çocuk Hakları Sözleşmesi) çev. : çeviren ECA : Economic Cooperation Administration (Ekonomik İşbirliği Yönetimi) ECHR : European Convention on Human Rights (AİHS) EFTA : European Free Trade Association ERP : European Recovery Programme (Avrupa Toparlanma Programı) GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla haz. : hazırlayan ICCPR : International Covenant on Civil and Political Rights IEA : International Energy Agency (Uluslararası Enerji Ajansı) İHEB : İnsan Hakları Evrensel Bildirisi İÜHF : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi MAI : Multilateral Agreement on Investment (Çok Taraflı Yatırım Antlaşması) MEB : Milli Eğitim Bakanlığı NATO : North Atlantic Treaty Organisation (Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü) NGO : Non-Governmental Organisations (Sivil Toplum Kuruluşları-Hükümet Dışı Kuruluşlar) ODGP : Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası OEEC : Organisation for European Economic Cooperation (Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü) OECD : Organisation for Economic Cooperation Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) OJC : Official Journal of the European Communities s. : sayfa SBF : Siyasal Bilgiler Fakültesi VIII and ss. : sayfa-sayfa SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği STK : Sivil Toplum Kuruluşları T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TODAİE : Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü v.b. : ve benzeri v.d. : ve devamı IX GİRİŞ Gerek İnsan Hakları olgusu gerekse de Avrupa Birliği olgusu gelişim (tekâmül) aşamasında oldukları için, henüz somutlaşıp “etekemiğe bürünmemiş” durumdadırlar. Her iki konuda da, hem doktrinde ve entelektüel çevrelerde hem de toplumsal mutabakat anlamında bir netlik ve billurlaşmaya ulaşılmamıştır. Örneğin Medeni Hukuk veya Ceza Hukuku gibi alanlarda, ilkeler ve kurallar çok ayrıntılı bir şekilde, çok eski çağlara kadar dayandırılabildiği halde, İnsan Hakları Hukuku bir kavram olarak, tarihsel perspektif içerisinde çok kısa bir zaman dilimi sayılan İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda Medeni Hukuk ve Ceza Hukuku gibi alanlarda, hemen hemen bütün medeniyetlerin kökeninde ortak bazı ilkelere rastlandığı halde, İnsan Hakları alanında çok farklı ve hatta kimi zaman bugün ulaşılan ilkelerle taban tabana zıt uygulama ve kurallara rastlanmaktadır. Hint medeniyetini günümüzde dahi etkileyen kast sistemi, bu konuda çarpıcı bir örnektir. Zira İnsan Hakları kavramının temel ve olmazsa olmaz ilkesi eşitliktir. Avrupa Birliği olgusunda da benzer bir durumla karşı karşıyayız. Avrupa Birliği projesi, ekonomik alanda hızlı ve başarılı bir gelişim ve gerçekleşme süreci izlediği halde, özellikle siyasi alanda aynı oranda başarılı olduğu söylenemez. Nitekim pan-Avrupa sistemi ve pan-Avrupa kimliği arayışı devam etmekte1, bu bağlamda Avrupa’nın sınırları konusunda tartışmalar sürmektedir. 1 Meltem Müftüler BAÇ, Türkiye ve AB: Soğuk Savaş Sonrası İlişkiler, 1.b., İstanbul: Alfa Yayınları, 2001, s.3. 1 Bu yeni ve kendine özgü (nev’i şahsına münhasır - su-i generis) yapının2, klasik ulusal hukuk-uluslararası hukuk ayrımı ve kalıpları ile açıklanması mümkün olamamaktadır. Ayrıca; ortak para birimi, ortak savunma politikası gibi yeniliklerle sürekli kabuk değiştiren ve gelişen, yeni yeni boyutlar kazanan Avrupa Birliği de, özellikle siyasi alanda henüz somut olarak ortaya çıkmış, “ete-kemiğe bürünmüş” değildir. Hukuksal çerçeve anlamında temel gösterge olan anayasa konusunda dahi çalışmalar henüz hazırlık aşamasındadır. Tıpkı İnsan Hakları kavramında olduğu gibi, Avrupa Birliği de, gelişimini 2. Dünya Savaşı’ndan sonra günümüze kadar olan kısa süreçte sergilemiştir. Dolayısıyla, benzer şekilde, kavramın netleşmesinin önünde ciddi bir zaman darlığı faktörü bulunmaktadır. 1215 tarihli Magna Karta Libertatum‘a kadar kökleri dayandırılabilen İnsan Hakları kavramından farklı olarak, Avrupa Birliği savaş öncesi dönemden çok daha bağımsız bir görünüm ortaya koymaktadır. Öyle ki, “Birliği” oluşturan devletler, savaşta “birbirleriyle savaşmış olan” devletlerdir. Üstelik aradaki düşmanlık sadece 2. Dünya Savaşı ile sınırlı olmayıp, bütün Avrupa tarihi boyunca sürgit devam edegelmiştir. İki kavram arasındaki benzerliklerden dikkat çekici olan bir başkası ise; her ikisi için de klasik hukuk düzenini aşan yeni kavramlarla tanımlamaların geliştirilmiş olmasıdır. İnsan Haklarını açıklamak amacıyla anayasaüstülük 2 (supraconstitutionalite)3, Avrupa Birliğini açıklamak Annie GRUBER, “Avrupa Kurumlarının Ortak ve Temel Prensipleri”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?, der. İbrahim Özden KABOĞLU, İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000, s.46. 3 Kemal GÖZLER, “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu”, Türkiye’de İnsan Hakları, 1. b., Ankara: TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Yayınları, 2000, s.26. 2 amacıyla da uluslarüstülük (supranasyonalite)4 kavramlarından yararlanılmaktadır. Yine paralel bir analizde, her iki kavramın da küreselleşmeyle yoğun bir etkileşim içerisinde olduğu gözlemlenebilir. İnsan Hakları alanında daha belirgin olan bu küreselleşme olgusu, küresel bir “insan hakları ailesi” oluşturmuş bulunmaktadır. Bu ailenin bireyleri ve tüzel kişileri yoğun bir etkileşim ve iletişim içerisinde çalışmaktadırlar. Aynı kişi, İnsan Hakları çalışmalarını bir dönem bir sivil toplum örgütü içerisinde yürütmekte, daha sonra yine konu ile ilgili bir devlet kuruluşunda çalışmakta, bir süre sonra ise bir uluslararası kuruluşta karşınıza çıkabilmektedir. Aynı durum bilgi için de söz konusu olmaktadır. Ulusal düzeyde muhatap alınmayan bir sivil toplum kuruluşunun söylemi ve raporları, aynı içerikle uluslararası arena da üstelik daha da güçlenmiş bir şekilde ortaya çıkabilmektedir. Avrupa Birliği de -İnsan Hakları alanındaki kadar belirgin olmasa da- küreselleşmeyle iç içedir. Yüzeysel bakış açısı ile, sonuçta sadece bir bölgesel işbirliği yapılanması gibi algılansa da, etkileri bütün dünyada çok boyutlu olarak hissedilmektedir. Bunun da ötesinde, Aralık 2002 de gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi’nden sonra, Türkiye Cumhuriyeti’nin üyeliği konusu ile de bağlantılı olarak, zaten önceden de var olan Avrupa Birliği’nin sınırları konusu tartışma gündemine yoğunlaşarak girmiştir. Zira; Ukrayna, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan’ın ve hatta Rusya Federasyonu, İsrail (İtalyan Başbakanının bu konudaki demeci Aralık 2002’de basında yer aldı) ve Fas gibi ülkelerin de gelecekteki üyelikleri tartışılmaktadır. Dolayısıyla, coğrafi olarak da önemli bir alanda etkileri fiilen hissedilecek olan bir yapılanma söz konusudur. 4 Haluk GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu Hukuku, 2. b., Ankara: Tarhan Basımevi, 1993, s.16. 3 Henüz incelenmeleri, yeterince üstelik de belirginleşmemiş birlikte olan incelenmeleri bu iki çeşitli konunun açılardan (kavramların oturmamış olması, bilgi kaynaklarının sınırlı olması v.b.) zorluklar taşımaktadır. Ancak bu yeni ve taze oluş, aynı zamanda konuyu daha cazip kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı da, bu “yeni” konuda yeni bir şeyler söylemekten ziyade, “yeni” söylenmiş olan ve hatta henüz söylenmekte olan şeyleri bir arada değerlendirme imkânını yakalamaya çalışmaktır. Böylece temelde bir ekonomik hareket olarak ortaya çıkmış olan Avrupa Birliği’nin siyasal boyutu irdelenecek, kendi anayasasını hazırlama aşamasında olan Birlik, bu anayasanın temelini teşkil edecek olan Avrupa Birliği Temel Hakları Şartı5 konusundaki kurumsal ve hukuksal yapısı ile çözümlenmeye çalışılacaktır. Bu çerçevede; birinci bölümde İnsan Hakları kavramı ele alınarak, tanımı, tarihsel gelişimi, temel İnsan Hakları belgeleri ve kurumları incelendikten sonra genel kabul gören temel haklara kategorik olarak değinilecektir. Bu bölümde, Avrupa Konseyi bünyesinde yer alan, fakat Avrupa Birliği’nin de taraf olması yönünde çalışmaların yapıldığı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin etkisinin altı çizilmeye çalışılacaktır. Ayrıca, uygulamada çok sık sorun oluşturan İnsan Haklarının sınırlanması ve bu sınırlamanın sınırları konusuna da kısaca değinilecektir. İkinci bölümde, Avrupa Birliğinin tarihsel gelişimi, hukuksal ve kurumsal yapısı ele alınacaktır. Bu bağlamda, Birliğin hukuksal yapısının -İnsan Hakları Hukukunun yapısı ile de paralellik arzeden- temel nitelik ve ilkeleri olan uluslarüstülük, doğrudan etki ve öncelik kavramlarına ağırlık 5 Silvio MARCUS-HELMONS, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı-Ortaya Çıkışı ve Sorunları”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa..., s. 85. 4 verilecektir. Çalışmanın kapsamı dışında olduğundan Birliğin ekonomik boyutuna girilmemesine özen gösterilecektir. Üçüncü bölümde ise, Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusu ele alınacak, konu özellikle hukuksal ve kurumsal boyut çerçevesinde kalınmaya çalışılarak incelenecektir. Ayrıca, Avrupa Birliği’nin yasama organı olması öngörülen Parlamentonun henüz bu fonksiyonunu yerine getirememesinden dolayı, içtihatları ile Avrupa Birliği Hukukunun oluşumunda ağırlıklı ve belirleyici bir role sahip olan Avrupa Toplulukları Adalet Divanı’nın (ATAD) İnsan Hakları alanındaki etkileri, kurumsal yapı incelenirken örnek kararlar ve içtihatlarla ele alınacaktır. Dördüncü bölümde, birisi bütün Avrupa Birliği’nde, diğeri ise önde gelen bir Avrupa Birliği üyesi ülkede İnsan Hakları alanındaki iki temel belgeye kısaca değinilecektir. Bu belgeler, 7-8 Aralık 2000 tarihlerindeki Nice Zirvesinde kabul edilen ve şu anki yapısı itibariyle bağlayıcılığı olmamakla birlikte, halen eski Fransa Cumhurbaşkanı Giscard D’Estaing başkanlığındaki bir konvansiyon tarafından hazırlık çalışmaları yürütülmekte olan, gelecekteki “Avrupa Birliği Anayasası”nın da temelini oluşturması öngörülen Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı ve İngiltere’de 1998 yılında kabul edilen İnsan Hakları Kanunu’dur (Human Rights Act). Sonuç bölümünde ise, konunun genel bir değerlendirmesinin yanı sıra; Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusundaki mevcut hukuksal ve kurumsal yapının bugüne kadar süregelen gelişim çizgisi ışığında, geleceğe yönelik tahminleri de içeren bir projeksiyon yapılmaya çalışılacaktır. 5 BİRİNCİ BÖLÜM İNSAN HAKLARI I. TANIMLAMALAR VE KISA TARİHÇE A. TANIMLAMALAR 1. ÖZGÜRLÜK VE HAK KAVRAMLARI Özgürlükten ne anladığımızı belirlemeden, insanın özgür olup olmadığı sorusunu yanıtlamaya kalkışmanın havanda su dövmek olduğuna, 18. yüzyılda bir filozof -David HUME- dikkati çekmişti. David HUME özetle şöyle açıklamaktadır; “özgürlükten, istemenin belirlemelerine göre eylemde bulunma ya da bulunmama gücünü anlarsak, özgürlük vardır, demektir; ama özgürlükten, isteme belirlenmeden eylemde bulunmayı -nedensiz eylemde bulunmayı, bir şey istemeden, rastgele eylemde bulunmayı- anlarsak, o zaman özgürlük yoktur, demektir.” KANT ise, “insan özgür müdür, değil midir?” sorusunun bilgiye dayanan bir yanıt alamayacağını öne sürerek, odak noktasını değiştirir ve insanın istemesi üzerine eğilir. İnsanın istemesini eğilimleri, çıkarları belirleyebileceği gibi, saf aklın ürünü olan “ahlak yasası” dediği bir yasa da belirleyebilir. “Ahlak yasası” şöyle der bize; “Öyle hareket et ki, senin istemeni belirleyen ilke, aynı zamanda, genel bir yasamada da ilke olarak geçerli olabilsin.” Neyin istenmesi gerektiği konusunda ise KANT “pratik buyruk” ile “Öyle hareket et ki, eylemde bulunurken, her defasında, kendine ve başkalarına sırf araç olarak değil, aynı zamanda amaç olarak ta muamele edebilesin.” demektedir. Yalın bir dille, insanın eylemde bulunurken, kendisini ve başkalarını, eğilimlerini ve çıkarlarını gerçekleştirmek için bir araç olarak görmemesini, eylemlerini insan olmanın bilinciyle gerçekleştirmesini buyurmaktadır. özgürlük; eylemde bulunurken bunu istemektir. 6 KANT’a göre Bir buçuk asır sonra ise Jean-Paul SARTRE, soruya “insanın özgür olmaya mahkûm olduğu” cevabını verecektir. SARTRE’a göre kişi, eylemde bulunurken, yani var olanı değiştirmek üzere bir şey yaparken, eylemlerini kendisinin koyduğu veya benimsediği bir amacın belirlemesi onun özgürlüğünü ifade eder. Kişi için bu özgürlük, olgusal bir zorunluluktur; kişi, olanaklara yönelmek ve kurduğu tasarıları gerçekleştirmek için eylemde bulunmak zorundadır. Bunun da iki boyutu vardır: a) insanın önce varolması (existentia), sonra da seçip yaptıklarıyla olduğu insan olması, özgür olması demektir. b) ama bir insanın olduğu insan olması, sürekli bir kendini meydana getirme, kendini oluşturmadır; kişi belirli bir andaki oluşunun ötesine geçmeye mahkûmdur; yani içinde bulunduğu durumdan değil, gerçekleştirmek üzere seçtiği amaçlar tarafından eyleme yönlendirilerek var olmaya mahkûmdur; dolayısıyla da özgür olmaya mahkûmdur. Bunu zorunluluğu ifade etmek için de “özgür olamamada özgür değiliz” deyişi kullanılır. Özgürlük, insanın gönlünde varolmuş bir varolmayandır ve bu varolmayan, insanı, kendi kendini oluşturmaya, kendi kendini meydana getirmeye zorlar. Böylece kişi, kendi kendini belirler, seçer; o seçtiği insan olur. Nasıl bir insan olacağını belirler ve bu belirleme ise süreklidir. Özgür olmak, kişi olarak varolmakla aynı şeydir. 6 Dolayısıyla özgürlük, insanın kendini gerçekleştirebilmesi için mutlak bir gerekliliktir. Jean-Jacques ROUSSEAU, Sosyal Sözleşme adlı eserinin birinci faslına şu cümleyle başlar; “İnsan, hür olarak doğar ve fakat zincirler içinde, zincirlenmiş olarak yaşar. Doğuştan özgür olmak, doğuştan itibaren 6 İoanna KUÇURADİ, Uludağ Konuşmaları, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1988, s.5. 7 belirli haklara sahip olmak demektir. Ancak bu haklar daha yaşamın başlangıcından itibaren yok edilir veya sınırlandırılır. 7 Özgürlüğün bir hak olduğu konusunda tam sayılabilecek bir fikir birliği vardır.8 Hukuk tarafından yasaklanmamış olan, yasal ve serbesttir. Özgür olmak başkalarına karşı ileri sürülebilen haklara sahip olmaktır.9 Hak ise hukuken korunan menfaattir.10 Dolayısıyla hukuk düzeninin temelini oluşturmaktadır. Özgürlük bütün hakların ortak kökenidir, haklar ise özgürlükleri sağlamak için kişiye hukukça tanınan meşru yetkilerdir. Hakkın mahkeme önünde öne sürülebilme özelliği bulunmaktadır. Örneğin, seyahat özgürlüğünün kullanılması ilgilinin iradesine bağlıdır. Hak ise, ancak bu özgürlüğün uygulanmaya konmasında bir dış engelin ortaya çıkması durumunda -pasaport isteğinin reddi gibi- gündeme gelebilir. Burada öznel hak, özgürlük önündeki engelin aşılmasında kendini gerekirse zorla kabul ettiren erktir. Daha çok uygulama aşamasında gündeme gelen hak, özgürlükler üzerinde etkiler yaratır, güvencelenmesine katkıda bulunur, hatta bir takım sınırlayıcı öğeleri de kapsayabilir.11 Hak kavramının bazı unsurları vardır: 1- Yetki Unsuru: Hakkın özü bir şeyi yapabilme yetkisidir; o şeyi yapıp yapmamak konusunda kişi serbesttir. Kişi hakkını kullanmaya zorlanamaz. 7 Sulhi DÖNMEZER, İnsan Hakları ve Yargı, Ankara: Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1998, s. 21. 8 Ahmet MUMCU, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, 2. b., Ankara: Savaş Yayınları, 1994, s. 18. 9 İbrahim Özden KABOĞLU, Özgürlükler Hukuku, 4. b., İstanbul: AFA Yayınları, 1998, s. 14. 10 Ejder YILMAZ, Hukuk Sözlüğü, 5. b., Ankara: Yetkin Yayınları, 1996, s. 305. 11 KABOĞLU, s.13. 8 2- Talep Unsuru: Her hak, sahibine olumlu veya olumsuz bir talepte bulunma yetkisi verir. Daha açık bir ifadeyle, bir hak başkalarına sırf bir kaçınma yükümlülüğü yükleyebileceği gibi, bir edim veya yerine getirme yükümlülüğü de yükleyebilir. 3- Saygı Gösterilme Zorunluluğu Unsuru: Bir hak iddiası, hakkın konusundan yararlanma yetkisinin genel veya özel (bir ilişkiye bağlı) olarak tanınmasını istemek, ona saygı gösterilmesini meşru olarak beklemek demektir. Hukuki haklarda, bu zorla yerine getirmeyi gerektirir. Yani hak sahibi, hakkını tanımayan veya ihlal edenlere karşı hakkına saygı gösterilmesini veya hakkın konusundan yararlanılmasını hukuki yaptırım yoluyla 12 sağlatabilir . 2. İNSAN ONURU KAVRAMI İnsan Hakları kavramının temelinde insan onuru kavramı yatar. Bu kavram, aynı zamanda İnsan Haklarını diğer haklardan ayırmada da mihenk taşı niteliğindedir; İnsan onurunu güvenceye alan bütün haklar, İnsan Hakları kapsamına girer. Diğer bütün hukuk kuralları da bu temel değere bağlı olmak zorundadırlar.13 Bu yaklaşım Birleşmiş Milletler Antlaşması (1945), Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi (1948) ve İkiz Sözleşmelerin (Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi) (1966/76) başlangıç bölümlerinde aynı ifadelerle kabul ve ilan edilmiştir: “İnsanlık ailesinin bütün üyelerinde bulunan onurun ve bunların eşit ve 12 Mustafa ERDOĞAN, Anayasal Demokrasi, 4. b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s. 117. 13 Tekin AKILLIOĞLU, İnsan Hakları, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995, s. 5. 9 devredilemez hakların tanınması hususunun, hürriyetin, adaletin ve dünya barışının temelini oluşturmaktadır.”14 İnsan onurun öncelikle ahlaksal bir değer olduğu kesindir. Ancak onun anayasalara alınması, hukuksal bir değer düzeyine yükseltildiği anlamına gelir. Devletin hukuksal olarak insan onurunu savunmak ve olanakları ölçüsünde her yerde korunmasını üstlenmek yükümlülüğü vardır. İnsan onuruna saygı ve onu koruma tüm devlet işlevleri için bağlayıcı niteliktedir. Öyle ki insan onuru kavramı temel hakların dahi sınırlarını belirleyebilmektedir. Örneğin Alman Anayasa Mahkemesi, sanat özgürlüğünün hukuka uygunluğunu insan onurunu zedelemediği ölçüde kabul etmiştir15. 3. İNSAN HAKLARI KAVRAMI İnsan Hakları soyut bir kavramdır. Belirli bir insan hakları katalogu belirlenememektedir. İnsan Haklarının belirlenmesi yolunda B.M. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çaba göstermişlerdir. Ama temelde doğal hukuk kaynaklı olan insan haklarının bu belirlenenlerden ibaret olduğu söylenemez. İnsan Hakları kavramı ile bazen tüm insanlara tanınması gerekli haklar kastedilir ki buna soyut anlamda İnsan Hakları adı verilir. Bu anlamda İnsan Hakları olanı değil olması gerekeni gösterir. Soyut anlamdaki İnsan Haklarının bir kısmının hukuki güvenceye kavuşturulması ve pozitif hukukun bir parçası olması durumunda ise somut anlamda İnsan Haklarından söz edilir. Konuya bu açıdan yaklaşıldığında, “İnsan Hakları”, 14 T.C. Başbakanlık İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryası, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Ankara: 1998, s. 2. 15 GÖREN, Zafer, Anayasa Hukukuna Giriş, 2. b., İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1999, s. 408. 10 “Temel Haklar” , “Kamu Özgürlükleri” gibi terimlerin çoğu eş anlamlı olarak kullanılmış olur16. İnsan Hakları çok eskilerden bu yana var olmasına karşın terim olarak yirminci yüzyılda ortaya çıkmıştır. Daha önceleri doğal haklar kapsamında ele alınan İnsan Hakları bugünkü anlamına da bu yüzyılda kavuşmuştur17. toplumsal Kişiler, yaşamın toplumsal yaşama geçiş süreci gereklilikleri karşısında bazı doğal içerisinde, haklarını sınırlandırmak durumunda kalmışlardır. Buna karşılık, toplum içinde her insan birbirinin benzeri biçim ve ölçülerde hak sahibidir, toplumun tüm olanaklarından hak sahibi olarak yararlanır18. Yüzyıllar içerisinde özgürlükler, kademe kademe toplumsal statüden sıyrılarak, bir ayrıcalık olmaktan kurtulmuş ve bütün insanlar için haklar halini almıştır19. Hak, hukuk kurallarına dayanır. Hakka, hukuk kuralları can verir. Hukuk kurallarını da devlet koyar. Devlet ise, siyasal bir varlıktır; hukuk sistemine dayanak olan ideolojiye göre davranır; yasalarla kurup koruduğu düzeni, gene yasalar yolu ile –temelindeki ideolojinin çerçevesi içerisindedilediği gibi değiştirir; hak, yani yetki doğuran hukuk kurallarını koyar, genişletir, daraltır, ortadan kaldırır. Bu, devletin temel özelliğidir. Halbuki günümüzde “değişmeyen”, “değiştirilemeyen”, “ortadan kaldırılamayan”, “devredilemeyen”, adına İnsan Hakları denilen bazı kavramların devlete 16 Yusuf Ziya TAŞKAN, İnsan Hakları –Temel Bilgiler ve Belgeler, Tokat: 2000, s. 4. 17 Anıl ÇEÇEN, “İnsan Haklarının Düşünsel Boyutları”, İnsan Hakları Yıllığı 1981-1982, Ankara: TODAİE Yayınları, 1983, s. 12. 18 19 Thomas PAINE, İnsan Hakları, İstanbul: MEB Yayınları, 1998, s. 123. Theo R.G. VAN BANNING, Human Rights Reference Handbook, Hague: Netherlands Ministry of Foreign Affairs -Human Rights, Good Governance and Democratisation Department, 1993, s. 13. 11 can verdiği kabul ediliyor. Bundan dolayı bu kavramlar devletin de üstünde görülüyor20. Günümüzde, İnsan Hakları yöneticilerin bahşettiği ve istedikleri zaman geri alabilecekleri imkânlar olarak görülmemektedirler. İnsan Hakları, insan onurunun korunması için vardır. İnsanlar, yöneticiler verdiği için değil, sırf insan olmaları nedeniyle bu haklara sahiptirler21. Bu bağlamda devletin İnsan Haklarına saygılı olmaktan öteye geçerek İnsan Haklarına dayalı olmak zorunluluğunun ortaya çıktığına ilişkin bir tartışma da mevcuttur22. Modern demokrasilerde İnsan Hakları, yalnızca yasalarla belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve güvencesini veren bir işlev ve görünüm kazanmıştır23. İnsan Hakları, insanın insan olmak özelliği nedeniyle sahip bulunduğu temel haklar olduğundan bu haklar genelde dokunulmazlık ayrıcalığına sahiptirler. Toplumu oluşturan bireyler insan olarak, yaşadıkları sürece onların insan olmak özelliğinden doğan bu genel haklara kimsenin ve hiçbir yönetimin dokunmağa hakkı yoktur. Bugün ulaşılan noktada ise bu haklara uluslararası ve uluslarüstü güvenceler sağlanmış durumdadır. Bu güvencelerin bir kısmı yargısal boyuta da taşınmış olup, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bunun en belirgin örneğini teşkil etmektedir. 20 Ahmet MUMCU, s. 24. 21 Oktay UYGUN, Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları, Ankara: TODAİE Yayınları, 1996, s. 6. 22 Ergun ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, 2. b., Ankara: Yetkin Yayınları, 1992, s. 80. 23 İsmail DOĞAN, Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve İnsan Hakları -İnsan Haklarının Kültürel Temelleri, Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2001, s. 229. 12 Anayasalar ve yasalarla ve hatta uluslararası ve uluslarüstü enstrümanlarla getirilecek hukuksal güvenceler, İnsan Haklarını bir yere kadar koruyabilirler. İnsan Haklarının etkin bir şekilde korunması ve sağlanması için, demokratik ve örgütlü bir toplumun bilinçli bir şekilde haklarına sahip çıkması zorunludur24. Bu yöndeki çalışmalar sonucu, dünyada İnsan Hakları savunucuları ailesi şeklinde bir Sivil Toplum Örgütleri ağı oluşmuş bulunmaktadır. B. İNSAN HAKLARININ KISA TARİHÇESİ 1. İLKÇAĞ Sümerler, Mezopotamya uygarlığının temelini M.Ö. 3000’li yıllarda atmışlar ve ilkyazı ile birlikte ilk devleti de ortaya koymuşlardır. Bu devletin yazılı hukuk düzeni bütün yurttaşlara hitap ediyordu. Yurttaşlar, özgürlüklerini kısmaya çalışacak bir devlet hareketine karşı uyanıktırlar. Hükümdarlar şiddetli, acımasız ve mutlak hâkim değildirler. Yaşlılar ve Gençler Meclisleri ile yurttaşlar yönetime katılmaktadır25. Bürokrasinin kurucusu olan Eski Mısır uygarlığında serbestlik ve eşitlik kavramları oldukça gelişmiş durumdadır. Haklarına kıskançlıkla sahip çıkan Mısırlılar, bu uğurda etkin mücadeleler vermişlerdir26. Çin Uygarlığında ise Taoizm’in kurucusu Lao-Tse, özgürlüğün üzerinde durarak, geleneksel yapıyı eleştirmiştir. Ona göre yasalar gereklidir, ama yasalar çoğaldıkça itaatsizlik de artacaktır. Yasalar mümkün olduğunca az yasak koymalıdır; “Devlette ne kadar yasak varsa halk o derece yoksullaşır.” Konfüçyüs ise “En üst siyasal yönetim gücünün 24 ÇEÇEN, Anıl, “Demokrasi ve İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı 1983-1984, Ankara: TODAİE Yayınları, 1984, s. 80. 25 MUMCU, s.32. 26 age, s. 33. 13 (egemenliğin) gerçek ve tek taşıyıcısı halktır. Zira halkın güvenini kazanamamış bir iktidar er geç düşmeye mahkûmdur.” diyerek oldukça ileri bir düşünce düzeyi ile halkın egemenliği kavramına ulaşmıştır. 27 Hindistan’da da başlangıçta çok ileri düzeyde olan kültürel seviye “Kast Sistemi” nedeniyle bir süre sonra durgunlaşarak gerilemeye başlamıştır. İnsanlar arasındaki eşitsizliğin en somut ve aşırı biçimi olan bu sistem pek çok gelişme eğilimini engellemiştir. Kast Sistemine ilk karşı çıkan kendisi de bir soylu olmasına rağmen Buddha olmuştur. Ona göre dünyayı kötü yapan insanın tutkularıdır. Tutkulardan kurtulmak için de doğru düşünce ve doğru eylem gereklidir.28 Her ne kadar İnsan Haklarının Batı patentli olması olgusu çağımızda aşılmışsa da, orijininde kavram Batı düşüncesinin ürünüdür. Genellikle de araştırmacılar, başlangıç olarak Eski Yunan’ı ve SokratesPlaton-Aristoteles’i alırlar. Gerçekten de insanın doğrudan felsefenin odağı olması, Sokrates ile başlar29. Helenistik evredeki Stoa akımının, devletin yüceltilmesi genel eğilimini kırarak, devletin dışında ve üstünde usu, yasayı ve adaleti öne sürmesi ile özgün bir yeri vardır. Stoa’da insanın bağımsızlığı ana düşüncedir. Bu niteliği ile köleliği ilk yadsıyan Stoacılar olmuştur 30. Ancak Stoa’nın bir siyasal doktrin olmaktan çok bir ahlak felsefesi olduğu kabul edilir31. 27 MUMCU, s. 36. 28 age, s. 38. 29 M. Semih GEMALMAZ, “Tarihselliği Bağlamında İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı 1985-1986, Ankara: TODAİE Yayınları, s. 55. 30 Niyazi ÖKTEM, Özgürlük Sorunu, İstanbul: İÜHF Yayınları, 1977, s. 52. 31 Münci KAPANİ, Kamu Hürriyetleri, Ankara: AÜHF Yayınları, 1981, s. 19. 14 2. ORTAÇAĞ Daha sonra ortaya çıkan ve ortaçağın ideolojisi olan Hıristiyanlık’ın, insan kişiliğine değer kazandırması ve Tanrısının sureti olarak insanın bazı haklara sahip olabileceği düşüncesini ortaya atması bir önceki çağ anlayışından oldukça farklıdır. Ancak dönemin ortalarına doğru dinsel erkle siyasal erkin bütünleşmesi sonucu, kişisel özgürlükleri savunmayı bırakmıştır. İlkçağ insanı yalnız devletin malı iken, Ortaçağda iki efendisi vardır artık; Devlet ve kilise32. Batıda Hıristiyanlık güçlenirken, Arap Yarımadasında 7. yüzyıl başlarında doğan, kısa sürede büyük alanlara yayılan İslamiyet, İnsanlık tarihinin en önemli dönüm noktalarından birini açtı. Kendi dönemine kadar insanlığın görmediği, çağının çok ilerisinde bir eşitlik ilkesi getiren İslamiyet, belli koşullar altında bu eşitliğin nimetlerinden Müslüman olmayan yurttaşların da yararlanmasını sağlamıştır. Bir başka özellik olarak ta adalet olgusu yüceltilmiştir33. İnsan Hakları öğretisi, 17. ve 18. yüzyıllardan itibaren bugünkü anlayışımıza yakın bir kimlik kazanmıştır. İnsanın doğuştan bazı hak ve özgürlüklere sahip olduğu ve bunlara devletin dokunamayacağı düşüncesi, 17. yüzyıldan başlayarak sistemleştirilmiş bir siyasal öğreti kimliğine kavuşmuştur. Feodal üretim biçiminin çözülüşü ve kapitalist üretici güçlerin gelişerek kentsoylu sınıfını oluşturması ile klasik hak ve özgürlükler doğdu. Çünkü bireyler iktidar ve devlet karşısında hak talep edebilecek güce ulaşmışlardı. Bu güce dayanarak lütuflardan daha fazlasını talep eden sesler ortaya çıkabilmiştir. 32 GEMALMAZ, s.58. 33 MUMCU, ss.52-56. 15 3. YENİÇAĞ Hugo GROTİUS (1583-1645), hukuku insan aklının ürünü olarak görmüş ve bütün insanlar için ortak haklardan bahsetmiştir. Böylece bu hukukçu, İnsan Hakları kavramını bilimsel yolla açıklamaya çalışan ilk düşünür olarak kabul edilmektedir34. “İnsan İnsanın kurdudur.” diyen Thomas HOBBES (1588-1679), insanların birbirlerini çekinecekleri bir yememeleri canavar için, hepsinin (Leviathan) de yaratmaları kendisinden gerektiğini söylemektedir. Ancak, birbirlerini yememeleri için kurdukları bu devlet tabiatı gereği çok fazla güçlüdür ve bu gücün de sınırlandırılması gerekmektedir. Değilse bu devlet (leviathan-canavar) o kadar güçlüdür ki, insanlara, birbirlerine verebilecekleri zararlarla karşılaştırılamayacak kadar büyük zararlar verebilir. Haklar Bildirgesinin (Bill of Rights) fikir babası olan John LOCKE (1632-1704), insan hakları ve özgürlük konularındaki yapıcı ve aydınlık görüşleri ile bir dönemi başlatmıştır. LOCKE, bireye her bakımdan değer veren, insanın insan olarak sahip olduğu hakları ve özgürlükleri öven, devletin görevlerini ve işleyişini özgürlük çerçevesine oturtan bir düşünür olarak, liberalizmin de öncülerinden biri olmuştur. Anayasa Hukuku’nun kurucularından olan Montesquieu (16891755), güçler ayrımı kuramını kurarak, yasama, yürütme ve yargının tek elde toplanmaması gerektiğini belirtmiştir. Bu ayrımı, özgürlüklerin ve demokrasinin güvencesi olarak görmektedir. Daha sonra Jean-Jacques ROUSSEAU (1712-1778) toplumsal sözleşme kuramı ile ortaya çıkmış ve doğuştan eşitlik ve aynı haklara sahip olma görüşünü ortaya koymuştur; “ İnsan özgür doğar, ama her 34 MUMCU, s. 60. 16 yerde zincirlere vurulmuştur. Falan kimse kendini başkalarının efendisi sanır ama, böyle sanması onlardan daha da köle olmasına engel değildir35.” Bu döneme kadar felsefi planda kalan İnsan Hakları, alt yapısını hazırlamış olarak temel bazı belgeleri ortaya çıkarmaya ve hukuk alanına girerek uygulanmaya başlayacaktır. Özellikle Amerikan Bağımsızlık Savaşı ve Fransız İhtilali gibi küresel etkiler doğuran olayların sonrasındaki gelişmeler, bu konuda belirleyici bir rol oynamışlardır. C. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI İnsan Haklarının sınıflandırılmasında farklı görüşler mevcuttur. Hatta bütün sınıflandırmaları sağlıksız bulup, sadece alfabetik olarak sayılması gerektiğini öne süren görüşler dahi vardır. Bu başlık altında, sadece yaygın olarak kullanılan temel iki sınıflandırmaya değinilecektir. 1. NİTELİK BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA Birey-devlet ilişkisi temelinde yapılan sınıflandırmadır. Bireyin devlete karşı durumu incelenerek sınıflandırma yapılır. a. Olumsuz Statü Hakları (Koruyucu Haklar) Olumsuz statü ilişkisi, kişileri devlete ve topluma karşı koruyan hakları ifade eder. Temel hakların amacı, bireysel özgürlük alanını, devlet müdahalesine karşı korumak olduğundan, olumsuz statü ilişkisi, bireye devlet müdahalesine karşı kendini savunma hakkını verir. Başka bir anlatımla, olumsuz statü, devletin müdahale etmemesi gereken bireysel özgürlük alanına işaret etmektedir. Eşitlik, can ve mal güvenliği, din ve 35 Jean Jacques ROUSSEAU, Toplumsal Sözleşme, (çev: Vedat GÜNYOL), İstanbul: 1982, s. 14. 17 vicdan özgürlüğü ile düşünce ve ifade özgürlüğü gibi klasik İnsan Hakları bu kategoriye girmektedir. Bu haklar devlete olduğu kadar üçüncü kişilere karşı da geçerlidirler. Devlet, yalnız kendisinin değil, üçüncü kişilerin de temel hak ve özgürlüklere, hukuka aykırı müdahalelerini önlemekle yükümlüdür. b. Olumlu Statü Hakları (İsteme Hakları) Bireylerin toplumdan ve devletten isteyebilecekleri hakları ifade eder. Sosyal devlet anlayışına dayalı olumlu statü haklarında, bireyin devletin sunduğu hizmetlerden yararlanma konusunda talep hakkı söz konusudur. Ancak, bireylerin bu konudaki talep hakları, devletin mali ve ekonomik imkânları ile sınırlıdır. Olumlu statü haklarının başlıcaları; ailenin korunması hakkı, eğitim ve öğrenim hakkı, çalışma hakkı, dinlenme hakkı, grev hakkı ve konut hakkıdır. c. Aktif Statü Hakları (Katılma Hakları) Aktif statü hakları, bireyin siyasal hayata katılmasını sağlayan seçme ve seçilme hakkı, siyasi parti kurma hakkı, kamu görevine girme hakkı gibi hakları içerir. 2. ZAMAN BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA İnsan Haklarının ortaya çıkış zamanlarına dayanılarak yapılan sınıflandırmadır. a. Birinci Kuşak Haklar Can ve mal güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, düşünce ve ifade özgürlüğü gibi geleneksel hak ve özgürlüklerdir. Tarihsel süreç içerisinde öncelikle gündeme gelmişlerdir. 18 b. İkinci Kuşak Haklar Zamanla, klasik haklara eklenen çalışma hakkı, adil ve eşit ücret hakkı, sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı gibi bir takım ekonomik ve sosyal haklardır ikinci kuşak haklar sayılmaktadır. c. Üçüncü Kuşak Haklar Bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler sonucunda ortaya çıkmış olan temiz bir çevrede yaşama hakkı, bilgisayar verilerine karşı özel hayatın korunması hakkı gibi haklar üçüncü kuşak haklar sayılmaktadır36. Genetik ve kopyalama ile ilgili olarak ortaya çıkan gelişmeler sonucu bir dördüncü kuşak hakların ortaya çıktığını savunan görüşler de olmakla birlikte bunları da üçüncü kuşak haklar kapsamında değerlendirmek mümkündür. D. İNSAN HAKLARININ KISITLANMASI SORUNU Bireyin özgürlük ihtiyacı ile siyasi iktidarın hakimiyet(egemenlik) iddiası arasında tarih boyunca sürekli bir gerilim ve çekişme 37 süregelmiştir . Birey, temel hak ve özgürlüklerini yaşayarak kendi yeteneklerine göre kişiliğini geliştirmek ve devletin keyfi müdahalelerine karşı koymak durumundadır. 36 TAŞKAN, s. 5 vd. 37 İhsan D. DAĞI, İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, 1. b., İstanbul: Boyut Yayınları, 2000, s.227. 19 Demokratik bir toplum düzeni için temel hak ve özgürlükler vazgeçilmez niteliktedir. Çünkü ancak temel hak ve özgürlüklerine sahip kişiler sağlıklı bir kişilikle kendilerini gerçekleştirip, toplumun gelişmesine ve kalkınmasına katkıda bulunabilirler. Burada önemli olan bir konu da şudur ki, toplum kalkınarak belli bir milli gelir seviyesine ulaşınca tanınan haklar durumunda değildir İnsan Hakları. Bilakis, kişilerin kendilerini ve “projelerini” gerçekleştirmelerine zemin sağlayacak olan bir ön-şarttır. Aşırı kısıtlamaların varlığına en yaygın bir şekilde gösterilen bu gerekçe, aslında kendi kendini çürüten bir yapıdadır. Nitekim dünya haritasına bakıldığında da, İnsan Hakları ihlalleri ile geri kalmışlığın ne kadar paralellik arz ettiği görülebilmektedir. Ancak, şüphesiz İnsan Hakları da sınırsız değildir. Öncelikle ve herkesin kabul de ettiği bir temel sınırı vardır: başkalarının hakları. Ayrıca, toplumsal buhran dönemlerinde de çeşitli kısıtlamalara gidilebileceği üzerinde artık bir uzlaşma vardır. Hatta bu durumlar olağanüstü hal ve sıkıyönetim halleri olarak anayasalara da girmiştir. Diğer yandan, İnsan Haklarını sınırlamanın da bir sınırı vardır. Otoritelere hiçbir şekilde, özgürlükleri keyiflerince kısıtlama yetkisini tanıyan bir açık çek verilmiş değildir. Çünkü bir demokratik toplumda özgürlük kural, kısıtlama istisnadır. Şekil açısından, temel hak ve özgürlükler ancak kanunla kısıtlanabilir. Ayrıca, anayasalar tarafından kanun koyuculara bu kısıtlama yetkisinin verilmiş olması şartı da vardır. Bu kısıtlayıcı düzenlemelerden bireylerin haberdar olabilmesi gereklidir ve yeterli açıklıkta düzenleme yapılmalı, takdir yetkisi en aza indirilmelidir. İnsan Haklarının bölünmezliği ilkesi gereğince “tüm insan haklarının tüm insanlara” sağlanması gerekir. Bir kısmını alıp bir kısmını reddetmek mümkün değildir. Bu konudaki diğer bir temel ölçüt de, 20 ”demokratik toplum düzeni” ölçütüdür. Bunun da ilk sonucu, toplumun her alanında çoğulculuktur. Bu da her türlü “azınlığın” özgür olmasını gerektirir. ABD Anayasa Mahkemesi içtihatları ile ortaya çıkan bir başka ölçüt ise açık ve yakın tehlikenin varlığıdır. Başka bir “sınırlamanın sınırı” da hakkın özünün ortadan kaldırılmamasıdır. II. TEMEL BELGELER A. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ DÖNEME AİT TEMEL BELGELER 1. MAGNA KARTA LİBERTATUM (1215) VE DİĞER İNGİLİZ BELGELERİ İnsan Hakları alanındaki en temel belgelerdendir. İngiltere’de Kral Yurtsuz Jean ile soylular arasında imzalanan bir antlaşmadır. Dokuz kadarı özgürlüklere ilişkin olmak üzere, 63 maddeden oluşan bu düzenleme, kralın özellikle vergi almada yetkilerini sınırlıyor, kişilere güvenlik sağlıyordu. Magna Karta’nın hukuksal güvenlik (due process) formülü daha sonraki bildirgeler ve belgeler tarafından da benimsenmiştir. Buna göre, kimse eşitlerinin kararı olmaksızın ve bir yerel kurala dayanılmaksızın özgürlüğünden ve mülkünden yoksun kılınamaz. Cezalar işlenen suça uygun olacak, kişinin yaşamına engel olacak kadar ağır olmayacaktır. Müsadere kaldırılacaktır. Magna Karta iyi yönetim de öngörmüştür. Buna göre üyelerini Yüce Kurul’un (Magnum Concilium) seçtiği 25 kişilik bir kurul Kralın ve memurlarının işlemlerini denetleme yetkisi ile donatılmıştır38. Diğer İngiliz belgelerinden, Kral Birinci Charles tarafından 1628’de çıkarılan “Petition of Rights” ile Parlamentonun izni olmadan kimseden 38 AKILLIOĞLU, s. 122. 21 vergi alınmaması ve keyfi olarak kimsenin hapsedilmemesi ilkeleri kabul edilmiştir39. Geçirilen büyük siyasal bunalımların dinmesinden sonra, 1670’te kabul edilen “Habeas Corpus Act” ile temel insan haklarından olan kişi dokunulmazlığı yargıç güvencesine bağlanmıştır. 1689 tarihli “Bill of Rights” (Haklar Bildirgesi) ile asker toplama işi parlamentonun iznine bağlanmış ve ayrıca dünyada ilk kez olmak üzere, parlamento üyelerinin, parlamento içindeki konuşmalarından dolayı sorumsuzluğu kabul edilmiştir. 1751 tarihli “Act of Settlement” ile de yargıç bağımsızlığı düzenlenmiştir40. 2. VİRGİNİA HAKLAR BİLDİRGESİ (1776) VE DİĞER AMERİKAN BELGELERİ İngilizler, kendileri tarafından Kuzey Amerika’da kurulan on üç kolonide yaşayanları anavatanda geçerli olan hukuk düzeninden yararlandırmamaya başlayınca, Fransızların da desteğiyle 1773 yılında bir bağımsızlık savaşı başladı. Kuracakları devletin temel ilkelerini belirleyen 12 Haziran 1776 tarihli, 16 maddelik Virginia Haklar Bildirgesi ile o zamana kadar ortaya konulanlardan çok daha ileri düzeyde, bir kişi hakları listesi açıklanıyordu; bütün insanlar özgür ve eşittir; doğuştan haklara sahiptirler; siyasi iktidar halktan kaynaklanır ve ona karşı sorumludur; halkın, ortak yararı gerçekleştiremeyen siyasi iktidarı değiştirme hakkı vardır; yasama, yürütme ve yargı güçleri birbirinden ayrı ve belirlenmiş olmalıdır; bütün seçimler serbesttir; kimse kendisinin veya temsilcisinin onayı olmaksızın vergi yükü altına sokulamaz; herkesin ceza davalarında suçlamayı öğrenmek, tanıklara çapraz sorgulama yaptırmak, jüri önünde 39 Mustafa OVACIK, İngilizce-Türkçe Hukuk Sözlüğü, 2. b., Ankara: A.Ü. Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayını, 1986, s. 244. 40 MUMCU, s. 71. 22 davanın ivedi sonuçlandırılmasını isteme hakkı vardır; kimse kendi aleyhine tanıklığa zorlanamaz. Basın özgürlüğü, askerin sivil güce bağlı olması, din ve vicdan özgürlüğü listeyi tamamlayan öteki haklardır. Birkaç gün sonra 4 Temmuz 1776’da, bu kez bağımsızlık mücadelesine katılan koloni temsilcilerinin ortak sesi olarak Thomas JEFFERSON’un hazırladığı Bağımsızlık Bildirgesi ile aynı ilkelerin altı tekrar çizilmiş oldu. Her iki belgenin de dayanağı, on üç eski İngiliz kolonisinin bağımsızlaştıkları zaman, anayasalarının başına koydukları “Bill of Rights”’ların da benzeridir. 1787 yılında, bir araya gelerek ilan ettikleri Anayasa, dünyanın ilk modern yazılı anayasasıdır. Bu anayasa ile gene dünyada ilk kez olarak bir “federal devlet” yapısı kurulmuştur41. Arşimed’in “bir dayanağımız olsa dünyayı yerinden kaldırabilirdik” sözünün, siyasette Amerikan İhtilali ile gerçekleştiği söyleyen Thomas PAINE, bunun eski dünyada olamayacağını çünkü eski dünyada “hürriyetin amansızca takibe uğradığını, aklın isyan sayıldığını, korkunun esiri olan insanların düşünmekten korkar hale geldiklerini” söylemektedir42. Ayrıca, Amerikan İhtilali ile, “bir ahlaki nazariyeye dayanan, bir evrensel barış sistemi üzerine, iptal olunamaz ırsi İnsan Hakları üzerine kurulmuş bir hükümet (sistemi), bugün yeryuvarını batıdan doğuya doğru -eskiden kılıç hükümeti (sistemi) nin doğudan batıya doğru gelişinden daha zorlu bir itici kuvvetle- dolaşmaktadır. Onun ilerlemesi tek tek kişileri değil, milletleri ilgilendiriyor ve insanlığa yeni bir çağ vaat ediyor.” 43 Fransız İhtilali ile geniş kitlelere ulaşan özgürlük düşüncesi, aynı zamanda yerleşik düzen tarafından çok kuvvetli bir dirençle de karşılanmıştır. Ancak, bu yöndeki istek o kadar güçlü idi ki bütün bu engeller zamanla aşılmıştır. 41 MUMCU, s. 76. 42 PAINE, s. 189. 43 age, s. 193. 23 3. FRANSIZ İHTİLALİ VE İNSAN VE YURTTAŞ HAKLARI BİLDİRGESİ 27 Ağustos 1789 günü ihtilalin önde gelenlerince kurulan “Ulusal Kurucu Meclis” tarafından, gerçekleştirilmek istenen amaçların programı olmak üzere, 17 maddeden oluşan “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi” yayınlandı. Bu bildiri kendisinden gelen pek çok İnsan Hakları belgesine de temel oluşturmuştur. Temel ilkeleri şunlardır: Bütün İnsanlar özgür ve haklar bakımından eşit doğarlar. Devletin amacı bu özgürlükleri ve hakları korumaktır. Devlet otoritesinin kaynağı halktır. Bütün devlet görevlileri de yetkilerini halktan alırlar. Göreve gelişlerinde de sadece erdem ve yetenek aranır. Devletin yönetilmesi yasalar yoluyla olur. Yasalar kamu iradesinin açıklanmasından ibarettir. Bütün yurttaşlar bu yasalar karşısında eşittir. Doğal bir hak olan özgürlük, başkasına zarar vermeyecek olan her şeyi yapabilme gücüdür. Özgürlükler ancak yasa ile sınırlandırılabilir. Bu sınırın da ölçüsü ortak yarardır. Yasaya uymayan suç ve ceza olamaz. Yurttaş suçu sabit oluncaya kadar masum sayılacağından, ona karşı zorbalıkla davranılamaz. Temel özgürlükler şunlardır; din ve vicdan özgürlüğü, ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü. Bu özgürlüklerin yasal sınırları mevcuttur. Mülkiyet ayrı ve kutsal bir haktır. Ancak kamu yararı gerektiriyorsa karşılığı ödenmek suretiyle dokunulabilir. Kanunsuz emir yasaklanmıştır. Bu çok önemli cümle bildiriyi sadece yurttaşlar için değil, bütün insanlara yöneltiyor. Bu da İnsan Hakları konusunda devrimsel bir adımdır. 24 Bir toplumda, haklar güvence altına alınmamış, güçlerin ayrılığı belirtilmemişse, o toplumda anayasa yoktur44. Daha sonraki dönemlerde bu ilkelerin yerleşmesi süreci yaşanmış, 1791 ve daha sonra 1793 anayasaları ile hukuken düzenlenmiş olsa da 1848’e dek gerçek anlamda hiçbir zaman uygulamaya konulamamıştır45. 1848 Anayasası ise getirdiği yenilikleri şu formülde sistemleştirmişti: aileye, çalışmaya, mülkiyet hakkına ve kamu düzenine dayalı bir toplumda özgürlük, kardeşlik ve eşitliğin egemenliği... 4. KÖLELİĞİN KALDIRILMASI ÇABALARI VE VİYANA KONGRESİ (1815) Papa V. Nikolaus 1452’de Portekizlilere “dinsizlerin köleleştirilmesi” iznini vermişti. Katolik Kilisesi, bu kararından ancak 1965 yılında 2. Konsül kararları ile vazgeçebilmiştir. İç hukuklar bulunmamıştır. Daha açısından ise sonra 1792’de ilk önce İngiltere’de Danimarka’da köle uygun ticareti yasaklandı. 1807’de İngiltere de aynı yola girdi. Ancak ilk büyük adım 9 Haziran 1915’te Viyana’da atılarak, köle ticareti kaldırılmıştır. Bu karar, 20 Kasım 1815 Paris Barışı ile yenilendi. 1885’te imzalanan ve ABD ile Osmanlı Devleti’nin de katıldıkları Berlin Antlaşması ile bir yandan Afrika paylaşılırken, bir yandan da köle ticareti yasaklanıyordu. Fakat bu antlaşmalar, köleliği tamamen ortadan kaldırmak için yeterli olmamıştır. 20. yüzyılda dahi bu durumla mücadele edilmesi gerekmiştir. 44 MUMCU, ss. 77-82. 45 GEMALMAZ, s. 62. 25 5. SAVAŞLARIN İNSANİLEŞTİRİLMESİ ÇABALARI VE CENEVRE SÖZLEŞMESİ (1864) Savaşları tamamen önlemek daha uzun yıllar bir düş olarak kalacağına göre, hiç olmazsa savaşı bir ölçüde insanileştirmek zihinlerde hep yer aldı. Bu isteği gerçekleştirmek amacıyla, 22 Haziran 1864 tarihinde Cenevre Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşme, savaş halinde, savaşan tarafların karşılıklı olarak uymak zorunda oldukları asgari insani tedbirleri içermektedir. Cenevre Sözleşmesi, 29 Haziran 1899’da biraz genişletilmiştir. Hem katılan sayısı arttırılmış, hem de korunan insani tedbirler arttırılmıştır. Bu bağlamda, Kızılhaç, Kızılay, Kızılgüneş (Japonya) kuruluşlarının savaşlardaki dokunulmazlıkları tanınmıştır46. 6. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI, VİLSON İLKELERİ VE MİLLETLER CEMİYETİ Birinci Dünya Savaşı biterken, ABD başkanı Vilson ilan ettiği ilkelerle, gelecekte insanlığın bir daha böylesine kanlı bir felakete uğramaması için gereken uluslararası önlemlerin alınması zorunluluğu üzerinde durmuştu. Savaş sona erince uluslararası düzende rol oynaması düşünülen bu ilkeler, insancıl amaçlar ve düşüncelerle hazırlanmış olmakla birlikte, bireysel İnsan Hakları ve özgürlüklerle doğrudan ilgili değillerdi. İlkelere egemen olan görüş, savaş sonu barış antlaşmalarının yenenlerin üstünlüğü temelinde değil de, hem uluslararasında denge sağlayan hem de ulusların isteklerini gerçekleştiren bir nitelikte yapılması önerisi idi. Yenen devletler, yenilenlerden bir savaş geleneği olarak 46 MUMCU, s. 103. 26 aldıkları “savaş tazminatını” almaktan vazgeçeceklerdi. Uluslararası ekonomi ve ticaret hayatında eşitlik ve özgürlük olacaktı. Savaşın önlenmesi amacıyla, devletlerarasında gizli diplomasi yasaklanacak, uluslararası bir örgüt kurularak anlaşmazlıkların barış yoluyla çözülmesine çaba harcanacaktı. Vilson’un bu ilkeleri arasında ulusların diledikleri gibi yaşama özgürlüklerine kavuşmaları, azınlıkların korunması, savaşın önlenmesi gibi İnsan Hakları ile ilintili bazı noktalar vardır. Ama İnsan Hakları ile doğrudan ilgili konulara değinmemektedir. Bu ilkeleri, başlangıçta kabullenir görünüp ABD’yi savaşa sokan diğer devletler, zaferi kazanınca onları dahi bir kenara bıraktılar. ilk önce bir Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kuruldu (28 Nisan 1919). Salt yenen devletlerin oluşturduğu bu kurumun kuruluş belgesindeki amaçlar arasında İnsan Hakları’na kesinlikle yer verilmemiştir. Yenilen devletlerin katılımı ancak 1926’dan sonra aşama aşama mümkün olabilmiştir. Milletler Cemiyetinin en önemli başarıları, kuruluş sözleşmesinin 14. maddesi gereğince 1921 yılında Lahey’de (Den Haag) kurulan “Uluslararası Adalet Divanı” ve 25 Eylül 1926 tarihli “Köleliğe Karşı Sözleşme”dir. Bu sözleşme ile daha önce Viyana Kongresi ve sonrasındaki gelişmelerle yasaklanan “köle ticareti”nden farklı olarak, kölelik statüsü bütünüyle yasaklanmaktadır47. Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı ile bireyci anlayış tasfiye edilmiş ve sosyal haklar alanında hızlı gelişmeler yaşanmaya başlanmıştı. Sosyal haklar, 1919 tarihli Alman Veimar Anayasası’nın da etkisiyle bir dizi kıta Avrupası anayasasını ve bunların hak ve özgürlük sistemlerini etkilemişti. Eş zamanlı olarak ortaya çıkan 1918 tarihli Sovyet Bildirisi de sosyal haklar konusunda itici bir güç olmuştur48. 47 MUMCU, s. 109. 48 GEMALMAZ, s.65. 27 Ancak, İki Dünya Savaşı arasında Faşizm ve Komünizm rejimleri altında en ağır İnsan Hakları ihlalleri gerçekleştirilmiş, milyonlarca insan en temel hak olan yaşam hakkından mahrum bırakılırken diğer bütün hakları da pervasızca çiğnenmiştir. 28 B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEME AİT TEMEL BELGELER 1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ’NÜN KURULUŞU VE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI a. Savaş Sürerken Yapılan Hazırlık Çalışmaları Savaşın ve savaş öncesi dönemin acı ve felaketli tabloları karşısında ilk adımları ABD Başkanı, Franklin Delano ROOSEVELT atmıştır. 6 Ocak 1941 günü Kongreye Hitaben yapmış olduğu “Dört Özgürlük Üzerine Konuşması”yla İnsan Haklarının uluslararası koruma altına alınması konuşmasında, fikrini İnsan ilk kez Hakları dile ile getirmiştir. ilgili olarak ROOSEVELT, aşağıdaki bu ifadeleri kullanmıştır: “Tehlikelerden korunmaya çaba harcayacağımız önümüzdeki günler için, dört temel insan özgürlüğü üzerine kurulu bir dünya bulacağımızı umuyoruz; İlki, dünyanın her yerinde, konuşma ve ifade özgürlüğüdür. İkincisi, dünyanın her yerinde, her kişinin Tanrısına kendi istediği biçimde tapınma özgürlüğüdür. Üçüncüsü, dünyanın her yerinde, yoksulluktan kurtulma özgürlüğüdür ki bu, her ulusa kendi vatandaşları için sağlıklı bir barışçıl yaşamı temin edecek ekonomik yakınlaşmanın kurulması anlamına gelir. Dördüncüsü, dünyanın herhangi bir yerinde, korkudan kurtulma özgürlüğüdür ki bu, hiçbir ulusun herhangi bir komşusuna karşı fiziksel saldırı gerçekleştirmek zorunda olamayacağı bir noktaya ve davranış 29 aşamasına gelene dek sürecek, dünya çapında etkin ve tam bir silahsızlanma anlamına gelir.” Bu konuşma, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin ve Birleşmiş Milletler yapılanmasının temelini oluşturacaktır. 14 Ağustos 1941 tarihinde, bu yönde ilk büyük adım atılacak ve ABD Başkanı ROOSEVELT ile İngiltere Başbakanı Vinston CHURCHILL’in Atlantik Okyanusu’nda bir savaş gemisinde imzaladıkları 8 maddelik Atlantik Şartı, İnsan Hakları açısından önemli bir belgedir. 1 Ocak 1942 tarihinde bu temeller üzerinde “Birleşmiş Milletler Bildirisi” (26 Ulus Açıklaması / Vaşington Paktı) imzalandı. Bu belge daha sonra bu 26 devleti takiben 21 devlet tarafından daha imzalanmıştır. Bu bildiriye imza koyan hükümetler, Atlantik Şartı’ndaki amaç ve ilkeleri kabul etmekteydiler. Savaş sonrası dönemde, evrensel nitelikte bir örgütün kurulması kararının açıklanması ise 30 Ekim 1943 tarihli Moskova Bildirisi ile olmuştur. Bu belge ABD, SSCB, İngiltere ve Çin tarafından imzalanmıştır. Daha sonra 21 Ağustos-7 Ekim 1944 tarihleri arasında gerçekleştirilen seri toplantılar sonucu “Dumbarton Oaks Önerileri” ismiyle Birleşmiş Milletler Şartı’nın taslağı oluşturulmuş, üzerinde anlaşma sağlanamayan birkaç nokta ise 1945 yılında yapılan Yalta Konferansı’nda düzenlenmiştir49. b. Savaş Sonrası BM’in Kuruluşu Bu aşamalardan sonra, nihayet 26 Haziran 1945 tarihinde San Fransisko’da Birleşmiş Milletler Şartı kabul edilmiştir. Bu şartın içerisinde İnsan Haklarına ilişkin pek çok hüküm bulunmaktadır. Başlangıç kısmında “insanın temel haklarından, kişi onurundan, kişi değerinden, erkek ve 49 İsmet GİRİTLİ ve Hasan Atilla GÜNGÖR, Günümüzde İnsan Hakları, DER Yayınları, İstanbul, 2002, ss. 55-58. 30 kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük tüm uluslar için hak eşitliğinden” 50 söz edilmektedir. Böylece, İnsan Hakları ilk defa ulusal alandan uluslararası alana çıkarak, uluslararası hukuka konu olmuştur51. 2. İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRİSİ a. Hazırlanışı ve Kabul Edilişi Birleşmiş Milletler Şartı ile oluşturulan Ekonomik ve Sosyal Konsey’in İnsan Haklarını geliştirme ve bu doğrultuda komisyonlar kurma yetkisinden hareketle, Londra’da gerçekleştirdiği ilk oturumunda, “İnsan Hakları Komisyonu” ve “Kadının Statüsüne Dair Komisyon” isimli iki komisyon kurmuştur. Nev York’ta gerçekleştirilen ikinci oturumda İnsan Hakları Komisyonu’na alt komisyon kurma yetkisi verilmiştir. Komisyondan beklenen ilk icraat olan İnsan Hakları Bildirisinin hazırlanması amacıyla oluşturulan çalışma grubunun başına, savaşın bitiminden kısa süre önce ölen ABD Başkanı ROOSEVELT’in eşi Eleanor ROOSEVELT, raportörlüğüne ise Fransız Profesör Rene CASSİN seçilmiştir. Bu çalışma grubunun 18 aylık çalışma dönemi sonunda BM Genel Kuruluna sunduğu metin, 10 Aralık 1948 tarihinde 8 çekimser oya karşılık 48 oyla kabul edilmiştir. b. Bildirinin İçeriği ve Özellikleri Bildiri, bir başlangıç bölümü ve 30 maddeden oluşmaktadır. Maddelerin yapısında, Sosyalist Blokun etkisi gözlenebilmektedir. Nitekim 50 Mehmet AKZAMBAK, Lozan’dan günümüze taraf olduğumuz Sözleşmeler -IV İnsan Hakları, 2. b., Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1998, s. 1254. 51 GEMALMAZ, s. 65. 31 bildirinin 22-28 inci maddelerinde sosyal haklar denilen ikinci kuşak haklar düzenlenmiştir. İlk 21 maddede ise birinci kuşak haklar olarak da adlandırılan klasik haklar düzenlenmiştir.52 Bu bildiri ile ikinci kuşak haklar da uluslararası hukukun konusu olmuştur. Bir diğer önemli özellik ise hakların evrenselliğinin vurgulanmış olmasıdır. Aynı zamanda bu bildiri, iki kutuplu bir dünyanın zor şartları altında ortaya çıkmış olmasına karşın zamanının oldukça ilerisindedir53. Evrensel Bildirinin vurguladığı bir başka önemli konu ise; insanın özgür ve bağımsız oluşunun sadece klasik özgürlüklerin tanınması ile gerçekleşemeyeceği, bunun tam olarak sağlanabilmesi için, kişinin ekonomik ve sosyal baskılardan kurtarılmasının gerekli olduğu yolundaki çağdaş görüşü benimsemiş olmasıdır54. Bildirinin son iki maddesinde (29-30) hakların kullanılması ve düzenlenmesi ile ilgili hükümler yer alıyor. Burada önce kişilerin de içinde yaşadıkları topluma karşı ödevleri bulunduğu belirtildikten sonra, herkese tanınmış olan bu hak ve özgürlüklerin ne ölçüde sınırlanabileceği gösterilmiştir. Ayrıca, bunların BM amaç ve ilkelerine aykırı olarak kullanılamayacağına da işaret edilmiştir. Son madde ise önemli bir genel ilke getiriyor: Bildirinin hiçbir hükmü, açıklanan hak ve özgürlüklerin bir devlet, zümre ya da kişi tarafından yok edilmesine yönelik herhangi bir eylem ve davranışa girişmeye hak kazandırır biçimde yorumlanamaz. Başka bir deyişle; devlet de dahil olmak üzere, hiçbir grup ya da kişi için “özgürlükleri yok etme özgürlüğü” yoktur55. 52 KAPANİ, Kamu..., ss. 25-26. 53 GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 60. 54 KAPANİ, Kamu..., s. 26. 55 age, s. 26. 32 c. Bildirinin Hukuki Niteliği Temelde, Bildiri adından da anlaşılacağı gibi hukuken bir bağlayıcılığa sahip değildir ve onu tanıyan devletlere herhangi bir zorunlu yükümlülük getirmez. Bir takım haklar ve özgürlükler sayılmış ancak bir uygulama ve denetim mekanizması öngörülmemiştir. Bu niteliğinden dolayıdır ki dünya görüşleri, yapıları ve siyasal sistemleri çok farklı olan devletler tarafından kabul edilebilmiştir. Hukuk tekniği açısından ise bildiri BM genel Kurulu’nca onaylanmış bir “karar”dır56. Ancak, Evrensel Bildirinin fiilen sahip olduğu etki ve güç, hukuki niteliğinin çok ötesindedir. Bildirgenin hükümleri pek çok devletin anayasasına ve yasalarına -çoklukla da aynen- girmiştir. Bunun yanı sıra bir çok bölgesel ve uluslararası insan hakları belgesine kaynaklık etmiş; özgürlük, adalet gibi kavramların evrensel ölçekte genel kabul gören standardı haline gelmiştir. Özellikle 2-21. maddeleri devletler örf-adet hukukunun bir parçası haline gelmiştir57. Uluslararası Adalet Divanının Statüsünde, uluslararası hukukun kaynakları arasında örf-adet hukuku ile birlikte gösterilen “uygar milletlerce kabul edilen hukukun genel ilkeleri” kapsamında değerlendirilmesi de söz konusu olabilecektir. Evrensel Bildirinin “babası” sayılan Rene CASSİN, bildiriyi BM Antlaşmasını tamamlayan ve yorumlayan bir belge olarak 58 nitelendirmektedir . Belgenin hukuksal niteliği üzerinde yapılan tartışmalar ne olursa olsun, İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin insanlık tarihi içerisinde yeni bir çığır açmış olduğu gerçeği göz ardı edilemez. 56 GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 61. 57 age, s. 62. 58 KAPANİ, Kamu..., s.28. 33 3. İKİZ SÖZLEŞMELER BM İnsan Hakları Komisyonu, Evrensel Bildiri’den farklı olarak, insan hakları alanında, katılan devletlere hukuki yükümlülükler yükleyen, açıklanan haklara saygı gösterilip gösterilmediğini tespit edecek bir denetim sistemini de içeren bağlayıcı nitelikte bir Sözleşmenin -ya da Sözleşmelerin- hazırlanması çalışmalarına başladı. 1948 yılında başlatılan çalışmalar, yaklaşık 20 yıl sürmüş ve 1966 yılında somutlaşabilmiştir. Birinci ve ikinci kuşak haklar ayrı ayrı sözleşmelerde düzenlenmiş ve İkiz Sözleşmeler olarak ta adlandırılan, “Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme” ile “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme” BM Genel Kurulu’nun 16 Aralık 1966 tarihinde yaptığı toplantıda oylanarak kabul edildi. 35 devletin katılması ile de 1976 da yürürlüğe girmişlerdir. a. Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme 23 Mart 1976 tarihinde yürürlüğe giren Sözleşme 53 maddeden oluşmaktadır. Temelde Evrensel Bildiri’deki birinci kuşak hakları düzenlemekle beraber bazı hakları kapsamamış ve fakat bazı Evrensel Bildiri’de yer almamış olan hakları kapsamıştır. Sözleşme ayrıca hakların sınırlandırılması konusunu da düzenleyerek, kamu düzeni, ulusal güvenlik, genel sağlık, ahlakın korunması, çocukların korunması gibi ölçütlere bağlamıştır. Sınırlamalar ancak sayılan nedenlerle ve yasa ile gerçekleştirilebilecektir. Ayrıca olağanüstü rejim standartlarını da belirleyen Sözleşme, bu çerçevede 7 hakkı (madde, 6,7,8/1-2,11,15,16,18) dokunulmaz olarak kabul etmiştir. 34 Taraf devletlerin Sözleşmeye uyup uymadıkları konusunda denetim yetkisi 18 kişilik bir İnsan Hakları Komitesi’ne verilmiştir. b. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme 1 Ocak 1976 tarihinde yürürlüğe giren Sözleşme 31 maddeden oluşmaktadır. Evrensel bildirgede sınırlı sayıda olan ikinci kuşak haklar, bu Sözleşme ile genişletilmiştir. Her ülkenin kendi olanakları ölçüsünde, bu hakları aşamalı bir şekilde sağlaması öngörülmüştür. Sözleşmenin denetim mekanizması, ikizine göre oldukça zayıftır. Ancak 1985 yılı itibariyle kurulan “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi” kurulmuştur59. Komitenin 1987 yılında başlayan faaliyetleri ile birlikte daha etkin bir denetim söz konusu olabilecektir60. 4. DÜNYA İNSAN HAKLARI KONFERANSLARI İlk Dünya İnsan Hakları Konferansı, BM tarafından 1965 yılında Tahran’da gerçekleştirilmiştir. İkinci Konferans ise, yine BM tarafından 1225 Haziran 1993 tarihleri arasında Viyana’da düzenlenmiştir. Konferansın sonunda, 25 Haziran 1993 tarihli, “Viyana Bildirisi ve Faaliyet Programı” başlıklı bir belge yayınlanmıştır. Beş bölümden oluşan ve yüzden fazla maddesiyle, hemen hemen her alandaki İnsan Haklarını kapsayan bildiride, bütün devletler çağın ruhuna uygun olarak, İnsan Haklarının korunmasına ve bu haklardan evrensel olarak herkesin yararlanmasına kendilerini adamaya ve bu alanda uluslararası işbirliği ve dayanışmaya davet edilmişlerdir61. 59 AKILLIOĞLU, s. 202. 60 GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 68. 61 ÜNAL, s. 88. 35 Bildiride ayrıca İnsan Hakları eğitiminin de önemi vurgulanmış, bunun toplumlar arasında uyumlu ve istikrarlı ilişkileri güçlendirmek ve karşılıklı anlayışı, hoşgörüyü ve barışı teşvik etmek için zorunlu olduğu belirtilmiştir. Bu amaçla da bütün eğitim programlarına insan hakları, insancıl hukuk, demokrasi ve hukukun üstünlüğü konularının dahil edilmesi çağrısında bulunmuştur. Bu çağrıya karşılık BM Genel Kurulu da 23 Aralık 1994 tarihli toplantısında aldığı bir kararla, 1995-2004 yıllarını İnsan Hakları Eğitimi Onyılı ilan etmiştir62. Bu doğrultuda birçok ülkede ulusal komiteler kurulmuştur. 5. İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ DİĞER BM BELGELERİ63 BM tarafından İnsan Hakları ile ilgili, farklı hukuksal formlarda pek çok başka belgeler üretilmiştir. Başlıcaları şunlardır: Soykırımı Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme -12 Ocak 1951 Savaş Suçlarının ve İnsanlığa Karşı Suçların Zamanaşımından Yararlandırılmamasına ilişkin Sözleşme -11 Kasım 1970 Bütün Kişilerin İşkenceden ve Başka Zalimce, İnsanlıkdışı ve Küçültücü Ceza ve Muameleden Korunmasına İlişkin Bildiri -9 Aralık 1975 Tutuklulara Karşı Davranışın Asgari Standart Kuralları (Ekonomik ve Sosyal Konseyin 31 Temmuz 1957 ve 13 Mayıs 1977 Tarihli Kararları) İşkenceye ve Başka Zalimce, İnsanlık Dışı ve Küçültücü Ceza ve Muameleye Karşı Sözleşme –26 Haziran 1987 62 İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi, İnsan Hakları Eğitimi Türkiye Programı, Ankara: 1999, s. 4. 63 Muharrem BALCI ve Gülden SÖNMEZ, Temel Belgelerde İnsan Hakları, İstanbul: Danışman Yayınları, 2001, s. 93 v.d. 36 Köleliğe İlişkin Sözleşme (25 Eylül 1926 tarihinde Cenevre’de imzalanan bu sözleşme BM tarafından bir protokol ile değiştirilerek 7 Temmuz 1955’te yürürlüğe girmiştir.) Köleliğin, Köle Ticaretinin ve Köleliğe Benzer Kurum ve Uygulamaların Kaldırılmasına İlişkin Ek Sözleşme –30 Nisan 1957 Kişilerin Alışveriş Konusu Edilmesini ve Başkasının Fuhşunu Sömürmeyi Yasaklamaya İlişkin Sözleşme –25 Temmuz 1951 Angaryanın Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme –17 Ocak 1959 Her Çeşit Irk Ayrımının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme –4 Ocak 1969 Apartheid Suçunun Ortadan Kaldırılmasına ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme – 18 Temmuz 1976 Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımın Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme –3 Eylül 1981 Eğitim Alanında Ayrım Gözetilmemesine İlişkin Sözleşme –22 Mayıs 1962 Sendika Özgürlüğüne ve Sendika Kurma Hakkının Korunmasına İlişkin Sözleşme –4 Nisan 1950 Kadının Siyasal Haklarına İlişkin Sözleşme – 7 Temmuz 1954 Çocuk Hakları Bildirisi – 20 Kasım 1959 Çocuk Hakları Sözleşmesi –2 Eylül 1990 Sömürge Durumundaki Ülkelere ve Halklarına Bağımsızlık Verilmesine İlişkin Bildiri –14 Aralık 1960 37 6. BÖLGESEL NİTELİKTEKİ ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI BELGELERİNE VE KURUMLARINA GENEL BİR BAKIŞ a. Amerikan Devletleri Örgütü ve Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Amerika Kıtasında da bölgesel bir yapılanma gerçekleştirilmiştir. Kolombiya’nın başkenti Bogota’da toplanan 21 Amerikan devletinin katılımıyla 30 Nisan 1948 günü “Amerikan Devletleri Örgütü Şartı” imzalanmış ve 13 Aralık 1951 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Aynı toplantı da bir de Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi imzalanmıştır. Ayrıca bir İnsan Hakları Komisyonu ile de Bildirinin uygulanması denetlenmektedir. 22 Kasım 1969 tarihinde Costa Rika’nın başkenti San Jose’de İmzalanan Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi birinci kuşak hakları düzenlemektedir. İkinci kuşak haklara dair 17 Kasım 1988 tarihinde San Salvador Protokolü imzalanmıştır. Bireysel başvuru olanağını da sağlayacak şekilde bir yargısal mekanizma ile denetim sağlanmaktadır. b. Afrika Birliği Örgütü ve Afrika Şartı 25 Mayıs 1963 tarihinde Addis Ababa’da imzalanan Şart ile Afrika Birliği Örgütü Kurulmuştur. 27 Haziran 1981 de ise İnsan Haklarına İlişkin Afrika Şartı kabul edilmiş ve 21 Ekim 1986 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Halkların hakları kavramını getiren Şart, İnsan ve Halkların Hakları Komisyonunca denetlenmektedir64. Devlet başvurusu ve bireysel başvuru olanakları bulunmakla birlikte etkin değildirler. 64 GİRİTLİ ve GÜNGÖR, ss. 85-86. 38 c. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Avrupa’da Soğuk Savaşın etkilerini kırmak ve yumuşama ve yakınlaşmayı sağlamak amacıyla 22 Kasım 1972 tarihinde başlatılan Konferans hazırlık çalışmalarının, 1 Ağustos 1975’te Helsinki Nihai Senedi ile sonuçlanması ve daha sonra da 21 Kasım 1990 da imzalanan Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı ile devam eden ve teşkilata dönüştürülen bu yapı doğu blokunun çözülmesinde çok önemli bir rol oynamıştır65. Çözülme sonrasında, gerek Avrupa Konseyi’ne, Avrupa Birliği’ne ve NATO’ya eski doğu bloku ülkelerinin üyeliği, gerekse de Avrupa Savunma Ve Güvenlik Politikası ve Avrupa Ordusu çalışmaları sonucunda başlangıçtaki önemi nispeten azalmış durumdadır. AGİT’in önemli bir özelliği, coğrafi kapsamının genişliğidir. Kafkas Devletlerinin yanı sıra, diğer Avrupa örgütlerinden farklı olarak Orta Asya Cumhuriyetlerini de üye kabul etmiştir. Ayrıca ABD ve Kanada da üyedirler 66. Üye sayısı 55 olup Sırbistan ve Karadağ’ın üyelikleri ise askıdadır. AGİT, Demokratik Kuruluşlar ve İnsan Hakları Bölümü ve özellikle de bu bölümün görev alanında yer alan “İnsani Boyut” çalışmaları ile insan haklarının geniş bir alanda yerleşmesi yönünde çaba sergilemektedir. Ayrıca, basın özgürlüğü, seçimlerde gözlemcilik gibi spesifik konularda da özel çalışmalar yürütmektedir. AGİT’in Avrupa’da savaşlara neden olan sınırların ve azınlıkların durumunu birlikte değerlendiren yaklaşımı, insan hakları alanında önemli bir adım teşkil etmektedir. Devletler azınlıklara karşı ayrımcılıktan uzak durmalı, böylece diğer devletler de azınlık haklarını bahane edip toprak bütünlüğüne saygısızlık etmesinler.67 65 Emmanuel DECAUKS, AGİK, 2. b. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, s. 12. 66 VAN BANNING, s. 150. 67 Naz ÇAVUŞOĞLU, Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Azınlık Hakları, 2. b., İstanbul: 2001, s.49. 39 d. Avrupa Konseyi Çoğu faşizme karşı savaşta aktif rol oynamış olan Avrupa’nın önde gelen 800 siyaset, kültür ve sanat adamı, 1948’de Lahey’de bir araya gelerek bir bildiri yayınladılar ve Avrupa Konseyi’nin temellerini ortaya koydular68. “Avrupalılara Mesaj” başlıklı bu bildiri de hem Avrupa Birliği’nin, hem Avrupa Konseyi’nin hem de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile Mahkemesi’nin temelleri vardır: “Bölgesinde kişilerin, fikirlerin ve malların serbestçe dolaşabileceği bir Avrupa istiyoruz. Düşünce, düşünceyi açığa vurma ve toplantı özgürlüğü ile siyasi muhalefet yapılmasını güvence altına alacak bir şart (charter) istiyoruz. Bu şartın uygulanmasını sağlamak üzere gereken yaptırımları uygulayacak bir mahkeme istiyoruz.” 69 Avrupa Birliği’nden farklı olarak Avrupa Konseyi ekonomik yönünden çok tamamen siyasi yapısı ile ön plana çıkan bir kuruluştur. İkinci Dünya Savaşı’nın ve öncesindeki dönemin vahşetine karşı bir tepkinin sonucu olarak, 5 Mayıs 1949’da Londra’da imzalanan bir statü ile kurulan70 Avrupa Konseyi’nin amacı -AK Parlamentosu Başkan Yardımcısı Gerhard REDDEMANN’ın da vurguladığı üzere- “insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunması ve daha da geliştirilmesidir”71. Bunu da Avrupa’da daha sağlam bir birliği gerçekleştirmenin temel aracı olarak kabul etmektedir72. 68 Christiane DUPARC, Avrupa Topluluğu ve İnsan Hakları, Brüksel: AB Komisyonu Yayınları, 1992, s. 5. 69 Şeref ÜNAL, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1995, s. XXIX. 70 TODAİE, Günlük Yaşamda İnsan Hakları, Ankara: 1997, s. 7. 71 TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, İnsan Haklarının Uluslararası Korunması ve TBMM Sempozyumu, Ankara: 1992, s. 139. 72 age, s. 23. 40 Avrupa Konseyi bünyesinde ortaya çıkan İnsan Hakları belgelerinin en önemlileri; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Sosyal Şartı, Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Onur Kırıcı Muamele ve Cezanın Önlenmesi Sözleşmesi73 ve Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmedir74. 73 TODAİE, Günlük Yaşamda..., s. 10. 74 ÇAVUŞOĞLU, s. 130. 41 7. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ (AİHS) VE AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ (AİHM) a. Genel Bilgi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), esas itibariyle bölgesel nitelikte bir İnsan Hakları sözleşmesi olmakla birlikte, konumuz içerisinde taşıdığı önemden dolayı ayrı bir başlık altında incelenmesi gereği ortaya çıkmıştır. Zira Avrupa Birliği, hem kurum olarak sözleşmenin tarafı durumundadır, hem de İnsan Hakları konuları ile ilgili olarak temel referans kaynağı olarak AİHS’ni kabul etmektedir. Sözleşme, “Avrupa kamu düzeninin anayasal belgesi” olarak kabul edilmektedir75. 4 Kasım 1950 tarihinde Roma’da Avrupa Konseyi’ne üye devletlerin dışişleri bakanları tarafından imzalanan ve 3 Eylül 1953 tarihinde de yürürlüğe giren ve asıl adı “İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin” olan belge, 5 ana bölüm ve 66 maddeden oluşmaktadır76. AİHS’de düzenlenen haklar birinci kuşak haklardır. Bu haklar da dar bir çerçevede düzenlenmiştir. Bu nedenle, daha sonraları ek protokollerle sözleşmenin kapsamının genişletilmesi zorunluluğu doğmuştur. Bu ek protokollerin bir kısmı usule ilişkindir. Fakat bir kısmı ile de yeni haklar düzenlenmiştir. Bugün itibariyle 13 adet ek protokol çıkarılmıştır. Bu ek protokoller, sözleşme kadar yaygın bir şekilde onaylanmış değildirler. Ancak, zaman içerisinde hem onaylayan devletlerin sayısı artmakta, hem de yeni yeni protokoller ortaya çıkabilmektedir. 75 GİRİTLİ ve GÜNGÖR, ss. 85-86. 76 ÜNAL, s. 82. 42 b. Sözleşmenin İçeriği AİHS şu temel haklar ile ilgili düzenlemeleri kapsamaktadır; Yaşama ve yasadışı şiddete karşı korunma hakkı İşkence yasağı, Kölelik, kulluk ve angarya yasağı, Özgürlük ve kişi güvenliği, Bağımsız mahkemelerde adil yargılanma hakkı, Suç ve cezaların kanuniliği, Özel Hayatın korunması, aile yaşamına saygı, Konut ve haberleşme özgürlüğü, Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, İfade özgürlüğü, Toplanma, dernek ve sendika kurma özgürlüğü, Evlenme ve aile kurma özgürlüğü, Bağımsız mahkemelerde hak arama hakkı, Ayrımcılık yasağı, Hak ve özgürlüklerin başkalarının hak ve özgürlüklerini ortadan kaldıracak şekilde kullanılması yasağı, Hakların kısıtlanmasının sınırları. Sözleşmeye ek protokollerden sadece usule ilişkin olmayıp, İnsan Hakları ile ilgili olanları da mevcuttur. Bunlardan Birinci Protokolle; Mülkiyet hakkı Eğitim ve öğretim hakkı Serbest seçim yapma hakkı Dördüncü Protokolle; Kişi özgürlüğünün kısıtlanamayacağı Serbest dolaşım ve konut seçme hakkı Vatandaşların sınır dışı edilmesi ve ülkeye girişlerinin engellenmesi yasağı, Yabancıların topluca sınır dışı edilmesi yasağı, 43 Altıncı Protokolle; Ölüm cezasına mahkûm etme ve yerine getirme yasağı (savaş ve yakın savaş istisnaları ile)77, Yedinci Protokolle; Yabancıların keyfi sınır dışı edilmesi yasağı, Mahkûm olanın üst mahkemeye başvurma yasağı, Haksız hüküm giyen kişiye tazminat ödenmesi, Aynı suçtan dolayı çifte yargılama yasağı, Evlilikte eşlerin hak eşitliği Onikinci Protokolle; Her türlü ayrımcılık yasağı, Azınlıklara karşı ayrımcılık yasağı, Onüçüncü Protokolle; İdam cezasının tamamen yasaklanması (istisnasız) düzenlenmiştir78. c. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Sözleşmede düzenlenen haklar ve özgürlüklerin ihlallerinin denetlenmesini sağlamak üzere, sözleşmenin ilk şeklinde 19. maddesi uyarınca, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi adlı iki organ oluşturulmuştu. Merkezleri Strazburg olan bu iki organın yanında, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi de sistemin nitelikli birimi olarak görev almaktaydı. 1 Kasım 1998 tarihinde Onbirinci Protokolün yürürlüğe girmesi ile bu sistem yeniden düzenlenmiştir. Yapılan değişiklik ile bu ikili yapının yerine tam zamanlı çalışan tek bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oluşturulmuştur. Bakanlar Komitesi’nin 77 BALCI ve SÖNMEZ, s. 290. 78 TAŞKAN, ss. 59-61. 44 yetkisi ise sadece mahkemenin vermiş olduğu kararların uygulanmasının denetimi ile sınırlandırılmıştır. AİHM Genel Kurulu (Plenary Court), sözleşmeye taraf devletlerin sayısı kadar yargıçtan oluşmaktadır. 6 yıllık görev süresi olan bu yargıçlar, vatandaşı oldukları devletlerden bağımsız ve tarafsız biçimde kendi adlarına görev yaparlar. Mahkeme, 3 yargıçlı Komiteler, 7 yargıçlı Daireler ve 17 yargıçlı Büyük Daire şeklinde örgütlenmiştir. Mahkemeye bireysel başvuru ve devlet başvurusu yolları ile konular götürülebilmektedir. Bireysel başvuru yolu, bireyi uluslararası hukukun süjesi haline getirmesi dolayısıyla önem taşımaktadır. Her iki başvuru yolu için de iç hukuk yollarının tüketilmesi zorunluluğu vardır.79 d. Sözleşmenin Taraf Devletlerin İç Hukuklarına Etkisi AİHS ile düzenlenen hakları, taraf devletler kendi iç hukuklarında güvence altına almakla yükümlüdürler. Böyle bir güvence altına alma, iki şekilde gerçekleşir; birincisi, sözleşmedeki hakları iç hukuk mevzuatı çerçevesinde tanımak, ikincisi ise, sözleşme organlarının (bu bağlamda özellikle AİHM’in) kararlarını ve hükümlerini iç hukukta kabili icra kılmaktır. Bu bağlamda, örneğin Avusturya ve İsviçre’de, sözleşme hükümlerine anayasal statü tanınmakta ve doğrudan uygulanmaktadır. AİHM kararlarında ise, hükmedilen tazminatlar mutlaka ödenmekte ve hemen bütün Konsey üyesi ülkelerde, tazminatla giderilemeyen ihlal hallerinde yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilmektedir. Ayrıca, anayasal dahi olsa, sözleşmeye aykırılığı tespit edilen iç hukuk normları değiştirilmektedir80. 79 A.Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na Bireysel Başvuru Hakkı, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995, s. 76. 80 Ankara Barosu, Hukuk Kurultayı 2000, Ankara: 2000, s. 231 vd. 45 İKİNCİ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ I. AVRUPA’DA “BİRLİK”İN KISA TARİHÇESİ A. AVRUPA’DA BİRLİĞİN FİKRİ TEMELLERİ Avrupa Birliği’nin ortak bir Avrupalılık ruhuna, bir Avrupalılık kimliğine dayanması gerekmektedir. Eurobarometer tarafından yapılan düzenli kamuoyu araştırmalarında da bu ruhun varlığı ve ne kadar kuvvetli olduğu temel bir konu olarak ele alınmakta ve araştırılmaktadır. AB, yaygın kabul gören bir anlayışa göre, üçlü bir sacayağı üzerine inşa edilen bir birlik düşüncesinin sonucu olarak görülmektedir; Yunan, Roma ve Hıristiyanlık81. Yunan dünyası ona bireyi, eleştirel bakış ruhunu ve aklı kazandırmış; Roma, vatandaş, hukuk, devlet fikrini sağlamıştır. Hıristiyanlık ise, mutlak değer kavramını, şahıs fikrini, merhamet ve Tanrı karşısında eşitlik ruhunu vermiştir. Bu bir sentezdir ve onun bütün kurumları böyle bir sentezin sonuçlarıdır. Avrupa, ortaçağın karanlığından aydınlanmaya, Rönesans ve Reforma geçiş sürecinde Yunan Medeniyetinin eserlerini tekrar keşfederek ulaşmıştır. Yunanistan’ın AB üyeliğinde de, Komisyon’un aksi raporlarına ve diğer pek çok olumsuz göstergeye rağmen, bu “medyun-u şükran” oluşun, bu borcun ödenmesi fikrinin rolü büyük olmuştur. Konu ile ilgili geçmişte ortaya konulan değerlendirmelerin klasikleşmesi ve üzerinde tartışma olmamasından dolayı GÜNUĞUR’un tebliğinden ana kaynak yararlanılmıştır. olarak (Haluk GÜNUĞUR, “Avrupa Bütünleşmesinin Genel Esasları ve Avrupa Birliği Hukukunun Ayırıcı Özellikleri”, Hukuk Merceği-Konferans ve Paneller 1998-2000, Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000, s. 87.) 81 Kenan GÜRSOY, Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye’nin Avrupalılaşma Sorunu Semineri-1997, Ankara: TCMB Yayınları, 1998, s. 61. 46 Roma ayağını ise, bir XIX. yüzyıl düşünürü Saint Simon şu şekilde ifade etmektedir; “XV. yüzyıl öncesinde Avrupa’nın bütün milletleri tek bir siyasi vücut oluşturuyorlardı. Kendi içlerinde barışçıl, fakat oluşumlarının ve bağımsızlıklarının düşmanlarına karşı da silahlanmış idiler. Roma dini (Roma Kilisesi’ne bağlılık anlamında), Avrupa’nın bir ucundan diğerine tatbik edilmiş olarak, Avrupa cemiyetinin pasif bağı, Roma Kilise Teşkilatı ise onun aktif bağı durumunda idi. Her yere yayılmış ve bir yerde kendinden başka bir şeye bağımlı olmayan, bütün halkların hemşehrisi konumunda ve fakat kendi hükümet ve kanunlarına sahip bulunan bu teşkilat, bu büyük kütleyi canlandıran iradenin ve onu hareket ettirici gücün kendinden neş’et ettiği merkez konumunda idi”. Aynı düşünüre göre; “Ortaçağ, Avrupa sisteminin kendi hakiki temeline ve genel bir organizasyona oturtulduğu yegâne dönemdi”. Saint Thomas d’Aquin’in öğrencisi olan Pierre DUBOİS adlı bir XIV. yüzyıl düşünürü, Papa’nın kendini sadece kiliseye hasretmesini, Avrupa barışının ise, iyi kurumlarla takviye edilmiş bir şekilde, monarklar arasında gerçekleştirilecek dürüst bir antlaşmayla temin edilebileceğini ifa etmiştir. Bu amaçla Kilise dışı uluslararası bir hakemlik kurumu, laik nitelikte bir konsül kurulmalıdır. Kilise içinden şahsiyetler ancak liyakat esasıyla bu konsüle girebilecektir. Bu proje başlangıçta etkili olmasa da, yüzyıllar sonra, RENAN, VAILLY, BOUTARIC gibi düşünürleri etkilemiştir. Birleşik Avrupa düşüncesi, bir bakıma zamanla Kilise’nin yerini almaya başlamıştır. Bu anlayışın hukuki zeminini ise Hugo GROTIUS, laik nitelikteki evrensel bir tabii hukuk düşüncesi ile ortaya koymuştur. Öyle ki, Tabii Hukuk kaideleri ilahi menşeli de olsa, değişmez niteliktedir. Böyle bir hukukun evrensel nitelikteki kuralları devleti yönlendirir. Bireyler ise hürdürler ve hür iradeleri ile devleti oluştururlar. 47 Bu birlik ve evrensellik düşüncesini Saint Simon, Augustin THIERRY ile birlikte yazdığı “Avrupa Cemiyetinin Yeniden Organize Olmasına veya Avrupa Halklarını, Her birinin Milli Bağımsızlığını Muhafaza Ederek Tek Bir Siyasi Bünyeye Toplamanın Zorunluluğu ve Bunların Yollarına Dair” adlı yazında işlemiştir. Bilimin, kurumları geliştirmek suretiyle, daha önceleri dinin oynadığı bütünleştirici rolü oynaması gerektiğini belirtmektedir. Ateşli bir İtalyan milliyetçisi olmasına rağmen Giuseppe MAZZINI, milli birliklerin oluşturulmasının (İtalyan birliği, Alman birliği v.b.) aslında eski dünyaların bütün ailelerini tek bir cemiyette toplamak durumunda olan Büyük Avrupa Federasyonu’na geçiş anlamını taşıdığını yazar ve ona göre; “Hür halkların federasyonu, devletlerarasındaki bölünmeyi ortadan kaldıracak; böylece ırkların çekişmesi kaybolacak; milletler hukukun ve yerel ihtiyaçların öngördüğü şekilde tahkim edilmiş olacaktır”. O, “Halklar Federasyonu’na götürecek demokratik cumhuriyetle, menfaatlerin kaynaşmasıyla, insan zihninin ilerlemesiyle ve kalıcı barış ihtiyacıyla somutlaşan bir Avrupa Ahlaki Birliği” tasavvur etmekte idi. MICHELET ise; “Avrupa Vatanı oluşmaktadır. Peki nasıl? Istırapla, göçle, sürgünle... Şu büyük Avrupa ülkeleri! Onları hep sevdim. Onları farklılıklarıyla kendimde bularak sevdim. Benim için her biri bir şey çağrıştırıyor. Almanya’m bana LUTHER’i verdi, kahramanca coşkuyu; İtalya’m VİCO’yu verdi, hukukun temel taşı; Polonya’m ise fedakârlık fikrini” diyordu. Victor HUGO ise şöyle sesleniyordu: “Öyle bir gün gelecek ki, siz Fransa, siz Rusya, siz İtalya, kıtanın bütün milletleri, her biriniz ayrı ayrı özelliklerinizi ve şerefli ferdiyetinizi kaybetmeden, bir üst birlik içinde eriyeceksiniz ve Avrupa kardeşliğini oluşturacaksınız”. 48 Kilise ise, bu tür bir birlik anlayışına biraz mesafeli bir tutum sergiler. Bu açıdan, 1948 de düzenlenen ve Avrupa’da birlik düşüncesinin eylem alanına sokulmasının ilk adımı olan Lahey toplantısına, Papa XII. PIE’nin gönderdiği açıklama dikkat çekicidir; “Kutsal Makam’ın (Papalık Makamı), halkların birliği için duyduğu ihtimamın bir nişanesi olarak, ama Kiliseyi de salt dünyevi menfaat karmaşasının içerisine sokmaktan imtina ederek...” Dikkat çekici olan husus, Avrupa Birliği fikrinin daha başından itibaren, ferdi çeşitliliği, kültürel özellikleri yabana atmamış ve ayrı devletler fikrine karşı koymamış olmasıdır. Bu durumu dile getiren Bernard VOYENNE; “Bu kadar hatırayı, büyüklüğü, zenginliği ve farklılığı meczetmek kolay değildir. Avrupa karmaşıktır (kompleks) ve bu sıfat onu en iyi biçimde karakterize eder. Coğrafyasıyla böyledir. Siyasetiyle, ahlakıyla, maneviyatıyla daha çok böyledir. Bu karmaşıklıklardan da doğurgan ve korkunç antagonizmler ortaya çıkar. Bu sebeplerden dolayı da Avrupalılık bilinci karmaşıktır. Ama şu da var: Avrupa’nın zenginliği, onun çeşitliliğidir. Kültürlerin çeşitliliği, geleneklerin çeşitliliği, ideolojilerin çeşitliliği olabilir ki, bu çeşitlilik bu gün aşılması güç bir engel oluşturmaktadır. Fakat teşebbüslerin en kötüsü, onların üst bir dengede haklarının verilmesindense, yok edilmeleridir. Avrupa’nın birliği zorunludur ve Avrupa’nın birliği oluşturulmalıdır. Bu bir ölüm-kalım sorunudur. Şu da her şeye rağmen tam olarak söylenmiş olmalıdır ki; bu birliğin tek konusu, Avrupalı çeşitliliklere, onları kısırlaştırmaktansa, bir anlam, bir yön vermek ve yine onları bir bütün halinde taçlandırmaktır.” demektedir. Avrupa Birliği olgusunda yer alan enteresan bir yön de Germenik karakterdir. Avrupa dendiğinde asıl kastedilen Arnavutluk, Bulgaristan, Ukrayna gibi ülkelerden ziyade Batı Avrupa’dır. Batı Avrupa’nın da kökeni büyük oranda Germenik kabilelerdir. Kuzeydeki Nordikler Finlandiya hariç Germeniktir. Almanlarla birlikte Avusturya, Hollanda, İsviçre’nin büyük 49 bölümü, Fransa, İspanya’da Vandallardan Vizigotlar’a kadar büyük bir çoğunluk, İtalya’nın kuzeyinde Lombardlar hep Germenik kökenlidirler82. 1735’te İtalyan asıllı bir rahip olan İspanya Başbakanı Kardinal ARBERONİ, Osmanlı ve Rusya’nın hariç tutulacağı bir Avrupa Birliğinden söz etmiştir. Aynı fikir 1693’lerde de dile getirilmektedir. Öte yandan, 1693’te laik bir Romanist hukukçu olan Emeric CRUCE, Avrupa milletlerinin tek çatı altında toplanması ile oluşturulacak yeni Avrupa düzeninde, Papalığa ve Türklere müstesna iki veto hakkı verilmesini öngörüyor83. Aynı yıllarda IV. Henri’nin Başbakanı Duc de SULLY de Rusya ve Osmanlı’yı dışarıda bırakan, onbeş devletten oluşan bir Avrupa Devleti projesi ortaya atıyor. Fransa’da Abbe de Saint-Pierre adlı bir piskoposun yazdığı “Avrupa’da Kalıcı Barışın Sağlanması İçin Bir Proje” adlı eserde, 24 adet hıristiyan devletin üye olduğu bir senato ve bu senatonun emrinde bir ordunun kurulmasını öneriyor. 1693’te Villiam PENN, “Avrupa’nın Şimdiki ve Gelecekteki Barışı Üzerine Bir Deneme” adlı eserinde de bir Osmanlıyı ve Rusya’yı da içine alan Avrupa Parlamentosu öneriyor84. 1787’de Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Benjamin FRANKLİN, “Avrupa, ancak tek ve büyük bir devletle kendi kendini yok etmekten, savaşların getirdiği tahribatlardan ve ekonomik rekabetin dünya çapındaki 82 Gündüz AKTAN, “Modernleşme mi, Batılılaşma mı, Sömürgeleşme mi; 19 yy. Osmanlı İktisat ve Entelektüel Tarihi Nasıl Anlamlandırılabilir?”, Tarihi Süreç İçerisinde Avrupa ile İktisadi Bütünleşme Sorunu-1999, Ankara: TCMB Yayınları, 1999, s. 42. 83 İlber ORTAYLI, “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme-II”, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000, Ankara: TCMB Yayınları, 2000, s. 143. 84 İlber ORTAYLI, “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme-I”, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-1998, Ankara: TCMB Yayınları, 1998, s. 9. 50 meydan okumasından kendini koruyabilir.” şeklinde bir tespitte bulunuyor85. NAPOLEON da, 1849 yılında toplanan III. Evrensel Barış Kongresinde, ABD’nin bir benzeri olan Avrupa Birleşik Devletleri’nin kurulmasını teklif etmiştir86. Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde ülkeler içine kapanmış ve birlik yönünde çabalar azalmış durumdadır. Bu dönemde, Avrupa Federasyonu fikrini somut bir plan olarak 1923’te yayınladığı “Pan-Europa” adlı eserinde ortaya atan, Avusturyalı diplomat ve yazar Count Richard Nicholaus COUDENHOVE-KALERGİ, ünlü kişilerin himayesinde “PanEuropa Union” adlı bir de dernek kurarak, başına da Fransa Dışişleri Bakanı Aristide BRİAND’ın getirilmesini sağlamıştır. Ekonomik birlik ve gümrük birliği alanlarında çeşitli çalışmalar yapıldıysa da öneriler kabul görmemiştir87. Aynı şekilde BRİAND’ın European Federal Union önerisi de kabul görmemiştir88. B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ AVRUPA’DA BİRLİK DENEMELERİ 1. GÜCE DAYALI BİRLİK DENEMELERİ Temeli biraz da, Roma İmparatorluğu’na ve onun güç kullanarak sağladığı birliğe (Pax Romana) duyulan özleme dayanan Avrupa’da birlik çabaları, 85 yine güç kullanma yoluyla ile Kutsal-Roma Germen Kenan MORTAN, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000, Ankara: TCMB Yayınları, 2000, s. 64. 86 87 Veysel BOZKURT, Avrupa Birliği, Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları, 1993, s. 23. Ünal TEKİNALP ve Gülören TEKİNALP, Avrupa Birliği Hukuku, İstanbul: Beta Yayınları, 1997, s. 3. 88 S. Rıdvan KARLUK, Avrupa Birliği ve Türkiye, 5. b., İstanbul: Beta Yayınları, 1998, s. 2. 51 İmparatorluğu’nun ve Napolyon BONAPARTE’ın sağladığı birlikler, Roma İmparatorluğu’yla kıyaslanamayacak kadar kısa ömürlü olmuşlar ve tekrar çok küçük birimler halinde bölünmeyle sonuçlanmışlardır89. Aynı yapıdaki son birlik denemesi ise, Nazi Almanyası ve Adolf HİTLER’in, İkinci Dünya Savaşı süresince sağlamaya çalıştığı birlik denemesidir. Bu deneme, Bolşevizm’e Karşı Birleşik Avrupa ve yeni Avrupa Düzeni olarak adlandırılmaktaydı. 2. ANTLAŞMALAR VASITASIYLA AVRUPA’DA BARIŞ DÜZENİ KURULMASI ÇALIŞMALARI Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra başlayan Otuz Yıl Savaşlarından sonra yapılan Vestfalya Barış Antlaşması ile başlayan ve Avrupa Birliği gerçekleştirilemese de, en azından barışçı bir Avrupa Düzeni içerisinde yaşama çabaları hukuksal bir zemine oturtulmuştur90. Daha sonra, 1815 Viyana Kongresi’nde de bu yönde çalışmalar yapılmıştır. Avusturya-Macaristan Başbakanı METTERNİCH ve Fransa Dışişleri Bakanı TALLEYRAND gibi siyaset adamlarınca savunulan Avrupa Ahenkleşmesi (Concert of Europe, Avrupa Konseri) fikrinin resmi bir kimlik kazandığı91 Konferansın açılışında, BEETHOVEN’in Avrupa Birliği temasını işlediği ünlü Dokuzuncu Senfonisinin koro bölümünde yer alan “The Glorious Moment” adlı kantatı çalınmıştır92. 89 MORTAN, s. 60. 90 MORTAN, s. 65. 91 A. Funda TEZOK, Bir Türk Diplomatının Gözüyle Avrupa Birliği, İstanbul: AvrupaTürkiye Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2001, s. 21. 92 KARLUK, s. 1. 52 Kırım Harbi sonrasında, 1856 yılında imzalanan Paris Antlaşması, bu “Concert Of Europe”’a Osmanlı İmparatorluğu’nu da dahil ederek, Avrupa’da barış düzeninin yeni şartlarını belirliyordu93. Birinci Dünya Savaşı sonrasında yapılan barış antlaşmaları ise, Avrupa’da kalıcı bir barış düzenini ortaya koyamamıştır. Hatta, özellikle Almanya’ya yönelik ağır hükümleri nedeniyle, İkinci Dünya Savaşı’nın nedenleri arasında sayılmaktadırlar. 3. DİN VE MEZHEP FARKLILIKLARINA DAYALI BİRLİK ÇABALARI Avrupa’da, Kutsal Roma-Germen İmparatorluğunu da dahil edebileceğimiz dini motiflere dayalı birlik çabaları da görülmüştür. Hatta, Haçlı Savaşları’nda da Avrupa’da dine dayalı bir birliktelik söz konusudur. Ayrıca, 1608’de Protestan Birliği kurulmuştur. 1609’da ise Almanya’nın güneyinde, Bavyera’da Katolik Kutsal Alman Birliği kurulmuştur.94 4. EKONOMİK VE PARASAL BİRLİK ÇABALARI Roma İmparatorluğu’nun çökmesinden sonra, Ostrogot hükümdarı THEODORİC döneminde, Gotlar ve Romalıların birleştirilmesi çerçevesinde ortak bir parasal sistem kurulması için projeler hazırlanmıştır (454-526). ŞARLMAN, 781 yılında kurduğu imparatorluk dâhilinde tedavülde bulunan çeşitli paraları kaldırıp, kendi adına tek bir para bastırmıştır. Zira, siyasi birliğin temel unsuru olarak para birliği görülmekteydi. 1266 yılında ise Fransa Kralı IX. LOUİS, bütün krallık topraklarında tek bir para kullanılmasını şart koşmuş ve ilk altın Ecu’leri bastırmıştır. ŞARLKEN, Kutsal Roma Germen İmparatorluğu sınırları 93 Mete TUNÇAY, “Avrupa Birliği’nde Osmanlı Tecrübesi”, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000, Ankara: TCMB Yayınları, 2000, s. 153. 94 MORTAN, s. 62. 53 içerisinde kullanılan diğer para birimlerini kaldırarak Köln Markı’nın kullanımını dayatmak istemişse de başarılı olamamıştır. Kendinden sonra tahta geçen FERDİNAND, gene aynı girişimde bulunarak 1559’da Münzedikt adlı bir para birimi çıkartmış ama o da başarılı olamamıştır. Evrensel bir ortak para birimi önerileri de ortaya atılmıştır. Bu bağlamda ünlü filozof ve fizikçi İsaac NEVTON da, 1717’de altın ve gümüşe dayalı bimetalist bir evrensel para sistemi önermiştir. Ancak bu öneriler kabul görmemiştir. İngiltere’de 1816 Coinage Act, Fransa’da 7 Germinal Kanunu ile parasal sistemler hukuki temele oturtularak birlik sağlanmıştır. 1707 yılında kabul edilen “Union Act” ile İngiltere ile İskoçya arasında bir parasal birlik kurulmuştur. Bugün de devam eden bu birlik dolayısıyla, İngiliz poundu İskoçya’da geçerlidir. 1834 yılında çeşitli Alman prenslikleri kendi aralarında bir gümrük birliği oluşturmuşlardır. Zollverein adıyla kurulan bu birlik, çağdaş gümrük birliklerinin ve ortak pazarların öncüsü olarak kabul edilmektedir. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da 1857-1867 döneminde bu birlikte yer almıştır. 1871 yılında Zollverein içerisindeki 17 değişik para birimi teke indirilerek yeni bir para (Mark) çıkarılmıştır. Zaten sonuçta, 1871 yılında da BİSMARK, Alman Politik Birliği’ni gerçekleştirmiştir. 1865 yılında Fransa’nın girişimiyle, Fransa, İsviçre, Belçika ve İtalya Latin Para Birliğini kurmuşlardır. 1867 yılında III. NAPOLYON, Paris’te düzenlenen Exposition Universelle bahanesiyle geniş bir konferans toplamış ve Latin Para Birliği’ni diğer ülkelere de açmak için çaba göstermiştir. 1868’de yeni bağımsızlığını kazanan Yunanistan, bu birliğe girmiştir. Birlik, altın standardının yaygınlaşması sonucu, uzun tartışmalardan sonra 1921 yılında lağvedilmiştir. 54 Aynı yüzyıldaki bir diğer para birliği denemesi de “İskandinav Para Birliği”dir. 1873 yılında İsveç ile Danimarka arasında kurulmuş, 1875 yılında Norveç de bu birliğe katılmıştır. Birlik, Birinci Dünya Savaşı’na kadar varlığını sürdürmüştür. Ekonomik işbirliği alanında ise, 1860 İngiliz-Fransız ve 1862 Fransız-Prusya Ticaret Antlaşmalarıyla gümrük indirimleri sağlanmıştır. Fakat bu alanda en önemli entegrasyon çabası, BENELÜKS ülkeleri denilen Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’dan gelmiştir. 1922’de yürürlüğe giren Belçika-Lüksemburg Ekonomik Birliği Konvansiyonu ve 50 yıl sürmesi öngörülen bir birliğin temelini atmıştır. 1963 yılından ettirilebilecektir. başlayarak İki ülke karşılıklı arasında mutabakat para birliği ile ve birlik gümrük devam birliği oluşturulmuş, ancak vergi uyumuna gidilmemiştir. Ekonomik Birliğin Ortak Yönetim Konseyi ve Yüksek Konsey adlı ortak yönetim organları vardır 95. 18 Temmuz 1932 tarihinde Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında imzalanan Ouchy Sözleşmesi ile yaratılan BENELÜKS, ciddi anlamda ilk ekonomik entegrasyondur. 1943’te para birliği, 1944’te gümrük birliği, 1950’de vergi uyumu, 1956’da emeğin serbest dolaşımı sözleşmeleri imzalanmıştır. Bu sözleşmeler 1958’de Ekonomik İşbirliği Antlaşması adıyla birleştirilmiştir. Bu antlaşma ile kişilerin, malların, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımı öngörülmüştür. Birliğin çeşitli yönetim ve danışma organları ile bir de mahkemesi mevcuttur. BENELÜKS, daha sonra AET ile başarılı bir bütünleşme gerçekleştirmiştir96. 95 Emre GÖNEN, “Avrupa Tarihinde Oluşturulan Ekonomik Bütünleşmeler ve Para Birlikleri”, Yeni Türkiye Dergisi..., ss.186-192. 96 KARLUK, s. 3. 55 Son olarak İkinci Dünya Savaşı sonrasına ait olmakla birlikte, daha sonra AB içerisinde erimiş olan Avrupa Serbest Ticaret Birliği EFTA (European Free Trade Association) denemesinden de burada kısaca bahsetmekte yarar vardır. İngiltere, Danimarka, Avusturya, İsveç, Norveç, Portekiz ve İsviçre tarafından Kasım 1959’da imzalanan Stokholm Sözleşmesi ile kurulan EFTA, katılımlarla 10’a ulaşan üye sayısının 6 adedinin çeşitli tarihlerde AB’ye katılması sonucu etkinliğini kısmen kaybetmiştir. Ayrıca, AB ile 1977 ve 1984 yıllarında imzalanan antlaşmalarla, sinai ürünlerin ticareti alanında engeller kaldırılmıştır. İki topluluk arasında İsviçre’nin son anda cayması ile geriye kalan 18 ülkenin katılımı ile imzalanan Avrupa Ekonomik Alanı Teşkiline İlişkin Sözleşme 1 Ocak 1994 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. EFTA’nın AB üyesi olmayan üyeleri şu anda İsviçre, İzlanda, Norveç ve Lihtenştayn’dır97. 97 TEZOK, s. 23. 56 II. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURULUŞ AŞAMALARI A. MARSHALL PLANI VE EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA ÖRGÜTÜ (OECD) Avrupa Birliği’nin oluşumundaki ana etkenlerden birisi hiç şüphesiz ABD’nin bu doğrultudaki politikalarıdır. Bu politikaların ortaya çıkışı, ABD Dışişleri Bakanı General MARSHALL tarafından ortaya atılan ve kendi adıyla anılan Marshall Planı ile olmuştur. Planı ateşleyen olay, bugünkü Avrupa Birliği’nin yapısının tersine, Avrupa’nın batısında değil doğusunda ortaya çıkmıştır. Savaş daha yeni bitmişken, Akdeniz’e doğru hamle yapan Sovyet yayılmacılığıyla bir anda karşı karşıya kalan Türkiye ve Yunanistan’a acilen yardım edilmesi gereğine Başkan TRUMAN’ı ikna eden ABD Dışişleri, Başkan’ın 26 Şubat 1947 tarihli onayı ile bir acil yardım paketini yürürlüğe sokmuştur. Bu bağlamda Batı Avrupa için, daha geniş kapsamlı bir programın da mümkün olan en kısa sürede ele alınması gündeme gelmiştir. İşte General MARSHALL’ın, 5 Haziran 1947 tarihinde Harvard’da yaptığı konuşma ile harekete geçirdiği plan da bu şekilde ortaya çıkmıştır. General MARSHALL, bu konuşmasında; “Avrupa’nın toparlanabilmesi için ABD’nin hali hazırda yapmakta olduğu yardımların önemli ölçüde arttırılması”, “Avrupa’nın kalkınma programı hazırlama ve uygulamada insiyatif alması”, “programın Avrupa ülkelerinden tamamı olmasa da bir kısmı tarafından benimsenmesi” konuları üzerinde durmuş, böylece Avrupalılara bir yerde “birleşin” çağrısında bulunmuştur. Bu arada, yine ABD’de John Foster DULLES ve Valter LİPPMANN gibi siyaset ve bilim adamlarının daha da ileri giderek “Avrupa Birleşik Devletleri” sözcüğünü telaffuz etmek suretiyle bu konudaki beklentilerinin boyutu dile getirdikleri gözlenmiştir. 57 ABD Dışişleri Bakanı, Kongre’nin bu yöndeki talepleri ile de bağlantılı olarak, Avrupa’dan yardımların düzenli bir şekilde dağıtılmasını ve verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayacak belirli bir örgütlenme talebinde bulunmuştur. Avrupa’nın tamamını kapsaması öngörülen Plan üzerinde, Fransa ve İngiltere’nin insiyatifi ile, Paris’e gönderilen temsilciler arasında, özellikle Almanya’nın durumu ile ilgili olarak zorlu pazarlıkların ve görüşmelerin cereyan ettiği toplantılar Eylül ayına dek sürmüş, sonuçta Türkiye dahil 16 Avrupa ülkesinin temsilcilerinden oluşan Avrupa Ekonomik İşbirliği Komitesi (Committee of European Economic Cooperation-CEEC) tarafından benimsenen rapor General MARSHALL’a iletilmiştir. Konu ile ilgili tasarı, uzun tartışmalardan sonra 15 Aralık 1957 tarihinde Kongre tarafından onaylanmış ve 17 Aralık’ta da Başkan TRUMAN tarafından imzalanarak yasalaşmıştır. Bunun üzerine Avrupa’nın kalkınması girişimlerine bir çeki düzen vermek görevini üstlenecek “Organisation for European Economic Cooperation (OEEC)” (Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü) faaliyete geçirilmiştir. Atlantik Okyanusu’nun iki yakasının güçbirliği ile Nisan 1948’de Paris’te faaliyete geçen OEEC, ABD’de kabul edilen Dış Yardımlar Yasası uyarınca oluşturulan “Economic Cooperation Administration (ECA)” (Ekonomik İşbirliği Yönetimi) ile birlikte yürüttüğü Avrupa Toparlanma Programı’nın (European Recovery Programme – ERP) başarıya ulaşmasında önemli bir etken olmuştur. Bu örgütün Avrupa ülkeleri arasında ticaretin serbestleşmesine imkan sağlayacak bir ittifaka dönüşmesine ise bu konuda egemenlik haklarından ödün vermeye yanaşmayan İngiltere, İsveç ve Norveç gibi ülkeler tarafından engel olunmuştur. OEEC, Marshall Yardımı’nın, “Avrupa’da toparlanmanın başarıyla 58 tamamlandığı” gerekçesiyle kesilmesinden sonra da, bir danışma mekanizması olarak varlığını sürdürmüştür. 1961 yılında Avrupa dışından ABD, Kanada ve Japonya’nın katılımı ile Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) adını almıştır. Halen 15 AB üyesi ülkenin yanı sıra, Türkiye, Polonya, İsviçre, Danimarka, Norveç, İzlanda, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, ABD, Kanada, Meksika, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Avustralya ve Yeni Zelanda olmak üzere 30 üyesi olan OECD, çalışmalarını daha çok bir danışma ve işbirliği ajansı olarak yürütmektedir. 1973’te ortaya çıkan enerji krizinde, bünyesinde Uluslararası Enerji Ajansı’nı (İnternational Energy Agency-IEA) oluşturarak başarılı olan kuruluş, çok uluslu şirketlerin faaliyetleri ve uluslararası sermaye hareketleri konusunda ise başarısız olmuştur. OECD, çalışmalarını üyelerinin tamamının temsil edildiği Konsey tarafından birer yıllık sürelerle seçilen İdari Komite aracılığıyla yürütmektedir. OECD Kuruluş Antlaşması ile eşzamanlı olarak imzalanan bir protokol gereği AB Komisyonu Temsilcisi de bu kuruluşun çalışmalarına katılmaktadır.98 98 TEZOK, ss. 44-47. 59 B. SAVUNMA İŞBİRLİĞİNİN TEMELLERİ –AST VE BAB 1. AVRUPA SAVUNMA TOPLULUĞU (AST) Ekonomik kalkınmanın istikrar ve barış boyutunun da olduğu, bunun sağlanması için de savaş havasından kendini kurtaramamış olanlara karşı caydırıcı bir mekanizmaya da gereksinim duyulduğu düşüncesinin de çeşitli sonuçları olmuştur. İlk aşama da 17 Mart 1948’de Brüksel’de İngiltere, Fransa ve BENELÜKS ülkeleri arasında imzalanan Savunma İttifakı Antlaşması olmuştur. Ancak, ABD’nin devreye girmesiyle, bu yapı gelişmeler karşısında yetersiz görülerek 4 Nisan 1949 tarihinde Vaşington’da imzalanan antlaşma ile Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü (North Atlantic Treaty Organisation–NATO) kurulmuştur. 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1955’te Federal Almanya örgüte katılmışlardır99. Haziran 1950’de Kore Savaşı’nın patlak vermesi ve Sovyet yayılmacılığının doğurduğu endişelerle ABD, Almanya’nın kendi ordusunu kurmasını istemiştir. Bunun üzerine, Fransız Hükümeti, 24 Ekim 1950 tarihinde Fransız Meclisi’ne Fransa Savunma Bakanı’nın adıyla Pleven Planı olarak bilinen ve Avrupa Topluluklarının fikir babası Jean MONNET tarafından kaleme alınan bir karşı plan sunmuştur. Bu plana göre, Avrupa Savunma Topluluğu kurulacak; her ülkenin milli ordusu olacak fakat ayrıca bir Avrupa Ordusu kurulacaktı. Fransız Meclisi bu öneriyi kabul etmiş ve 27 Mayıs 1952 tarihinde, Paris ve Bonn’da AKÇT üyesi altı ülke (Fransa, Almanya, İtalya ve BENELÜKS ülkeleri), Avrupa Savunma Topluluğu Antlaşmasını imzalamışlardır. Ancak, Fransa Meclisinde 30 Ağustos 1954 tarihinde yapılan oylama sonucu de GAULLE’cülerin sert muhalefetiyle bu antlaşma 99 TEZOK, s. 48. 60 reddedilmiştir. Ret gerekçeleri arasında ulusal egemenlik yetkilerinden uluslarüstü bir birlik lehine vazgeçilmesinin kabul edilmemesi100, İngiltere ve ABD’nin dışarıdan sağlamayı taahhüt ettikleri destek ve güvencelerin yetersiz görülmesi101 ve hatta Fransa Başbakanı Mendes FRANCE’ın kötü zamanlaması102 sayılmaktadır. Antlaşma, taraf olan diğer beş ülkenin de yasama organlarınca onaylanmıştır. Böylece Fransa, kendi önerisini ortadan kaldıran bir ülke durumuna düşmüş ve özellikle ABD’nin büyük tepkisini çekmiştir. AST’nun Fransız Meclisi tarafından reddedilmesinin bir diğer sonucu da, Fransa ve İtalya Dışişleri Bakanları SCHUMAN ve de GASPERİ’nin önerileriyle ortaya konulan, AST’ nun oluşumuna bağlı olarak faaliyete geçmesi planlanan AKÇT bünyesinde, Avrupa’da bir “Ortak Pazar” oluşturulmasını da içeren Avrupa Politik Topluluğu Antlaşması tasarısının da ortadan kalkması olmuştur. Aynı zamanda, “Entegrasyon, henüz buradan siyasi çıkarılan bütünleşme başka ve bir savunma sonuç da; alanlarına geçebilecek olgunlukta değildir; sektörler arttırılarak ekonominin tamamına yayılmaya öncelik verilmelidir.”103 şeklinde olmuştur. AST’ nun boşluğu daha sonra, 17 Mart 1948 tarihli Savunma İttifakı Antlaşması’nın geliştirilmesiyle ortaya çıkarılacak olan Batı Avrupa Birliği ile doldurulmaya çalışılacaktır. 100 ATEŞ, Azmi, “Avrupa Birliği’nin Geleceğinde Türkiye’nin Konumu”, Yeni Türkiye Dergisi..., s. 78. 101 TEZOK, s. 52. 102 KARLUK, s. 6. 103 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 86. 61 2. BATI AVRUPA BİRLİĞİ (BAB) AST konusunda yaşanan sorunun aşılması amacıyla, ilgili tüm tarafları memnun edecek bir çözüm bulmak amacıyla İngiltere Başbakanı Anthony EDEN, bir girişim başlattı104. Bu girişimler ve arayışlar sonucu, 1948’deki Savunma İttifakı Antlaşması’na kadar gidilmiş ve bu ittifaka eski düşmanlar İtalya ve Federal Almanya’nın da dâhil edilmesi ile yeniden yapılandırılması üzerinde anlaşılmıştır. Bu yöndeki mutabakat, 23 Ekim 1954 tarihinde imzalanan ve 6 Mayıs 1955 tarihinde yürürlüğe giren Paris Antlaşması ile hayata geçirilmiş ve Batı Avrupa Birliği (BAB) kurulmuştur. Böylece üye sayısı yediye çıkan Birliğe daha sonra, 1988’de İspanya ve Portekiz, 1992’de ise Yunanistan tam üye olmuştur. Norveç, İzlanda ve Türkiye ise ortak üyelik adlı özel bir statü ile Birliğin çalışmalarına katılmaktadırlar. BAB, tıpkı AKÇT gibi 50 yıllık bir süre için kurulmuştur. Aralık 2002’de Kopenhag’da yapılan AB Zirvesinde, son pürüzler de giderilerek üzerinde anlaşma sağlanan Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası (AGSP) tarafından yeri doldurulacaktır. Tartışmalar sonucu BAB, NATO’nun Avrupa ayağı olarak örgütlenmiştir.105 Çeşitli çalışmalara rağmen şimdilik özel bir ordusu yoktur. BAB’ın başlıca görevi üyeleri arasında savunma ve dış politika alanlarında işbirliğini sağlamaktır. Üyelik, Avrupa Birliği’ne üyelik şartına bağlıdır. 104 105 TEZOK, s. 53. Uğur KILINÇ, “Batı Avrupa Birliği”, Avrasya Dosyası Dergisi, Cilt 1, Sayı 2 (Yaz 1994), s. 100. 62 BAB ile birlikte Federal Almanya’nın yeniden silahlandırılmasına tepki olarak Sovyet Bloku tarafından da Varşova Paktı kurulmuştur.106 C. AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞUNUN (AKÇT) KURULUŞU Kıta için birer intihar girişimi niteliğinde olan Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarındaki vahşet ve yıkımdan sonra, harabeye dönen Avrupa’nın yeniden inşası amacıyla, dönemin savaş hammaddeleri olan kömür ve çeliğin üretiminin ve ticaretinin uluslarüstü (supranasyonel) bir yapıya devredilerek işe başlanmıştır. Ulus-devletlerin çatışmaları Avrupa için en büyük tehdit olarak görülmekteydi. Bu çatışmaların ve savaşların önlenebilmesi için kömür ve çeliğin üretimin kontrolü gerekiyordu. Aksi takdirde, kömür ve çelik sanayileri karşılıklı cephelerde kartelleşiyor ve ekonomik depresyon veya resesyon dönemlerinde ise aşırı üretim fazlaları ortaya çıkıyordu. Fiyatların düşmesi ile krizler derinleşiyor ve bu üretim fazlasının eritilmesi ancak savaşlarla mümkün olabiliyordu. İşte ortadan kaldırılması gereken durum ve eğilim buydu. Bu ise ancak üretimin uluslarüstü düzeyde planlanması ile mümkün olabilirdi.107 İşbirliğinin hareket noktası ise Ruhr bölgesindeki zengin kömür ve demir yatakları idi. Bu yatakların ayrı ayrı işletilmesinin yaratacağı sorunlara çözüm olarak supranasyonel bir Yüksek Otorite oluşturulması yönünde Fransa Ekonomik Plan Komisyonu Başkanı Jean MONNET tarafından hazırlanan ve Fransa Dışişleri Bakanı Robert SCHUMAN tarafından 9 Mayıs 1950 tarihinde ilgili hükümetlerin bilgisine sunulan ve “Schuman Planı” olarak adlandırılan plan, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nun (AKÇT) ve de bugünkü Avrupa Birliği’nin temelini oluşturmuştur. 106 KARLUK, ss. 6-8. 107 AKTAN, s. 44. 63 Aynı yılın Haziran ayında başlayan müzakereler sonucu, AKÇT’nu kuran Paris Sözleşmesi 18 Nisan 1951 tarihinde imzalanmış ve 25 Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 108 AKÇT ise 25 Eylül 1952 tarihinde fiilen çalışmaya başlamıştır. Topluluğun merkezi Lüksemburg’dur, fakat daha sonra Brüksel’e taşınmıştır. AKÇT, Fransa için Avrupa olarak yeniden doğuş, Almanya için ise Avrupa aracılığıyla işgalden kurtuluş demekti.109 Uluslararası politikanın temelindeki ortak çıkarlar kavramı savaştan yeni çıkmış iki hasmı supranasyonel bir örgüt çatısı altında bir araya getirmekte idi. AKÇT’nun amaçları, üye ülke ekonomilerinin gelişmesine katkıda bulunmak, istihdamı arttırmak ve hayat seviyesinin yükselmesini sağlamaktı. Temel ilkeler ve hedefler ise; kömür ve çelik ticaretinde serbestlik, pazarlardaki sınırlama ve ayrıcalıkların ortadan kaldırılması, Yüksek Otorite’nin özel durumlarda müdahalesi, işçilerin serbest dolaşımı ve bürokrasinin azaltılması idi. Programlanmış bir sürecin sonunda, 9 Ocak 1958 tarihinde kömür ve çelik ürünlerinde, Avrupa’da bir Ortak Pazar yaratılmıştır. Üye ülkeler arasındaki kısıtlamalar tamamen kaldırılmış ve dışarıya karşı da ortak bir gümrük tarifesinin uygulanması saplanmıştır.110 Kısa sürede elde edilen çarpıcı başarılar, entegrasyonun güvenle ilerlemesini sağlamıştır. 1991 yılında yapılan Bakanlar Konseyi toplantısında, AKÇT Antlaşması 50 yıllık bir süre için yapılmıştı ve 2002 yılında sürenin sona 108 Klaus-Dieter BORCHARDT, The ABC of Community Law, Fifth Edition, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2000, s. 7. 109 BRZEZINSKI, Zbigniev, Büyük Satranç Tahtası, Sabah Kitapçılık Yayınları, İstanbul, 1998, s. 57. 110 KARLUK, 5. 64 ermesi ile Avrupa Ekonomik Topluluğu tarafından devralınması kararlaştırılmıştır.111 D. AVRUPA ATOM ENERJİSİ TOPLULUĞU (AAET) VE AVRUPA EKONOMİK TOPLULUĞU (AET) Jean MONNET başkanlığındaki Avrupa Birleşik Devletleri için Eylem Komitesi’nin (Action Committee for the United States of Europe) çalışmaları ve BENELÜKS ülkelerinin girişimleri sonucunda AKÇT’na üye ülkelerin dışişleri bakanları, İtalya’nın Messina kentinde 1-2 Haziran 1955 tarihleri arasında yaptıkları toplantıda, Belçika Dışişleri Bakanı Paul Henri SPAAK başkanlığında bir komite kurmuşlardır. Bu komite, Batı Avrupa’da öncelikle ekonomik entegrasyonu gerçekleştirecek yeni bir Topluluğun kurulması konusundaki çalışmalarını bir yıl içerisinde tamamlamıştır. Hazırlanan rapor, AKÇT ile birlikte Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET) adlı iki yeni topluluğun kurulmasını öngörüyordu. Üç topluluğun üç ayrı Komisyonu (Yüksek Otorite yerine geçmek üzere), üç ayrı Bakanlar Konseyi, ortak bir Adalet Divanı (Avrupa Toplulukları Adalet Divanı) ve Parlamentosu bulunacaktı. 29-30 Mayıs1950 tarihlerinde Venedik’te yapılan AKÇT Dışişleri Bakanları toplantısında, Spaak Komitesi’nin raporu görüşülerek kabul edilmiştir. Antlaşma taslağı üzerinde yürütülen ayrıntılı çalışmalardan sonra, Roma’da 25 Mart 1957 tarihinde imzalanan antlaşmalar ile AET ve AAET kurulmuştur. 8 Nisan 1965 tarihinde imzalanan ve 1 Temmuz 1967 tarihinde yürürlüğe giren Birleştirme Antlaşması (Merger Treaty) ile de üç topluluğun yönetici organları teke Komisyonu oluşturulmuştur.112 111 TEZOK, s. 56. 112 KARLUK, s. 9. 65 indirilerek, Avrupa Toplulukları Atom enerjisi, kömür ve çelikten sonra modern zamanların yeni savaş hammaddesi olması dolayısıyla önemli idi. Ayrıca, gelişen ve büyüyen sanayi için gerekli enerjinin sağlanabilmesi açısından da bir kaynak olarak değerlendirilmekteydi. AET ile ilk hedeflenen Gümrük Birliği idi. Bu hedefe, planlanandan 1,5 yıl önce 1 Temmuz 1968 tarihinde ulaşılmıştır. Diğer alanlardaki hedeflere de büyük ölçüde ulaşılmış olmasından dolayı, bunun göstergesi olarak AET ismi AT (Avrupa Topluluğu) olarak değiştirilmiştir. Daha sonra AT,11-12 Aralık 1992 tarihlerinde Edinburg Zirvesinde ile başlayan bir sürecin sonunda, siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik ve her alanda birlikteliği ifade eden Avrupa Birliği (AB) olarak değiştirilecektir.113 Roma Antlaşması, demokrasi ile yönetilen tüm Avrupa ülkelerinin AET’na girebileceğini Topluluklarından farklı belirtmektedir. bir yol İngiltere, izleyerek başlangıçta EFTA Avrupa denemesini gerçekleştirmeye çalışmış ve AET ile rekabet etmeye çalışmıştır. Ancak daha sonra Danimarka ve İrlanda ile birlikte üyelik için Avrupa Topluluklarına başvurmuştur. Fakat, de GAULLE engeline takılmışlardır. De GAULLE’ün iki kez veto yetkisini kullandığı 1961 ve 1967 yıllarından sonra çetin bir pazarlık sonucu -de GAULLE’ün de ölümünden sonrabaşvuru 1972’de kabul edilmiştir. Başvurusu kabul edilen dördüncü ülke olan Norveç’te ise Katılım Antlaşması halkoylaması sonucu reddedildiği için katılım gerçekleşmemiştir. Böylece ilk genişleme ile altılar dokuzlara dönüşmüştür. Demokratik yönetim şartından dolayı, Albaylar Cuntası Yunanistan’ı, FRANCO İspanya’sı, SALAZAR Portekiz’i üyelik için 113 ATEŞ, s. 80. 66 başvuramamıştır. Bu ülkeler ancak demokratik yönetime kavuştuktan sonra 1975-77 tarihlerinde başvurabilmişlerdir.114 Yunanistan 1981 yılında, İspanya ve Portekiz ise 1986 yılında üye oldular. Böylece Dokuzlar AB’nin bayrağındaki yıldız sayısı olan onikiye ulaşmış oldular. 1990 yılında iki Almanya’nın birleşmesi ile de facto bir genişleme meydana gelmiştir. 1995 yılında ise Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in katılımlarıyla onbeş115 olan üye sayısı, Aralık 2002 Kopenhag Zirvesi ile üyeliğe alınan 10 yeni üye ile birlikte yirmibeş olmuştur. Romanya, Bulgaristan ve Türkiye ise henüz adaylık sürecindedirler. Halkoylamaları sonucu Katılım Antlaşmalarını reddeden İsviçre ve Lihtenştayn’ın adaylıkları askıya alınmış durumdadır.116 Fas’ın 1987 yılındaki başvurusu ise Roma Antlaşması’ndaki kriterlere uymadığı için reddedilmiştir. E. TEK AVRUPA SENEDİ (1987) Toplulukların genişleyerek 12 üyeli hale gelmesi gerçeği karşısında, özellikle karar alma süreçlerindeki etkinliğin arttırılması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Avrupa Komisyonu, bir “Beyaz Kitap” hazırlayarak bu konudaki görüşlerini açıklamıştır. Avrupa Parlamentosu da, kurucu antlaşmaların değiştirilmesi ihtiyacını göz önüne alarak, bir “Birlik Antlaşması Taslağı” geliştirmiştir. Parlamento içerisinden “Crocodile Group” olarak adlandırılan bir grup, bu taslak üzerinde çalışmaya başlamıştır. Bu çalışmalar sonucu geliştirilen taslak, Avrupa Parlamentosu’nda kabul edilmiştir. Haziran 1985’te yapılan Milano Zirvesi’nde taslakla ilgili “Dooge Komitesi”nin raporu incelenerek, reform 114 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 87. 115 Pascal FONTAINE, Europe in 10 Points, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1998, ss. 5-9. 116 Coşkun Can AKTAN, “Avrupa Birliği’nin Doğuşu, Gelişimi ve Genişleme Süreci”, Yeni Türkiye Dergisi..., s. 177. 67 yapılması zorunluluğu kabul edilmiştir. Bu amaçla, 1985 yılı sonunda Lüksemburg’da toplanan Hükümetlerarası Konferans’ın hazırladığı Tek Avrupa Senedi (Single European Act) Şubat 1986’da imzalanmış117 ve 1 Temmuz 1987 tarihinde de yürürlüğe girmiştir. Getirilen yetkilerini değişikliklerin arttırmak ve Tek özünü, Avrupa Avrupa Parlamentosu’nun Pazarının (İç Pazarın) tamamlanmasının önündeki engellerin kaldırılması amacıyla118 karar alma süreçlerinin kolaylaştırılması düşüncesi oluşturmaktadır.119 Tek Pazar içerisinde kişilerin, malların, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımın sağlanması öngörülmüştür. F. MAASTRİCHT (AVRUPA BİRLİĞİ) ANTLAŞMASI VE MAASTRİCHT KRİTERLERİ Aralık 1990 Roma Zirvesi’nde alınan kararlar doğrultusunda, “Ekonomik ve Parasal Birlik” ve “Siyasi Birlik” konularında düzenlenen ve kurucu antlaşmalarda değişiklikler yapılmasını da içeren Hükümetlerarası Konferans çalışmaları başlatılmıştı. Daha sonra çalışmalara, Siyasi Birlik ile birlikte ortak bir Savunma Politikası ve Dış Politika (Common Foreign and Security Policy) konusu da dâhil edilmiştir. Hükümetlerarası Konferansların sonuçlarının değerlendirildiği, Aralık 1991 Maastricht Zirvesi’nde üzerinde anlaşma sağlanan başlıca noktalar şunlardır: Ekonomik ve Parasal Birliğin tamamlanması Topluluğun nispeten fakir ülkelerine yardım fonu 117 118 KARLUK, s. 40 v.d. Yahya TEZEL, “Avrupa Entegrasyonu ve Türkiye-Avrupa İlişkileri”, Tarihi Süreç İçerisinde Avrupa ile İktisadi Bütünleşme Sorunu Semineri-1999, Ankara: TCMB Yayınları, 1999, s. 107. 119 ATEŞ, s. 81. 68 Ortak Dış Politika Ortak Savunma ve Güvenlik Politikası Federalizm yerine sıkı birlik Ortak vize uygulaması AP’ nun yetkilerinin arttırılması Zirvede Devlet ve Hükümet Başkanları “Avrupa Birliği Antlaşması üzerinde görüş birliğine varmışlar ve Antlaşma, 18 aylık bir müzakere sürecinden sonra 7 Şubat 1992 tarihinde üye ülkelerin Dışişleri ve Maliye Bakanlarınca imzalanmış ve bazı sorunların aşılması ile 1 Ocak 1993 yerine 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Antlaşma ile üç temel ilke ortaya konmuştur: 1. Rekabete dayalı serbest pazar ekonomisi 2. Kamu maliyesinin sağlıklı şekilde yönetilmesi 3. Yetki ikamesi (subsidiarite) ilkesi Yetki ikamesi (subsidiarite) ilkesini düzenleyen AB Antlaşması’nın 3B maddesinin 2 ve 3 üncü fıkraları şu şekildedir; “Münhasıran kendi yetkisi altında bulunmayan alanlarda, yetki ikamesi (subsidiarite) ilkesi uyarınca Topluluk ancak, tasarlanan eylemin hedefleri üye devletler tarafından yeterli biçimde gerçekleştiremeyecekse ve dolayısıyla tasarlanan eylemin boyutları ve sonuçları itibariyle Topluluk seviyesinde daha iyi gerçekleştirilebilecekse müdahalede bulunur. Topluluğun eylemi, bu antlaşmanın hedeflerine ulaşmak için gerekli olan seviyeyi aşamaz.” Antlaşma ile hedeflenen üç önemli yenilik vardır: 1. Ekonomik ve Parasal Birlik 2. Avrupa Vatandaşlığı 3. Ortak Dış ve Güvenlik Politikası 69 Maastricht Antlaşması ile üyeliğin ekonomik kriterleri de belirlenmiştir: 1. Birliğe üye ülkelerin 12 aylık enflasyon ortalaması, AB’de en düşük enflasyon oranına sahip 3 ülkenin enflasyon ortalamasından en çok 1,5 puan fazla olabilecektir. 2. Üye ülkelerde devlet borçları, GSYİH’nın %60’ını geçemeyecektir. 3. Bütçe açığı GSYİH’nın %3’ünden fazla olmayacaktır. 4. Herhangi bir üye ülkede uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle en iyi performans gösteren 3 üyenin faiz oranından en fazla %2 fazla olabilecektir. 5. Son iki yıl içerisinde üye ülke parası, diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmemiş olacaktır.120 G. 22 HAZİRAN 1993 KOPENHAG ZİRVESİ VE KOPENHAG KRİTERLERİ Avrupa Konseyi, bu zirvede genişlemenin Doğu Avrupa ülkelerine doğru oluşunu göz önüne alarak, üyelik için gerekli olan siyasi kriterleri belirlemiştir. Buna göre aday ülkeler; Demokrasiyi Hukukun üstünlüğünü İnsan Haklarını Azınlıklara saygı gösterilmesini ve korunmasını İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığını ve Birlik içerisinde piyasa güçleri ve rekabetçi baskı ile baş edebilecek kapasiteyi garanti eden kurumların istikrarını sağlamış olmalıdır. Siyasi kriterler, sonuç bölümünde ayrıca ele alınacaktır. 120 Ömer BOZKURT, “Maastricht Antlaşması ve Avrupa Bütünleşmesi”, Amme İdaresi Dergisi, Ankara: Cilt 26, Sayı 1, 1993, s. 75. 70 H. AMSTERDAM ANTLAŞMASI 16-17 Haziran 1997 tarihlerinde Amsterdam’da yapılan Zirvede, 29 Mart 1996 da başlayan Hükümetlerarası Konferans çalışmaları ile ortaya çıkan ve Maastricht Antlaşmasında değişiklikler yapan Taslak üzerinde uzlaşmaya varılmış ve söz konusu Taslak 2 Ekim 1997 tarihinde imzalanarak 1 Mayıs 1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu antlaşmayla; “Birlik, temel özgürlüklere, 4 Kasım 1950 tarihli Roma İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Korumayla İlgili Avrupa Sözleşmesi’nin garanti etmiş olduğu (AİHS) çerçevede ve üye ülkelerin demokratik gelenekleriyle, Topluluk hukukundan kaynaklanan şekilde riayet eder.” hükmü getirilmiş ve üyelik için bir şart olarak düzenlenmiştir. Getirilen bir başka değişiklik ile de, AİHS’ne uymayan ve zaman içerisinde aykırı davranma eğilimini sıklıkla gösteren üye ülkelerin oy hakkı, diğer ülkelerin üçte birinin teklifi ve oybirliği ile askıya alınabilecektir. Ayrıca, iltica, göç, dış sınırların güvenliği konularında ortak politikalar oluşturulmuş ve Schengen Antlaşmasının AB mevzuatına dahil edilmesi kabul edilmiştir. AP’nun ve Komisyon Başkanı’nın yetkileri genişletilmiş, bir Ortak Güvenlik ve Dış Politika Yüksek Temsilciliği ihdas edilmiştir. İ. GÜNDEM (AGENDA) 2000 BİLDİRİSİ AB Komisyonu, geleceğe dönük olarak yayınladığı Gündem 200 belgesi ile yeni hedefleri belirlemiştir: Genişleme Ortak Tarım Politikasının reformu Yapısal Fonlarda değişiklikler yapılması AB’nin finansmanı 71 J. NİCE ANTLAŞMASI VE TEMEL HAKLAR ŞARTI Aralık 2000’de yapılan Nice Zirvesi sonrasında 26 Şubat 2001 tarihinde imzalanan Nice Antlaşması ile genişleme sonrası AB ve kurumlarının yapısı kararlaştırılmıştır. Ayrıca, Haziran 1999’daki Köln Zirvesinde başlatılan hazırlıkların sonucunda121, Nice Zirvesi’nde kabul edilen AB Temel Haklar Şartı ile de AİHS’den ayrı olarak, AB’nin kendisine ait bir temel haklar kataloğuna kavuşması sağlanmıştır. Söz konusu Şart, Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusunun işleneceği üçüncü bölümde daha ayrıntılı olarak incelenecektir. 121 İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, İnsan Hakları El Kitabı, Ankara: 2000, s. 10. 72 III. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURUMSAL YAPISI A. ANA ORGANLAR 1. AVRUPA (BİRLİĞİ) KONSEYİ Fransa’nın önerisi ile başlangıçta de facto olarak ortaya çıkan, daha sonra 1987 Tek Avrupa Senedi ile kurumsallaştırılan Avrupa (Birliği) Konseyi (European Council / Council of Europe’dan farklı), 1993 Maastricht Antlaşması ile Kurucu Antlaşmalardaki yerini de iure olarak ta sağlamlaştırmıştır. Üye devletlerin devlet veya hükümet başkanları ile Komisyon Başkanı’ndan oluşmaktadır. Dışişleri Bakanları ile bir Komisyon üyesi de toplantıya katılırlar. Avrupa (Birliği) Konseyi, Birliğin en üst düzey siyasi organıdır. Ağırlıklı olarak karar alma organıdır. Yasama konularına istisnaen girer. Hem Topluluk Politikaları konusunda hem de geleceğe yönelik siyasi işbirliği alanlarının geliştirilmesinde izlenecek politikalarla ilgili olarak temel doğrultuları belirler.122 2. BAKANLAR KONSEYİ Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi123, Bakanlar Konseyi 124 , Avrupa Birliği Konseyi125 (Council of the European Union126) veya sadece Konsey (Council127) olmak üzere değişik şekillerde adlandırılan ve fakat kurucu Antlaşmalarda Konsey adı ile düzenlenmiş olan kurum, Birliğin hem 122 Who is Who in the European Union, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 2001, s. 5. 123 KARLUK, age, s. 101; TEZOK, age, s. 68. 124 KARLUK, age, s. 101. 125 AKTAN, Coşkun Can, age, s. 178. 126 BORCHARDT, age, s. 38. 127 FONTAİNE, age, s. 11. 73 yasama hem de bütçe düzenlemeleri konusunda yetkilidir. Aynı zamanda bazı konulardaki ana karar alma organıdır. Konsey’de üye ülkelerin hükümetleri temsil edilir. Hükümet adına Konseye katılacak olan Bakan, konuyla bağlantılı olarak belirlenir. Dışişleri Bakanlarının katılımıyla yılda en az bir kez toplanan ana konsey Genel İşler Konseyi olarak adlandırılır. Konsey’de her ülkenin Antlaşmalarca belirlenmiş bir oranda oy ağırlığı vardır. Karar alma sürecinde nitelikli çoğunluk arandığı hallerde ikili bir çoğunluğa bakılmaktadır; hem belli bir ağırlıkta oyların sağlanması, hem de belli sayıda ülkenin oyunun sağlanması. 3. KOMİSYON Komisyona kurucu antlaşmalarda geniş görevler verilmiştir. Toplulukların (Birliğin) yürütme organıdır. Fakat bunun da ötesinde Komisyon, her şeyden önce Kurucu Antlaşmaların bekçisidir.128 Komisyon, ortak politikaların uygulanmasından sorumludur, bütçeyi yönetir ve Topluluk programlarını yönlendirir. Dış ilişkilerde ise Birliği temsil eder, uluslararası müzakerelere katılır. Komisyon, Parlamentoya karşı sorumludur. Kararlarını basit çoğunlukla alır.Nice Antlaşması sonrası, Komisyon’da her ülkenin sadece bir temsilcisi bulunabilecektir.129 Antlaşma ile ayrıca, Komisyon Başkanı’nın yetkileri de arttırılmıştır. Aday ülkelerin oy ağırlıkları Aralık 2000 Nice Zirvesinde, Nice Antlaşması ile belirlenmiştir. 128 Emile NOEL, Avrupa Topluluğu Organları Nasıl Çalışır, 3. b., Ankara: Maya Matbaacılık Yayıncılık, 1980, s. 10. 129 TEZOK, s. 67. 74 4. AVRUPA PARLAMENTOSU Başlangıçta sadece bir danışma organı niteliğinde olan Parlamento, zamanla yeni yetkiler elde ederek yasama organı olma yolunda önemli kazanımlara ulaşmıştır. Özellikle 1979 yılından itibaren üyelerinin doğrudan vatandaşlar tarafından seçilmesi ile daha da güçlenmiştir.130 Üyeler ülkelere, nüfuslarına -olabildiğince- paralel şekilde dağıtılmaya çalışılmaktadır. Ancak Parlamenterler, ülkelerine göre değil, siyasi görüşlerine göre gruplar oluşturmaktadır. 26 Şubat 2001 tarihli Nice Antlaşması ile üye sayısı 732 olarak belirlenmiş ve adayların katılımı sonrası üye dağılımı da netleştirilmiştir. Parlamento’nun başlıca görev ve yetkileri; Konsey tarafından gönderilen tasarıları incelemek ve onaylamak, Komisyon üyelerinin atanmalarını onaylamak, Avrupa Ombudsman’ını seçmek, AB’nin üçüncü ülkelerle imzalayacağı antlaşmaları onaylamak, AB bütçesinin ortak tarım politikası dışındaki alanlarını düzenlemek ve denetlemektir.131 Parlamento’nun çalışmalarına katkı sağlayan 17 adet alt komitesi vardır. Bunlar: 1) AFET : Committee on Foreign Affairs, Human Rights, Common Security and Defence Policy (Dışişleri, İnsan Hakları, Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası Komitesi) 130 2) BUDG : Budgets (Bütçeler) 3) CONT : Budgetary Control (Bütçe Denetimi) Uğur KILINÇ, Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri, Ankara: TOBB Yayınları, 1990, s. 12. 131 TEZOK, age, s. 72. 75 4) LIBE : Citizens’ Freedoms and Rights, Justice and Home Affairs (Vatandaş Hak ve Özgürlükleri, Adalet ve İçişleri) 5) ECON : Economic and Monetary Affairs (Ekonomik ve Parasal İşler) 6) JURI : Legal Affairs and the Internal Market (Hukuki İşler ve İç Pazar) 7) INDU : Industry, External Trade, Research and Energy (Endüstri, Dış Ticaret, Araştırma ve Enerji) 8) EMPL : Employment and Social Affairs (İstihdam ve Sosyal İşler) 9) ENVI : Environment, Public Health and Consumer Policy (Çevre, Kamu Sağlığı, Tüketicinin Korunması Politikaları) 10) AGRI : Agricultural and Rural Development (Tarımsal ve Kırsal Kalkınma) 11) PECH : Fisheries (Balıkçılık) 12) REGI : Regional Policy, Transport and Tourism (Bölgesel Politikalar, Ulaşım ve Turizm) 13) CULT : Culture, Youth, Education, the Media and Sport (Kültür, Gençlik, Eğitim, Medya ve Spor) 14) DEVE : Development and Cooperation (Kalkınma ve İşbirliği) 15) AFCO : Constituonal Affairs (Anayasal İşler) 16) FEMM : Women’s Rights and Equal Opportunities (Kadın Hakları ve Fırsat Eşitliği) 17) PETI : Petitions (Dilekçe)132 Parlamento ve Konsey ortak karar (co-decision) veya işbirliği (cooperation) yöntemleriyle yasama yetkisini birlikte kullanırlar 132 BORCHARDT, s. 35. 76 5. ADALET DİVANI VE İLK DERECE MAHKEMESİ Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD) olarak ta bilinen Adalet Divanı (Court of Justice), Topluluk hukukunun icrasından sorumludur. Üye Devletler, Birlik, AB Kurumları ve bireylerin taraf oldukları davalarda yargılama yetkisine sahiptir. Divan, üye ülkeler tarafından altı yıl süreyle atanan birer üyeden oluşmaktadır. Ayrıca dokuz adet de savcı (kanun sözcüsü) görev yapmaktadır. Divan’ın üzerindeki yükün ağırlığı nedeniyle, Tek Avrupa Senedi, Konsey’e bir İlk Derece Mahkemesi kurma yetkisi vermiştir. Konsey, 24 Ekim 1988 tarihinde bu mahkemeyi kurmuştur. Nice Antlaşması ile de bu İlk Derece Mahkemesinin etkinliği arttırılarak, Divan’ın iş yükü hafifletilmeye çalışılmıştır.133 Adalet Divanı, hiçbir zaman kendi işlevini uyuşmazlıkların çözümü ile sınırlı görmemiştir. AB’nin yapısındaki mevcut yasama organı boşluğunu içtihatları ile büyük oranda doldurmuştur. bu içtihatlarında da ana hedef olarak bütünleşmeyi koyduğu için Divan’dan, “birinci derecede bir bütünleşme faktörü” olarak söz edilmektedir. Divan’ın içtihatlarına dayanak oluşturan temel ilkeler; eşitlik (her türlü ayrımcılığa karşı), dört özgürlük (kişilerin, hizmetlerin, malların ve sermayenin serbest dolaşımı), dayanışma ve birlik (hukuki ve ekonomik alanlarda) olarak ortaya çıkmaktadır. Topluluk hukukunun adilliği duygusunu uyandıran, Adalet Divanı’nın kararlarıdır. Divan’a hükümetler, ulusal makamlar, parlamenterler ve bireyler nezdinde gerekli otorite ve itibarı sağlayan unsur da budur.134 133 Who is Who ..., s. 15. 134 Tuğrul ARAT, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı, Ankara: ATAUM Yayınları, 1998, ss. 1-13. 77 6. SAYIŞTAY Ekim 1977’de kurulan Sayıştay’ın 15 üyesi vardır. Üyeler parlamentonun görüşü alındıktan sonra Konsey tarafından seçilir. Sayıştay’ın başlıca görevleri, Topluluğun ve bağlı kuruluşların hesaplarını incelemek, kazanç ve harcamaların yasallığını ve düzenliliğini kontrol etmek, mali yönetimin sağlıklı olmasını sağlamak, kendi alanında Topluluk kurumlarına raporlar hazırlamaktır.135 B. YARDIMCI ORGANLAR 1. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE Kurucu Antlaşmalarda rolü danışma organı olarak belirlenmiş olan Ekonomik ve Sosyal Komite’de, ekonomik hayatın ve toplumun geniş bir kesimi temsil edilmektedir. Üyeler, işçiler, işverenler ve diğerleri (Kooperatifler, çevre savunucuları, tüketiciler, tüccarlar v.b.) şeklinde, temsilci sayısı birbirine yakın olan üç ana grupta yer alırlar. Nice Antlaşması ile üye sayısı 222’den 344’e çıkartılmıştır. Komitenin temel görevi görüş bildirmektir. Birlik Hukukunun her alanında Komite’nin görüşü ortaya konulmaktadır. Birliğin diğer kurumları (Komisyon, Parlamento, Konsey) belli alanlarda Komite’nin görüşünü almak zorundadırlar. Ancak bu görüşler bağlayıcı nitelikte değildir. Komite, içerisinde oluşturduğu yapıcı diyalog ortamı ile ekonomik ve sosyal gruplar arasındaki çıkar çatışmalarında konsensüse ulaşılmasını sağlamaktadır. Ayrıca, sadece üyelerle değil, AB ülkelerindeki ve Birliğin yakın ilişkide olduğu ülkelerdeki uluslararası, ulusal ve bölgesel sivil 135 NOEL, s. 7. 78 toplum örgütleri ile ilişkiler kurulmakta ve işbirliği geliştirilmektedir. Komite’nin temel çalışma alanlarından birisi de ortak pazardır. 136 2. BÖLGELER KOMİTESİ AB’nin en genç kurumudur. Bölgesel ve yerel kimliklere ve imtiyazlara saygının ötesinde, onların AB politikalarının geliştirilmesinde ve uygulanmasında daha etkin bir şekilde katkıda bulunmalarını sağlamak amacıyla kurulmuştur.137 Bölgeler Komitesi, yerel ve bölgesel yönetimlerin temsilcilerinden oluşan bir danışma organı niteliğindedir.138 Bölge başkanları, belediye başkanları, bölge ve şehir meclisi başkanları olan üyeler vatandaşlara en yakın düzeydeki seçilmiş yöneticilerdir. Üye sayısı Nice Antlaşması ile 222’den 344’e çıkartılmıştır. 2 yıllık bir süre için seçilen İdari Büro, Komite’nin çalışmalarını organize eder. Komite’nin temel görevi, subsidiarite ilkesinin korunmasıdır. 3. AVRUPA OMBUDSMANI Maastricht Antlaşması ile AB kurumlarının uygulamalarına karşı bir şikayet mercii olarak kurulan Avrupa Ombudsmanı, Avrupa Parlamentosu tarafından seçilir. Avrupa Ombudsmanı şikâyet üzerine veya kendiliğinden harekete geçerek gerekli soruşturmaları yapacaktır. Avrupa Birliği vatandaşlarının yanı sıra, Avrupa Birliği üyesi bir devlette yaşayan yabancılar da şikayet hakkına sahiptirler. Avrupa Ombudsmanı, yerel, bölgesel ve ulusal kurumlarla ilgili şikayet mercii 136 Serving The European Union, Second Edition, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, 1999, s. 28. 137 age, s. 30. 138 TEZOK, s. 82. 79 değildir. Sadece Avrupa Birliği kurum ve kuruluşlarının yanlış uygulamaları şikâyet konusu edilebilir. 4. DİĞER KURUMLAR AB’nin kurumsal yapısı içerisinde yukarıda anılanlar dışında da pek çok yapılar mevcuttur. Bunların en önemlileri; Avrupa Merkez Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Yatırım Fonu, Adalet ve İçişleri Alanında İşbirliği Eşgüdüm Komitesi’dir. Avrupa Birliği’nin kurumsal ve hukuksal yapısı içerisinde önemli bir yer tutan ortak politikalar konusuna çalışmamızın ana ekseninin insan hakları olmasından dolayı değinilmeyecektir. 80 IV. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN HUKUKSAL YAPISI A. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ 1. ULUSLARÜSTÜLÜK (SUPRANASYONALITY) Avrupa Birliği’nin temelini oluşturduğu öne sürülen uluslarüstülük, oldukça yeni bir kavramdır. Uluslararası ilişkilerde, Avrupa Toplulukları’nın kurulmasıyla ortaya çıkmıştır. Uluslarüstü kuruluşlarda, hukuk normlarını oybirliği yerine oy çokluğu ile belirleyen organların varlığı, bu şekilde belirlenen normların üye devletler ulusal hukuklarında doğrudan etkiler doğurması, uluslarüstülük kavramının ayırıcı nitelikleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yeni hukuk kavramı, yetki devrini, hatta ulusal egemenliğin kısmen devrini gerektirmektedir. Uluslararası hukuk alanında ortaya çıkan bu yeni kavram, uluslararası hukukun temel kavramlarından olan “egemenlik” kavramını değiştirmekte ve dönüştürmektedir. Egemenliğin temel unsurları olan “yasama, yürütme ve yargı” yetkilerinin bir bölümü, ulusal devletler tarafından topluluk organlarına devredilmektedir. Bu egemenlik devri olgusu, sui generis bir yenilik olarak Avrupa Topluluklarını Kuran Antlaşmalarda ortaya konulmuştur. Bununla beraber, bu antlaşmaların hiç birisinde, Topluluğun uluslarüstü bir örgüt olduğu yolunda bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak, antlaşmaların genel niteliği ve kimi hükümlerinin yapısı, AB Hukuk düzeninin uluslarüstü niteliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda, Avrupa Vatandaşlığı, Ekonomik ve Parasal Birlik, Gümrük Birliği, Ortak Dış Politika ve Savunma ile ilgili hükümler anılabilir.139 139 Haluk GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 20 . 81 Ayrıca, Topluluklara üye devletlerin bağımsızlıklarının ve yetkilerinin oldukça güçlü bir şekilde devam etmesi dolayısıyla federalizm ve konfederalizmden ayrılır.140 Topluluk düzeyinde yetkili organlar tarafından kullanılan hukuk kuralı yaratma yetkisi, bir üye devlet için egemenliğin tamamen yitirilmesi anlamına da gelmemektedir. Burada daha çok, egemenliğin kullanım alanının bölüşülmesinden söz edilebilir. Üye devletler topluluğa devredilen yetkilere saygılı olmak koşuluyla, ulusal düzenlemeleri yapmakta özgürdürler. Yetki devri sınırsız değildir ve antlaşmalarla bu olgu belirlenmiştir. Topluluk kurumları antlaşmalarla kendilerine devredilen yetkilerin sınırları içerisinde hareket etmek durumundadırlar. Antlaşmalarla ana hatları belirlenen AB Hukuku’nun uluslarüstülüğünün gelişimi ve belirginleşmesi Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD) tarafından ortaya konulan içtihatlar ve kararlarla olmuştur. Divan, 15 Temmuz 1965 tarihli ünlü COSTA/ENEL davasında şu yargıya varmıştır; “...Uluslararası antlaşmalardan farklı olarak Topluluğu kuran antlaşmalar, yeni ve sui generis bir hukuk düzeni yaratmıştır. Bu düzen, üye devletlerin ulusal hukuk düzeni ile bütünlük içindedir. Gerçekten, sınırsız süreli, kendine özgü kurumsal yapısı olan, tüzel kişiliğe ve uluslararası düzeyde temsil gücüne sahip bulunan bu Topluluğu kurarken üye devletler, ulusal yetkilerini sınırlamışlar ve Topluluğa çok önemli egemenlik yetkilerini devretmişlerdir. Üye devletlerin, belirli alanlarda da olsa, egemen yetkilerini devretmeleri sonucunda, bir hukuksal normlar bütünlüğü (Corps des normes juridiques) yaratılmıştır. Bu normlar yalnızca üye devletleri değil, aynı zamanda onların uyruklarını da bağlamaktadır....” 140 YILMAZ, Adem, “Avrupa Birliği Entegrasyonu Çerçevesinde Supranasyonalizm”, Yeni Türkiye Dergisi..., s. 388. 82 Divan, COSTA/ENEL kararıyla, Topluluk hukukunu uluslararası hukukun içerisinde gören, örneği daha önceki VAN GEND&LOOS kararında görülen içtihadını da değiştirmiştir. KOMİSYON/FRANSA davasında vermiş olduğu 14.12.1971 tarihli kararında ise Divan, bu sürecin geriye döndürülemeyeceğini de belirtmiştir; “...Topluluğa devredilen yetkilerden geriye dönülmesi ve bu yetkilerin yeniden üye devletler tarafından kullanılması, ancak topluluğu kuran antlaşmada bu konuda açık bir hüküm olması halinde söz konusudur. Antlaşmada bu yönde bir hüküm bulunmadığına göre, egemenliğin devrinden geriye dönüş olanaksızdır...” KOMİSYON/İNGİLTERE davasında vermiş olduğu 5.5.1981 tarihli kararında konuyu daha ayrıntılı olarak açıklamıştır; “...Topluluk lehine yetki devri kesindir ve bir bütündür. Topluluk konseyinin bir konuda karar almaması, bu konuda bir üye devlete, tek taraflı olarak karar alma yetkisi vermez.”, “...Topluluğun yetki alanı içinde kalan konularda üye devletler, bundan böyle ortak çıkarların ulusal düzeyde yürütülmesi ve denetlenmesiyle yükümlüdür. Bu bakımdan bir üye devlet, belli bir konuda Konseyin uygun bir girişimi olmamışsa, ivedi durumlarda ulusal düzeyde gerekli önlemleri ancak Komisyonla işbirliği halinde alabilir.”, “...Bir üye devlet, Komisyon tarafından belirlenecek koşullara ve ilkelere ters düşen, tek taraflı ulusal korunma önlemlerine başvuramaz.”, “...Topluluğun temelini oluşturan yapısal ilkelere, üye devletlerin uymaları zorunludur. Topluluk yetki alanı içinde kalan konularda bir karar boşluğu olması halinde bile, üye ülkelerin ulusal yetkilerini kullanmamaları gerekir.” Oy çokluğu ile alınan kararlarda veto yetkisinin olmayışı da AB Hukukunun uluslarüstü niteliğini ortaya koymaktadır141. 141 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 13-44. 83 2. DOĞRUDAN ETKİ (DIRECT EFFECT) Doğrudan uygulanabilirlik (Direct Applicability) olarak da anılan Topluluk hukukunun doğrudan etkili olması, bu hukukun sadece Topluluk kurumları ve üye devletler için değil, aynı zamanda Topluluk vatandaşları için de doğrudan bazı haklar ve yükümlülükler doğurması anlamına gelmektedir.142 Bir Topluluk hukuku normunun üye devlet iç hukukuna dahil olması ve bu hukuk düzeninde uygulanabilmesi ve bireyler için haklar ve yükümlülükler doğurabilmesi bakımından herhangi bir tamamlayıcı ulusal norma gereksinme duyulmamaktadır.143 Dolayısıyla da bu haklar ulusal yargıç önünde de aranabilmektedir.144 Doğrudan etki ilkesi, ilk kez ATAD tarafından 5 Şubat 1963 VAN GEND&LOOS kararında ortaya konulmuştur. Divan, bu davada çok sayıdaki üye devletin ve kendi kanun sözcüsünün (savcı) aksi yöndeki görüşlerine rağmen, kurucu antlaşmalarda herhangi bir çekince belirtmeksizin kaleme alınmış, kendi içinde eksiksiz ve hukuken kusursuz olan bütün kuralların üye devletlerin vatandaşlarına doğrudan uygulanabileceğine, bir başka deyişle, bu hükümlerin uygulanması ya da yürürlük kazanması için üye devletlerin ya da Komisyon’un başka bir tasarrufuna gerek bulunmadığına karar vermiştir. Divana göre AET Antlaşmasının 12 nci maddesi bu koşulları yerine getiriyordu; dolayısıyla davacı VAN yararlanabilirdi GEND&LOOS ve Hollanda şirketi bu mahkemeleri maddedeki de bu hakkı hükümden korumak zorundaydı. ATAD kurucu antlaşmaların başka maddeleri içinde bu yönde kararlar vermeyi sürdürerek, bu ilkeyi Topluluğun hukuki bütünleşmesinin bir enstrümanı olarak kullanmıştır. Türev topluluk normlarından tüzükler de kurucu antlaşmalardaki açık hükümler gereğince doğrudan uygulanırlar. 142 BORCHARDT, s. 97. 143 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 45. 144 GRUBER, s. 45. 84 3. ÖNCELİK (PRIMACY) Topluluk Hukuku ile ulusal hukukun çatışması halinde ortaya çıkan öncelik ilkesi, Topluluk Hukuku lehine sonuçlar doğurmaktadır. Topluluk Hukuk düzeninin varolabilmesi için temel bir gereklilik olan Öncelik İlkesini -bazı üye devletlerin karşı çıkmasına rağmen- tespit etmek yine ATAD’na düşmüştür.145 Öncelik ilkesinin oluşması bakımından temel olarak kabul edilen 15 Temmuz 1964 tarihli COSTA/ENEL kararında Divan; “...Özerk bir kaynaktan çıkan, Antlaşmadan doğmuş hukuka karşı, özgün spesifik niteliğinden dolayı, Topluluk ile ilgili karakterini kaybetmeden ve Topluluğun kendisinin hukuki temeli tartışma konusu olmadan, her ne olursa olsun iç hukukun bir metni ileri sürülemez.”, “...Devletler tarafından kendi iç hukuk düzenlerinden Topluluk hukuk düzeni yararına gerçekleştirilen transfer (egemenlik/yetki devri) ... Sonradan Topluluk kavramı ile bağdaşmayan tek taraflı bir tasarrufun kendisine karşı üstün gelmesinin düşünülemeyeceği, kendi bağımsız hukuklarının kesin bir sınırlamasına yol açmaktadır.”146 Bu konudaki 9 Mart 1978 tarihli SIMMENTHAL kararında ise; “Topluluk Hukuku normları, üye devletler hukuk düzenleri karşısında önceliğe sahiptir ve ulusal hukuk düzenlerinin içine girmiştir. Bu bakımdan Topluluk hukuku normları yürürlüğe girdikleri andan başlayarak, yalnızca kendileriyle çatışan ulusal hukuk normlarının uygulanmasını durdurmakla kalmazlar, Topluluk hukukuna ters düşen ulusal hukuk normlarının kabul edilmesini de önlerler. Ulusal yargıç, Topluluk hukuk normuna ters düşen bir iç hukuk normunu, kendi yetkisini kullanarak, uygulamamak zorundadır. Hatta ulusal yargıcın, çatışmanın giderilmesi için anayasal veya yasal iç hukuk düzenlemesi yapılmasını beklemesine de gerek yoktur.”147 145 BORCHARDT, s. 100. 146 GRUBER, s. 50. 147 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 75-76. 85 B. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN KAYNAKLARI 1. KURUCU ANTLAŞMALAR (BİRİNCİL KAYNAKLAR) Avrupa Toplulukları üç temel antlaşma ile kurulmuştur: AKÇT, AET ve AAET Antlaşmaları. Bu üç antlaşma, ekleri ve protokolleri ile birlikte “AB’nin Anayasası” olarak kabul edilmektedir.148 Bu antlaşmalar hak ve yükümlülükler doğurmalarının yanı sıra ortaya çıkardıkları örgütler açısından da birer “statü” niteliğindedir. Bu antlaşmalar daha sonra çeşitli düzenlemelerle değişikliklere uğramışlardır. Bu düzenlemeler; 1.) AT için tek bir Konsey ve tek bir Komisyon kuran 8.4.1965 tarihli Birleşme (Füzyon) Antlaşması, 2.) AT Kurucu Antlaşmalarının bazı mali hükümlerini değiştiren 22.4.1970 tarihli antlaşma, 3.) Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı, Danimarka Krallığı ve İrlanda Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan 22.1.1972 tarihli katılım antlaşması 4.) AT Kurucu Antlaşmalarının bazı mali hükümlerini değiştiren 22.7.1975 tarihli antlaşma, 5.) Avrupa Parlamentosu seçimlerinin tek dereceli olarak doğrudan yapılmasını öngören 20.9.1976 tarihli senet, 6.) Yunanistan Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan 22.5.1979 tarihli katılım antlaşması 7.) Grönland’la ilgili olarak, AT Kurucu Antlaşmalarını değiştiren 13.3.1984 tarihli antlaşma, 8.) İspanya Krallığı ve Portekiz Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan 12.6.1985 tarihli katılım antlaşması 9.) Lüksemburg’da 17.2.1986; Lahey’de 28.2.1986 tarihlerinde imzalanan Tek Avrupa Senedi, 148 BORCHARDT, s. 58. 86 10.) Maastricht’te 7.2.1992 tarihinde imzalanan Avrupa Birliği Antlaşması, 11.) 2.10.1997 tarihinde imzalanan AB Antlaşmasında değişiklikler yapan Amsterdam Antlaşması 12.) 26.2.2001 tarihinde imzalanan AB Antlaşmasında değişiklikler yapan Nice Antlaşması Bu antlaşmalar, üye devletlerin ulusal anayasalarının da üstünde yer almaktadır. Hem AB kurumlarının çıkardığı türev hukuk normları hem de üye devletlerin iç hukuk normları (anayasalar dâhil) bu antlaşmalara aykırı olamazlar. 2. ULUSLARARASI ANTLAŞMALAR Uluslararası Antlaşmaların, kurucu antlaşmalara aykırı olmaması, ön kontrol adı verilen bir sistemle çözümlenmiştir. Bu sistemde, Konsey, Komisyon ya da üye devletler, bir ya da birden çok devlet veya uluslararası örgütle yapılacak antlaşmaların kurucu antlaşmalarla uyumu konusunda ATAD’dan görüş isterler. Eğer Divan olumsuz görüş verirse, antlaşma ancak gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra yürürlüğe girebilir. Üye devletlerin kendi aralarında yapacakları antlaşmalarda ise Topluluk Antlaşmalarına aykırı hükümler geçersiz sayılmaktadır. Topluluk Kurucu Antlaşmaları öncesi dönemde, üye devletlerin üçüncü taraflarla yapmış oldukları antlaşmalar konusunda ise “pacta sunt servanda (ahde vefa)” ilkesi geçerlidir. Dolayısıyla bu antlaşmalar, Kurucu Antlaşmalardan etkilenmeden yürürlükte olacaklardır. Eğer bir uyuşmazlık söz konusu ise, bunun giderilmesi için, üye devletler gerekli yollara dayanışma içerisinde başvuracaklardır.149 149 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 159-200. 87 3. İKİNCİL KAYNAKLAR a. Doğrudan Bağlayıcı Kaynaklar Bu kapsama, AET ve AAET Tüzükleri (Regulations) ve AKÇT Genel Kararları (General Decisions) girmektedir. AET Antlaşmasının 189, AAET Antlaşmasının 161 ve AKÇT Antlaşmasının 14 üncü maddelerinde düzenlenmişlerdir. Tüzükler ve AKÇT Genel Kararları, genel ve soyut kuralları kapsar, tüm yönleriyle bağlayıcıdırlar, doğrudan uygulanırlar ve hukuk süjeleri bakımından hak ve yükümlülük doğururlar. Topluluk Resmi Gazetesinde yükümlülük yayınlanmayla doğurmaya birlikte başlarlar. yürürlüğe Ulusal girerler yargı ve hak ve organları da bu düzenlemeleri uygulamak zorundadırlar. Komisyonun önerisi ile Konsey tarafından veya belirli hallerde doğrudan Komisyon tarafından çıkartılabilir. Avrupa Parlamentosu ve de duruma göre Ekonomik ve Sosyal Komite’nin prosedür içerisinde önceleri danışma niteliğindeki yetkileri daha sonra güçlendirilerek zorunlu yetki halini almıştır. b. Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar AET ve AAET Yönergeleri (Directives) ve AKÇT Tavsiyeleri (Recommendations) bu kapsamda değerlendirilmektedir. Şekil ve yöntem bakımından yetkiyi ulusal kurumlara bırakarak, devletleri varılacak sonuçlar bakımından bağlar. Bu düzenlemeler, ulaşılacak hedefleri göstermekte, üye devletler yetkili organlarına bu hedeflere ulaşmak bakımından “ulusal hukuk düzenlemeleri yapma yetkisini” tanımaktadırlar. Ancak, yönergelerin uygulanmamasını kesinlikle kapsamamaktadır. 88 bu yetki, Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar arasında bulunan Kararlar (Decisions) ise genel nitelikte olmayan ama bağlayıcılığa sahip olan düzenlemelerdir. Kararlar Komisyon ya da Konsey tarafından alınırlar.150 c. Bağlayıcı Olmayan Kaynaklar Bağlayıcı olmayan Topluluk Hukuku kaynakları, AET ve AAET Antlaşmalarında öngörülen Tavsiyeler (Recommendations) ve AET, AAET ve AKÇT Antlaşmalarında öngörülen Görüşlerdir (Opinions). Genellikle bağlayıcı olmayan bu kaynaklar, Topluluk Hukuku’nun açıkça bağlayıcılık verdiği bazı istisnai hallerde bazı görüşler (ATAD Görüşleri, Komisyon’un Gerekçeli Görüşleri ve yeni üye kabulünde olduğu gibi bazı AP Görüşleri) bağlayıcılık kazanabilmektedirler. .151 3. DİĞER KAYNAKLAR Yukarıda belirtilen temel kaynakların yeterli olmadığı hallerde, diğer bazı kaynaklar da Topluluk Hukuku’nun oluşumuna katkı sağlar. Bunlar, Uluslararası Hukuk, Üye Devletlerin Ulusal Hukukları (cebri icra vb.), Hukukun Genel İlkeleri (yasallık, iyi niyet vb.), Üye Devletlerin Ortak Kabul Ettikleri Hukuk İlkeleri (Avukat-müvekkil haberleşmesinin gizliği vb.) ve nihayet Temel Hak ve Özgürlüklerdir. Ayrıca, Toplulukta geçerli olan içtüzükler ve Kurucu Antlaşmalarda düzenlenmeyen bazı kararlar da hukuk kaynağıdırlar152 150 GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 211-220. 151 age, ss. 223-229. 152 age, ss. 248-262. 89 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AVRUPA BİRLİĞİ’NDE İNSAN HAKLARI I. AVRUPA BİRLİĞİ VE AB ÜYESİ DEVLETLER Avrupa Birliği ve üyeleri İnsan Haklarının geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. Daha ayrıntılı bir analizle, AB’nde İnsan Haklarının iki farklı boyutu üzerinde durulabilir. Bunlar İnsan Haklarının AB iç düzenindeki ve AB’nin dış ilişkilerindeki yeridir. Uluslararası İnsan Hakları forumlarında tartışılacak İnsan Hakları konuları, 1992 Maastricht Antlaşması’nın ikinci sütunu olarak tanımlanan Avrupa Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası (CFSP) çerçevesinde ele alınmaktadır.153 A. İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN HUKUKSAL TEMEL DÜZENLEMELER Üye Devletler İnsan Haklarına saygı ve bu hakların geliştirilmesi için İnsan Hakları alanındaki evrensel ve bölgesel metinlerin imzalanması ve onaylanması yollarıyla pek çok durumda kararlılıklarını ortaya koymuşlar ve kendilerini bağlamışlardır. Ayrıca Avrupa hukuk düzeni içinde pek çok antlaşma ve bildiriler kabul edilmiştir. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğunu kuran 1951 Paris Antlaşması, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu ve Avrupa Ekonomik Topluluğunu kuran 1957 Roma Antlaşmaları İnsan Hakları konusunda 153 VAN BANNING, s. 157. 90 özel hükümler içermemiştir. Buna karşılık anlaşmalarda, temel İnsan Hakları ilkelerinden olan ayrımcılık yasağı gerektiği şekilde yer almıştır. 1957’de yapılan antlaşmadaki 7 nci madde, genellikle milliyeti temel alan ayrımcılığın her türlü biçimini reddettiği için söz etmeye değer. Ek olarak, 1957 antlaşmasının 48 nci maddesi işçilerin serbest dolaşımını, 119 ncu maddesi ise erkek ve kadınların eşit sayılmasını düzenlemektedir. 1960’lardan bu tarafa, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (Lüksemburg), kararlarında adaletin görmezden gelemeyeceği genel hukuk prensipleri dayanmaktadır. Anayasal olarak kabul Mahkeme, İnsan geleneklerinden ettiği İnsan Haklarının üye uluslararası ve Hakları ilkelerine devletlerin ortak yükümlülüklerinden kaynaklandığı için bağlayıcı olduğunu belirtmektedir. Adalet Divanı, İnsan Haklarını Avrupa hukuk düzeninin bütüncül bir parçası olarak benimsemektedir. 5 Nisan 1977’de, Avrupa Komisyonu, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Parlamentosu, Temel Özgürlüklerin Korunması Ortak Bildirisini kabul etmişlerdir. Bildiride bu kuruluşlar, Üye Devletlerin anayasalarından ve İnsan Hakları Sözleşmesinden ve (AİHS) Temel Özgürlüklerin kaynaklanan temel Korunması hakların Avrupa korunmasına verdikleri öncelikli önemi vurgulamışlar ve aynı zamanda Üye Devletler olarak hareket ettikleri durumlarda da bu özgürlüklere saygı gösterme kararlılığını ifade etmişlerdir. Söz konusu Bildiri büyük ölçüde Adalet Divanının içtihatlarından esinlenmiştir. Siyasi olarak, İnsan Hakları üzerine 21 Temmuz 1986 tarihli Bakanlar Bildirisinde İnsan Haklarına saygının Avrupa işbirliğinin köşe taşlarından birisi olduğu yeniden teyit edilmiştir. 91 "On ikiler İnsan Haklarına tam ve evrensel düzeyde tam olarak uyulmasına çalışmaktadır. İnsan Haklarının korunması dünya toplumunun ve tek tek milletlerin meşru ve sürekli görevidir. Bu hakların ihlaliyle ilgili açıklamalar yapılması, bir devletin iç işlerine karışma olarak kabul edilemez.” 1 Temmuz 1987’de, Tek Avrupa Yasası yürürlüğe girmiştir. Giriş bölümünde Üye Devletler şuna karar vermiştir: “(…) Demokrasi prensiplerinin uygulanmasına, hukuka ve İnsan Haklarına bağlılıklarını göstermek için üye devletler, BM Sözleşmesi çerçevesinde yürürlüğe giren taahhütle uyumlu bir şekilde uluslararası barışın ve güvenliğin korunmasına kendi katkılarını birlikte yapacaklardır.” Girişte ayrıca Üye Devletler; “Üye Devletlerin anayasaları ve yasalarında, İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi ve Avrupa Sosyal Şartında, özgürlük, eşitlik ve sosyal adalet prensipleri başta olmak üzere, temel haklara dayanan demokrasiyi geliştirmek için birlikte çalışmaya kararlı olarak...” ifadesine katılmışlardır. 29 Haziran 1991 Bildirisinde, Avrupa Konseyi şunu teyit etmiştir: ‘’İnsan Haklarına saygı, geliştirme ve onu koruma AB ve Üye Devletler ile diğer ülkeler arasındaki ilişkiler açısından uluslararası ilişkilerin önemli bir etkeni ve Avrupa İşbirliğinin köşe taşlarından birisidir.” 1986 ve 1991 Bildirilerinin prensipleri AT/AB ve üçüncü ülkeler arasında işbirliğini geliştirmek gibi ekonomik ve diğer ilişkilere uygulanabilir. Üçüncü ülkelerle ilişkilerinde İnsan Haklarını entegre etmek ve ekonomik ilişkilerin kuvvetlendirilmesi ya da ek ekonomik yardımların 92 sağlanması, yargının güçlendirilmesi veya seçimler için yardımlar yapma gibi yollarla bu alandaki olumlu gelişmeleri desteklemek, AB ve Üyelerinin politikasıdır. 28 Kasım 1991’de, Kalkınma İşbirliği Bakanları Konseyi gelişmekte olan ülkelerde demokrasiyi canlandırmada, İnsan Haklarını geliştirmede ve kalkınmayı desteklemede hedeflenen genel bir yaklaşım getiren İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma konusunda bir kararı kabul etmiştir. Kararda Konsey kalkınma, demokrasi ve İnsan Hakları arasındaki bağlantı vurgulanmıştır. Avrupa Birliği Antlaşması Madde 6’da şu hükümleri getirmektedir: “Birlik, bütün Üye Devletlerin ortak ilkeleri olan özgürlük, demokrasi, İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğü ilkeleri üzerinde kurulmuştur.”, “AB, temel haklara, Roma’da 4 Kasım 1950 tarihinde imzalanan İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Avrupa Sözleşmesi tarafından güvenceye alındığı şekilde, Üye Devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklandığı şekilde ve hukukunun genel prensipleri olarak saygı duyacaktır.”154 Başlık II’de (Kalkınma İşbirliği), 130u(2) maddesinde, “Bu alanda Birlik Politikası (Kalkınma İşbirliği) demokrasinin ve hukukun üstünlüğünün gelişimine, güçlendirilmesine ve İnsan Hakları ile temel özgürlüklere saygı gösterilmesine katkıda bulunacaktır.” ifadesi bulunmaktadır. 154 Council of the European Union, Annual Report on Human Rights-2001, Brussels: 2001, ss. 127-128. 93 11 nci madde Ortak Dış Politika ve Güvenlik Politikasının amaçları arasında şunları da belirtmektedir: “BM Şartı, Helsinki Nihai Senedi’nin ilkelerine ve Paris Şartı’nın amaçlarına uygunluk içerisinde, dış sınırlar da dâhil olmak üzere, barışı korumak, uluslararası güvenliği güçlendirmek”, “Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere saygıyı geliştirmek ve güçlendirmek.”155 Maastricht Antlaşması Başlık VI’ da (Adalet ve İç İşlerinde İşbirliği) Madde K.2 şöyledir: “Madde K.1’de atıfta bulunulan konular (adalet ve iç işlerinde işbirliğinin tanımlanan alanları), 4 Kasım 1950 tarihli İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Avrupa Sözleşmesi ve 28 Haziran 1951 tarihli mültecilerin durumunu düzenleyen sözleşme ile uyumlu bir şekilde siyasi nedenlerle haklarında işlem yapılan insanları koruyabilecek üye devletleri göz önüne alarak ele alınmaktadır.” 1997’de imzalanan Amsterdam Antlaşması tarafından değiştirilen AT Anlaşması Başlık XI’ de, (Sosyal Politika, Eğitim, Mesleki Öğretim ve Gençlik) Madde 136 şu hükmü getirmektedir: “18 Ekim 1961’de Torino’da imzalanan Avrupa Sosyal Şartında ve 1989 tarihli İşçilerin Temel Sosyal Haklarına İlişkin Topluluk Şartında yer alan haklar gibi temel sosyal hakları göz önünde tutarak Topluluk ve Üye Devletleri, kalkınma ve uygun sosyal koruma, yönetim ile işçi arasındaki diyalog, devam eden yüksek istihdam ile insan kaynaklarının gelişmesi ve dışlanmaya karşı mücadelenin sürdürülmesi sırasında, uyumu mümkün kılmak için, işin geliştirilmesi, yaşam ve çalışma şartlarının iyileştirilmesi amaçlarına ulaşmaya çalışacaktır. Topluluk ve Üye Devletler özellikle 155 Council of the European Union, Annual..., s. 130. 94 sözleşmeli ilişkiler alanında ve Topluluk ekonomisinin rekabetçiliği koruma ihtiyacında, milli uygulamalarının farklı biçimlerini hesaba katan önlemleri bu amaçla uygulayacaktır. Böyle bir gelişme yalnızca ortak pazarın bir fonksiyonu olarak değil fakat aynı zamanda bu Antlaşmadan kaynaklanan usul ve esaslardan, kanun, tüzük ya da idari işlemler ile ortaya konan hükümlerin ortalamasından ortaya çıktığına inanmaktadırlar.” Madde 141 şöyledir: “Her bir Üye Devlet eşit iş ya da eşit değerde iş için erkek ve kadın için eşit ödeme prensibinin uygulanmasını sağlayacaktır.” Başlık XIV (Tüketici Korunması) Madde 153 ise şöyledir: “Tüketicilerin çıkarlarının gözetilmesi ve tüketicinin korunmasının yüksek düzeyde sağlandığından emin olmak için, Topluluk, tüketicilerin çıkarlarını korumak amacıyla, bilgi alma, eğitim haklarını geliştirme ve kendi kendilerinin örgütlenmelerini sağlama gibi tüketicilerin sağlık, emniyet ve ekonomik çıkarlarını korumaya katkıda bulunacaktır.” Altıncı Kısım (Genel ve Son Şartlar) diğer konular yanında, aşağıdaki Madde 293 hükmüne yer vermektedir. “Üye Devletler, gerekli olduğu kadarıyla vatandaşların çıkarlarını güvenceye almak için aşağıdaki konularda görüşmelere başlayacaklardır: Her Devlet tarafından kendi vatandaşlarına uygulanması için anlaşmaya varıldığı şekilde, aynı koşullara göre kişilerin korunması ve haklardan yararlanması. - (...)” 95 15 Üye Devletin de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesini, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini ve AİHM’in yargı yetkisini kabul ettikleri de belirtilmelidir.156 Bu konum örneğin Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen İnsan Haklarının Evrensel Bildirgesinin Ellinci Yıl Dönümünün başında 1997 Bildirgesinde, çoğu kez tekrar teyit edilmiştir. Bildirgede Konsey diğer konular arasında İnsan Hakları alanında çabalarını artırmak için tüm Üye Devletlere başvuruda bulunmuştur: “İnsan Haklarını ilgilendiren uluslararası antlaşmaları ve - protokolleri evrensel olarak onaylama amacını başarmada henüz kabul edilmemiş uluslararası araçlara katılma; - Bu araçlara daha sıkı bir şekilde uyulmasını sağlama; - İnsan Haklarının korunmasında ve geliştirilmesinde sivil toplumun rolünün artırılması; İnsan Hakları alanında teknik yardımları ve uygulamaları destekleme; İnsan - Hakları eğitim ve öğretim programlarını güçlendirme.” Buna ek olarak, çoğu uluslararası sözleşmeler AT Üye Devletleri tarafından onaylanmıştır. Bundan başka, tüm Üye Devletler Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesini ve Avrupa Sosyal Şartını onaylamışlar ve AGİK/AGİT belgelerinde, özellikle de Helsinki Nihai Senedi, Paris Şartı ve İnsan Boyut Konferansı çerçevesindeki belgelerde İnsan Hakları konusunda yükümlülük altına girmeyi kabul etmişlerdir. 156 ÜNAL, 83. 96 AB KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI B. Avrupa Birliği içinde, değişik kuruluşlar, öncelikle ve de özellikle Avrupa Parlamentosu, Bakanlar Konseyi, Avrupa Konseyi, Avrupa Komisyonu, Ekonomik ve Sosyal Komite, Adalet Divanı ve Avrupa Ombudsmanı İnsan Hakları konularıyla çeşitli şekillerde ilgilenmektedirler. Bunların dışında da bazı alt düzey diğer kuruluşların çeşitli görev ve sorumlulukları vardır. 1. AVRUPA PARLAMENTOSU 1979’dan beri, Avrupa Parlamentosu (AP) direkt olarak Üye Devletlerin vatandaşları tarafından genel seçimler ile seçilmiştir. Parlamentonun şu anda 626 tane üyesi vardır ve Lüksemburg ve Strazburg’da sırası ile toplanmaktadırlar. Üye sayısı Nice Antlaşması ile 732’ye çıkacaktır. Parlamento, Bakanlar Konseyi ve Komisyon’dan bağımsız bir şekilde tartışabilir ve sonuçlara ulaşabilir. Parlamentonun yetkisi, zamanla, Maastricht ve Amsterdam Antlaşmaları ile düzenlenen ve ortak karar süreci olarak adlandırılan genişlemenin de dâhil olduğu bir artma eğilimi içerisindedir. Ancak, henüz Avrupa Parlamentosunun (AP) gerçek yasama yetkileri yoktur. AP İnsan Hakları alanında tutarlı bir AB politikasının gelişimine etkin bir şekilde katkıda bulunmaktadır. Doğrudan seçimlerden aldığı demokratik yetkisi, AB çapındaki yaygın kompozisyonu, CFSP’e katılımı ve pek çok parlamentolar arası ilişkileri ile Parlamento, İnsan Hakları konusunda tartışma için yetkili bir Avrupa forumu olmuştur. AP, 1983 yılından beri Siyasi İşler Komitesi ile İnsan Hakları Alt Komitesince hazırlanan “Dünyada İnsan Hakları ve Birlik İnsan Hakları” başlıklı yıllık raporlar yayınlamakta157, İnsan Hakları konusunda Bakanlar Konseyine ve 157 ÜNAL, s. 83. 97 Komisyona sorular yöneltmekte, gerekli kararları almaktadır. AP’nun İnsan Hakları alanında en önemli bildirgesi İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler üzerine bildirgesidir (12 Nisan 1989). 28 Maddede, tüketicilerin korunması, sosyal haklar, demokrasinin prensipleri, çevrenin korunması ve geliştirilmesi gibi konuları içine alan İnsan Haklarının geniş bir aralığını kapsamaktadır. Bununla, Avrupa Birliği’nin insan onuruna ve temel özgürlüklere saygı hukuksal temeline dayalı bir birlik olduğunu, AP yeniden teyit etmektedir. AB ülkelerinin bütün vatandaşlarının, AP’ na bireysel ya da toplu olarak, bir rica ya da şikâyetini iletme hakkı vardır. AP’nun Dilekçeler Komitesi davacıyı dinleyebilir, soruşturma başlatabilir ve AB kuruluşlarından bilgi isteyebilir. Dilekçe için özel bir biçim yoktur. Bunun yanında dilekçe, ad, adres, meslek ve milliyet bilgilerini içermelidir. Dilekçe imzalanmış ve okunaklı olmalıdır. AP adli bir organ değildir, fakat dilekçeyi ilgili makama ulaştırmak için değişik prosedürler izleyebilir. Davacı soruşturmanın durumu hakkında bilgilendirilir. Dilekçe, AB’nin resmi dillerinden birisinde doldurulmuş olabilir. AP İnsan Hakları konularıyla ilgilenen birçok komiteye sahiptir. Birlik dahilinde insan hakları konularından özellikle, Kamu Özgürlükleri ve İçişleri Komitesi ve İç İşleri ve Adli İşler ve Vatandaşlık Hakları Komitesi sorumludur. Buna ilaveten, Kadın Hakları Komitesinden de söz edilmelidir. Birliğin dışında insan haklarıyla ilgilenen Dış İşleri ve Güvenlik Komitesi ve kalkınma işbirliği konularında Kalkınma İşbirliği Komitesi vardır. 1984’ü takip eden seçimlerde, İnsan Hakları üzerine bir Alt Komite kurulmuştur. Alt Komitenin görevi: Parlamento Başkanına yapılan özel şikâyetler konusunda taslak çözümleri önerme, ilgili parlamento ait Komitelerine üçüncü ülkelerle ilgili insan hakları sorunları taslak çözümlerini sunma ve NGO’lar ile temasları sürdürmedir. 98 1983’den beri, Avrupa Parlamentosu, üye olmayan ülkelere düzenli olarak İnsan Hakları misyonları görevlendirmektedir. Onların amacı genelde İnsan Hakları durumunu değerlendirmektir. Bundan başka, 1982 den beri, AP, farklı konulara ait raporlar (yani yerli insanlar ve kadınlar) ile belirli bir konuya ait İnsan Hakları raporlarını düzenli olarak yayınlamaktadır. Avrupa Birliği Antlaşmasının (“Maastricht”) ikinci sütunu çerçevesinde, AB Başkanlığı AB ve Üye Devletler tarafından tartışılmakta olan insan hakları sorunları hakkında AP’ na bilgi vermektedir ve AP' nun görüşleri AB Üye Devletleri gibi diğer AB organları tarafından dikkate alınmaktadır. AP Siyasi Komisyonu, Başkanlığı elinde tutan Üye Devletin Dış İşleri Bakanıyla düzenli olarak toplanmaktadır. İnsan Hakları, bu toplantıların tartışma ve eylem konusu olarak sık sık ele alınmaktadır. tartışmanın ve eylemin konusudur. AP'nun İnsan Hakları ile ilgili kararları, CFSP çalışma gruplarında ele alınmaktadır. AP, Antlaşmalarca İnsan Hakları kendisine konusundaki verilmiş olan, hassasiyetini üçüncü ülkelerle Kurucu yapılan antlaşmaları onaylama aşamasında da göstermektedir. Parlamento, bu bağlamda Türkiye ve İsrail’e mali yardım öngören protokolleri, bu ülkelerin İnsan Haklarını ihlal ettikleri gerekçesiyle onaylamayı reddetmiştir.158 2. BAKANLAR KONSEYİ Bakanlar Konseyi bir karar organıdır. Konsey her bir Üye Devletin Bakanlarından oluşmaktadır ve Birliğin önemli siyasi kararlarını almaktan sorumludur. Hangi Bakanın görevlendirileceği, Konseyin gündemine 158 ÜNAL, s. 84. 99 bağlıdır. İnsan Hakları sorunları normal olarak on beş üye devletin Dışişleri Bakanlarının birlikte oluşturduğu Genel Konsey diye bilinen organ tarafından ele alınır. Ayrıca, Dış İşleri Bakanları sık sık CFSP çerçevesinde toplanır (Maastricht Antlaşmasının ikinci sütunu). Hatta diğer Konsey toplantıları (örneğin Kalkınma İşbirliği Bakanlar Konseyi’nin toplantısı) İnsan Hakları sorunlarını tartışabilir ve karar verebilir. Bakanlar Konseyi, Üye Devletlerden görevlilerin çağrıldığı toplantılarda yürütülen AB kararları için temel oluşturma çalışmalarını koordine eden Genel Sekretarya ve Daimi Temsilciler Komitesi (çekirdek personel) tarafından desteklenir. Bakanlar Konseyinde rol alan Bakanların milli parlamentolara AP’ na olduğundan daha büyük çapta sorumluluk duyduklarını burada belirtmek önemlidir. Demokratik meşruiyetin temeli AP’nun değil, milli parlamentonun rızasına dayanmaktadır. 3. Tek AVRUPA KONSEYİ Avrupa Senedi’nde (Madde 2) 1975’de kurulan ve resmileştirilen Avrupa Konseyi, Komisyonun Dış İşleri Bakanları ve bir üye tarafından desteklenen Üye Devletlerin Devlet ya da Hükümet Başkanları ve Avrupa Konseyinin Başkanını bir araya getirmektedir. Normalde yılda iki kez toplanır, ancak olağanüstü durumlarda daha sık toplanabilir. Avrupa Konseyi, Birlik işleri ve siyasi işbirliği ile ilgilenmektedir. Birliğin çalışmalarında Avrupa Konseyinin önemi gittikçe artmaktadır. Son yıllarda, Konsey siyasi teşvik ya da başlıca önemli alanlarda sorunun ana noktalarını ortaya çıkarmayı sağlamıştır. Hatta İnsan Hakları sorunları Avrupa Konseyi tarafından tartışılmaktadır (Örneğin, İHEB’ nin 50 nci yıl dönümünde kabul edilen Bildiri). 100 Bakanlar Konseyi ve Avrupa Konseyinde, üyeler arasında her altı ayda dönen Başkanlık rolünün önemi, CFSP ilgili olaylarında AB’nin Üye Devletlerin sözcüsü olma konumundan dolayı ve Konsey toplantılarının başkanlığı ve Başkanlığa hazırlanan gündemler için hazırlayıcı olmasından dolayı artmaktadır. Başkan ve Komisyon düzenli bir şekilde Birliğin CFSP’nin gelişimi üzerine Avrupa Parlamentosunu bilgilendirmekte ve danışmaktadır. Zaten belirtildiği gibi, Bakanlar Konseyi ya da Avrupa Konseyinde rol oynayan Bakanlar prensipte Avrupa Parlamentosuna karşı değil, ulusal parlamentolarına karşı sorumludur. 4. KOMİSYON Komisyon Topluluğun yürütme organı olarak görülmektedir. Komisyon AT/AB antlaşmalarının koruyucusudur ve Konseyin yetkilendirmesiyle dış anlaşmaların görüşmelerini yürütür. 20 Komisyon Üyesi, Üye Devletler tarafından atanmalarına rağmen, Birliğin genel çıkarlarını temsil etmek ve geliştirmek görevlerini Üye Devletlerden bağımsız bir şekilde yerine getirmektedir. CFSP’nin çerçevesinde, Komisyon etkin bir şekilde uluslararası konferanslara ve uluslararası örgütlerin çalışmalarına katkı sağlar. Örneğin İnsan Haklarının evrensel prensiplerinin geliştirilmesi ve uluslararası denetim mekanizmalarının artmasına katkıda bulunur. Hatta ekonomik ve ticari ilişkiler ile İnsan Haklarını bütünleştirir ve kalkınma işbirliği ilişkilerinde bu hakların uygulanmasını sağlar. Aynı zamanda, Komisyon İnsan Haklarının geliştirilmesi ve üçüncü ülkelerde İnsan Hakları mağdurları için çözüm yolları bulmayı amaçlayan projelere mali yardımı yapar. İnsan Hakları ile ilgili olan sorunların koordinesi Komisyon üyelerinin bireysel becerilerine saygı duyularak Komisyon düzeyinde Başkana verilmiştir. 1984’de, Komisyon AB’nin İnsan Hakları politikasının koordinesini Genel Sekretaryanın bir üyesinin sorumluluğuna bırakmaya 101 karar vermiştir. Genel Sekretarya tüm Genel Müdürlükler için çalışmasına rağmen, idari olmayan sorunlarda kararları reddetme yetkisi yoktur. Komisyon’un devreye girdiği bir başka prosedür ise, Komisyon’a bireysel şikayet mekanizmasıdır. Topluluk hukukuna aykırı davranıldığı kanısında olan her yurttaşın, Komisyon’a şikâyette bulunma hakkı vardır. Komisyon, konuyu ön incelemeden geçirdikten sonra ilgili üye devlet aleyhinde gerek görürse ATAD’nda dava açabilir.159 5. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE Ekonomik ve Sosyal Komite, Bakanlar Konseyi ve Avrupa Komisyonu için danışma organıdır. Ortak Pazarda değişik ekonomik ve sosyal çıkar grupları ile ilgili görevler yapmak üzere, 1957 antlaşmaları ile kurulmuştur. Aynı zamanda, İnsan Hakları ve özellikle de sosyal haklar Konuları başta olmak üzere, Birliğin ilgili herhangi bir sorunu üzerine kendi girişimleriyle düşüncelerini açıklayabilirler. İşverenler, işçiler ve tüketicilerin temsilcilerinden oluşan Komite üyeleri, Üye Devletlerin hükümetleri tarafından teklif edilir ve 4 yıllık dönem için Bakanlar Konseyi tarafından atanır. Komite başka konular arasında sosyal ve ekonomik haklar ile ilgili görüşleri yayınlar. Örnek olarak, “Avrupa Adil Ticaret Markalama Hareketi” (Nisan 1996) ve “Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Politikasının Dış Boyutu” (Mart 1997). 6. ADALET DİVANI Divan içtihatlarıyla, toplumun adli düzeninde İnsan Haklarının rolü adım adım ayrıntılı hale getirilmektedir. 1969’da Erich Stauder/Stad Ulm/Sozialambt (Dava 29/69) davasında temel haklarla bağdaşmayan önlemler Divan tarafından kabul edilmedi. Bu hüküm Divanın takibeden 159 DUPARC, s. 18. 102 içtihatlarında belirgin hale getirildi. Bunlardan başlıcaları, J. Nold, Kohlenund Baustoff-grosshandlung/Avrupa Komisyonu (Dava 4/73), Hoechst AG/Avrupa Komisyonu (Davalar 46/87 ve 227/88), Orkem/Avrupa Komisyonu (Dava 374/87) ve ERT (Madde 177 kuralı; Dava No. C260/89). Ayrıca, İnsan Haklarının rolü siyasi kararlarda tanınmaktadır ve hatta Amsterdam Antlaşmasında olduğu gibi Maastricht Antlaşmasından da çıkartılabilir. Bu hükümler, ise Divan’ın kararlarında temel belirleyici etkenler olmaktadırlar. 1989’dan beri, aynı zamanda Divan sınırlı yargılama yetkisiyle Bidayet Mahkemesi olarak görev yapmaktadır. (Madde 168A). Burada da, İnsan Hakları bir rol oynayabilmektedir. Divan, Kurucu Antlaşmalar’ın ekonomik niteliğinden dolayı İnsan Hakları’na yeterince yer vermemelerinden kaynaklanan boşluğu içtihatları ile doldurması konusunda, üye ülkelerden bazı sınırlı direnmelerle karşılaşsa da bu güne kadar kararları uygulanmıştır. 160 Bunda Divanın kararlarıyla kanıtladığı tarafsızlığının rolü büyüktür. 7. AVRUPA OMBUDSMANI Maastricht Antlaşması ile kurulan ve 1995 yılında Jacob SÖDERMAN’ın ilk Avrupa Ombudsmanı seçilmesiyle çalışmalarına başlayan kurum, AB içerisinde yardımcı bir kurum düzeyinde olmasına rağmen İnsan Hakları ile doğrudan ilgili ve önemli bir organdır. Avrupa Ombudsmanı’nın yetki alanı sadece Avrupa Birliği kurumları ile sınırlıdır. Kişi yönünden ise sadece AB vatandaşlarını değil, 160 ARAT, s. 138. 103 aynı zamanda AB’ de yaşayan kişileri de kapsar. Bu kapsama tüzel kişiler de dâhildir. Temel görev alanı ise, AB organ ve kurumlarının yanlış ve kötü yönetim ve uygulamalarıdır. Kurumun yapması gerekeni yapmaması, hatalı yapması veya yapmaması gereken bir şeyi yapması kötü yönetim sayılmaktadır. Buna ilişkin temel konular, bilgiye erişimin engellenmesi veya sağlanmaması, gücün kötüye kullanımı, ayrımcılık, ifade özgürlüğü,161 adaletsizlik, gereksiz gecikmeler, yönetsel düzensizliklerdir. Şikâyet, 11 resmi dilden birinde ve açık kimlik belirtilmek suretiyle, şikâyetin konusundan haberdar olunmasından itibaren 2 yıl içerisinde yapılmalıdır. Şikâyetçinin, konudan doğrudan etkilenmesi şart değildir ama şikâyete neden olan kurumla bir mektupla vs görüşülmüş olması gerekmektedir. Ombudsman, Mahkemede olan veya mahkemece sonuçlandırılmış olan konularla ilgilenmez. Şikayet üzerine Ombudsman, konuyu (şikayetçi aksini talep etmemişse) kamuya açık bir şekilde inceler, ve bir dostane çözüme ulaşılması için çaba harcar. İlgili kuruma çözümle ilgili tavsiyelerde bulunur. Kurum, en geç üç ay içerisinde aldığı tedbirlerle ilgili olarak Ombudsman’a bilgi vermek zorundadır. Eğer tavsiyeler kurum tarafından yerine getirilmezse, Ombudsman, AP’ na konu ile ilgili bir rapor sunar.162 II. İÇ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI Daha önce işaret edildiği gibi, orijinal Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) Anlaşması, İnsan Hakları ile ilgili özel bir madde içermiyordu. Bunun yanında İnsan Hakları, Avrupa Topluluğu hukukunun temelinde olan genel 161 Council of the European Union, Annual..., s. 14. 162 Serving..., ss. 32-34. 104 prensiplerin bir parçasıdır ve Avrupa Adalet Divanının beyan ettiği gibi: “İnsan Haklarını korumada, Divan Üye Devletlerin ortak anayasal geleneklerinden esinlenmek zorundadır. Benzer bir şekilde, Üye Devletlerin işbirliği yaptığı ya da imza koydukları İnsan Haklarının korunmasına yönelik uluslararası antlaşmalar ve mekanizmalar Topluluk hukukuna temel yol gösterici prensipleri sağlayabilir.” 1979’da Avrupa Komisyonu, Avrupa Kuruluşlarının eylemlerinin, AİHS’nin denetim mekanizmaları tarafından kontrol edilebilmesi için Avrupa Topluluğunun AİHS’ni kabul etmesini önermiştir. 1994’de Bakanlar Konseyi AİHS’ne AT’ nın katılımının Maastricht Antlaşmasına uygun olup olmadığı konusunda rapor vermesini Adalet Divanından istemeye karar vermiştir. 28 Mart 1996 tarihinde basılan raporunda (2/94), Divan aşağıdaki kararı vermiştir: “...Bu yüzden İnsan Haklarına saygı Topluluk yasalarının hukuka uygunluğunun bir şartıdır. Sözleşmeye katılım, bunun yanında, İnsan Haklarının korunması için şu andaki Topluluk sisteminde önemli bir değişiklik gerektirmektedir. Bu yolla Topluluğun hukuk düzeniyle Sözleşmenin tüm şartlarının bütünleştirilmesi ve seçkin uluslararası kurumsal bir düzene giriş söz konusu olmaktadır.” Topluluk ve Üye Devletler bakımından İnsan Haklarının korunması için sistemde böyle bir değişiklik anayasal önemde olacak ve bundan dolayı örneğin Madde 235’ín ötesine geçilmiş olacaktır. Bu ancak antlaşmanın değiştirilmesiyle olabilir. Bu yüzden, Topluluk hukukunun şu anda öngördüğü gibi, Topluluğun Sözleşmeyi kabul etmesi için yetkisinin olmadığı dikkate alınmalıdır. 105 Buna ek olarak, Avrupa Kuruluşları, İnsan Hakları AB’nin iç düzeninde tehlikeye düştüğünde eylem kararı almaktadır. Tipik bir örnek, Bakanlar Konseyinin, Avrupa Parlamentosu ile birlikte, Üye Devletlerin hükümet temsilcileri ve Komisyon tarafından 11 Haziran 1986 da imzalan ırkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı bildirgedir. Bildirge esas itibariyle AB alanı içinde göçmenler, yabancılar ve onların ailelerinin durumları nedeniyle hazırlanmıştır. Irk, din, sosyal geçmişi ya da milliyetini temel alan tolerans dışı ya da ayrımcılığın tüm ifadeleri kınanmaktadır. 10 Aralık 1991 de, Avrupa Konseyi, Irkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı sonraki Bildirge, kararlılığı şu şekilde ifade etmiştir: “(...) insanın onuruna saygı Birlik Avrupa’sında esastır ve yasalarla idare edilen topluluk devletleri olarak, tüm biçimlerde ayrımcılıkla mücadele etme bundan dolayı çok önemlidir. Bu yüzden Avrupa Konseyi Üye Devletlerin hükümetleri ve parlamentolarının ırkçılığın ve yabancı düşmanlığı duygusunun ve ifadelerinin artışına karşı koymak için net ve şüphe götürmeyecek şekilde davranmaları gerekliliğini düşünmektedir. (...) Avrupa Konseyi ayrımcılık ve yabancı düşmanlığı ile mücadele için onların çabalarını artırmak ve Üye Devletlerin bölgelerinde üçüncü ülkelerin milletleri için hukuki korumayı kuvvetlendirmek için Bakanlardan ve Komisyondan görev talep etmektedir.” Sonraki yıllarda, AB kurumları, Komisyon ve Konsey gibi Parlamento, ırkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı koruma alanında birçok etkinlik gerçekleştirmişlerdir. Bir örnek, Irkçılıkla Mücadele Avrupa Yılı (1997) için alınan 23 Temmuz 1996 tarihli Konsey kararıdır. III. GENİŞLEME VE KOPENHAG KRİTERLERİ AB,1990’larda Doğu Bloku’nun yıkılması sonucu büyük bir genişleme baskısı ile karşı karşıya kaldı. 1993 yılında Kopenhag’da 106 toplanan Avrupa (Birliği) Konseyi, üyelik için başvuran adayların, müzakerelere başlayabilmek için karşılamaları gereken siyasi kriterleri belirledi: “Demokrasiyi, İnsan Haklarına ve azınlık haklarına saygıyı ve hukukun üstünlüğünü güvenceye alacak kapasitede istikrarlı kurumlara sahip olmak”163 Her ne kadar “Kriterleri” şeklinde çoğul olarak kullanılsa da aslında ortada tek bir kriter vardır. O da sayılan konuları güvenceye alan istikrarlı bir “kurumsal yapı” kriteridir. Bu yapı da sadece bazı organlardan ibaret olmayıp, konuların tabiatı gereği, aslında bütün devlet mekanizmasının demokrasi, hukukun üstünlüğü, İnsan Hakları ve azınlık hakları yörüngeli olarak yapılandırılmasını gerekli kılmaktadır. Bu kriterler, 1997 yılında kabul edilen Amsterdam Antlaşması ile Kurucu Antlaşmalara da dâhil edilmiştir. Avrupa Birliği Antlaşmasının 49 uncu maddesi, üyelik için sadece Antlaşmanın 6/1 maddesindeki ilkelere saygılı devletlerin başvurabileceğini hükme bağlamıştır. Bu maddede sayılan ilkeler; özgürlük, demokrasi, İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğüdür. Kopenhag Kriterlerinin diğer iki maddesinde ise müktesebat uyumu ve Pazar ekonomisine uyum düzenlenmiştir. Komisyon, aday ülkelerdeki siyasi kriterlerle ilgili gelişmeleri yıllık İlerleme Raporları ile takip etmektedir. Bu raporlar da ayrıntılı bir şekilde yapılanlar, eksiklikler ve yapılması gerekenler somutlaştırılarak belirlenmektedir. 163 GÜNDÜZ, Aslan, “AB’ye Üyelik Kriterleri ya da Siyasi, Ekonomik ve Hukuki Transformasyonun Eşiği”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa..., s. 264. 107 IV. DIŞ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI A. ANTLAŞMALARA KONAN İNSAN HAKLARI HÜKÜMLERİ AB’nin ticari ilişkileri dış politikanın bir parçasıdır. Bu ilişkiler, işbirliğinin farklı türleri ile ilgili maddeleri içine alan ayrıntılı ortaklık işbirliği antlaşmalarından basit ikili ticari antlaşmalara varıncaya kadar çeşitli antlaşmalarda kurumsallaştırılmaktadır. AB, İnsan Haklarına hem ticaret hem de yardım ilişkilerine ilişkin kararlarında ve üçüncü ülkelerle yaptığı anlaşmalarda yavaş yavaş yer vermektedir. Üçüncü Lomé Sözleşmesi (1984) resmi olarak İnsan Haklarından söz eden ilk sözleşmedir. Bir Bildirge referansları belirten Sözleşmeye eklenmiştir. Dördüncü Lomé Sözleşmesi’nin (1989) önsözünde İnsan Haklarından söz etmektedir. Aynısı yeniden gözden geçirilmiş Lomé IV Sözleşmesi (1995) için de geçerlidir. Kademeli olarak, AB ve Üye Devletleri ve üçüncü dünya ülkeleri arasındaki tüm ilişkilere İnsan Hakları ve demokrasi düşünceleri rehber olmaktadır. Örneğin, yukarıda sözü edilen İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma Kararında (1991 Kasım) bunlar ayrıntılarıyla açıklanmıştır. İnsan Hakları düşünceleri diğer ticari ilişkilerin bütünleşmiş bir parçası haline gelmiştir. İlk örneklerden birisi ırk ayrımına karşı mücadeleyle bağlantılı olan eylemdir. Kademeli olarak, AB ve üye Devletleri, BM İnsan Hakları Komisyonu ve AGİT gibi çok taraflı platformlarda daha fazla söz almaya başlamıştır. AT ve Arjantin arasında, Önsözünde İnsan Hakları hükümlerinin de yer aldığı bir ekonomik anlaşmanın 1990 yılında yapılması bir yenilikti. Daha sonraki yıllarda, diğer anlaşmalar örneğin AB ve Arnavutluk, Ukrayna, Moldova arasında imzalanmıştır. Bu gelişmeye tepki olarak, 108 İnsan Hakları hükümlerindeki değişikliklerle, Mayıs 1995’de Avrupa Komisyonu, Topluluk ve üçüncü dünya ülkeleri arasındaki anlaşmalarda demokratik prensipler ve İnsan Haklarına saygının dâhil edilmesi bildirisini kabul etmiştir. Bu bildirinin temelinde, şimdi standart haline gelen bir hüküm yer almaktadır: “Topluluk ve söz konusu ülkeler arasındaki ilişkiler ve ilgili anlaşmaların tüm şartları, Topluluk ve ilgili ülkelerin iç ve dış politikalarından esinlenen ve anlaşmanın esas unsurlarını teşkil eden demokratik prensipler ve insan haklarına saygıyı temel aldığını belirtmektedir”. B. ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI BOYUTU Maastricht antlaşmasını temel alan AB Ortak Dış ve Güvenlik Politikası (ODGP), Avrupa Siyasi İşbirliği’nin sisteminde köklerini bulmaktadır. Savaştan sonra yeni bir Avrupa kurmanın bir parçası olarak, Dış Politika alanında işbirliği görüldüğü zaman, Avrupa Siyasi İşbirliği’nin başlangıcı 1950’lere uzanmaktadır. Ancak 1970’lerde temel süreçler kurulmuştur. Bundan sonra, işbirliği süreci kademeli olarak gelişmiş, yayılmış ve 1 Temmuz 1987’de Tek Avrupa Yasası ile sonuçlanan aşamalarla resmiyet kazanmıştır. Yasa, hükümetler arası olma karakteri ile (devletler üstü olmamasıyla), hükümetler arasında uzlaşmaya dayalı karar vermede, Avrupa Siyasi İşbirliği için bir antlaşma temeli sağlamıştır. Bu aynı zamanda Avrupa Siyasi İşbirliğinin halefi olan Ortak Dış ve Güvenlik Politikasının da bir karakteristiğidir. ODGP çerçevesinde, İnsan Hakları bakımından, AB politikası aşağıdaki türde prensipleri ve unsurları temel almaktadır: İnsan Haklarına saygı Avrupa kimliğinin köşe taşlarından birisidir. İnsan Haklarını koruma dünyanın neresinde olursa olsun bu haklar çiğnenirse dünya toplumunun ve tek tek milletlerin meşru ve daimi görevidir. 109 Bu haklara tecavüz edildiğinde ortaya konan ifadeler bir devletin iç işlerine müdahale olarak görülemez. ODGP siyasi görüşlere ya da ideolojiye ön yargısızdır ve seçici değildir. Medeni ve siyasi haklar ve ekonomik, sosyal ve kültürel haklar insan değerinin tam farkına varılması için nitelik olarak bölünemez ve insan onurunun tam olarak korunması için gereklidirler. Demokrasinin prensipleri, hukukun üstünlüğü ve İnsan Haklarına saygı birbirleriyle yakından bağlantılıdır. Ülkeler arasındaki güvenlik ve barışın geliştirilmesi bir ülkede İnsan Haklarından yararlanılmasının desteklenmesinden ayrılamaz. AB İnsan Hakları politikası uluslararası İnsan Hakları standartlarının uygulandığı ve saygı gösterildiği bir dünyanın yaratılmasını amaçlamaktadır. Bunu başarmak için, AB ve Üye Devletler uluslararası standartların geliştirilmesi, denetleyici mekanizmanın kuvvetlendirilmesi ve bu standartlara tam olarak uyulmasını teşvik etmelidir. İnsan Hakları, İnsan Hakları Çalışma Grubu gibi bölgesel gruplar tarafından ele alınmaktadır. Bölgesel çalışma gruplarında, bir ülkede politik durum üzerine genel tartışma esnasında ya da özellikle bir ülkenin insan hakları kayıtlarında bir kötüye gidişin sonucu olarak, sıkça bu gündem öne çıkmaktadır. İnsan Hakları ihlali olayları üzerinde, özellikle bunlar tipik ya da sembolik bir nitelik taşıyorlarsa, İnsan Hakları konularını gündeme getiriyorlarsa veya ihlalin ağırlığından dolayı tepkiler doğmasına yol açıyorlarsa, ilgi yoğunlaşmaktadır. AB İnsan Hakları Çalışma Grubu, Dış İşleri Bakanları ve Avrupa Komisyonunun İnsan Hakları uzmanlarından oluşmaktadır. Çalışma Grubunda, CFSP insan Hakları politikasının ana hatları tartışılmakta, İnsan Hakları sorunları konusunda ortak pozisyonlar kabul edilmekte ve İnsan Hakları alanında AB etkinlikleri 110 koordine edilmektedir. Bundan başka, uluslararası forumlarda Avrupa Birliğinin Üye Devletleri arasındaki işbirliği hazırlanır ve değerlendirilmektedir. Aynı zamanda, Dışişleri Bakanları sık olarak bütün dünya üzerindeki İnsan Hakları durumlarını tartışmaktadırlar. İNSAN HAKLARININ DENETİMİ VE UYGULANMASI V. Yukarıda sözü edilen amaçlar temelinde, AB ve Üye Devletleri değişik etkinliklerde bulunurlar. Onlar gerçek durumlara bağlı olarak, pozitif önlemler yanında negatif önlemleri de alabilirler. İlk gruptan önlemler, (milli) kurumların kuvvetlendirilmesi ve insan haklarının korunması için yapılan işlemlerde, uluslararası normların ve denetleyici mekanizmanın geliştirilmesidir. İkinci gruptaki önlemler, durdurulması ve telafisi için ortak ve bireysel girişimlerle İnsan Haklarına tecavüzlere gösterilecek tepkilerdir. 1980’lerin sonunda ve 1990’ların başında Avrupa bağlamında oluşmakta olan değişiklikleri hesap ederek, normalde AB olumlu bir yaklaşımın vurgulanmasıyla insan haklarını geliştirmek için üçüncü dünya ülkeleri hükümetlerinin girişimleri, örneğin yaptırımların kaldırılması, temasların arttırılması, mali ya da ekonomik desteğin arttırılması ve ekonomik ya da ticari anlaşmalar yoluyla teşvik edilmektedir. Bunun birlikte, aynı zamanda, tepkinin tarzı yani ülke raporlarının yazılması, diplomatik notaların gönderilmesi, bildirilerin basılması ve konuşmaların gönderilmesi hususunda AB ve Üye Devletlerin girişimde bulunduğu etkinliklerin birkaç çeşidi vardır. Durum böyle gerekiyorsa, AB’nin Üye Devletleri bir ülkede İnsan Hakları durumu ya da İnsan Haklarının belirli tecavüzleri hakkında rapor yazması için büyükelçilerinden ve Avrupa Komisyonu temsilcilerinden talepte bulunmaya karar verebilirler. Bu raporlar Üye Devletler için bilgi kaynağı olması bakımından 111 önemlidir ve İnsan Hakları durumları ile uygun ve etkili bir şekilde uğraşmalarını mümkün kılmaktadır. Dünyada bir yerlerde İnsan Hakları tehlikeye düşerse ve AB ve Üye Devletleri duruma bir çare bulmak isterse, çeşitli hareket tarzları olabilir. Örneğin: - Söz konusu ülkeye AB Üye Devletleri, AB Başkanlığı, Troika ya da tüm AB elçileri tarafından (genellikle gizli) diplomatik nota verilmesi. - Kamuoyuna yapılan açıklama. - Diplomatik deklarasyon. - Uygun İnsan Hakları platformlarında ortaklaşa ya da bireysel çok taraflı girişimler. Diplomatik nota verilmesi halinde, Birliğin temsilcileri söz konusu hükümetin temsilcileri ile temas kurarlar. Hükümetler sorumlu memurların cezalandırılmasından mahkûmların salıverilmesine kadar, hükümetlerin çeşitli önlemleri almasını isteyebilir ve İnsan Hakları ihlali ile ilgili kaygılarını açıklayabilir. Diplomatik nota için, AB Başkanlığını elinde tutan ülkelerin büyükelçisi ya da Troika artı Komisyon temsilcileri tarafından girişimde bulunulur. Diplomatik notanın etkisini ölçmek zordur; fakat tecrübe hükümetlerin bu tür bir faaliyete karşı çok hassas olduğunu göstermektedir. Etkisini arttırmak için gizlilik kuralına genellikle uyulmaktadır. Gizli diplomatik notaya ek olarak, AB ve Üyeleri aynı zamanda belirli devletteki durum hakkında bir açıklama yapmaya karar verebilir. Bu tür açıklamalar kamuoyuna açıktır ve basına dağıtılır. genellikle hükümet ya da diğer kurumları, 112 Açıklamalar İnsan Haklarına saygı göstermeye davet ederler. Aynı zamanda böylesi açıklamalar, olumlu gelişmeleri takdir etmede de düzenli olarak kullanılmaktadır. VI. ULUSLARARASI FORUMLARDA İNSAN HAKLARI VE AB Uluslararası forumlarda işbirliği CFSP’nin önemli bir özelliğidir. BM dahilinde, AB ve Üyeleri standart koymanın geliştirilmesi, denetleyici mekanizmanın kuvvetlendirilmesi ve İnsan Haklarının gerçekten uygulanması amaçlanmaktadır. AB ve Üyeleri karar tasarıları sunar ve bu amaçla diğerlerinin önerilerini ya da kararlarını desteklerler. Böyle kararlar Cenevre’de İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisinin ya da İnsan Hakları alanında danışma servislerinin kuvvetlendirilmesini amaçlar. Aynı zamanda, kararlar belirli bir ülkede genelde meydana gelen tecavüzlere tepki vermesi için araştırma yapılmasını isteyebilir. Hatta AB, BM İnsan Hakları Komisyonunun değişik gündem maddeleri üzerine ortak açıklama yapabilir. Bu ortak girişim her geçen yıl güçlenmektedir. İnsan Hakları üzerine ilk ortak konuşma sadece 1987’de yapılmıştır. İkinci açıklama 1990’a kadar yapılmamıştır. BM İnsan Hakları Komisyonu 1998’de 54 üncü toplantısı sırasında, AB farklı gündem maddeleriyle ilgili on tane ortak açıklama yapmıştır. Ocak 1992’de, Dışişleri Bakanları, AB Üyelerinin bir BM forumunda, özellikle İnsan Hakları Komisyonunda bir çözüm için girişim üzerine bu olaylarda fikir birliğine varmış ve aksi kararlaştırılmadıkça böyle bir kararın destekleyicisi olmayı kararlaştırmıştır. AB Üyeleri aynı zamanda AGİT çerçevesinde sıkça danışma görüşmeleri yapmaktadır. AGİT toplantıları sırasında, devlet temsilcileri her gün toplanmaktadır. Ortak açıklama ve öneriler düzenli olarak yapılmaktadır. AB ve Üyelerinin bir temsilcisi her AGİT konferansında AB adına bir konuşma yapmaktadır. 113 VII. YARDIM VE DESTEK PROGRAMLARI VE İNSAN HAKLARI 1989’da AB, Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine yönelik olarak Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra ortaya çıkan ülkeleri de kapsayacak şekilde programları başlatmış ve bununla “Orta ve Doğu Avrupa’daki ülkelerle Avrupa Birliği ve Üye Devletlerarasında uyumlu ve başarılı ekonomik ve politik bağlantıların gelişmesini ve (...) pazar ekonomilerine ve demokratik topluma dönüşüm sürecini para yardımı sağlayarak desteklemeyi” amaçlayan yardımcı programlara başlamıştır. Ülkelerin ilk grubu Phare Programı kapsamı içine alınmış, daha sonrakiler Tacis Programı kapsamına girmiştir. 1995’e kadar operasyonun ilk altı yılında, “bu programın en büyük yardımını Phare’de yaparak”, 11 ülkeye 5,416.9 milyon ECU yardım yapmıştır. Bu bağlamda demokratik toplumları geliştirmek ve dezavantajlı gruplara yardım etmek için geliştirilmiş olan ve 1992’de başlatılan Phare ve Tacis Demokrasi Programına ve Phare ve Tacis LIEN Programına özellikle değinmelidir. LIEN (Link Inter European NGOs) Avrupa NGO’ları Arası Bağlantı’nın kısa sembolüdür. Program NGO’lar ve diğer sosyal alanlarda çalışan kar amacı gütmeyen kuruluşları desteklemektedir. VIII. ÜYE DEVLET HÜKÜMETLERİNİN FAALİYETLERİ Uluslararası forumlarda ayrı ayrı hükümetlerin eylemleri önem taşımaktadır. İnsan Haklarının geliştirilmesi ve korunması, uluslararası İnsan Hakları sözleşmelerine konan yükümlülükler ve kendi anayasal geleneklerinden dolayı üye devletler için öncelikli bir zorunluluktur. 1996 Phare ve Tacis Bilgi Broşürü 114 AB içinde olduğu gibi, AB üyesi hükümetlerin İnsan Haklarını geliştirmesi ve koruması, hem iç ve hem de dış boyuta sahiptir. Evrensel Bildirgeyi kabul etmiş olan devletler her ne zaman ve her nerede dünyada İnsan Hakları ihlal edilirse seslerini yükseltebileceklerdir. Devletler İnsan Hakları standartlarının ve kurumlarının daha iyi geliştirilmesi ve denetleyici mekanizmanın daha iyi bir duruma getirilmesi konularıyla aktif olarak meşgul olmaktadırlar. İhlalleri uluslararası forumların dikkatine getirmek onların görevidir ve diğer taraftan, İnsan Hakları standartlarına uyum konusunda olumlu gelişmeleri teşvik etme kapasitesine de sahiptirler. A. DIŞİŞLERİ BAKANLIKLARI Tüm AB Üyeleri için, insan haklarını geliştirme ve koruma diğer ülkelerle ilişkilerde önemli bir unsurdur. Bunun yanında, İnsan Hakları diğer politikalardan kolayca ayrılabilen ve tek bir birim tarafından yürütülebilen bir politika değildir. İnsan Haklarının geliştirilmesinin dış politikada bağımsız politik amaç olması yanında, onun gerçekleştirilmesi uluslararası ilişkilerde takip edilen değişik politikalarla sıklıkla bütünleşmektedir. İnsan hakları ve diğer siyasi alanlar arasında değişik karşılıklı ilişkiler Dışişleri Bakanlıkları içinde farklı örgütsel yapılanmalara neden olmuştur. Daha çok yerinden yönetim modeli kullanılmaktadır ve Dışişleri Bakanlığında birkaç bölüm İnsan Hakları politikalarının günlük olarak yürütülmesinden sorumludur ve Bakanlıktaki bir birim bu alanda tutarlılığı sağlamak ve bu alandaki uluslararası ilişkileri kolaylaştırmak için koordinasyon sorumluluğuna sahiptir. İnsan Hakları ile bağlantılı olarak ülke durumlarının idare edilmesi, İnsan Hakları konularında AB ODGP alanında meslektaşına düzenli olarak danışan Politik Yönetici altındaki bölgesel siyasi bölümlerin sorumluluğundadır. 115 Değişik konuda (örneğin kadın) veya forumda (örneğin Avrupa Konseyi, BM, AGİT) birimleri İnsan Hakları konusunda görev yapmaktadır. Bazen, koordinasyon farklı bir büro ya da birim veyahut bazen örneğin BM bölümünün sorumluluğundadır. AB İnsan Hakları Çalışma Grupları aracılığıyla, yoğun danışma mekanizması korunmaktadır. Resmi müdahaleler sıklıkla CFSP’nin çerçevesinde yapılmaktadır. Bu yaklaşımın birkaç avantajı vardır: AB ve Üyelerinin etkisi inkâr edilemeyecek kadar büyük olabilir. Bundan başka, İnsan Haklarının evrensel karakteri, eğer ülkeler birlikte araya girerse, daha iyi vurgulanmaktadır. Dışişleri Bakanları CFSP’nin çerçevesinde birlikte rol alırken, tek tek ülkeler için eylem yapma olanağı vardır. Gayrı resmi temaslar da mümkündür. Ayrıca, ikili tarihsel ya da kişisel ilişkiler ya da diğer (yani ekonomik, ticari) ilişkileri temel alan belirli durumlar üzerine bir etki yaratmak için bazı fırsatlar doğabilir. Hatta konuları ikili düzeye çıkarmak ya da AB tarafından alınan bir pozisyonu güçlendirmek ve desteklemek için yüksek düzeyli ikili ziyaretler bir fırsat olabilir. AB müdahalesinin çeşitli nedenlerle olmaması ya da ikili ilişkilerde daha açık sözlü olmaya ihtiyaç duyulduğu durumlarda, ikili müdahale için de fırsat bulunmaktadır. Açık bir ikili rol kalkınma işbirliği alanında olabilmektedir. İnsan Hakları alanında küçük projeler sıkça daha etkili bir şekilde ikili olarak yürütüldüğü ve etkin İnsan Hakları politikası AB tarafından takip edildiği zaman, bazı devletler ikili işbirliklerinde İnsan Hakları programlarını başlatmışlar ve İnsan Haklarını bütünleştirmişlerdir. B. DIŞ MİSYONLAR Dış misyonların sorumlulukları, ilgili ülkedeki gerçek durumlara bağlı olarak kapsamlı olabilir. Hükümet yabancı ülkelerde İnsan Hakları alanında görüşlerinin bilinmesini istediği zaman, genellikle ilk olarak kendi 116 misyonlarına güvenmektedirler. Diplomatik nota, görüşlerin bilinmesini sağlama olanaklarından biridir. Ama aynı zamanda gayrı resmi yollar da kullanılmaktadır. Ayrıca, misyonların rolü diğer ülkelerle İnsan Hakları konusundaki diyalogunda önemlidir. Özellikle, İnsan Hakları alanında bir diyalog, durumun gelişmesine daha etkili ve daha yardımcı olabilir. Çünkü diyalog ilgili ülkeler tarafından daha yapıcı olarak görülmektedir. Hatta diyalog toplumun diğer tabakalarına kadar uzanmaktadır. İkili misyonlar yöresel İnsan Hakları NGO’ları ve diğer insan hakları savunucularıyla temasları sürdürebilmektedir Bundan başka, misyonlar belirli bir ülkede İnsan Haklarının durumu açısından birinci el bilginin kaynağıdır. İnsan hakları sorunlarını devamlı olarak izleme ve rapor etme, misyonların düzenli görevlerinden birisidir. AB İnsan Hakları konusunda ortak bir rapor etme sistemi kurmuştur. Bu rapor etme yalnızca AB Başkanlığının talebi üzerine gerçekleşmektedir. 1989’da bu amaçla AB Rapor Etme Rehberi hazırlanmıştır. Bazı üye Devletlerin diplomatik misyonları, ilgili Üye Devletlerin mülteci ve iltica politikaları çerçevesinde bir rol oynamaktadır. İnsan Hakları alanında özel bir rol uluslararası forumlardaki İnsan Haklarını ilgilendiren daimi misyonlar tarafından oynanmaktadır. AB ve bütün Üyeleri ilgili forumlarda devam eden İnsan Hakları tartışmalarına etkin bir şekilde katılan Cenevre, Nev York ve Strazburg’da kendi misyonlarına sahiptir. AB Üyeleri arasında etkin ve düzenli koordinasyon özellikle Cenevre (UNCHR, ILO, UNHCR) ve Nev York (Güvenlik Konseyi, BM Genel Kurulu) da misyonların günlük işlerinin bir parçasıdır. 117 IX. HÜKÜMET-DIŞI FAALİYETLER İnsan Haklarına saygı gösteren bir demokratik hükümet, etkili işlev gören demokratik kuruluşların varlığına bağlıdır. Bunun sağlanması için, kuruluşların yapısının ve otoritesinin, toplumda iyi bilgilendirilmiş halkın etkin desteği ve geniş bir şekilde kabul görmüş olmalarıyla desteklenmeleri gereklidir. Demokratik bir toplumda halkın katılımı için can alıcı unsur, şeffaf örgütler, kuruluşlar, kurumlar vb yurttaş ve devlet arasında geniş ve çok çeşitli tabakaların varlığı şarttır. Bu tabakalar bireyleri de kapsar. Burada, ulusal kuruluşların ve NGO’ların fonksiyonu üzerinde durulacaktır. Bu örgütlere, halk taleplerinin ortaya çıkmasında, hükümete fikir vermede, hükümetin uygulamalarını teşhir etmede, erken uyarı sistemi gibi işlevlere ve insan haklarının ya da demokratik sürecin ihlalini belgelemede ihtiyaç duyulmaktadır. A. ULUSAL KURUMLAR İnsan Hakları alanında ulusal kurumlar, İnsan Haklarını korumada ve geliştirmede genel ve belirli fonksiyonları yerine getiren yapılar, otoriteler ve örgütlerdir. Hükümetler tarafından İnsan Haklarını korumak ve geliştirmek için yetkilendirilmiş olmaları itibariyle NGO’lardan farklıdırlar. Demokratik toplumu çoğulcu biçimde yansıtacak olan bu yapılar, klasik bürokratik yapılanmanın kurallarına bağlanamaz. Bu kuruluşlar genellikle kurumsal yapıda (yani İnsan Hakları Ulusal Komisyon) bazen de bireysel yapıda (Arabulucu, Ombudsman gibi) olabilirler. İnsan Hakları politikaları alanında danışman kapasitesinden ayrı olarak, bazıları kişisel özgürlüklerin ihlali açısından yargılama hakkı benzeri haklara sahiptir. Aynı zamanda birkaç AB Üyesi Ombudsman tipi kuruluşa sahiptir. Yukarıda sözü edilen kuruluşların görev ve yetkileri geniş bir yelpaze içinde ve değişiktir. Bunlar arasında danışma raporlarının hazırlanması; İnsan Hakları ihlalleri durumlarına hükümetin dikkatinin çekilmesi; uluslararası İnsan Hakları standartlarına uygun ulusal hukukun geliştirilmesi; İnsan Hakları alanında eğitim programlarının oluşturulması; 118 bireysel başvuruların soruşturulması vb. bulunmaktadır. Bilgi ve belgelere erişim, girişim olanaklarının sınırlandırılması ve fırsat eşitliği gibi konular bu kuruluşların görev ve yetki alanlarındadır. Ombudsman tipi kuruluşların rolü, gizli verilere girmek dâhil olmak üzere araştırma olanakları, raporların kamuoyuna duyurulmasıdır. Bu yapılar normalde mahkemelere ulaşmayan olaylar konusunda özellikle önemlidir. Daha önemlisi ihmal edilmiş durumdaki Ulusal İnsan Hakları Kuruluşlarının bağımsızlığı ve çoğulculuğu için garantilere mutlaka ihtiyacı vardır. BM’nin himayesinde Ekim 1991’de yapılan Ulusal Kuruluşlar Uluslararası Toplantısı, bu kuruluşların bağımsızlığı ve çoğulculuğunun kuvvetlendirilmesini amaçlayan öneriler yapmıştır. Bunlar aşağıdaki gibi birkaç şekilde olabilmektedir: Yetki alanını ve kompozisyonunu özel olarak belirleyen yasama veya anayasa metninde etkin bir yetkilendirmeyi kuruma tanımak suretiyle oluşturulan “hukuksal statü aracılığıyla bağımsızlık”. Sivil toplumda çoğulcu temsili sağlayan prosedürdeki üyelerin kompozisyonunu ve atanmasını gerçekleştirmek suretiyle “kompozisyon yoluyla bağımsızlık”. Diğer kurumlara danışmayı mümkün kılarak, kuruma kamuoyuna doğrudan ulaşma olanağı tanıyarak kendi yetkisi içinde her tür sorunu ele alma özgürlüğü tanıyarak ”faaliyetler yoluyla bağımsızlık”. Bağımsızlığı yeteri derecede garanti edilmedikçe, çoklu demokratik toplumlara böyle ulusal kurumların katkısı sınırlı derecede olabilir ve hatta İnsan Hakları durumunun geliştirilmesine yeterince kararlı olmayan hükümet için vitrin dekoru olarak kalabilir ve bir dereceye kadar ters yönde sonuçlar doğurabilir. Kurumlara mali ya da diğer açılardan destek olmanın yeniden gözden geçirilmesinde, bağımsızlığın can alıcı önemi vardır. Çeşitli ülkelerde Avrupa Komisyonu ve AB Üyesi ülkeler, İnsan Hakları alanında 119 -örneğin yukarıda sözü edilen Phare ve Tacis LIEN Programları aracılığıyla- ulusal kurumların ortaya çıkmasını desteklemektedir. B. HÜKÜMET DIŞI KURULUŞLAR (NGO’LAR) Yukarıda belirtildiği gibi, İnsan Haklarının geliştirilmesi ve korunmasında NGO’ların önemi büyük ölçüde kabul görmektedir. Onlar çoğulcu bir toplumda esas unsuru biçimlendirmektedir ve iyi çalışan bir İnsan Hakları sistemi, NGO’lar tarafından yapılan katkılar olmaksızın düşünülemez. Bu gelişme sadece son zamanlarda ortaya çıkmıştır. Bazı NGO’lar uzun ve saygın bir geçmişe sahiptir: Fransız Ligue des Droits de l’Homme, Dreyfus olayından sonra 1898 oluşturulmuştur, köleliğe karşı bir cemiyet 1838’de kurulmuştur. Fakat çoğu NGO’lar sadece 1960’larda ve 1970’lerde kurulmuştur. Bu gelişme mantıksız değildir. Çünkü aynı zamanda örneğin BM ve Avrupa Konseyi gibi uluslararası örgütler tarafından İnsan Haklarının izlenmesi 1960’larda ortaya çıkmıştır. İnsan Hakları alanındaki çeşitli NGO’lar değişik noktalarda sınıflandırılabilir: - Daha geniş yetki ve görev çerçevesi olan NGO’lar. Kalkınma işbirliği ya da din alanında çalışan NGO’lar yanında (örneğin Kiliseler Dünya Konseyi) yalnızca İnsan Hakları konularında NGO’lar (örneğin Uluslararası Hukukçular Komisyonu). - Uluslararası-coğrafi olarak yoğunlaşmış, bölgesel ya da yerel NGO’lar. - Daimi ya da özel NGO’lar. - Konuya göre (örneğin madde 19) ya da ülkeyi esas alan NGO’lar. - Üyelik NGO’ları (örneğin Uluslararası Af Örgütü - Bir yönetim kuruluna karşı sorumlu uzman kurumlar (örneğin Azınlık Hakları Grubu) 120 İnsan Hakları konuları üzerinde çalışan NGO’ların değişik fonksiyonları vardır. Diğer konular yanında bu fonksiyonlar arasında İnsan Hakları ihlali mağdurlarına hukuki ve moral desteği sağlama, hükümetler üzerinde lobi faaliyetlerinde bulunma, standartlar oluşturma ve yasama faaliyetlerinde yardımcı olma ve İnsan Hakları alanında eğitim ve bilinçlenmeyi sağlamak için bilgi toplama ve dağıtma da vardır. Standart koyma alanında NGO’ların çalışması önemlidir. Bu konudaki örnekler: Avrupa İşkenceyi Önleme Sözleşmesi (1987), Yasa Uygulayıcıları İçin Davranış Kuralları (BM, 1979) ve Yargının Bağımsızlığı Prensipleri (BM, 1984). Denetim alanında, NGO’ların rolü özellikle denetim mekanizmasına ihlallerin belgelenmesi ve başvuruların gönderilmesi konularında yoğunlaşmaktadır. Uygulama alanında, NGO’lar eğitim ve bilinç düzeyinin geliştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. NGO’lar ve hükümetler arasındaki ilişki genellikle kolay olmayan bir ortaklıktır. Hükümetler tarafından yapılan İnsan Hakları ihlallerini teşhir etme ve “harekete geçirme utancı” NGO’ların görev olarak algıladıkları konular arasında yer almakta, bir yandan da NGO’ların çalışmalarını mümkün kılacak fonlara sahip olan, yeni standartları ortaklaşa formüle etme, mali kaynakları sağlama, yeni denetleme mekanizmaları kurma yeteneğine sahip kuruluş hükümetler olduğundan, NGO’lar hükümet desteğine de ihtiyaç duymaktadır. Hükümetler uluslararası forumlarda NGO’ların etkin olmasını istemektedir. Belli bir düzeyde yönetilebilirliği korumak için farklı uluslararası forumlarda değişik çözümler bulunmuştur. BM’de, BM Sözleşmesinin 71 nci maddesine göre, Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) dâhilinde sorunlarla ilgili NGO’larla görüş alışverişi yapmak için uygun düzenlemeler yapabilir. ECOSOC üç tür örgütün ayrımını yapmaktadır: Kategori I: Yetkileri temelinde, ECOSOC’un tüm etkinliklerinde özel çıkarı olan NGO’lar. 121 Kategori II: ECOSOC’un sadece bazı etkinliklerinde çıkarı olan ve katkı yapabilen özel yetkili kuruluşlar ve Kategori III: Listede yer alan NGO’lar. Bu tür NGO’larla özel ihtiyaç halinde danışma görüşmeleri yapılabilmektedir. Kategori I’e örnekler, Uluslararası Kızılhaç Örgütü ve Serbest Ticaret Birlikleri Uluslararası Federasyonudur. Kategoriye II’ye ait NGO’lar arasında Uluslararası Af Örgütü, İnsan Haklarının Korunması İçin Kölelikle Mücadele Derneği, Uluslararası Hukukçular Komisyonu, Uluslararası Kızıl Haç Komitesi ve Hıristiyan Birliğidir. “Liste örgütler” örneğin Irk Eşitliği ve Azınlık Hakları Grubu Kongresini içermektedir. Bundan başka bazı NGO’lar BM Genel Sekreterinin isteğiyle isim listesine ya da BM uzman kuruluşu ya da diğer BM örgütlerinden birisiyle danışman statüsü elde edebilirler. Tüm bu örgütler ECOSOC’un alt komiteler ve diğer komitelerinin halka açık toplantılarına gözlemciler gönderme hakkına sahiptir. ECOSOC’un ve onun alt organlarının toplantılarında, örnek olarak BM İnsan Hakları Komisyonunun toplantılarında, bu örgütler yazılı ve sözlü olarak çalışmalara katkıda bulunabilirler. Kategori I örgütler aynı zamanda ECOSOC’un taslak gündemi için öneriler sunabilirler. ECOSOC içinde NGO’ların rolü, 1996 yılında “NGO’larla Danışma Görüşmeleri Kuralları” ECOSOC raporunda yeniden teyit edilmiştir. Raporda, “Birleşmiş Milletler sisteminin tümü (...) NGO’ların katılımına açılmalıdır” diyor. NGO’larla danışma ilişkilerinin, BM Sözleşmesinde belirtilen fonksiyonların yerine getirilmesinde Konsey ve onun destekleyicisi ECOSOC için büyük öneme sahip olduğu da ayrıca vurgulanmaktadır. Hatta Avrupa Konseyi, AGİT, Amerika Devletleri Örgütü ve Afrika Birliği Örgütü NGO’larla birbirinden çok farklı danışma düzenlemelerine sahiptir. Ancak temel olarak İnsan Haklarının korunması ve ilgili alanlarda NGO’lara verilen önem değişmemektedir. 122 X. BİREYLERE YÖNELİK İNSAN HAKLARI ÇABALARI AB ve Üyeleri İnsan Haklarının geliştirilmesinde bireylerin rolünün önemini kabul etmektedir. AB ya da AB hükümetleri aynı zamanda bireysel olaylar adına müdahale etmektedir. En iyi bilinen örnekler Nelson Mandela (Güney Afrika), Aung San SU Kyi (Miyanmar) ve Salman Rüşti (İran/İngiltere) olarak verilmektedir. Bireysel olaylar, özellikle ilgili bireyler üstün cesaret ve girişim gösterirse ve hükümetin tepkisi orantısızsa kabul edilmektedir. Konu, bireysel hakların sadece korunması değil, bireyin de bu hakların gerçekleşmesine önemli ölçüde katkıda bulunmasıdır. İnsan Hakları alanındaki olumlu gelişmeler önemli ölçüde, İnsan Haklarını kişisel cesaretleriyle savunan, NGO’lara aktif şekilde üye olan, seslerini duyuran, aktif olan binlerce bireyin bıkmadan usanmadan gösterdiği çabaların sonucu olarak ortaya çıkmış ve bu konular dünyanın ilgisini çekmiştir. Otokratik ve İnsan Haklarını ihlal eden rejimlerle yönetilen ülkelerde kendi kimlikleri nedeniyle ya da NGO temsilcileri olarak binlerce kişi, daha çok saygı görmeyi hak etmektedir. Bu kişiler sıklıkla kendi kişisel güvenliklerini riske atmakta, bazıları gerçekten de ortadan kaybolmakta ya da işkence görmektedir. Ancak bu kişiler İnsan Hakları ve özgürlükleri için yeniden ve yeniden riskleri göze almaya hazırdır. 1980’lerin başında Arjantin Plaza de Mayo’nun kızgın anneleri, 1980’lerin başında Polonya Gdansk sendikacıları, 1989’da Prag’daki göstericiler, 1989 yılında Tiyenanmen Meydanındaki ve 1998 yılında Cakarta sokaklarındaki öğrenciler hep, İnsan Haklarının ve demokratik özgürlüklerin geliştirilmesi ve barışçıl değişikliklerin gerçekleştirilmesinde halk girişimlerinin örnekleridirler.164 164 VAN BANNING, s. 171. 123 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İKİ TEMEL BELGE I. AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI A. YAZILI DÜZENLEMEYE DUYULAN GEREKSİNİM Başlangıçtaki olumsuz yaklaşımını 1960’lardan itibaren değiştiren ATAD’ nın İnsan Hakları konusunda tatmin edici içtihatlar geliştirmiş olmasına, diğer Topluluk kurumlarının bu alanda önemli yükümlülükler üstlenmiş ve bağlayıcı kararlar almış olmalarına, bu kurumlara yönelik İnsan Hakları ihlali iddialarının çok az düzeyde olmasına rağmen, Adalet Divanı’nın içtihatlarıyla giderilemeyecek bir boşluk vardı: AB’nin korumak ve geliştirmekle kendisini yükümlü saydığı ve temel değerlerinden olduğunu kabul ettiği İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere ilişkin yazılı bir güvence sistemi yoktu.165 Anglosakson hukuk açısından çok ta yadırganacak bir durum sayılmayan bu durum, yazılı kurallara dayalı olan Kıta Avrupası hukuk sisteminde bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.166 Gerçekten de, Avrupa Birliği belirli yetkilerle donanımlı olduğundan, Topluluk düzenlemeleri ve kurumları tarafından temel bir hakkın ihlal edilmesi durumunda mağdur, ne ulusal koruma mekanizmalarından yararlanabilir (topluluk hukuku ulusal hukuktan üstün olduğu için), ne de AİHM’e gidebilir (AB, AİHS’ne taraf olmadığı için).167 ATAD, içtihatları ile bu boşluğu doldurmaya çalışmıştır. Ancak, içtihat hukuku yazılı hukuk kadar somut nitelikte değildir. Bu belirsizliğin bir örneği şudur; ATAD içtihatlarında temel hak ve özgürlüklerin, Topluluk amaçları ve ortak çıkarlar gerekçesiyle kısıtlanmasını, hakların özüne aşırı şekilde dokunmamak kaydıyla kabul 165 DUPARC, s. 19. 166 STEIN, Torsten, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa..., s. 94. 167 MARCUS-HELMONS, s. 85. 124 etmektedir. Ayrıca içtihatların yazılı kurallara göre daha kolay değişebilir nitelikte olmaları da hukuk kurallarının sağladığı güvenceyi zedeleyen bir olgudur. Nitekim bu durumu göz önüne alan Alman Anayasa Mahkemesi temel haklar açısından kendisini ATAD ve Alman Anayasası’nı ise AB hukuku karşısında üstün tutmaktadır. 1974 yılında aldığı bir kararda, Alman Anayasa Mahkemesi, Alman Anayasası tarafından teminat altına alınmış temel hakları söz konusu olduğunda AT düzenlemelerini kontrol edebileceğini savunmuştur. 168 Bu sorunun üstesinden gelebilmek amacıyla, 1979 yılında Komisyon, Topluluk kurumlarının hukuki eylemlerinin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetleme mekanizmalarına tabi kılınmasını, Böylece AT’ nun da Üye Devletlerle aynı kontrol düzenine bağlanmasını önerdi. Komisyon ise, AİHS’ ne katılım fikrini 1990’da tekrar ortaya attı. Bakanlar Konseyi’nin 1994 yılındaki başvurusu üzerine öneriyi inceleyen ATAD, 28 Mart 1996 tarihinde basılan raporunda, AT mevzuatının uygun olmadığı gerekçesiyle bu konuda olumsuz görüş bildirmiştir. Avrupa Parlamentosu ise AT’na özgü bir haklar bildirisi hazırlama yoluna gitti. 12 Nisan 1989 tarihinde “insan onuruna ve temel haklara saygıya dayalı ortak bir hukuk geleneğinin” temel ilkelerini ortaya koyan 28 maddelik Temel Haklar ve Özgürlükler Bildirisi’ni kabul etti. 169 B. ŞARTIN HAZIRLANIŞI AİHS’ ne katılımın mümkün olmaması ve bu alandaki boşluğun doldurulması gereği karşısında, konuya siyasi çözüm en üst düzey Birlik 168 BEHR, Volker, Hukuk Kurultayı 2000, Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000, s. 216. 169 VAN BANNING, s. 163. 125 organı olan Avrupa Konseyi tarafından ortaya konuldu. Almanya’nın dönem başkanlığında, 3-4 Haziran 1999 tarihlerinde Köln’de toplanan Avrupa Konseyinde AB Devlet ve Hükümet Başkanları, Birlik vatandaşlarına İnsan Haklarına verilen büyük önemi ve bağlılığı görünür kılmak için Birliğe ait bir temel haklar şartı hazırlanmasının gerektiği konusunda anlaştılar. Şartın taslağı ad hoc bir organ (daha sonraları Konvansiyon olarak tanındı) tarafından hazırlandı. Başkanlığı Federal Almanya eski Cumhurbaşkanı Roman HERZOG tarafından üstlenilen organda 62 üye vardı; Üye Devletlerin Devlet ve Hükümet Başkanlarından 15 temsilci, Avrupa Komisyonu’ndan 16 temsilci, Avrupa Parlamentosundan 16 üye, Ulusal Parlamentolardan 30 üye. ATAD’dan 2 temsilci ve birisi AİHM’den olmak üzere Avrupa Konseyi’nden (Council of Europe) 2 temsilci de çalışmalara gözlemci olarak davet edilmişti. Ayrıca, Ekonomik ve Sosyal Komite, Bölgeler Komitesi ve Avrupa Ombudsmanı da görüşlerini bildirmeye davet edildiler. Taslağın hazırlanmasında, tartışmaların kamuya açıklığı ve prosedürün şeffaflığı ilkeleri gereğince, özellikle de açılan bir web sitesi aracılığıyla, sivil toplumun yakın katılımı olanaklı kılınmıştır. Yazılı görüşler kabul edilmiş, Konvansiyon’da görüşler dinlenmiştir. Aralık 1999’da başlayan çalışmalar, 2 Ekim 2000 tarihinde tamamlanmıştır. Taslak, Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Konsey’in de katılımlarıyla 7-8 Aralık 2000 Nice Avrupa Konseyi’nde törenle kabul edilmiş ve Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinde yayınlanmıştır. 170 170 OJC 364, 18.12.2000 126 Şartın hazırlanışında izlenen “Konvansiyon” metodu, Antlaşmaların değiştirilmesinde kullanılan Hükümetlerarası Konferanslara yönelik eleştirilerden hareketle ortaya çıkartılmış bir yöntemdir. Başarılı bulunan bu metot, Avrupa’nın geleceğinin ve anayasasının tartışıldığı yeni bir Konvansiyon’un (Giscard d’ESTAİNG başkanlığında) toplanması sonucunu doğurmuştur. C. ŞARTIN İÇERİĞİ Temel Haklar Şartı, Avrupa Birliği ve Üye Devletler tarafından Topluluk hukukunun uygulanması sırasında saygı duyulması gereken hakları ve ilkeleri belirlemektedir. Konvansiyon, kısa maddeler tasarlamış ve herkes tarafından anlaşılabilecek bir dil kullanmaya özen göstermiştir. Şartta belirlenen ilkelerin hayata geçirilmesi ve uygulanması ulusal düzenlemeler ve uygulamalar ve Topluluk hukuku aracılığıyla olacaktır. Şartın metni bir Başlangıç bölümü ile başlıyor ve 54 maddesi yedi bölüme ayrılıyor. Bölüm başlıkları Birlik tarafından desteklenen temel köklü değerleri anlatıyor: Onur (1-5 inci maddeler) Özgürlükler (6-19 uncu maddeler) Eşitlik (20-26 ncı maddeler) Dayanışma ( 27-38 inci maddeler) Adalet (47-50 nci maddeler) Bunlara ek olarak teknik bir bölümde de Şart’ın yürürlükteki hukukla, özellikle de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile ilişkilerine dair çeşitli durumlar hakkında öngörüler düzenleniyor. Başlangıç kısmında Şart, kendisini şöyle anlatıyor; “Avrupa Halkları, aralarında süreklilik esasına dayanan en sıkı birliği oluşturarak, ortak değerlere paylaşmaya kararlıdırlar. 127 dayanan barışçıl bir geleceği Sahip bulunduğu manevi ve ahlaki mirasın bilincinde olarak Birlik, insan onuru, özgürlük, eşitlik ve dayanışmanın bölünmez ve evrensel değerleri ile demokrasi ve hukuk devleti ilkeleri üzerine kurulmuştur. Birlik, Birlik vatandaşlığı kavramını getirmek ve bir özgürlük, güvenlik ve adalet alanı yaratmak suretiyle, bireyi eylemlerinin odağına yerleştirmiştir. Birlik, bir yandan bu değerlerin korunmasına ve geliştirilmesine katkıda bulunurken, diğer yandan Avrupa halklarının kültür ve gelenek farklılıklarına, üye devletlerin milli kimliklerine ve üye devlet kamu kurumlarının ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde örgütlenme biçimlerine saygı gösterir. Birlik, dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı destekler; kişilerin, malların, hizmetlerin, sermayenin serbest dolaşımını ve yerleşme serbestisini temin eder. Bu amaçla, sosyal değişimler ve bilimsel ve teknolojik gelişmelerin ışığında, temel hakların korunmasının, bu haklara bir Şartta yer vererek güçlendirilmesi gereklidir. Bu Şart, Topluluğun ve Birliğin görev ve yetkileri ile subsidiarite (yetki ikamesi) ilkesini gözeterek, özellikle üye devletlerin ortak anayasal değerlerinden ve uluslararası yükümlülüklerinden, Avrupa Birliği Antlaşması’ndan ve Topluluk Antlaşmalarından, İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunması Hakkında Avrupa Sözleşmesi’nden, Topluluk ve Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen Sosyal Şartlardan ve Avrupa Toplulukları Adalet Divanı ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihat hukukundan kaynaklanan hakları teyid eder. Bu hakların kullanılması; diğer kişilere olduğu kadar, insanlık alemine ve gelecek kuşaklara karşı ödev ve sorumlulukları da içerir. Birlik, bu çerçevede aşağıda yer alan hakları ve özgürlükleri tanır.” 128 D. ŞARTTA YER ALAN HAKLARIN SINIFLANDIRILMASI 1. MEDENİ VE SİYASİ HAKLAR İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi’nden ve Üye Devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklanan hak ve özgürlükler ile yargılama usulüne ilişkin güvencelerdir. Söz konusu haklar, medeni ve siyasi haklar veya temel haklar olarak da adlandırılırlar. Bunlar, eşitlik ilkesi, özel hayata saygı ve kamusal özgürlüklerden kaynaklanan basın özgürlüğü, vicdan özgürlüğü, toplanma ve dernek kurma özgürlükleri gibi hak ve özgürlüklerdir. Bu hak ve özgürlükler, zaten Şart’ın kabulünden önce de, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı’nın içtihatlarından dolayı genel ilkeler olarak Topluluk hukukunun bir parçası durumundaydılar. Üye Ülkeler ve Topluluk Kurumlarınca benimsenmiş durumdadırlar. 2. BİRLİK VATANDAŞLARINA MAHSUS HAKLAR Bu haklar, Avrupa Topluluğu’nu Kuran Antlaşmanın İkinci Bölümü’nde bulunmaktadırlar. Bunlar, Birliğin seçim hukuku (belediye seçimlerinde oy kullanma ve Avrupa Parlamentosu seçimlerine ilişkin), ortak diplomatik korunma, Avrupa Parlamentosu’na dilekçe verme ve Avrupa Ombudsmanı’na olayları götürme ile ilgili hükümlerdir. Şart, bu bölümü (insan yerine vatandaş hakları) ile diğer İnsan Hakları belgelerinden ayrılmaktadır. 3. EKONOMİK VE SOSYAL HAKLAR Bunlar, iş hukukuna ve sosyal hukuka ilişkin hükümlerdir. Örneğin; bir ticari birliğe katılma hakkı, grev hakkı, asgari ücret hakkı, mesleki eğitim hakkı, özürlülerin çalışma hakkı, sosyal güvelik hakkı, sağlık hakkı gibi... 129 4. MODERN HAKLAR Kişisel bilgilerin korunması veya biyoetikle ilgili haklar bu grupta değerlendiriliyor. Bu haklar çok yeni olmalarından dolayı bugün karşılaştıkları zorlukların yanı sıra, bilgi teknolojilerinde ve genetik mühendislik alanında günümüzde ve gelecekte ortaya çıkacak gelişmelerin de meydan okuması ile karşı karşıyadırlar. Şart, bir başka yönden de, idari belgelere erişim hakkını ve iyi yönetim hakkını kapsama dâhil ederek, Topluluk yönetiminde tarafsızlık ve şeffaflık taleplerine de cevap vermiştir. ŞARTIN DEĞERLENDİRİLMESİ E. Şart, daha önce oluşturulmuş hukuk kuralları üzerinde kurulmuştur. Dolayısıyla Şart; Topluluk veya Birlik için yeni erkler veya yetkiler yaratmaz ve varolan ve Kurucu Antlaşmalarda tanımlanan erk ve yetkileri de değiştirmez, Kurucu Antlaşmalarla ortaya konan hukuki yapıyı ve kuralların anlamlarını değiştirmez, Uluslararası sözleşmelere ve ortak anayasal geleneklere dayanarak var olan yükümlülüklerin yeniden yapılanması ile Şart kapsamındaki hakların hayata geçmesi durumu dışında Üye Devletlere yeni yükümlülükler doğurmayacaktır. Şartın hukuki bağlayıcılığı sorunu, Köln Avrupa Konseyi sonuçları ile de bağlantılı bir şekilde daha sonra incelenecektir. Nice Antlaşması’na eklenen Birliğin geleceğine ilişkin bildiride Şartın statüsünün, 2004 yılında yapılması planlanan Hükümetlerarası Konferans hazırlıkları sırasında geniş kapsamlı kamuya açık tartışmalara konu olacağı belirtilmiştir. 130 Asıl sorun, AB Anayasası konusunda düğümlenmektedir. Temel Haklar Şartı da bu anayasaya bir temel olmak ve gelecekte anayasaya katılmak üzere düşünülmüştür. Ancak, bu konuda henüz tam bir uzlaşı sağlanabilmiş değildir. Şu anki yapısı ile Temel Haklar Şartı, Birlik ve Aday Ülke vatandaşları için, hakları konusunda onları bilinçlendiren ve Birliğin üzerinde kurulduğu değerleri gösteren bir başvuru belgesi niteliğindedir.171 171 Council of the European Union, Annual..., ss. 15-20. 131 II. İNGİLİZ İNSAN HAKLARI KANUNU (HUMAN RIGHTS ACT) A. YASANIN ÇIKMASINDAN ÖNCEKİ DÖNEM Birleşik Krallık, Avrupa’nın kıyısındadır ama tarih boyunca kıta ile ilişkileri yakın işbirliğinden tam bir kopukluğa kadar çeşitlilik göstermiştir. 20 nci yüzyılın acı ve yıkıcı çatışmaları bu kopukluğun artık makul olmadığını gösterdi. 1945 sonrası dönemde –daha sonra AT’na olan mesafeli yaklaşımına tezat teşkil edecek şekilde- özellikle İnsan Hakları alanındaki uluslararası çalışmalara öncülük etmiştir. Bunların başında da Avrupa İnsan Sözleşmesi gelmektedir. İngiltere, sözleşmeyi ve Birinci Protokolü onaylayan ilk devlettir. Bu arada, bazı konularda İngiliz kibri de rol oynuyordu. İngiliz heyetinde birçokları, Sözleşmeye, İnsan Haklarının hali hazırda yeterince korunduğu düşünülen İngiltere’de değil, Kıta Avrupası’nda ihtiyaç duyulduğunu düşünüyorlardı! Nitekim İngiltere, bireysel başvuru hakkını 1966 yılında 11 nci devlet olarak tanımıştır. Sözleşmenin İngiltere için gereksiz olduğu düşünülmesine rağmen, popüler haklar konusunda sağlanan güvenceler, toplumun çoğunluğunun sevmediği veya ilgisiz kaldığı kesimlerin hakları konusunda aynı derecede etkili olamamıştır. Bireysel başvuru imkânı tanındıktan sonra yapılan başvurular, zamanla hem sayı hem de çeşitlilik anlamında artış eğilimindedir. Başvuru sebepleri arasında en yaygın olanlar, mahkûmların haberleşme haklarının engellenmesi, okullarda cismani ceza, azınlık hayat tarzları (homoseksüellik, çingeneler vs.), uçak gürültüsü gibi hukukun bütün alanlarına yayılan konulardır. Davalardaki bu artış eğilimi, İngiliz hükümetini yasal bir çözüme yöneltmiştir. 132 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni imzalayıp onaylayan pek çok devletin aksine, İngiltere AİHS’ni kendi iç hukukunun bir parçası haline getirmedi. İstisnai hallerde, örneğin kanundaki bir boşluk veya hakim tarafından yaratılan yeni bir hukuk normu söz konusu olduğunda İngiliz hakimleri karar verirlerken sözleşmeyi göz önünde bulundurabiliyorlardı. AİHS, AB hukukunun bir parçası olduğu ölçüde İngiliz Hukuku’nun da bir parçası sayılmak durumundaydı. Fakat genel olarak, Sözleşme ile korunan haklarının ihlal edildiğini düşünen kişiler, İngiliz mahkemelerinin bu ihlalin gerçekleşip gerçekleşmediğini tespit etmesini isteyemiyordu. AİHM’e başvurmaları gerekiyordu. 1970’lerin başından beri İngiltere’de büyük bir çoğunluk modern bir haklar bildirisinin yerleştirilmesi için çalışıyordu. 1990’ların ortalarında İngiltere’de AİHS’nin İngiliz Hukuku’nun bir parçası olması gerektiği yönünde gittikçe artan bir fikir vardı. İnsanları bu sonuca ulaştıran iki faktör mevcuttu: Britanya mahkemeleri ve kamu otoritelerine bir “İnsan Hakları kültürünün” tanıtılması ve yerleştirilmesi hevesi ve İngiliz mahkemelerinde görülmesi yerine Strazburg’a giden davalar nedeniyle Hükümetin maruz kaldığı maliyetler ve utanç duygusu. Sözleşmenin İngiliz Hukukunun bir parçası olmasını savunanların karşılaştığı en büyük engel, Parlamentonun devam eden saygınlığı ve egemenlik doktrini idi. Bu inatçı doktrin tamamen egemen bir devlette parlamentonun tek hukuk-yapıcı olduğunu belirliyordu. Bu nedenle yürütme, bir antlaşmanın imzalanması şeklinde veya herhangi bir başka, Parlamentonun onayı olmadan hukuk yaratamıyordu. İngiliz mahkemeleri Avrupa Birliği hukukunun yerleştirilmesinde oldukça fazla; AİHS’nin yerleştirilmesinde nispeten daha az yol almışlardır. Ancak, parlamentonun hukuksal alandaki egemenliği -bir yanılsama (fiction) halinde- savunulmaya devam etmekteydi. Bu doktrin, parlamento kaynaklı bir yasanın, uluslararası hukuka aykırı olması sebebiyle geçersiz olabileceği 133 fikrine izin vermiyordu: Hiçbir hakim bu (ya da benzeri) sebeple parlamento kaynaklı bir yasayı geçersiz kabul edemezdi. Bu doktrin sakattı. “Mükemmel bir prensip” olarak tarihe karışmıştır. Bu doktrin; “bir devletin, sadece iç ceza hukukunun genel kabul gören prensiplerine göre suç teşkil eden değil, aynı zamanda bütün devletlerin zorunlu olarak tabi oldukları uluslararası hukuka da aykırı olan hareketleri emredemeyeceğini ve onaylayamayacağını” kavrayamamıştı. AB üyeliğinde açıkça, bir çok başka antlaşmalarda ise daha kapalı olarak var olan egemenliğin paylaşılması ve devri gerçeği ile uyumlu değildir. Bununla birlikte bu doktrin, azımsanmayacak sayıda parlamenter arasında popülaritesini korumaya devam edecektir! İngiltere’de yazılı bir anayasanın olmayışı, anayasanın zamanla değişmeyeceği anlamına gelmez ve bu değişim de yadsınamaz. 1988 tarihli Ticari Gemicilik Kanunu ile ilgili olarak Factortame davasında verdiği kararlarla ATAD, parlamentonun bağımsızlığı doktrinine büyük bir darbe vurmuştur. Öncelikle kanundaki düzenlemelerin Topluluk hukukuna aykırı olduğuna ve onların yerine topluluk hukukunun uygulanmasına karar vermiş, ayrıca da Topluluk hukukunun ihlali sebebiyle ortaya çıkan tazminat ödeme borcundan ulusal parlamentoların sorumlu olduğu hallerde dahi bu yola başvurabileceğine karar vermiştir. B. 1998 İNSAN HAKLARI YASASI 1998 İnsan Hakları Kanunu parlamentonun bağımsızlığına yönelik bu duygusal bağı, iki yolla karşılamaktadır. İlki; “Şimdiye kadar uygulanabildiği üzere,...yasa... Sözleşmedeki haklarla uyumlu olarak okunmalı ve yorumlanmalıdır.” Eğer bir yasayı Sözleşme ile uyumlu olarak yorumlamak mümkün ise, yasanın görünüşünde herhangi bir belirsizlik bulunmasa dahi ve hatta sözsel ve amaçsal yorum daha farklı sonuçlara götürse bile İngiliz mahkemeleri yasayı AİHS doğrultusunda yorumlamak zorundadırlar. 134 Bu hem yürürlükte olan hem de daha sonra çıkacak olan yasalara uygulanacaktır ve böylece yasanın yürürlüğe girmesinden önceki içtihatlar hükümsüz kalacaktır. Eğer, yasa çok açık bir şekilde Sözleşmeye aykırı ise ve bu sebeple bir başka şekilde yorumlanamıyorsa mahkemenin yetkisi uygunsuzluk açıklamasıyla sınırlıdır. Gelecekte, sözleşmeye Bakanlar uygunluğu Parlamentoya konusunda bir bir açıklama tasarı sunarken yapmak zorunda olacaklardır. Dolayısıyla bir tür ön uygunluk incelemesi öngörülmektedir. Yasa, kamu otoritesinin Sözleşme ile getirilen haklara aykırı davranışlarını hukuk-dışı kabul etmektedir. Bu yolla yasa, İngiltere’nin kabul ettiği hak ve özgürlükleri Sözleşmenin ve Birinci ve Altıncı protokollerinin düzenlediği hak ve özgürlükler olarak belirlemektedir. C. YASANIN İÇERİĞİ Sorunlar hakkında karar veren mahkemeler ve Bağımsız İdari Otoriteler (Tribunals) AİHM ve Komisyonu’nun hükümlerini, kabul edilebilirlik kararlarını, açıklamalarını ve içtihatlarını dikkate almakla yükümlüdürler. (Kısım 2) Mümkün olduğunca bütün yazılı hukuk (yapılış tarihine bakılmaksızın), Sözleşmedeki haklarla uyumlu şekilde yorumlanmalı ve uygulanmalıdır. Bu durum, ne Sözleşmeye aykırı asli düzenlemelerin (yasa) ne de asli düzenlemelerin aykırılığın giderilmesine izin vermediği tali düzenlemelerin (yasa altı düzenlemeler) geçerliliğini etkilemez. Bu hükümler belirsizliklerle ilgili daha önceki içtihatlarından daha üstündür. Hakimler daha önceki içtihatlar ile bağlı değildirler, fakat zamanla Sözleşmeye uygun yeni içtihatlar oluşturacaklardır. (Kısım 3) 135 Aykırılık hallerinde, Yüksek Mahkeme bir Aykırılık Bildiriminde bulunacak, ancak daha ileri bir şey yapamayacaktır. (Kısım 4) Kamu otoritelerinin (mahkemeler, bağımsız idari otoriteler ve kamusal nitelikli fonksiyonları icra eden kişiler) Sözleşme ile uyumlu olmayan davranışları hukuk dışı sayılacaktır. Bunun tek istisnası, yasal bir düzenlemeden dolayı başka türlü davranamaması halidir. (Kısım 6) Bir kimse, bir kamu otoritesinin Yasada Kısım 6’da hukuk dışı sayılan şekilde davrandığını öne sürerek yargılama talebinde bulunabilir. Sözleşmedeki hakların yanı sıra, iddiasını AİHM’nin içtihat hukukuna da dayandırabilir. Ancak, kişisel olarak mağdur olması şartı vardır. .(Kısım 7) Mahkemelerin, kamu otoritelerinin hukuk dışı tasarrufları için, adil ve uygun” olarak kabul ediyorlarsa, bazı çözümler getirme (tali düzenlemelerin uygulanmaması, mahkûmiyeti kaldırma, kararları ve tazminatları bozma gibi) yetkileri olacaktır. (Kısım 8) 13 üncü madde dışında Sözleşmede ve Birinci ve Altıncı protokollerinde yer alan temel haklar yasa metnine aktarılmıştır. 136 SONUÇ Eski ABD Dışişleri Bakanı Henry KISSINGER, anılarında; “Dünyanın gelmiş geçmiş en büyük imparatorluğu Sovyetler Birliği için Amerika bir tek kurşun atmamıştır. Dünyanın gelmiş geçmiş en büyük imparatorluğunu yıkmak için elimizde çok büyük bir silah vardı. Atom bombasından daha güçlü bir silahtı. Bu silah ta İnsan Hakları idi.” diyor.172 Gerçekten de İnsan Hakları, bireyler için karşı konulamaz cazibesi ile çağımızın yükselen değerlerinin başında gelmektedir. En katı rejimlerde bile insanlar, hak ve özgürlük taleplerini en yüksek seslerle dile getirebilmektedirler. Tianenmen Meydanını dolduran gençler bunun en açık kanıtıdır. Ana gelişimini 1945 sonrası dönemde gerçekleştiren İnsan Hakları kavramının kısa sürede ulaştığı nokta, adeta zirve sayılabilecek niteliktedir. Zira, temel hak ve özgürlükler artık anayasaların ve uluslararası antlaşmaların da üstünde kabul görmektedir. Aynı tarihlerde yola çıkan Avrupa Birliği de benzer bir büyük başarının altına imza atmıştır. Savaşlardan ve o savaşlara sebep olan devasa çıkar kavgalarından ve üstelik karşıt cephelerden bir Birlik oluşturarak çıkabilmek kesinlikle azımsanamayacak bir başarıdır. Hem de savaşın hemen ertesinde başlayan bir süreçle... Kömür ve Çelik sektörleri ile başlayıp, özellikle ekonomik alanda çoklukla hedeflerinin ötesinde başarılarla ilerleyen AT/AB, bugün tek kutuplu dünyada, mevcut göstergelere göre en güçlü ikinci kutup adayıdır. Fakat bu hedefe ulaşabilmesi için siyasi alanda daha fazla ilerleme kaydetmesi gerekmektedir. 172 Anıl ÇEÇEN, Türkiye’de İnsan Hakları, TODAİE Yayını, Birinci Baskı, Ankara, 2000, s. 4. 137 Avrupa Birliği ve İnsan Hakları kavramlarının bir araya gelişi ise çok daha yenidir. Kurucu Antlaşmalarında, İnsan Haklarına yer vermeyen Topluluk Hukukuna, İnsan Haklarının girişi 1960’lardan itibaren ATAD içtihatlarıyla mümkün olabilmiştir. Hatta Divan daha önce, insan haklarını bütünleşmenin gerisine iten kararlar da vermiştir. Bunda, Toplulukların ekonomik karakterinin rolü büyüktür. Ayrıca, geri dönülemez ve ayrılamaz bir süreç olarak ortaya çıkan bütünleşme hareketinde temkin de elden bırakılmamaktadır. Nitekim Avrupa Anayasası, Federal Avrupa, Avrupa Birleşik Devletleri gibi büyük kavramların revaçta olduğu bir ortamda173; Nice Avrupa Konseyi Aralık 2000’de Nice Antlaşması’nın ekinde yayınladığı Avrupa Birliği’nin geleceğine ilişkin Bildiri’de Antlaşmaların basitleştirilmesi, yetkilerin belirginleştirilmesi gibi çok mütevazı hedefler belirlemiştir.174 Bu yavaşlıkta, hiç şüphesiz tarihinin en büyük genişlemesinin meydan okumasını karşılamak zorunluluğunun da rolü vardır. Aday ülkelerden “kurumsal kapasite” isteyen Avrupa Birliği’nin, kendi kurumsal kapasitesinin bu genişlemeyi ne ölçüde kaldırabileceği ciddi bir sorun olarak ortada durmaktadır.175 Genişlemenin insan hakları boyutunda belirleyici ve bağlayıcı niteliğe sahip olan Kopenhag Siyasi Kriterleri, Avrupa Birliği ülkeleri ile ortak sayılabilecek bir kültürel geçmişten gelmelerine rağmen, uzun süre totaliter rejimler altında yaşayan doğu Avrupa ülkelerinde demokrasi ve insan haklarının hızlı bir şekilde yerleşmesini sağlamıştır. Aday devletlerden talep edilen hususlara üye devletlerin de uyması zorunluluğu ise tabii bir zorunluluktur. 173 Uğur KILINÇ, “Avrupa Birliği’ne Neden Evet?”, Yeni Türkiye Dergisi..., s. 217. 174 Who is Who..., s. 20. 175 GRUBER, s. 45. 138 Özellikle AB üyesi İskandinav ülkeleri, konuyu politize etmeden Kopenhag Siyasi Kriterleri’nin sıkı takipçisi olmuşlardır. Bu tavırlarını aday ülkelerle de sınırlı tutmayıp AB dış politikasına yön veren temel unsurlardan biri haline getirmişlerdir. Genellikle -kanımca ciddi bir hata olarak- soyut kavramların (demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve azınlıkların korunması ve haklarına saygı) alt alta sıralanması olarak algılanan Kopenhag Siyasi Kriterleri, aslında söz konusu kavramları garanti altına alan “istikrarlı kurumların” varlığını ifade etmektedir.176 Dolayısıyla, Kopenhag Siyasi Kriterleri özde, hukuksal bir temele dayanan kurumsal bir yapıyı gerektirmektedir. Her biri birer soyut değer olan demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü, azınlıkların korunması ve haklarına saygı kavramları toplumsal yaşamda garanti altına alınmamışlarsa varlıklarını iddia etmeye imkan yoktur. Bu garantinin en sağlıklı yolu kurumsal garantidir. Kurumlar da, göz boyama veya adaylık sürecini kazasız-belasız atlatma amacına yönelik olmamalı, bir ölçüde istikrarlı olmalıdır. Çağdaş bir kurumsal yapının, hukukun üstünlüğü ilkesinin de gereği olarak dayanak noktasının da hukuk olması; kurumsal yapının hukuksal temele oturtulması da kaçınılmaz bir zorunluluktur. Gerek üye ülkelerde gerekse aday ülkelerde uluslararası standartlara uygun ulusal insan hakları kurumları kurulmuştur. Aday ülkelerde bu kurumların çalışmaları yıllık ilerleme raporları ile izlenmiş, gelişmeleri desteklenmiştir. Katılımcı demokrasinin de güzel birer örneği olan söz konusu kurumların, sivil toplumun yoğun bir şekilde temsiline ve söz sahibi olabilmelerine olanak sağlamaları ayrı bir önemi haizdir. 176 Ali BULAÇ, Avrupa Birliği ve Türkiye, İstanbul: Feza Gazetecilik A.Ş., 2001, s. 50. 139 Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 48 inci oturumunda kabul edilen ilkeler177 doğrultusunda kurulmuş bulunan bu kuruluşlar, hukuksal güvenceye kavuşturulmuş ve belli bir istikrarı yakalamış durumdadırlar. Başlangıçta, sadece ATAD içtihatlarının “insafına” terkedilmiş olan ve ATAD tarafından da ancak Birliğin ekonomik boyutuna ve bütünleşmesine engel olmayacak şekilde yorumlanan İnsan Hakları, Avrupa Birliği için de siyasi boyut kazanabilmenin en önemli adımı olarak tasarlanmaktadır. Öyle ki Temel Haklar Şartı’nın, hazırlık çalışmaları sürdürülmekte olan geleceğin AB Anayasası’nın temelini oluşturması söz konusudur.178 Avrupa Birliği süreci, Kurucu Antlaşmalarda ve ATAD içtihatlarında belirtildiği gibi, geri dönüşü olmayan bir süreçtir. Her adım en ince detayına kadar hesaplanmaya, dolayısıyla da geriye dönülmesini gerektirecek hatalara bütün kapılar kapatılmaya çalışılmaktadır. Bugün gelinen noktada, artık kendisine ait bir İnsan Hakları Kataloğuna kavuşmuş olan Birlik, hiç şüphesiz bu yoldan dönmeyecek veya bu noktada da kalmayacaktır. İnsan Hakları kavramının modern anlamda doğum yeri olan Avrupa, bu kavramın geleceğinde de belirleyici rol oynamayı ve kendi hukuksal ve kurumsal yapısında -Amsterdam Antlaşması ile başlayan süreçte- önemli adımlar atmayı sürdürecektir. Avrupa Birliği’nin bütün göz alıcı ekonomik başarılarına rağmen halkın Birliğe bağlılığı henüz yeterli düzeyde değildir. Eurobarometer anketlerinde ülkelere göre küçük farklılıklar göstermekle birlikte oranlar, %50’nin kısmen üstündedir. Bu da halktan kopuk oluşun göstergesidir. 177 Devlet Bakanlığı Başbakan İnsan Hakları Başmüşavirliği İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulu, İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulunun 1995 Yılı Çalışmaları, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996, s. 201. 178 MARCUS-HELMONS, s. 86. 140 Bu sorunu aşabilmek için Birliğin elindeki en güçlü enstrümanlardan biridir İnsan Hakları. Devletleri bütünleştirmeye çalışan AB, İnsan Hakları aracılığıyla, -Maastricht Antlaşması ile adını koyduğu“Avrupa Vatandaşları” ile bütünleşebilir. Egemenlik konularında en muhafazakâr üye olan İngiltere’nin dahi İnsan Hakları Kanunu ile attığı adım, hiçbir yapının İnsan Hakları’na gözünü kapatamayacağını göstermesi bakımından oldukça dikkat çekicidir. Burada, geçmişte bugüne oranla çok daha ciddi bir sorun olan ve geleceğe bakışta da bir sorun olarak algılanan İnsan Hakları’nın politizasyonu (siyasal amaçlar için kullanılması) konusuna da kısaca değinmekte yarar var. İnsan haklarının uluslararası alanda korunmasını amaçlayan anlaşma ve sözleşmeler, devletlere ikili bir rol yükler. Bunlardan birincisi, bu haklara kendi ülkelerinde saygı gösterilmesini sağlamaktır. İkincisi de, aynı saygının diğer devletler tarafından da gösterilmesini gözetmektir. Fakat bu gözetim görevi yerine getirilirken, genellikle araya başka çıkar hesapları da girebilmektedir.179 KİSSİNGER’in yukarıda anılan sözünden hareketle, ABD’nin İnsan Haklarını politize ettiğini söyleyebiliriz. Ancak, burada unutulmaması gereken nokta, Sovyetlerdeki savaşları aratmayan İnsan Hakları ihlalleridir. Bir devlet, İnsan Hakları’na saygılı (dayalı) olarak, uyruklarının güvenini kazanabilmişse o devletin içişlerine karışabilmek ve içerisini karıştırabilmek de kolay olmayacaktır. Ayrıca gelişmelerin seyri, gelecekte insan haklarının politizasyonu olgusunun değil de benimsenmesi ve savunulmasında daha içten yaklaşımların güçleneceği yönündeki umudu güçlendirmektedir. Çünkü, başlangıçta yegane koruyucu mekanizma olarak görülen devletlerin yerini zamanla STK almaktadır. 179 Münci KAPANİ, İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, 3. b., Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996, s. 96. 141 Son olarak, küçülen ve bütün unsurları ile globalleşen dünyada insan hakları kavramı, geri dönüşü olmayan ve üstelik giderek artan bir ivme ile yaygınlaşmakta ve genel kabul görmektedir. Artık, global şirketler kadar güçlü global insan hakları kuruluşları (Amnesty International, Greenpeace v.d.) seslerini duyurmakta zorlanmadıkları gibi; çoğunlukla da seslendikleri zaman sesleri yankı bulmaktadır. Hatta duymak istemeyen dahi dinlemek zorunda kalabilmektedir. Yapılması gereken; bu sürecin gelişimini iyi okumaya çalışmak, dışında ya da karşısında mevzilenmektense, yönlendirmeye çalışmaktır. 142 içerisinde yer alıp EK-1: AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI 28 Eylül 2000 - 7 Aralık 2000 Temel Haklar Şartı, AB vatandaşlarının temel haklarını ve AB'nin vatandaşlarına karşı sorumluluklarını düzenliyor. Belge 13-14 Ekim 2000'de Fransa'nın Biarritz kentinde gerçekleşen AB zirvesinde devlet ve hükümet başkanlarının bilgisine sunuldu ve kabul gördü. Temel Haklar Şartı, 7-8 Aralık'taki "Nice Zirvesi"nde onaylandı. GİRİŞ Avrupa halkları, aralarında daha yakın bir birlik oluşturmak için ortak değerlere dayalı barışçı bir geleceği paylaşmaya kararlıdır. Ruhani ve manevi mirasının bilincinde olan Birlik, bölünmez ve evrensel değerler olan insan onuru, özgürlük, eşitlik ve dayanışma değerleri üzerine inşa edilmiştir. Demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerine dayanmaktadır. Birlik vatandaşlığını tesis ederek ve bir özgürlük, güvenlik ve adalet bölgesi oluşturarak bireyi, faaliyetlerinin merkezine yerleştirir. Birlik, bu ortak değerlerin korunması ve geliştirilmesine katkıda bulunurken Avrupa halklarının kültürleri ve geleneklerinin çeşitliliği yanı sıra Üye Devletlerin ulusal kimliklerine ve bunların ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerdeki kendi kamu makamlarının düzenlemelerine saygı gösterir. Dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmeye çalışır ve insanların, eşyaların, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını ve yerleşme özgürlüğünü sağlar. Bu amaçla, toplum, sosyal ilerleme, bilimsel ve teknolojik gelişmeler ışığında temel hak ve özgürlüklerin bir Şart’ta daha açık bir şekilde ortaya konulması yoluyla bu hak ve özgürlüklerin korunmasının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bu Şart, Topluluk ve Birliğin yetkileri ve görevlerini ve yetki ikamesi ilkesini dikkate alarak özellikle Üye Devletlerin ortak uluslararası yükümlülükleri ve anayasal gelenekleri, Avrupa Birliği Antlaşması, 143 Topluluk Antlaşmaları, Avrupa İnsan Hakları ve Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi, Topluluk ve Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen Sosyal Şartlar ve Avrupa Toplulukları Adalet Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihat hukukundan kaynaklanan hakları yeniden teyid etmektedir. Bu haklardan yararlanılması, öteki kişiler, insanlık ve gelecekteki kuşaklar konusunda sorumluluklar ve görevleri beraberinde getirmektedir. Birlik, bu nedenle, aşağıda belirtilen hakları, özgürlükleri ve ilkeleri tanımaktadır. BÖLÜM I ONUR Madde 1. - İnsanlık onuru İnsanlık onuru, ihlal edilemez. Saygı gösterilmeli ve korunmalıdır. Madde 2. - Yaşama hakkı 1. Herkes, yaşama hakkına sahiptir. 2. Hiç kimse, ölüm cezasına çarptırılmamalı veya idam edilmemelidir. Madde 3. - Kişinin bedensel ve ruhsal dokunulmazlık hakkı 1. Herkes, kendi bedensel ve ruhsal dokunulmazlığına saygı gösterilmesi hakkına sahiptir. 2. Tıp ve biyoloji alanlarında, özellikle aşağıda belirtilenlere saygı gösterilmelidir: - yasada belirtilen usullere uygun olarak ilgili kişinin özgürcü ve bilinçli olarak vereceği muvafakat, - özellikle kişilerin seçilmesini amaçlayan insan ırkının soyaçekim yoluyla ıslahına yönelik uygulamaların yasaklanması, - insan bedeninin ve bölümlerinin ticari bir kazanç kaynağı haline getirilmesinin yasaklanması, 144 - insanların kopyalama yoluyla üretilmesinin yasaklanması. Madde 4. - İşkence veya insanlık dışı veya alçaltıcı muamele veya ceza yasağı Hiç kimse, işkenceye veya insanlık dışı veya alçaltıcı muamele veya cezaya tabi tutulmamalıdır. Madde 5. - Kölelik ve zorla çalıştırılma yasağı 1. Hiç kimse, kul ya da köle olarak tutulamaz. 2. Hiç kimse zorla çalıştırılamaz ve zorunlu çalışmaya tabi tutulamaz. 3. İnsan kaçakçılığı yasaklanmıştır. BÖLÜM II ÖZGÜRLÜKLER Madde 6. - Özgürlük ve güvenlik hakkı Herkes kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkına sahiptir. Madde 7. - Özel ve aile yaşamına saygı Herkes, özel ve aile yaşamına, konutuna ve haberleşmesine saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Madde 8. - Kişisel bilgilerin korunması 1. Herkes, kendisine ilişkin kişisel bilgilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. 2. Bu tür bilgiler, belirtilen amaçlar için ve ilgili kişinin muvafakatine veya yasada öngörülen başka meşru temele dayalı olarak adil şekilde kullanılmalıdır. Herkes, kendisi hakkında toplanmış olan bilgilere erişme ve bunlarda düzeltme yaptırma hakkına sahiptir. 3. Bu kurallara uyulması, bağımsız bir makam tarafından denetlenecektir. 145 Madde 9. - Evlenme ve aile kurma hakkı Evlenme hakkı ve aile kurma hakkı, bu hakların kullanılmasına ilişkin ulusal mevzuata uygun olarak teminat altına alınacaktır. Madde 10. - Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü 1. Herkes, düşünce, din ve vicdan özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak, din veya inancını değiştirme özgürlüğünü ve din veya inancını tek başına veya topluluk halinde, aleni veya gizli olarak ibadet etme, öğretme, uygulama ve gereklerine uyma şeklinde açığa vurma özgürlüğünü içerir. 2. Bu hakkın kullanılmasına ilişkin ulusal mevzuata uygun olarak dini nedenlerle askerlik görevini yapmayı reddetme hakkı tanınmaktadır. Madde 11. - İfade ve haber alma özgürlüğü 1. Herkes, ifade özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak, kamu makamlarının müdahalesi olmaksızın ve ulusal sınırlarla kısıtlanmaksızın bir görüşe sahip olma, haber ve düşünceleri elde etme ve bunları ulaştırma özgürlüğünü içerir. 2. Basının özgürlüğü ve çoğulculuğuna saygı gösterilmelidir. Madde 12. - Toplanma ve örgütlenme özgürlüğü 1. Herkes, barışçıl bir biçimde toplanma özgürlüğü ile her düzeyde, özellikle siyaset, sendika ve yurttaşlıkla ilgili konularda örgütlenme özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu, herkesin kendi çıkarlarını korumak için sendika kurma ve sendikalara girme hakkını da içerir. 2. Birlik düzeyindeki siyasi partiler, Birliğin vatandaşlarının siyasi iradesinin ifade edilmesine katkıda bulunurlar. Madde 13. - Sanat ve bilim özgürlüğü Sanat ve bilimsel araştırma, kısıtlamaya tabi olmamalıdır. Akademik özgürlüğe saygı gösterilmelidir. 146 Madde 14. - Eğitim hakkı 1. Herkes, eğitim görme ve mesleki ve sürekli eğitimden yararlanma hakkına sahiptir. 2. Bu hak, serbest zorunlu eğitim görme olasılığını da içerir. 3. Demokratik ilkelere ve ailelerin çocuklarının kendi dini, felsefi ve eğitim konusundaki inançlarına uygun olarak eğitim ve öğretim görmelerini sağlama hakkına saygı gösterilerek eğitim kurumları tesis etme özgürlüğüne, bu özgürlük ve hakkın kullanılmasına ilişkin ulusal mevzuata uygun olarak saygı gösterilmelidir. Madde 15. - Meslek seçme ve çalışma hakkı 1. Herkes, çalışma ve serbestçe seçilmiş veya kabul edilmiş bir mesleği ifa etme hakkına sahiptir. 2. Birliğin her vatandaşı, herhangi bir Üye Devlette iş arama, çalışma, yerleşme hakkını kullanma ve hizmet verme özgürlüğüne sahiptir. 3. Üye Devletlerin ülkelerinde çalışma izni almış olan üçüncü ülkelerin vatandaşları, Birliğin vatandaşlarının çalışma şartlarına eşit çalışma şartlarından yararlanma hakkına sahiptir. Madde 16. - Bir ticari faaliyette bulunma özgürlüğü Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre bir ticari faaliyette bulunma özgürlüğü tanınmaktadır. Madde 17. - Mülk edinme hakkı 1. Herkes, yasal şekilde elde ettiği mülküne sahip olma, kullanma, elden çıkarma ve miras bırakma hakkına sahiptir. Bunların kaybı karşılığında zamanında adil bir tazminat ödenmesi koşulu ile kamu menfaati nedeniyle veya yasada öngörülen koşullar çerçevesinde yapılması dışında hiç kimsenin elinden mülkü alınamaz. Mülkün kullanımı, kamu menfaati için gerekli olduğu ölçüde yasa ile düzenlenebilir. 2. Fikri mülkiyet, korunmalıdır. 147 Madde 18. - Sığınma hakkı Sığınma hakkı, 28 Temmuz 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi ve sığınmacıların statüsüne ilişkin 31 Ocak 1967 tarihli Protokol kuralları dikkate alınarak ve Avrupa Topluluğunu kuran Antlaşma'ya uygun olarak teminat altına alınmalıdır. Madde 19. - İhraç, sınırdışı veya iade etme yasağı 1. Toplu sınır dışı etmeler yasaktır. 2. Hiç kimse, ölüm cezası, işkence veya başka insanlık dışı veya alçaltıcı muamele veya cezaya tabi tutulması konusunda ciddi bir tehlikenin bulunduğu bir Devlete geri gönderilemez, sınırdışı edilemez veya iade edilemez. BÖLÜM III EŞİTLİK Madde 20. - Yasa önünde eşitlik Herkes, yasa önünde eşittir. Madde 21. - Ayrımcılık yasağı 1. Cinsiyet, ırk, renk, etnik veya sosyal köken, kalıtımsal özellikler, dil, din veya inanç, siyasi veya başka herhangi bir görüş, bir ulusal azınlığın üyesi olma, hususiyet, doğum, maluliyet, yaş veya cinsel eğilim gibi herhangi bir nedenle ayrımcılık yapılması yasaktır. 2. Avrupa Topluluğunu kuran Antlaşma ve Avrupa Birliği Antlaşmasının uygulanması kapsamı çerçevesinde ve söz konusu Antlaşmaların özel hükümleri saklı kalmak üzere milliyet nedeniyle her türlü ayrımcılık yasaktır. Madde 22. - Kültürel, dini ve dilsel çeşitlilik Birlik, kültürel, dini ve dilsel çeşitliliğe saygı gösterecektir. 148 Madde 23. - Erkekler ve kadınlar arasında eşitlik Erkekler ve kadınlar arasında eşitlik, istihdam, çalışma ve ücret dahil olmak üzere bütün alanlarda sağlanmalıdır. Eşitlik ilkesi, yeterli şekilde temsil edilmeyen cinsin lehine belirli avantajlar sağlanmasını öngören önlemlerin sürdürülmesini veya benimsenmesini engellemez. Madde 24. - Çocukların hakları 1. Çocuklar, kendi refahları için gerekli olan koruma ve ihtimamdan yararlanma hakkına sahiptir. Görüşlerini serbestçe ifade edebilirler. Bu görüşler, kendi yaşları ve olgunluk düzeylerine uygun olarak kendilerini ilgilendiren konularda dikkate alınır. 2. Kamu makamları veya özel kuruluşlar tarafından çocuklarla ilgili olarak yapılan bütün işlemlerde, çocuğun çıkarlarının en iyi şekilde korunmasına öncelik verilmelidir. 3. Her çocuk, bunun kendi çıkarlarına aykırı olması haricinde anne ve babasının her ikisi ile düzenli olarak kişisel ilişki ve doğrudan temas sürdürme hakkına sahiptir. Madde 25. - Yaşlıların hakları Birlik, yaşlıların, onurlu ve bağımsız bir yaşam sürdürme ve sosyal ve kültürel yaşama katılma haklarını tanımakta ve saygı göstermektedir. Madde 26. - Engellilerin toplumla bütünleştirilmesi Birlik, engelli kişilerin, bağımsızlıklarını, toplumsal ve mesleki yaşamla bütünleştirilmelerini ve toplum yaşamına katılmalarını sağlamaya yönelik önlemlerden yararlanma hakkını tanımakta ve saygı göstermektedir. BÖLÜM IV DAYANIŞMA Madde 27. - İşçilerin işletme içinde bilgi alma ve danışma hakkı 149 Topluluk mevzuatı ve ulusal yasalar ve uygulamalarda öngörülen durumlar ve koşullarda işçiler veya temsilcilerine, uygun düzeylerde zamanında bilgi verilmeli ve danışmalarda bulunulmalıdır. Madde 28. - Toplu sözleşme görüşmeleri yapma ve eylem hakkı İşçiler ve işverenler veya bunların ilgili kuruluşları, topluluk mevzuatı ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre uygun düzeylerde toplu sözleşmeler müzakere etme ve imzalama ve menfaat ihtilafı olması halinde grev eylemi dahil olmak üzere kendi çıkarlarını korumak için ortak eylem yapma hakkına sahiptir. Madde 29. - İşe yerleştirme hizmetlerinden yararlanma hakkı Herkes, işe yerleştirme hizmetinden ücretsiz olarak yararlanma hakkına sahiptir. Madde 30. - Haksız işten çıkarmaya karşı koruma Her işçi, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre haksız işten çıkarmaya karşı korunma hakkına sahiptir. Madde 31. - Adil ve hakkaniyete uygun çalışma koşulları 1. Her işçi, kendi sağlığı, emniyeti ve onuruna saygı gösteren çalışma koşullarından yararlanma hakkına sahiptir. 2. Her işçi, azami çalışma saatlerinin sınırlandırılması, günlük ve haftalık dinlenme dönemleri ve yıllık ücretli izin hakkına sahiptir. Madde 32. - Çocuk işçi çalıştırmanın yasaklanması ve çalışan gençlerin korunması Çocuk işçi çalıştırılması yasaktır. Gençler için daha elverişli olabilecek kurallar saklı kalmak üzere ve sınırlı istisnalar dışında istihdam edilmek için asgari yaş sınırı, zorunlu eğitimin tamamlanması için belirlenen asgari yaştan daha düşük olamaz. İşe alınan gençler, yaşlarına uygun çalışma koşullarında çalıştırılmalı ve ekonomik sömürüye ve emniyetlerine, sağlıklarına veya 150 fiziksel, ruhsal, ahlaki veya sosyal gelişimlerine zarar verme olasılığı bulunan veya eğitimlerini engelleyebilecek her türlü işe karşı korunmalıdır. Madde 33. - Aile ve meslek yaşamı 1. Aile, yasal, ekonomik ve sosyal korumadan yararlanmalıdır. 2. Aile ve meslek yaşamının bağdaştırılması için herkes, doğumla bağlantılı bir nedenle işten çıkarmaya karşı korunma hakkına ve bir çocuğun doğumu veya evlat edinilmesinden sonra ücretli doğum ve ebeveynlik izni alma hakkına sahiptir. Madde 34. - Sosyal güvenlik ve sosyal yardım 1. Birlik, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalarda belirtilen usullere göre doğum, hastalık, iş kazaları, bakıma muhtaç olma veya yaşlılık gibi durumlarda ve işten çıkarılma durumunda koruma sağlayan sosyal güvenlik yardımları ve sosyal hizmetlerden yararlanma hakkını tanımakta ve saygı göstermektedir. 2. Avrupa Birliği'nde yasal olarak ikamet eden ve dolaşan herkes, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre sosyal güvenlik yardımları ve sosyal avantajlardan yararlanma hakkına sahiptir. 3. Birlik, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalarda belirtilen usullere göre sosyal dışlanma ve yoksullukla mücadele için yeterli imkanlara sahip olmayan herkes için uygun bir yaşam sağlamak amacıyla sosyal ve konut yardımından yararlanma hakkını kabul etmekte ve saygı göstermektedir. Madde 35. - Sağlık hizmetleri Herkes, ulusal yasalar ve uygulamalarda belirtilen şartlar çerçevesinde koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkına ve tıbbi tedaviden yararlanma hakkına sahiptir. Bütün Birlik politikaları ve faaliyetlerinin tanımlanmasında ve uygulanmasında yüksek düzeyde bir insan sağlığı koruması sağlanmalıdır. 151 Madde 36. - Genel ekonomik konulardaki hizmetlerden yararlanma Birlik, sosyal ve bölgesel uyumunu artırmak için Avrupa Topluluğu'nu oluşturan Antlaşma'ya uygun olarak ulusal yasalar ve uygulamalarda öngörülen genel ekonomik konulardaki hizmetlerden yararlanma hakkını kabul etmekte ve saygı göstermektedir. Madde 37. - Çevresel koruma Yüksek düzeyde bir çevresel koruma ve çevrenin kalitesinin iyileştirilmesi, Birliğin politikalarına dahil edilmeli ve sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak sağlanmalıdır. Madde 38. - Tüketici Koruması Birlik politikaları, yüksek düzeyde tüketici koruması sağlamalıdır. BÖLÜM V VATANDAŞLIK HAKLARI Madde 39. - Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanma ve aday olma hakkı 1. Birliğin her vatandaşı, ikamet ettiği Üye Devlette, bu Devletin vatandaşları ile aynı koşullar altında Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanma ve aday olma hakkına sahiptir. 2. Avrupa Parlamentosu üyeleri, genel serbest ve gizli oyla doğrudan seçilir. Madde 40. - Yerel seçimlerde oy kullanma ve aday olma hakkı Birliğin her vatandaşı, ikamet ettiği Üye Devlette, bu Devletin vatandaşları ile aynı koşullar altında yerel seçimlerde oy kullanma ve aday olma hakkına sahiptir. Madde 41. - İyi idare hakkı 152 1. Herkes, işlerinin Birliğin kurumları ve organları tarafından tarafsız ve adil bir şekilde ve makul bir süre içinde görülmesini isteme hakkına sahiptir. 2. Bu hak, şunları içermektedir: - herkesin, kendisini olumsuz şekilde etkileyebilecek herhangi bir işlemin yapılmasından önce görüşlerinin dinlenmesini isteme hakkı; - herkesin, kendi dosyasına erişme hakkı ve meşru gizlilik çıkarlarına ve mesleki ve ticari gizliliğe saygı gösterilmesi; - idarenin, kararları konusunda gerekçe gösterme yükümlülüğü, 3. Herkes, Topluluğun kuruluşları veya görevlilerinin, görevlerinin ifası sırasında yol açtıkları her türlü zararı, Üye Devletlerin yasalarındaki ortak genel ilkelere göre Topluluğa tazmin ettirme hakkına sahiptir. 4. Herkes, Birliğin kuruluşlarına, Antlaşmaların lisanlarından birinde mektup gönderebilir ve kendisine aynı lisanda cevap verilmesi zorunludur. Madde 42. - Belgelere erişme hakkı Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, Avrupa Parlamentosu, Konsey ve Komisyon belgelerine erişme hakkına sahiptir. Madde 43. - Kamu Denetçisi Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, adli görevleri çerçevesinde hareket eden Adalet Divanı Bidayet Mahkemesi hariç olmak üzere Topluluk kuruluşları veya organlarının faaliyetlerinde karşılaşılan kötü idare vakalarını Birlik kamu denetçisine havale etme hakkına sahiptir. Madde 44. - Dilekçe ile başvurma hakkı Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, Avrupa Parlamentosu'nu dilekçe ile başvurma hakkına sahiptir. 153 Madde 45. - Dolaşım ve ikamet özgürlüğü 1. Birliğin her vatandaşı, Üye Devletlerin ülke sınırları içinde serbestçe hareket etmek ve ikamet etmek özgürlüğüne sahiptir. 2. Bir Üye Devletin ülkesinde yasal olarak ikamet eden üçüncü ülkelerin vatandaşlarına, Avrupa Topluluğu'nu tesis eden Antlaşma'ya uygun olarak dolaşım ve ikamet özgürlüğü tanınabilir. Madde 46. - Diplomatik ve konsolosluk koruması Birliğin her vatandaşı, tabiiyetinde olduğu Üye Devletin temsil edilmediği bir üçüncü ülkenin topraklarında, herhangi bir Üye Devletin diplomatik veya konsolosluk makamları tarafından, söz konusu Üye Devletin vatandaşları ile aynı şartlarda korunma hakkına sahiptir. BÖLÜM VI ADALET Madde 47. - Etkili hukuki bir yola başvurma ve adil yargılanma hakkı Birlik hukuku tarafından teminat altına alınmış olan hakları ve özgürlükleri ihlal edilen herkes, bu Maddede belirtilen şartlara uygun olarak bir mahkemede etkili bir hukuki yola başvurma hakkına sahiptir. Herkes, daha önceden yasa ile tesis edilmiş bağımsız ve tarafsız bir mahkemede makul bir süre içinde yapılacak adil ve kamuya açık bir duruşma yapılması hakkına sahiptir. Herkes, kendisine bilgi verilmesi, savunulması ve temsil edilmesi fırsatına sahip olmalıdır. Gerekli imkanlara sahip olmayan herkese, bu yardımın adalete etkin bir şekilde ulaşılmasının sağlanması için gerekli olması koşulu ile hukuki yardım sağlanacaktır. Madde 48. - Masumiyet karinesi ve savunma hakkı 1. Kendisine karşı ithamda bulunulan bir kişinin, yasaya göre suçlu olduğu kanıtlanıncaya kadar masum olduğu kabul edilecektir. 154 2. Kendisine karşı ithamda bulunulmuş olan bir kişinin savunma haklarına saygı gösterilmesi teminat altına alınmalıdır. Madde 49. - Cezayı gerektiren suçların ve cezaların orantılı olması ve yasada tanımlanması ilkeleri 1. Hiç kimse, işlendiği zaman ulusal veya uluslararası hukuka göre suç oluşturmayan bir fiil veya ihmalden dolayı suçlu bulunamaz. Hiç kimseye, suçu işlediği zaman verilebilecek olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez. Cezayı gerektiren bir suçun işlenmesinden sonra yasanın daha hafif bir ceza öngörmesi durumunda bu ceza uygulanır. 2. Bu madde, işlendiği zaman uluslar topluluğu tarafından tanınmış genel ilkelere göre suç sayılan bir eylem veya ihmal nedeniyle bir kimsenin yargılanmasına veya cezalandırılmasına engel değildir. 3. Cezaların şiddeti, cezayı gerektiren suçla orantısız olmamalıdır. Madde 50. - Cezayı gerektiren aynı suçtan iki kere yargılanmama veya cezalandırılmama hakkı Hiç kimse, daha önce yasaya göre Birlik içinde kesin olarak beraat ettiği veya mahkum olduğu bir suç nedeniyle mahkemede yeniden yargılanamaz veya cezalandırılamaz. BÖLÜM VII GENEL HÜKÜMLER Madde 51. - Kapsam 1. Bu Şart’ın hükümleri, yetki ikamesi ilkesi dikkate alınarak Birliğin kurumları ve organlarına ve sadece Birlik hukukunu uyguladıklarında Üye Devletlere yöneliktir. Bu nedenle,kendi yetkilerine uygun olarak haklara saygı gösterecekler, ilkelere uyacaklar ve bunların uygulanmasını teşvik edeceklerdir. 2. Bu Şart, Topluluk veya Birlik için yeni bir yetki veya görev tesis etmemektedir veya Antlaşmalarda belirtilen yetkilerde ve görevlerde değişiklik yapmamaktadır. 155 Madde 52. - Teminat altına alınan hakların kapsamı 1. Bu Şart’ta kabul edilen hakların ve özgürlüklerin kullanılmasına getirilecek her türlü sınırlandırma, yasada öngörülmeli ve bu hak ve özgürlüklerin özüne saygı göstermelidir. Orantılı olma ilkesine tabi olarak sınırlandırmalar sadece gerekli olmaları ve Birlik tarafından kabul edilen kamu yararı amaçlarına veya başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma gereksinimine gerçekten hizmet etmeleri koşulu ile uygulanabilir. 2. Topluluk Antlaşmaları veya Avrupa Birliği Antlaşmasına dayalı olan bu Şart’ta tanınan haklar, söz konusu Antlaşmalarda belirtilen şartlar ve sınırlar çerçevesinde kullanılır. 3. Bu Şart’ın, İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi ile teminat altına alınmış olan haklara tekabül eden hakları içermesi durumunda söz konusu hakların anlamı ve kapsamı, söz konusu Antlaşma'da belirtilenlerle aynı olacaktır. Bu hüküm, Birlik hukukunun daha kapsamlı koruma sağlamasını engellemez. Madde 53. - Koruma düzeyi Bu Şart'ta yer alan hiç bir şey, Birlik hukuku ve uluslararası hukuk ve Birlik, Topluluk veya Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi dahil olmak üzere Üye Devletlerin taraf olduğu uluslararası anlaşmalarla ve Üye Devletlerin anayasaları ile kendi uygulama alanlarında tanınmış olan insan hakları veya temel özgürlükleri kısıtladığı veya olumsuz şekilde etkilediği şeklinde yorumlanamaz. Madde 54. - Hakların istismar edilmesi yasağı Bu Şart’ta yer alan hiç bir şey, işbu Şart’ta tanınan haklar ve özgürlüklerden herhangi birinin ortadan kaldırılmasını veya bunun, burada öngörülenden daha fazla kısıtlanmasını amaçlayan herhangi bir faaliyette bulunma veya herhangi bir fiili gerçekleştirme hakkını verdiği şeklinde yorumlanamaz. 156 EK-2: İNSAN HAKLARI KONULU BAŞLICA AB (AT) BİLDİRİLERİ I. AT DIŞİŞLERİ BAKANLARI İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ Tarih: 21 Temmuz 1986 Konu: İnsan Hakları Bildirisi Hazırlayan: AT Dışişleri Bakanları Avrupa’da Siyasal İşbirliği ve Avrupa (Birliği) Konseyi bünyesinde toplanan Avrupa Topluluğu Dışişleri Bakanları Avrupa Topluluğunun ve Topluluğa üye ülkelerin uymaları gereken insan hakları standartlarını belirlemişlerdir. Üyeler Avrupa’da işbirliği için insan haklarına saygının önkoşul olduğunu kabul ederler. Üyeler ayrıca insan haklarının ve temel özgürlüklerin geliştirilmesi konusundaki kararlılıklarını ve parlamenter demokrasi ile hukuk devleti ilkelerine bağlılıklarını dile getirirler. On ikiler insan haklarının evrensel olarak uygulanmasını isterler. İnsan haklarının güvence altına alınması uluslararası toplumun ve ulusların meşru sorumluluğudur. Bu tür hakların ihlaline dair düşüncelerin dile getirilmesi herhangi bir Devletin içişlerine müdahale olarak kabul edilmez. İnsan hakları konusundaki Birleşmiş Milletler uygulamaları evrensel bir uygulama alanına sahip olmalıdır. Devletler insan haklarının uygulanıp uygulanmadığını gözlemleyen hükümetler arası kuruluşlar ile işbirliği yapmalıdırlar. İnsan hakların saygı on ikilerin üçüncü taraflarla ilişkilerinde önemli bir yere sahiptir. Dünyadaki insan hakları ihlali konusu tehlikeli boyutlara ulaşmıştır. Özellikle kişisel özgürlüklerin ihlali, tiranlık, baskı ve ayrımcı şiddet gibi konulara sıkça rastlanmaktadır. İnsan hakları ihlaline karşı On ikiler Avrupa Parlamentosu gibi oldukça hassastırlar. Son yıllarda Avrupa Topluluğuna üye ülkelerin Dışişleri Bakanları insan hakları ihlallerinin 157 yapıldığı ülkelere uyarı niteliğini taşıyan pek çok bildiriye imza atmışlardır. Öyle ki, bu ülkeler insan hakları konusunda ortak açıklamalar ve değerlendirmeler yapabilir konuma gelmişlerdir. On ikiler bu yönde çalışmalarını devam ettirme kararlığındadırlar. Kişiler ve hükümet dışı kuruluşlar dünyada insan haklarının korunması ve gelişimi için önemli katkıda bulunmuşlardır. On ikiler bu nedenle hükümet dışı kuruluşlara insan hakları konusunda kamuoyu yaratmaları amacıyla tam bir özgürlük sağlamışlardır. On ikiler dünyada temel ekonomik ve sosyal haklardan eksikliği nedeniyle pek çok insanın açlık, hastalık ve fırsat eşitsizliğine maruz kalmalarına üzülmektedirler. Medeni ve siyasal hakların yanı sıra ekonomik, sosyal ve kültürel hakların tam olarak uygulanması insan onurunun sağlanması için son derece gereklidir. Gerek sosyal gerek ekonomik şartların uygun olmaması uygulanmamasını gerektirmez. Dışişleri medeni ve siyasal hakların Bakanları Örgütün üçüncü ülkelerle ve kendi aralarında kuracakları ilişkilerde ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasal hakların korunabilmesi için temel hak ve özgürlükleri sonuna değin savunacaklarını garanti ederler. Daimi barış ve güvenlik ortamı insan haklarının evrensel olarak uygulanmasıyla mümkündür. Avrupalı olma sorumluluğu içindeki On ikiler Avrupa’da refahın, adaletin, barış ve güvenliğin sağlanabilmesi için Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansına katılan ülkelerin insan haklarına tam anlamıyla saygı göstermelerini beklerler. 158 II. AVRUPA KONSEYİ İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ Tarih: 29 Haziran 1991 Konu: İnsan Hakları Bildirisi Hazırlayan: Avrupa Konseyi AT Dışişleri Bakanları tarafından imzalanan 21 Temmuz 1986 tarihli insan hakları sözleşmesine atfen Avrupa Konseyi insan haklarına saygının uluslararası ilişkilerin, insanların ve toplumların birbirleriyle ilişkilerinin temel gereksinimi olduğunu kabul eder. Bu çerçevede Avrupa Konseyi parlamenter demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkesine bağlılığını ifade eder. Avrupa Konseyi son yıllarda Avrupa’da, dünyanın bazı bölgelerinde ve özellikle bazı yeni gelişmekte olan ülkelerde insan hakları ve demokrasi alanlarında gerçekleşen gelişmeleri memnuniyetle karşılar. Halkların demokrasi ve özgürlük için verdikleri mücadeleyi destekler. Ancak Konsey dünyada devam etmekte olan insan hakları ihlallerinden dolayı kaygı duymaktadır. Topluluk ve üye devletlerin öncelikli amacı dünya üzerinde insan hakları ve temel özgürlüklerin devamının sağlanması yönünde çaba göstermektir. Bu yeryüzündeki her devletin sorumluluğudur. Taraflar insan hakları ihlallerinin tespit edilmesi ve değiştirilmesinin istenmesini herhangi bir devletin içişlerine müdahale olarak değerlendirmezler. Bu nedenle Topluluk ve üye ülkeler bu konulardaki hassasiyetlerini devam ettirme kararlığındadırlar. Avrupa Topluluğu ve topluluğa üye devletler insan haklarına evrensel saygıdan yanadır. Bu çerçevede son yıllarda İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, Medeni ve Siyasal Haklara ilişkin Sözleşme ve Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Haklara ilişkin Sözleşme şeklinde pek çok uluslararası metinin incelendiğine tanık oluyoruz. Hiçbir şekilde ulusal, kültürel ve 159 dinsel hüküm bu metinlerden çıkarılamaz. Avrupa konseyi her devleti bu tür uluslararası sözleşmeye katılmaya davet eder. İnsan Hakları alanında varolan mekanizmaların devreye sokulması ve kontrol edilmesi öncelikli amaçlardan biridir. Topluluk ve onun üyeleri bu mekanizmaların yönetsel, örgütsel ve mali açıdan çalışmalarını devam ettirebilmeleri için çaba göstermeye devam edecektir. Yine Topluluk, şeffaflığın sağlanması için elinden geleni yapacaktır. Avrupa Konseyi bireylerin kendi haklarını savunmaları konusunda oldukça hassastır. Konsey, her ülkeyi insan haklarının uygulama alanlarına ilişkin olarak denetleme yapılabilmesine olanak tanımalarını ve bu çerçevede anlaşmalarla oluşturulan komisyonların çalışmalarını kolaylaştırmalarını ister. Herhangi bir ülkede insan haklarına ve temel özgürlüklere karşı yapılan bir saldırı uluslararası barış ve güvenliğe tehdit niteliğini taşır. Azınlık hakları demokrasi ile güvence altına alınmalıdır. Avrupa Konseyi her türden ayrımcılığa karşıdır ve azınlıklara ait olsun olması herkesin insan haklarının korunmasını taahhüt eder. Konsey aynı zamanda azınlıkların kültürel haklarına saygı gösterilmesini ve bu çerçevede diğer insanlarla eşit olarak değerlendirilmelerini ister. Azınlıkların kültürel haklarına saygı siyasal, sosyal ve ekonomik gelişmeyi canlandıracaktır. Avrupa Konseyi, insan haklarının bölünmez olduğunu düşünür. Ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasal haklarla din ve ibadet özgürlüğünün güvence altına alınmasının insanlık onurunun korunmasının ön koşulu olarak değerlendirir. Demokrasi, çoğulculuk, insan haklarına saygı, anayasal düzen, adil ve periyodik seçimler ve bireysel hakların tanınması sosyal ve ekonomik gelişmenin sağlanması için gerekli önkoşullardır. 160 Avrupa Konseyi, sayısız insanın açlık, hastalık, cehalet ve aşırı yoksulluk nedeniyle en temel ekonomik ve sosyal haklardan maruz kalmalarını üzüntüyle karşılamaktadır. Bu nedenle Konsey, çocuk, kadın, yaşlı, azınlık ve sığınmacı gibi kategorilerde bulunan insanlara özellikle dikkat gösterilmesini ister. Konsey, ayrıca, özellikle masum insanlar ve sığınmacılar gibi olağanüstü zor koşullar altında yaşayanlara yardım elinin uzatılmamasını insanlık onurunun tehlikeye düşmesi olarak değerlendirir. Mazur durumda kalanlara insani yardım götürülmesi uluslararası toplumun sorumluluğudur. Kalkınma, insan haklarının güvence altına alınmasını sağlayacak şekilde olmalıdır. İnsan haklarının ihlali ve temel özgürlüklerin baskı altına alınması bu süreci geciktirir. Uyguladığı insan hakları, ekonomik ve sosyal işbirliği politikalarıyla, Konsey özellikle kadının rolünü göz önünde bulundurarak herkesin haklarını güvence altına almayı amaçlar. Avrupa Konseyi, insan hakları konusundaki uzmanlığı, bu konudaki pek çok projesi, demokratikleşme sürecinde bulunan Orta ve Doğu Avrupa ülkeleriyle girdiği yakın diyalog ile çok önemli bir yere sahiptir. Konsey İnsan Hakları ve temel özgürlüklerin korunmasına ilişkin Avrupa Sözleşmesiyle insan hakları konusunda pek çok ülkeye örnek teşkil etmektedir. Avrupa Konseyi bütün uzmanlığını Avrupa Güvenliği ve İşbirliği Konferansının (AGİK) hizmetine sunmaya hazır olduğunu bildirir. Topluluk ve üyeleri, AGİK’in insani boyutu, bu Konferansın Avrupa’da demokratik reformların yaygınlaştırılması ve insan haklarına saygının tahsis edilmesi gibi konulardaki katkısından memnuniyet duyar. Avrupa Konseyi 1990 Kopenhag Konferansı ve Paris Şartında dile getirilen amaçlara ulaşılmasını amaçlar. İnsan Boyutu Konferansı mekanizması ile katılımcı ülkeler insan hakları konusunda çalışmalar 161 yapılmasını uluslararası toplumun meşru görevi olarak algıladıklarını göstermişlerdir. Kişiler ve hükümet dışı örgütler insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konularında önemli katkılarda bulunmaktadırlar. Avrupa Konseyi bu yönde harcanan çabalardan büyük memnuniyet duymakta, ancak insan hakları savunucularının genellikle bu haklardan mahrum olan insanlar arasından çıkmasını üzüntüyle karşılamaktadır. Konsey her devlete kendi kamuoylarını insan hakları konusunda bilgilendirmeleri ve sivil kuruluşlara insan haklarına ilişkin bilgilere ve kayıtlara ulaşmalarında destek vermeleri önerisinde bulunur. Sivil kuruluşlar kamuoyunun dikkatini devletin olumsuz insan hakları siciline çekerken insan haklarının korunması ve geliştirilmesi konusuna katkıda bulunurlar. Konsey, ayrıca Topluluğun ve üye devletlerin barışın ve güvenliğin olmazsa olmaz koşulu olan insan haklarına gösterdikleri ilgiyi hoşnutlukla karşılar. 162 III. BAKANLAR KONSEYİ İNSAN HAKLARI, DEMOKRASİ VE KALKINMA BİLDİRİSİ Tarih: 28 Kasım 1991 Konu: İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma Bildirisi Hazırlayan: Avrupa (Birliği ) Konseyi Kalkınma İşbirliği Bakanları 1. Konsey insan haklarına, hukukun üstünlüğüne ve demokratik siyasal kurumlara saygı temelin dayalı 29 Haziran 1991 tarihli Avrupa Konseyi Önergesiyle birlikte insan haklarına saygının uluslararası ilişkilerden en önemli değerlerden biri olduğu düşüncesini savunan 21 Temmuz 1986 tarihli Topluluk Dışişleri Bakanları tarafından kabul edilen İnsan Hakları bildirisine atıfta bulunur. Buna göre Konsey temsili demokrasi, hukuk devleti, sosyal adalet ve insan haklarına saygı konularına bağlılığını dile getirir. 2. Konsey Topluluğun 25 Mart 1991 tarihli önergesiyle hemfikir olup insan haklarının evrensel olduğunu ve bütün devletlerin bu hakların gelişmesine katkıda bulunması gerektiğini düşünür. İnsan hakları ve demokrasi, aynı zamanda, dengeli ve sürekli bir kalkınmanın gerçekleşmesi için önemli birer önkoşuldur. Bu amaçla idare ve askeri harcama konusuna önem verilmelidir. Konseye göre Topluluk ve üye devletler, gelişmekte olan ülkelerdeki insan hakları ve demokrasi konularında ortak bir görüşe sahip olmalıdırlar. Böyle bir yaklaşımın Topluluk içinde konuya ilişkin istikrarı sağlayacağı düşünülür. Bu önergenin amacı kesin bir eylem planı için gerekli olan önerileri hazırlamaktır. 163 3. Topluluk ve üye devletler, gelişmekte olan ülkelerde insan hakları, demokrasi ve kalkınma gibi konulara ilişkin olarak tutarlı bir yaklaşımın savunulmasını gerekli görürler. Kalkınma işbirliğinin bireyi ön plana çıkaracak şekilde ekonomik, sosyal, siyasal ve medeni hakları, demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü ve insan haklarına saygıyı pekiştirecek şekilde olması istenir. Topluluk ve üye ülkeler bu ilkelere çerçevesinde aşağıda sıralanan yaklaşım ve eylemleri desteklerler. 4. Topluluk ve üye ülkeler demokrasiye destekleyen ve insan haklarına saygı duyan olumlu yaklaşımlara öncelik verirler. Topluluk ve üyeleri ile gelişmekte olan ülkelerin hükümetleri arasındaki açık diyalog demokrasi ve insan haklarının gelişmesine önemli katkıda bulunabilir. Bu çerçevede aşağıda sıralanan amaçlar için değişik çalışmalar yapılabilir: - insan hakları ve demokratikleşme alanlarında atılım yapmak isteyen ülkeler için; - seçimlerin yapılması, demokratik kurumların oluşturulması ve hukukun üstünlüğünün sağlanması için; - yargının güçlendirilmesi, yargının yönetimi, suçun önlenmesi ve suçluların tedavisi için; - çoğulcu bir toplum için gerekli olan NGO’ ların yaygınlaşmasına katkıda bulunmak için; - işbirliğine merkeziyetçi olmayan bir yapı kazandırmak için; - herkese fırsat eşitliği yaratmak için. Komisyonun veya üye devletlerden birinin istemesi halinde gelişmekte olan ülkelerdeki demokrasi ve insan hakları konularında yapılan yardım girişimleri her zaman araştırılabilir. 5. Konsey iyi yönetimin önemini vurgular. Her ne kadar egemen devletler kendi yönetsel yapılarını ve anayasal düzenlemelerini oluşturmakta özgür olsalar da bu özgürlüğün belli kriterleri vardır. İyi bir 164 yönetimin temel kriterleri şu şekilde sıralanabilir: duyarlı ekonomi ve sosyal politikalar, demokratik karar alma, yönetsel şeffaflık ve mali denetlemeye açık olma, kalkınma için piyasa serbest ekonomisi koşullarının oluşturulması, yolsuzluğu önleyici tedbirler, hukukun üstünlüğüne ve insan haklarına saygı, ve basın ve ifade özgürlüğü. Topluluk ve üye ülkeler gelişmekte olan ülkelerin bu yöndeki çalışmalarına destek sağlama amacındadırlar. 6. Genelde Topluluk için olumlu ve yapıcı yaklaşımlar öncelikli olsa da ciddi insan hakları ihlalleri ve demokratik sürecin kesintiye uğratılması Topluluğun ve topluluğa üye ülkelerin önemli bazı tedbirler almasını gerektirir. Bu tedbirler konunun niteliğine bağlı olarak gizli ya da açık diplomatik ataklar, işbirliği programında değişiklikler, yapılması gereken anlaşmaların geciktirilmesi, veya gerekirse söz konusu ülke ile Topluluk arasındaki ilişkilerin kesilmesi. Komisyon ve üye ülkeler söz konusu ihlallere karşı ortak bir tavır sergileyebilmek için acil olarak bilgi alışverişinde bulunmak durumundadırlar. Komisyon ve üye ülkeler bu tür konular hakkında EPC bilgi ağı tarafından haberdar edilirler ve gerekirse konu Konsey bünyesinde de tartışmaya açılabilir. 7. konusu Topluluğun insan ihlalleri karşısında vereceği tepki söz ülkenin insanlarını yönetimin yaptığı bir hata nedeniyle cezalandıracak şekilde olmamalıdır. Bu tür durumlarda tercih edilen politika o ülke ile işbirliğinin tamamıyla kesilmesi şeklinde değil işbirliğinin sivil toplum örgütlerine kaydırılması şeklinde olmalı ve hükümet ile kontrollü bir mesafe bırakılmalıdır. Böyle bir ayarlama daha çok yürütülmesi gereken projeler için ortakların bulunmasını amaçlar. Her durumda insani ve acil yardımın zor durumdaki insanlara ulaştırılabilmesi için bütün imkânlar seferber edilmelidir. 165 Konsey 8. demokratikleşme gelişmekte yönünde olan ülkelerin gösterdikleri son çabadan yıllarda memnuniyet duymaktadır. Kabul edilmesi gereken şey hükümetlerin demokrasiyi destekleyecek şekilde siyasal, ekonomik ve sosyal girişimlerde bulunması ve demokratikleşmenin uzun bir süre alabileceğidir. Topluluk ve üye devletler bu çerçevede gündemdeki ülkeyle resmi olmayan istişarelerde bulunmak ve gerekli yardımları yapmak durumundadırlar. Konsey askeri harcamalar konusunda çok hassastır. Aşırı 9. askeri harcamalar diğer alanlarda yapılması gereken harcamaların oranını azaltmanın yanı sıra bölgesel gerilimlerin doğmasına, uluslararası hukukun çiğnenmesine ve ülke içinde baskının artmasına ve evrensel insan haklarının ihlal edilmesine yol açabilir Ayrıca Topluluğa bağışta bulunan ve aşırı silahlanma durumunda olmayan ülkelerin silahlanma sınırını aşan ülkelerin ihtiyaçlarını karşılamak zorunda olmadıkları da kesindir. Topluluk ve üye ülkeler, gelişmekte olan ülkelerin askeri harcamalarındaki artışın kalkınma sürecine olumsuz şekilde etki edeceğini anlatmak durumundadır. Bu çerçevede Topluluk ve üye ülkeler gelişmekte olan ülkelerin askeri harcamalarda kesintiye gitmelerini ve özellikle eğitim ve sağlık alanında ekonomik sağlayacak ve sosyal nitelikte içerikli kalkınma çalışmalar programları yürütürler. Bu uygulamalarını nedenle, askeri harcamalarında önemli kesintilere giden ülkelere Topluluk aratan oranda yardımda bulunmayı düşünebilir. Konsey geleneksel silahların gelişmekte olan ülkelere transferi konusunda şeffaflığı benimser. Bu durumda Topluluk ve üye ülkeler söz konusu ülkenin silah transferi konusunda BM ile işbirliği yapması koşulunu koyar. 166 10. Topluluk ve üye ülkeler diğer ülkelerle ilişkilerinde insan hakları şartını öncelikli koşul olarak koyarlar; insan hakları hükümleri daha sonraki işbirliği anlaşmalarında konulur. Gerekli iyileştirmeler yapmak amacıyla kalkınma programı çerçevesinde insan hakları ve demokrasi konularında düzenli tartışmalar yapılır. Topluluk, insan hakları, demokrasi, iyi yönetim alanlarında çalışmalar yapan ülkelerin bu çalışmalarını devam ettirebilmeleri için bu alanlara bütçeden ayrılan payın artırılması için çaba gösterir. Üçüncü dünya ülkelerinde insan hakları ve demokrasi konularında çalışmalar yürüten gerek resmi gerek sivil kuruluşlar Topluluktan mali destek talebinde bulunabilirler. Topluluk ve üye ülkeler gelecekteki işbirliği programlarında insan haklarına saygı ve demokrasinin gelişimi konularını birleştirmeyi amaçlamaktadır. Komisyon bu önergenin uygulanabilmesi amacıyla konseye bir yıllık rapor gönderecektir. Paragraf 4, 5 ve 6’da ifade edilen istişare ve toplantılara ek olarak Komisyon ve üye ülkeler tarafından temsili demokrasi ve insan haklarının kurumlaşması konularında uygulanacak politikaları saptamak amacıyla kararlaştırılmıştır. 167 yıllık bir toplantı yapılması IV. AVRUPA KONSEYİ IRKÇILIK VE YABANCI DÜŞMANLIĞI HAKKINDA GÖRÜŞ Tarih: 10 Aralık 1991 Konu: Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığı Hakkında Görüş Hazırlayan: Avrupa (Birliği) Konseyi Avrupa Konseyi son dönemde Avrupa’da ırkçılık ve yabancı düşmanlığının arttığını düşmanlığının gösterdiği artıştan kaygı duymaktadır. Konsey artan bu ırkçılık ve yabancı düşmanlığının üye ülkeler tarafından BM, Avrupa Konseyi ve AGİK bünyesinde kabul ettikleri hükümler çerçevesinde engellenmesi gerektiğini düşünmektedir. Konsey, Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Konsey tarafından onaylanan 11 Haziran 1986 tarihli Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığına Karşı bildiri ile 26 Haziran 1990 tarihli Dublin bildirisine atfen artan ırkçılık ve yabancı düşmanlığına karşı memnuniyetsizliğini dile getirir. Bu tür olaylar ve aynı zamanda yabancı işçilere karşı önyargı ve şiddetle birlikte onların sömürülmesi kabul edilemez şeylerdir. Avrupa Konseyi insan onuruna saygının Avrupa Topluluğunun temel ilkelerinden biri olduğu, ayrımcılığın her türünün önlenmesinin hukukun üstünlüğü ilkesini savunan Avrupa Topluluğunun ve üye ülkelerinin öncelikli kaygısı olması gerektiğini savunur. Bu nedenle Konsey, Parlamento ve üye ülkelerin her türlü ırkçılık ve yabancı düşmanlığı girişimlerini önlemeleri gerektiğini düşünür. Konsey, bu amaçla, Bakanlardan ve Komisyondan ayrımcılık ve yabancı düşmanlığına karşı oluşturulan yasal tedbirleri artırmalarını ve üçüncü taraf ülke vatandaşlarının bu ülkelerde korunmaları gerektiğini vurgular. Son olarak Konsey dikkatleri Doğu Avrupa’da hızla yükselen yabancı düşmanlığı ve hoşgörüsüzlüğün aşırı milliyetçiliğe ve etnik merkezciliğe 168 dönüştüğü konusuna çekmek istemektedir. Topluluğun bu tür ülkelere uyguladığı politika benzeri olayların ve eğilimlerin azalmasını sağlayacak şekilde düzenlenmektedir. 169 V. AVRUPA KONSEYİ TARAFINDAN İHEB’NİN 50 NCİ YILDÖNÜMÜ BAŞLANGICINDA YAYINLANAN BİLDİRİ Tarih: Aralık 1997 Konu: Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümü Başlangıcında Yayınlanan Bildiri Hazırlayan: Avrupa (Birliği) Konseyi 1. Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümünün kutlamalarının yapıldığı şu günlerde Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği tarafından insan haklarına bağlılık konusunda hazırlanan görüşleri büyük bir istemle onayladığını bildirir. Avrupa Konseyi ayrıca Birliğin özgürlük, demokrasi, insan hakları ve temel özgürlüklere saygı, hukukun üstünlüğü gibi ilkeler üzerine inşa edilmiş olmasını memnuniyetle karşılar. 2. Avrupa Konseyi insan haklarının evrensel olduğunu düşünür ve bu hakların ırk, cinsiyet, dil ve din ayrımı yapılmaksızın temel hak ve insan özgürlüklerini güvence altına alacak şekilde Birleşmiş Milletler Şartındaki hükümlere uygun olarak her ülkede zorunlu olarak uygulanmasını memnuniyetle karşılar. 3. Avrupa Konseyi, Haziran 1991 tarihli İnsan Hakları Bildirisine atfen insan haklarına saygının uluslararası ilişkilerin temel yapı taşlarından biri ve Avrupa ülkeleri arasındaki işbirliği ve güvenliğin önkoşullarından biri olduğunu kabul eder. Avrupa Konseyi, Avrupa Birliğinin BM, AGİT ve Avrupa Konseyi içinde insan hakları ile ilgilenen daimi organların çalışmalarına yaptığı katkının altını çizer. 4. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin yayınlanmasından buyana insan hakları konusunda belirli mekanizmalar 170 aracılığıyla önemli bir mesafenin kat edilmesinden büyük memnunluk duyar. Ancak Konsey alenen yapılmakta olan insan hakları ihlalleri karşısında büyük bir üzüntü duymaya devam etmektedir. 5. İnsan Hakları yılı olarak kabul edilen ve Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümü olan 1998 yılı, aynı zamanda kabul edildikten beş yıl sonra yürürlüğe giren Viyana Dünya İnsan Hakları Konferansı programının da uygulanacağı bir yıl olacaktır. Bu tür faaliyetler dünya insanlarının belli bir amaç etrafında toplanmalarına ve insan hakları konusunda bilinçlenmelerine katkıda bulunacaktır. 6. Avrupa Konseyi her devlete insan hakları alanında yaptıkları çalışmaları desteklemek için aşağıda belirtilen yollarla destekte bulunur: - insan haklarına ilişkin konularda çıkarılan uluslararası protokol ve anlaşmaları kabul etmek suretiyle; - bu anlaşma ve protokollerin aynen uygulanmasını garanti ederek; - insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla sivil toplum örgütlerini desteklemek; - insan hakları konularında verilen teknik hizmeti artırmak; - insan haklarına ilişkin konularda eğitim çalışmalarını yoğunlaştırmak. 7. Konsey insan haklarının barış, güvenlik, demokrasi, sosyal ve ekonomik kalkınma gibi konulara katkıda bulunacağını düşünür. Bu nedenle Konsey, insan hakları ile BM ve diğer uluslararası örgütlerin çalışmalarının entegre edilmesi gerektiği yönündeki görüşü savunur. 171 8. Avrupa Birliği ve üye devletler Birleşmiş Milletlerin insan hakları konularına ayırdığı kaynakların artarak devam etmesi gerektiğinin altını çizmektedir. 9. Avrupa Birliği İnsan Hakları Yüksek Komiserliğinin ne denli önemli bir işleve sahip olduğunun bilincindedir. Öyle ki, Yüksek Komiserlik, uluslararası toplumun dikkatinin insan hakları konularında yoğunlaşmasında önemli bir işleve sahiptir. 10. ötürü insan Avrupa Birliği insan hakları konularına ilişkin katkılarından hakları savunucularına ve sivil toplum örgütlerine memnuniyetlerini bildirir. 11. Avrupa Konseyi 50. Yıl kutlamaları çerçevesinde Avrupa Komisyonu tarafından uygulanan eğitim programlarını memnuniyetle karşılamaktadır. Ayrıca üye devletler yıldönümünü kendi düzenleyecekleri programlarla da kutlayacaklardır. 12. Avrupa Birliği, Evrensel İnsan Hakları Bildirisinde dile getirilen standartlara ulaşılabilmesi için uluslararası toplumda yer alan ülkelerle işbirliğine devam edecektir. 172 VI. ÖLÜM CEZASI KONUSUNDA AB DİPLOMATİK ATAĞINA İLİŞKİN BELGE Tarih: 9 Haziran 1998 Konu: Ölüm Cezası Konusunda AB Diplomatik Atağı 1) Giriş (i) Ölüm cezasına çarptırılanların haklarını korumak amacıyla ICCPR, CRC ve ECOSOC gibi kuruluşlar tarafından çıkarılan hükümler ölüm cezasının sadece belli durumlarda kullanılmasını sağlayan kısıtlamalar getirmiştir. ICCPR İkinci Seçmeli Protokolü devletlerin ölüm cezasını kaldırmalarını hükme bağlar. Avrupa Birliği ise daha da öteye giderek kendi sınırları içinde ve dışında ölüm cezasının tamamıyla kaldırılmasını amaçlar. (ii) Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu, Avrupa Birliğince de desteklenen bir önerge ile 53 ve 54 üncü toplantılarında devletleri ölüm cezası konusunda şunları yapmaya davet etmiştir: - ölüm cezasının uygulanabileceği suçları aşamalı olarak azaltmak; - bir moratoryum ile ölüm cezasını tamamıyla kaldırmak. (iii) Ekim 1997 tarihinde Avrupa Konseyi Zirvesi ve Avrupa Birliği ülkeleri Hükümet Başkanları bütün dünyada ölüm cezasının kaldırılmasını istemişlerdir. Ayrıca, Avrupa Konseyine yeni üye olan ülkeler de kendilerinin de bu moratoryuma uyacaklarını ve ECHR’ın ölüm cezasını tamamıyla kaldıran Altıncı Protokolünü uygulamak için gerekli hazırlıkları yapacaklarını taahhüt etmişlerdir. 173 (iv) 1997 AB Amsterdam Anlaşmasında 6. Protokolün imzalanmasından buyana AB ülkelerinin çoğunluğunda ölüm cezasının tamamıyla kaldırıldığı ve bugüne değin hiçbir infazın gerçekleştirilmediği belirtilmiştir. (v) AGİT çerçevesinde oluşturulan Kopenhag belgesine göre taraflar ölüm cezasının kaldırılmasına ilişkin konularda bilgi alışverişi yapmaya karar vermişlerdir. AB bu görevini AGİT İnsan Boyutu Çerçevesi içinde yerine getirmektedir. (vi) AB tarafından da desteklenen ve soykırım da dahil insan haklarının kitlesel olarak ihlaline ilişkin davaları ele almak üzere kurulan eski Yugoslavya ve Ruanda Uluslararası Mahkemeleri ölüm cezasına ilişkin bir hüküm içermezler. 1) Operasyonel Bildiri AB ölüm cezasının kaldırılmasının insan onurunun yükseltilmesine ve insan haklarının gelişimine katkıda bulunacağını düşünür. AB’nin bu konudaki amaçları şunlardır: - ölüm cezasının bütün dünyada tamamıyla kaldırılması; - ölüm cezasının hâlâ kullanıldığı yerlerde kısıtlamaya gidilmesini ve ekteki belgede bildirilen kriterlere uyulmasının sağlanması. AB bu hükümleri kendi insan hakları politikasının önemli bir parçası yapacaktır. 174 AB bu konudaki çalışmalarını yoğunlaştıracak, bildiri ve diplomatik atakların sayısını artıracak ve Minimum Standartlar Bildirisi çerçevesinde diğer ülkeler için forumlar düzenleyecektir. AB davaları teker teker değerlendirerek ülkelerde ayrı ayrı diplomatik atakların yapılıp yapılmayacağına karar verecektir. AB’nin yaklaşımının ana hatları şu şekilde olacaktır. Genel Diplomatik Ataklar Uygun olan yer ve zamanlarda AB üçüncü ülkelerle diyaloglarında ölüm cezasının kaldırılmasına ilişkin telkinlerde bulunacaktır. Bu görüşmelerin ana hatları şöyledir: - AB’nin ölüm cezasının tüm dünyada kaldırılmasına ilişkin çağrısı, ya da bu yönde bir moratoryumun ilan edilmesi. - Gerektiği hallerde AB’nin üçüncü ülkelere ölüm cezasının uygulanmasının şart olduğu durumlarda Minimum Standartlar Bildirisindeki uyarılara uyulması yönünde telkinlerde bulunması. Bu tür yaklaşımlarda şu noktalara dikkat edilecektir: - Söz konusu ülkenin düzenli işleyen bir yargı sisteminin olup olmadığı. - Söz konusu ülkenin ölüm cezasını uygulamamak için uluslararası yükümlülüklerini yerine getirip getirmediği. - Söz konusu ülkenin yargı sisteminin ve ölüm cezası kullanımının kamu ve uluslararası denetlemeye tabi olup olmadığının ve cezanın uygulanması sırasında Minimum Standartlara uyulup uyulmadığının kontrolü. Bu tür AB diplomatik atakları söz konusu ülkelerin uzun zamandan buyana kullanılmayan ölüm cezasını yeniden uygulamaya başlamaları ve yasallaştırdıkları durumlarda ayrıca değerlendirilmelidir. 175 Bu konuda değişik uluslararası insan hakları mekanizmaları tarafından elde edilen raporlar ve bulgular da dikkate alınır. Ölüm cezasının kaldırılması yönünde çalışmalar yapan ülkeler için diplomatik çalışmalar ve kamuya yönelik açıklamalar yapılabilir. Kişisel Davalar Tüm bunlara ek olarak, AB, ölüm cezası uygulamasının minimum standartlar ihlal edeceğini düşündüğü durumlarda özel diplomatik ataklar yapabilir. Bu tür durumlarda hız çok önemlidir. Üye devletler diplomatik atak yapılmasını önerdikleri konu hakkında yeterince önbilgi toplamak zorundadırlar. Bu bilgiler davaya ilişkin detaylı bilgileri, cezai işlemleri, minimum standartların nasıl uygulanmadığına ilişkin veriler, temyiz durumu ve cezanın ne zaman infaz edileceği şeklindeki bilgileri içermelidir. Zaman uygunsa inceleme komitesinde çalışanlar diplomatik atağın yapılmasından önce gerekli bilgi ve önerilerini sunmak durumundadırlar. İnsan Haklarının Rapor Edilmesi AB İnceleme Komitesi ölüm cezasının uygulanmasına ve AB’nin bu konudaki yaklaşımlarının nasıl bir karşılık gördüğüne ilişkin konularda raporlar hazırlamak durumundadır. 176 AB Müdahalelerinin Olası Sonuçları ve Diğer Çalışmalar AB’nin amacı üçüncü ülkeleri ölüm cezasının kaldırılması yönünde ikna etmeye çalışmaktır. Bu amaçla, AB, ülkeleri ICCPR’ın İkinci Seçmeli Protokolüne dahil olmaya davet eder. Bunun mümkün olmadığı yer ve zamanlarda AB cezanın kaldırılmasını bir amaç olarak işlemeye devam edecek ve arıca şunları yapacaktır: - Ülkeleri, ICCPR da dahil olacak şekilde uluslararası insan hakları sözleşmelerine taraf olmaya davet etmek. - Uluslararası forumlarda ölüm cezasının kaldırılması için bir moratoryum ilan edilmesi yönünde çalışmalar yapmak. - İlgili uluslararası kuruluşları ülkeleri ölüm cezasını kaldırmaları yönünde ikna edebilmeleri yönünde işlemek. - Sivil toplum kuruluşları ile ikili ve çok taraflı işbirliği anlaşmaları yaparak adil bir yargı düzeninin oluşturulmasına katkıda bulunmak. Minimum Standart Bildirisi Ölüm cezasını uygulamakta kararlı olan ülkeler için AB, aşağıda belirtilen minimum standartların oluşturulması gerektiğini düşünür: (i) Ölüm cezası sadece çok ağır ölümlü sonuçlara yol açan çok ciddi suçlarda uygulanabilir. Ölüm cezası, şiddet öğesi içermeyen mali suçlarla din ve ifade özgürlüğü kapsamına giren suçlara uygulanamaz. (ii) Ölüm cezası suçun işlendiği zamanda var ise uygulanabilir. Eğer suçu takiben daha hafif cezalar yürürlüğe girerse suçlu bu hafif cezalardan yararlandırılmalıdır. 177 (iii) Ölüm cezası aşağıdaki kişilere uygulanamaz: - Suçun işlendiği tarihte 18 yaşın altında olanlara. - Hamile ve lohusa kadınlara. - Akli dengesini yitirmiş olanlara (iv) Ölüm cezası suçu sağlam delillerle kanıtlanmış olan insanlara uygulanabilir. (v) Ölüm cezası sadece, Uluslararası Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesinde yer alan 14. Maddede dile getirildiği şekilde adil bir yargılama sonucunda ölüm cezasına çarptırılan insanlara uygulanabilir. 14. Madde bilindiği üzere zanlıya kendini avukatlarıyla savunma hakkı verir. (vi) Ölüm cezasına çarptırılan herkesin davayı bir üst mahkemeye temyiz etmeye hakkı vardır. (vii) Uygun durumlarda ölüm cezasına çarptırılan kimse davayı uluslararası mahkemelere götürebilir. Ceza bu işlemler devam ettiği sürece infaz edilemez. (viii) Ölüm cezasına çarptırılan kimseler suçlarını itiraf etmeleri halinde cezaları hafifletilebilir. (ix) Ölüm cezası ülkenin uluslararası yükümlülüklerine rağmen uygulanamaz. (x) Ölüm cezasının verilmesinden sonra geçen zaman dilimi de bir faktör olarak değerlendirilebilir. 178 (xi) Ölüm cezasının uygulanması gereken yerde bu ceza kamuya daha fazla zarar vermeyecek şekilde infaz edilmelidir. Ceza kamuya açık bir şekilde infaz edilemez. (xii) Ölüm cezası öç alma duygusuyla darbe girişimcileri gibi bazı insanlara karşı uygulanamaz. 179 EK-3: AB ÜYE DEVLETLERİ TARAFINDAN İMZALANAN İNSAN HAKLARI BELGELERİ I. 1.) BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİ Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Hasta Silahlı Güçlerin Sözleşmesi (1948) 2.) Savaş Alanındaki Yaralı ve Durumlarının İyileştirilmesine İlişkin Cenevre Sözleşmesi (1949) 3.) Denizdeki Yaralı, Hasta ve Gemi Kazazedesi Silahlı Güçlerin Durumlarının İyileştirilmesine İlişkin Cenevre Sözleşmesi (1949) 4.) Savaş Mahkumlarına İlişkin Cenevre Sözleşmesi (1949) 5.) Savaş Zamanında Sivil Kişilerin Korunmasına İlişkin Cenevre Sözleşmesi (1949) 6.) Mültecilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme (1951) 7.) Irk Ayrımcılığının Her Türlüsünün Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (1966) 8.) Uluslararası Ekonomik, Kültürel ve Sosyal Haklar Sözleşmesi (1966) 9.) Uluslararası Medeni ve Politik Haklar Sözleşmesi (1966) 10.) Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme (1979) 11.) İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlıkdışı ve Aşağılayıcı Davranışlara ve Cezalara Karşı Sözleşme (1979) 12.) Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) 13.) Çocukların Silahlı Çatışmalara Karıştırılmasına İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesinin Seçimlik Protokolü 14.) Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisine İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesinin Seçimlik Protokolü 180 II. 1.) AVRUPA KONSEYİ BÜNYESİ İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme (1950) ve 11 numaralı protokolle düzenlenmiş hali (1994) 2.) İdam Cezası ile İlgili 6 numaralı Protokol (1994) 3.) 11 numaralı Protokol (1994) 4.) İşkencenin ve İnsanlıkdışı ve Aşağılayıcı Davranış ve Cezaların Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi (1987) 5.) Avrupa Sosyal Şartı (1961) 181 KAYNAKÇA AKILLIOĞLU, Tekin. İnsan Hakları. Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995. AKTAN, Coşkun Can. “Avrupa Birliği’nin Doğuşu, Gelişimi ve Genişleme Süreci”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000. AKTAN, Gündüz. “Türkiye’nin Avrupa Bütünleşmesi İçinde Yeri ve Önemi”, Tarihi Süreç İçerisinde Avrupa ile İktisadi Bütünleşme Sorunu Semineri-1999. Ankara: TCMB Yayınları, 1999. AKZAMBAK, Mehmet. Lozan’dan günümüze taraf olduğumuz Sözleşmeler-IV-İnsan Hakları. 2. b. Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1998. Ankara Barosu, Hukuk Kurultayı 2000. Ankara: 2000. ARAT, Tuğrul. Avrupa Toplulukları Adalet Divanı. ATAUM Yayınları, Ankara, 1998. ATEŞ, Azmi. “Avrupa Birliği’nin Geleceğinde Türkiye’nin Konumu”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel SayısıSayı: 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000. BAÇ, Meltem Müftüler. Türkiye ve AB: Soğuk Savaş Sonrası İlişkiler. 1. b. İstanbul: ALFA yayınları, 2001. 182 BALCI, Muharrem ve SÖNMEZ, Gülden. Temel Belgelerde İnsan Hakları. İstanbul: Danışman Yayınları, 2001. BEHR, Volker. “Kamu Hukuku”, Hukuk Kurultayı 2000. Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000. BORCHARDT, Klaus-Dieter. The ABC of Community Law. Fifth Edition. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2000. BOZKURT, “Maastricht Ömer. Antlaşması ve Avrupa Bütünleşmesi”, Amme İdaresi Dergisi. Cilt 26, Sayı 1. Ankara: 1993. BOZKURT, Veysel. Avrupa Birliği. Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları, 1993. BRZEZİNSKİ, Zbigniev. Büyük Satranç Tahtası. İstanbul: Sabah Kitapçılık Yayınları, 1998. BULAÇ, Ali. Avrupa Birliği ve Türkiye. İstanbul: Feza Gazetecilik A.Ş., 2001. Council of the European Union. Annual Report on Human Rights-2001. Brussels: 2001. ÇAVUŞOĞLU, Naz. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Azınlık Hakları. 2. b. İstanbul: SU Yayınları, 2001. ÇEÇEN, Anıl. “Demokrasi ve İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı 1983-1984. Ankara: TODAİE Yayınları, 1984. 183 ÇEÇEN, Anıl. “İnsan Haklarının Düşünsel Boyutları”, İnsan Hakları Yıllığı 1981-1982. Ankara: TODAİE Yayınları, 1983. ÇEÇEN, Anıl. “Günümüz Koşullarında İnsan Haklarının Genel Görünümü”, Türkiye’de İnsan Hakları. 1.b. Ankara: TODAİE Yayını, 2000. DAĞI, İhsan D. İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, Boyut Yayınları. 1. b. İstanbul: 2000. DECAUKS, Emmanuel. AGİK. 2. b. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995. Devlet Bakanlığı Başbakan İnsan Hakları Başmüşavirliği İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulu. İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulunun 1995 Yılı Çalışmaları. Ankara: 1996. DOĞAN, İsmail. Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve İnsan Hakları -İnsan Haklarının Kültürel Temelleri. Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2001. DÖNMEZER, Sulhi. İnsan Hakları ve Yargı. Ankara: Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1998. DUPARC, Christiane. Avrupa Topluluğu ve İnsan Hakları. Brüksel: AB Komisyonu Yayınları, 1992. ERDOĞAN, Mustafa. Anayasal Demokrasi. 4. b. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001. 184 FONTAINE, Pascal. Europe in 10 Points. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 1998. GEMALMAZ, M. Semih. “Tarihselliği Bağlamında İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı 1985-1986. Ankara: TODAİE Yayınları, 1987. GİRİTLİ, İsmet, GÜNGÖR, Hasan Atilla. Günümüzde İnsan Hakları. İstanbul: DER Yayınları, 2002. GÖNEN, Emre. “Avrupa Tarihinde Oluşturulan Ekonomik Bütünleşmeler ve Para Birlikleri”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000. GÖREN, Zafer. Anayasa Hukukuna Giriş. 2. b. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1999. GÖZLER, Kemal. “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu”, Türkiye’de İnsan Hakları. 1. b. Ankara: TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Yayınları, 2000. GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref. Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna Bireysel Başvuru Hakkı. Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995. GRUBER, Annie. “Avrupa Kurumlarının Ortak ve Temel İlkeleri”, Kopenhag Kriterleri-Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?. (der. İbrahim Özden KABOĞLU), İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000. GÜNDÜZ, Aslan. “AB’ye Üyelik Kriterleri ya da Siyasi, Ekonomik ve Hukuki Transformasyonun Eşiği”, Kopenhag Kriterleri- 185 Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?. (haz. İbrahim Özden KABOĞLU) İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000. GÜNUĞUR, Haluk. Avrupa Topluluğu Hukuku. 2. b. Ankara: Tarhan Basımevi, 1993. GÜNUĞUR, Haluk. “Avrupa Bütünleşmesinin Genel Esasları ve Avrupa Birliği Hukukunun Ayırıcı Özellikleri”, Hukuk MerceğiKonferans ve Paneller 1998-2000. Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000. GÜRSOY, Kenan. Avrupalılaşma Avrupa Sorunu Birliği Sürecinde Semineri-1997. Türkiye’nin Ankara: TCMB Yayınları, 1998. İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi. İnsan Hakları Eğitimi Türkiye Programı. Ankara: 1999. İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı. İnsan Hakları El Kitabı. Ankara: 2000. Başbakanlık İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryası. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi. Ankara: 1998. TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu. İnsan Haklarının Uluslararası Korunması ve TBMM Sempozyumu. Ankara: 1992. İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi. Kopenhag KriterleriAvrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?. (haz. İbrahim Özden KABOĞLU). İstanbul: 2000. 186 KABOĞLU, İbrahim Özden. Özgürlükler Hukuku. 4. b. İstanbul: AFA Yayınları, 1998. KAPANİ, Münci. Kamu Hürriyetleri. Ankara:AÜHF Yayınları, 1981. KAPANİ, Münci. İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları. 3. b. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996 . KARLUK, S. Rıdvan. Avrupa Birliği ve Türkiye. 5. b. İstanbul: Beta Yayınları, 1998. KILINÇ, Uğur. Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri. Ankara: TOBB Yayınları, 1990. KILINÇ, Uğur. “Batı Avrupa Birliği”, Avrasya Dosyası Dergisi. Cilt 1, Sayı 2 (Yaz 1994), 1994. KILINÇ, Uğur. “Avrupa Birliği’ne Neden Evet?”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel Sayısı. No:35, (Eylül-Ekim, 2000), 2000. KUÇURADİ, İoanna. Uludağ Konuşmaları. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1988. MARCUS-HELMONS, Silvio. “Avrupa Birliği Temel Haklar ŞartıOrtaya Çıkışı ve Sorunları”, Kopenhag Kriterleri-Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?. İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000. 187 İstanbul: MORTAN, Kenan. “Avrupa Birliği’nin Geleceği”, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000. Ankara: TCMB Yayınları, 2000. MUMCU, Ahmet. İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri. 2. b. Ankara: Savaş Yayınları, 1994. NOEL, Emile. Avrupa Topluluğu Organları Nasıl Çalışır. 3. b. Ankara: Maya Matbaacılık Yayıncılık, 1980. Office for Official Publications of the European Communities, Serving The European Union, Second Edition, Luxembourg: 1999. Office for Official Publications of the European Communities, Who is Who in the European Union. Luxembourg: 2001. ORTAYLI, İlber. “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme III” Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri2000. Ankara: TCMB Yayınları, 2000. ORTAYLI, İlber. Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-1998. Ankara: TCMB Yayınları, 1998. OVACIK, Mustafa. İngilizce-Türkçe Hukuk Sözlüğü. 2. b. Ankara: A.Ü. Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayını, 1986. ÖKTEM, Niyazi. Özgürlük Sorunu. İstanbul: İÜHF Yayınları, 1977. 188 ÖZBUDUN, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. 2. b. Ankara: Yetkin Yayınları, 1992. PAINE, Thomas. İnsan Hakları. İstanbul: MEB Yayınları, 1998. ROUSSEAU, Jean Jacques. Toplumsal Sözleşme. (çev.: Vedat GÜNYOL), İstanbul: MEB Yayınları, 1982. STEİN, Torsten. “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Kopenhag Kriterleri-Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?. (der. İbrahim Özden KABOĞLU) İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000. TAŞKAN, Yusuf Ziya. İnsan Hakları–Temel Bilgiler ve Belgeler. Tokat: 2000. TEKİNALP, Ünal ve TEKİNALP, Gülören. Avrupa Birliği Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 1997. TEZEL, İlişkileri”, “Avrupa Yahya. Tarihi Süreç Entegrasyonu İçerisinde ve Türkiye-Avrupa Avrupa ile İktisadi Bütünleşme Sorunu Semineri-1999. Ankara: TCMB Yayınları, 1999. TEZOK, A. Funda. Bir Türk Diplomatının Gözüyle Avrupa Birliği. İstanbul: Avrupa-Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2001. TUNÇAY, Mete. “Avrupa Birliği’nde Osmanlı Tecrübesi”, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Ankara: TCMB Yayınları, 2000. 189 Semineri-2000. TODAİE. Günlük Yaşamda İnsan Hakları. Ankara: 1997. TODAİE. Türkiye’de İnsan Hakları. 1. b. Ankara: 2000. UYGUN, Oktay. Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları. Ankara: TODAİE Yayınları, 1996. ÜNAL, Şeref. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi. Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1995. VAN BANNING, Theo R.G. Human Rights Reference Handbook. Hague: Netherlands Ministry of Foreign Affairs Human Rights, Good Governance and Democratisation Department, 1993. YILMAZ, Adem. “Avrupa Birliği Entegrasyonu Çerçevesinde Supranasyonalizm”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000). Ankara: 2000. YILMAZ, Ejder. Hukuk Sözlüğü. 5. b. Ankara: Yetkin Yayınları, 1996. 190 191
