avrupa birliği ve insan hakları

advertisement
T.C.
BAŞBAKANLIK
İnsan Hakları Başkanlığı
AVRUPA BİRLİĞİ VE İNSAN HAKLARI
Uzmanlık Tezi
HAZIRLAYAN:
Ömer ATALAR
ANKARA
Kasım 2002
Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı
Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, Yenişehir 06650 Ankara
Tel: (0312) 422 29 20-422 29 00 Faks: (0312) 422 29 96
e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: www.insanhaklari.gov.tr
10.12.2012
Ankara
Not: Çalışmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz.
I
İÇİNDEKİLER
İ Ç İ N D E K İ L E R ..................................................................................... II
KISALTMALAR ....................................................................................... VII
GİRİŞ ......................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM..................................................................................... 6
İNSAN HAKLARI .................................................................................... 6
I. TANIMLAMALAR VE KISA TARİHÇE ......................................... 6
A.
TANIMLAMALAR ..................................................................... 6
ÖZGÜRLÜK VE HAK KAVRAMLARI ................................... 6
İNSAN ONURU KAVRAMI ................................................... 9
İNSAN HAKLARI KAVRAMI ............................................... 10
B. İNSAN HAKLARININ KISA TARİHÇESİ ................................ 13
1. İLKÇAĞ .............................................................................. 13
2. ORTAÇAĞ.......................................................................... 15
3. YENİÇAĞ ........................................................................... 16
C. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI........................... 17
1. NİTELİK BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA .......................... 17
a. Olumsuz Statü Hakları (Koruyucu Haklar) ...................... 17
1.
2.
3.
b.
Olumlu Statü Hakları (İsteme Hakları) ............................ 18
c.
Aktif Statü Hakları (Katılma Hakları) ............................... 18
a.
ZAMAN BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA ........................... 18
Birinci Kuşak Haklar ........................................................ 18
b.
İkinci Kuşak Haklar ......................................................... 19
c.
Üçüncü Kuşak Haklar ..................................................... 19
2.
D.
II.
İNSAN HAKLARININ KISITLANMASI SORUNU ................... 19
TEMEL BELGELER ................................................................... 21
A. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ DÖNEME AİT TEMEL
BELGELER ................................................................................... 21
1. MAGNA KARTA LİBERTATUM (1215) VE DİĞER İNGİLİZ
BELGELERİ............................................................................... 21
2. VİRGİNİA HAKLAR BİLDİRGESİ (1776) VE DİĞER
AMERİKAN BELGELERİ ........................................................... 22
3. FRANSIZ İHTİLALİ VE İNSAN VE YURTTAŞ HAKLARI
BİLDİRGESİ .............................................................................. 24
4. KÖLELİĞİN KALDIRILMASI ÇABALARI VE VİYANA
KONGRESİ (1815) .................................................................... 25
5. SAVAŞLARIN İNSANİLEŞTİRİLMESİ ÇABALARI VE
CENEVRE SÖZLEŞMESİ (1864) .............................................. 26
II
6. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI, VİLSON İLKELERİ VE
MİLLETLER CEMİYETİ ............................................................. 26
B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEME AİT TEMEL
BELGELER ................................................................................... 29
1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ’NÜN KURULUŞU VE
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI ............................................... 29
a. Savaş Sürerken Yapılan Hazırlık Çalışmaları ................. 29
b.
Savaş Sonrası BM’in Kuruluşu ....................................... 30
a.
İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRİSİ ........................... 31
Hazırlanışı ve Kabul Edilişi ............................................. 31
b.
Bildirinin İçeriği ve Özellikleri .......................................... 31
c.
Bildirinin Hukuki Niteliği................................................... 33
a.
İKİZ SÖZLEŞMELER ......................................................... 34
Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme 34
b.
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası
2.
3.
Sözleşme ............................................................................... 35
4. DÜNYA İNSAN HAKLARI KONFERANSLARI ................... 35
5. İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ DİĞER BM BELGELERİ ....... 36
6. BÖLGESEL NİTELİKTEKİ ULUSLARARASI İNSAN
HAKLARI BELGELERİNE VE KURUMLARINA GENEL BİR
BAKIŞ ........................................................................................ 38
a. Amerikan Devletleri Örgütü ve Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi............................................................................. 38
b.
Afrika Birliği Örgütü ve Afrika Şartı ................................. 38
c.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ................... 39
d.
Avrupa Konseyi ............................................................... 40
7. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ (AİHS) VE
AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ (AİHM) ..................... 42
a. Genel Bilgi ...................................................................... 42
b.
Sözleşmenin İçeriği ......................................................... 43
c.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) ....................... 44
d.
Sözleşmenin Taraf Devletlerin İç Hukuklarına Etkisi ....... 45
İKİNCİ BÖLÜM ..................................................................................... 46
AVRUPA BİRLİĞİ ................................................................................. 46
I. AVRUPA’DA “BİRLİK”İN KISA TARİHÇESİ............................... 46
A. AVRUPA’DA BİRLİĞİN FİKRİ TEMELLERİ ........................... 46
B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ AVRUPA’DA BİRLİK
DENEMELERİ ............................................................................... 51
III
1. GÜCE DAYALI BİRLİK DENEMELERİ ............................... 51
2. ANTLAŞMALAR VASITASIYLA AVRUPA’DA BARIŞ
DÜZENİ KURULMASI ÇALIŞMALARI ....................................... 52
3. DİN VE MEZHEP FARKLILIKLARINA DAYALI BİRLİK
ÇABALARI ................................................................................. 53
4. EKONOMİK VE PARASAL BİRLİK ÇABALARI .................. 53
AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURULUŞ AŞAMALARI........................ 57
II.
A. MARSHALL PLANI VE EKONOMİK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA
ÖRGÜTÜ (OECD) ......................................................................... 57
B. SAVUNMA İŞBİRLİĞİNİN TEMELLERİ –AST VE BAB ......... 60
1. AVRUPA SAVUNMA TOPLULUĞU (AST) ......................... 60
2. BATI AVRUPA BİRLİĞİ (BAB) ........................................... 62
C. AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞUNUN (AKÇT)
KURULUŞU .................................................................................. 63
D. AVRUPA ATOM ENERJİSİ TOPLULUĞU (AAET) VE
AVRUPA EKONOMİK TOPLULUĞU (AET) .................................. 65
E. TEK AVRUPA SENEDİ (1987)............................................... 67
F. MAASTRİCHT (AVRUPA BİRLİĞİ) ANTLAŞMASI VE
MAASTRİCHT KRİTERLERİ ......................................................... 68
G. 22 HAZİRAN 1993 KOPENHAG ZİRVESİ VE KOPENHAG
KRİTERLERİ ................................................................................. 70
H. AMSTERDAM ANTLAŞMASI ................................................ 71
İ. GÜNDEM (AGENDA) 2000 BİLDİRİSİ ................................... 71
J. NİCE ANTLAŞMASI VE TEMEL HAKLAR ŞARTI ................. 72
III. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURUMSAL YAPISI .............................. 73
A.
ANA ORGANLAR .................................................................. 73
1. AVRUPA (BİRLİĞİ) KONSEYİ ............................................ 73
2. BAKANLAR KONSEYİ ....................................................... 73
3. KOMİSYON ........................................................................ 74
4. AVRUPA PARLAMENTOSU .............................................. 75
5. ADALET DİVANI VE İLK DERECE MAHKEMESİ .............. 77
6. SAYIŞTAY .......................................................................... 78
B. YARDIMCI ORGANLAR ........................................................ 78
1. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE .................................... 78
2. BÖLGELER KOMİTESİ ...................................................... 79
3. AVRUPA OMBUDSMANI ................................................... 79
4. DİĞER KURUMLAR ........................................................... 80
IV. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN HUKUKSAL YAPISI .............................. 81
TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ .................... 81
ULUSLARÜSTÜLÜK (SUPRANASYONALITY) ................. 81
DOĞRUDAN ETKİ (DIRECT EFFECT) .............................. 84
ÖNCELİK (PRIMACY) ........................................................ 85
B. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN KAYNAKLARI..................... 86
1. KURUCU ANTLAŞMALAR (BİRİNCİL KAYNAKLAR) ........ 86
2. ULUSLARARASI ANTLAŞMALAR ..................................... 87
3. İKİNCİL KAYNAKLAR ........................................................ 88
A.
1.
2.
3.
IV
a.
Doğrudan Bağlayıcı Kaynaklar ....................................... 88
b.
Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar ............................................ 88
c.
Bağlayıcı Olmayan Kaynaklar ......................................... 89
3. DİĞER KAYNAKLAR.......................................................... 89
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................ 90
AVRUPA BİRLİĞİ’NDE İNSAN HAKLARI ............................................. 90
I. AVRUPA BİRLİĞİ VE AB ÜYESİ DEVLETLER ......................... 90
A. İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN HUKUKSAL TEMEL
DÜZENLEMELER ......................................................................... 90
B. AB KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI .................................. 97
1. AVRUPA PARLAMENTOSU .............................................. 97
2. BAKANLAR KONSEYİ ....................................................... 99
3. AVRUPA KONSEYİ .......................................................... 100
4. KOMİSYON ...................................................................... 101
5. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE .................................. 102
6. ADALET DİVANI .............................................................. 102
7. AVRUPA OMBUDSMANI ................................................. 103
II. İÇ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI ........................................... 104
III. GENİŞLEME VE KOPENHAG KRİTERLERİ........................... 106
IV. DIŞ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI ........................................ 108
A.
B.
V.
ANTLAŞMALARA KONAN İNSAN HAKLARI HÜKÜMLERİ 108
ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI BOYUTU ............ 109
İNSAN HAKLARININ DENETİMİ VE UYGULANMASI ............ 111
VI. ULUSLARARASI FORUMLARDA İNSAN HAKLARI VE AB.... 113
VII. YARDIM VE DESTEK PROGRAMLARI VE İNSAN HAKLARI 114
VIII. ÜYE DEVLET HÜKÜMETLERİNİN FAALİYETLERİ ................ 114
A. DIŞİŞLERİ BAKANLIKLARI ................................................. 115
B. DIŞ MİSYONLAR ................................................................. 116
IX. HÜKÜMET-DIŞI FAALİYETLER .............................................. 118
A.
B.
X.
ULUSAL KURUMLAR .......................................................... 118
HÜKÜMET DIŞI KURULUŞLAR (NGO’LAR) ....................... 120
BİREYLERE YÖNELİK İNSAN HAKLARI ÇABALARI ............. 123
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ......................................................................... 124
İKİ TEMEL BELGE ............................................................................. 124
ı. AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI ............................ 124
A.
B.
C.
D.
YAZILI DÜZENLEMEYE DUYULAN GEREKSİNİM ............. 124
ŞARTIN HAZIRLANIŞI ......................................................... 125
ŞARTIN İÇERİĞİ ................................................................. 127
ŞARTTA YER ALAN HAKLARIN SINIFLANDIRILMASI ...... 129
1. MEDENİ VE SİYASİ HAKLAR .......................................... 129
V
BİRLİK VATANDAŞLARINA MAHSUS HAKLAR ............. 129
EKONOMİK VE SOSYAL HAKLAR .................................. 129
MODERN HAKLAR .......................................................... 130
E. ŞARTIN DEĞERLENDİRİLMESİ ......................................... 130
II. İNGİLİZ İNSAN HAKLARI KANUNU (HUMAN RIGHTS ACT). 132
2.
3.
4.
A.
B.
C.
YASANIN ÇIKMASINDAN ÖNCEKİ DÖNEM ...................... 132
1998 İNSAN HAKLARI YASASI ........................................... 134
YASANIN İÇERİĞİ ............................................................... 135
SONUÇ .................................................................................................. 137
EK-1: AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI .............................. 143
EK-2: İNSAN HAKLARI KONULU BAŞLICA AB (AT) BİLDİRİLERİ ... 157
I.
AT DIŞİŞLERİ BAKANLARI İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ ....... 157
II.
AVRUPA KONSEYİ İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ .................... 159
III. BAKANLAR KONSEYİ İNSAN HAKLARI, DEMOKRASİ VE
KALKINMA BİLDİRİSİ..................................................................... 163
IV. AVRUPA KONSEYİ IRKÇILIK VE YABANCI DÜŞMANLIĞI
HAKKINDA GÖRÜŞ ....................................................................... 168
V.
AVRUPA KONSEYİ TARAFINDAN İHEB’NİN 50 NCİ
YILDÖNÜMÜ BAŞLANGICINDA YAYINLANAN BİLDİRİ ............... 170
VI. ÖLÜM CEZASI KONUSUNDA AB DİPLOMATİK ATAĞINA
İLİŞKİN BELGE .............................................................................. 173
EK-3: AB ÜYE DEVLETLERİ TARAFINDAN İMZALANAN İNSAN
HAKLARI BELGELERİ ......................................................................... 180
I.
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİ ........................................ 180
II.
AVRUPA KONSEYİ BÜNYESİ ................................................ 181
KAYNAKÇA .......................................................................................... 182
VI
KISALTMALAR
AB
: Avrupa Birliği
ABD
: Amerika Birleşik Devletleri
AAET
: Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu
AET
: Avrupa Ekonomik Topluluğu
AP
: Avrupa (Birliği) Parlamentosu
AST
: Avrupa Savunma Topluluğu
age
: adı geçen eser
AGİK
: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
AGİT
: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
AGSP
: Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası
AİHM
: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AİHS
: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AK
: Avrupa Konseyi
AKÇT
: Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu
AT
: Avrupa Topluluğu/Toplulukları
ATAD
: Avrupa Toplulukları Adalet Divanı
ATAUM
: Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi
AÜ
: Ankara Üniversitesi
b.
: baskı
BAB
: Batı Avrupa Birliği
BENELÜKS
: Belgium-Nederland-Lüksembourg
(Belçika-Hollanda-Lüksemburg)
BM
: Birleşmiş Milletler
CEEC
: Committee of European Economic Cooperation
(Avrupa Ekonomik İşbirliği Komitesi)
CFSP
: Common Foreign and Security Policy
(Ortak Dış Politika ve Savunma Politikası
VII
CRC
: Convention on the Rights of the Children
(Çocuk Hakları Sözleşmesi)
çev.
: çeviren
ECA
: Economic Cooperation Administration
(Ekonomik İşbirliği Yönetimi)
ECHR
: European Convention on Human Rights (AİHS)
EFTA
: European Free Trade Association
ERP
: European Recovery Programme
(Avrupa Toparlanma Programı)
GSYİH
: Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla
haz.
: hazırlayan
ICCPR
: International Covenant on Civil and Political Rights
IEA
: International Energy Agency
(Uluslararası Enerji Ajansı)
İHEB
: İnsan Hakları Evrensel Bildirisi
İÜHF
: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
MAI
: Multilateral Agreement on Investment
(Çok Taraflı Yatırım Antlaşması)
MEB
: Milli Eğitim Bakanlığı
NATO
: North Atlantic Treaty Organisation
(Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü)
NGO
: Non-Governmental Organisations
(Sivil Toplum Kuruluşları-Hükümet Dışı Kuruluşlar)
ODGP
: Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası
OEEC
: Organisation for European Economic Cooperation
(Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü)
OECD
:
Organisation
for
Economic
Cooperation
Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü)
OJC
: Official Journal of the European Communities
s.
: sayfa
SBF
: Siyasal Bilgiler Fakültesi
VIII
and
ss.
: sayfa-sayfa
SSCB
: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
STK
: Sivil Toplum Kuruluşları
T.C.
: Türkiye Cumhuriyeti
TBMM
: Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCMB
: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TOBB
: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği
TODAİE
: Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü
v.b.
: ve benzeri
v.d.
: ve devamı
IX
GİRİŞ
Gerek İnsan Hakları olgusu gerekse de Avrupa Birliği olgusu
gelişim (tekâmül) aşamasında oldukları için, henüz somutlaşıp “etekemiğe bürünmemiş” durumdadırlar. Her iki konuda da, hem doktrinde ve
entelektüel çevrelerde hem de toplumsal mutabakat anlamında bir netlik
ve billurlaşmaya ulaşılmamıştır. Örneğin Medeni Hukuk veya Ceza
Hukuku gibi alanlarda, ilkeler ve kurallar çok ayrıntılı bir şekilde, çok eski
çağlara kadar dayandırılabildiği halde, İnsan Hakları Hukuku bir kavram
olarak, tarihsel perspektif içerisinde çok kısa bir zaman dilimi sayılan İkinci
Dünya Savaşı sonrası dönemde ortaya çıkmıştır.
Aynı zamanda Medeni Hukuk ve Ceza Hukuku gibi alanlarda,
hemen hemen bütün medeniyetlerin kökeninde ortak bazı ilkelere
rastlandığı halde, İnsan Hakları alanında çok farklı ve hatta kimi zaman
bugün ulaşılan ilkelerle taban tabana zıt uygulama ve kurallara
rastlanmaktadır. Hint medeniyetini günümüzde dahi etkileyen kast sistemi,
bu konuda çarpıcı bir örnektir. Zira İnsan Hakları kavramının temel ve
olmazsa olmaz ilkesi eşitliktir.
Avrupa Birliği olgusunda da benzer bir durumla karşı karşıyayız.
Avrupa Birliği projesi, ekonomik alanda hızlı ve başarılı bir gelişim ve
gerçekleşme süreci izlediği halde, özellikle siyasi alanda aynı oranda
başarılı olduğu söylenemez. Nitekim pan-Avrupa sistemi ve pan-Avrupa
kimliği arayışı devam etmekte1, bu bağlamda Avrupa’nın sınırları
konusunda tartışmalar sürmektedir.
1
Meltem Müftüler BAÇ, Türkiye ve AB: Soğuk Savaş Sonrası İlişkiler, 1.b., İstanbul:
Alfa Yayınları, 2001, s.3.
1
Bu yeni ve kendine özgü (nev’i şahsına münhasır - su-i generis)
yapının2, klasik ulusal hukuk-uluslararası hukuk ayrımı ve kalıpları ile
açıklanması mümkün olamamaktadır. Ayrıca; ortak para birimi, ortak
savunma politikası gibi yeniliklerle sürekli kabuk değiştiren ve gelişen, yeni
yeni boyutlar kazanan Avrupa Birliği de, özellikle siyasi alanda henüz
somut olarak ortaya çıkmış, “ete-kemiğe bürünmüş” değildir. Hukuksal
çerçeve anlamında temel gösterge olan anayasa konusunda dahi
çalışmalar henüz hazırlık aşamasındadır.
Tıpkı İnsan Hakları kavramında olduğu gibi, Avrupa Birliği de,
gelişimini 2. Dünya Savaşı’ndan sonra günümüze kadar olan kısa süreçte
sergilemiştir. Dolayısıyla, benzer şekilde, kavramın netleşmesinin önünde
ciddi bir zaman darlığı faktörü bulunmaktadır. 1215 tarihli Magna Karta
Libertatum‘a kadar kökleri dayandırılabilen İnsan Hakları kavramından
farklı olarak, Avrupa Birliği savaş öncesi dönemden çok daha bağımsız bir
görünüm ortaya koymaktadır. Öyle ki, “Birliği” oluşturan devletler, savaşta
“birbirleriyle savaşmış olan” devletlerdir. Üstelik aradaki düşmanlık sadece
2. Dünya Savaşı ile sınırlı olmayıp, bütün Avrupa tarihi boyunca sürgit
devam edegelmiştir.
İki kavram arasındaki benzerliklerden dikkat çekici olan bir
başkası ise; her ikisi için de klasik hukuk düzenini aşan yeni kavramlarla
tanımlamaların geliştirilmiş olmasıdır. İnsan Haklarını açıklamak amacıyla
anayasaüstülük
2
(supraconstitutionalite)3,
Avrupa
Birliğini
açıklamak
Annie GRUBER, “Avrupa Kurumlarının Ortak ve Temel Prensipleri”, Kopenhag
Kriterleri- Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?, der. İbrahim
Özden KABOĞLU, İstanbul: İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000, s.46.
3
Kemal GÖZLER, “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu”, Türkiye’de
İnsan Hakları, 1. b., Ankara: TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi
Yayınları, 2000, s.26.
2
amacıyla
da
uluslarüstülük
(supranasyonalite)4
kavramlarından
yararlanılmaktadır.
Yine paralel bir analizde, her iki kavramın da küreselleşmeyle
yoğun bir etkileşim içerisinde olduğu gözlemlenebilir. İnsan Hakları
alanında daha belirgin olan bu küreselleşme olgusu, küresel bir “insan
hakları ailesi” oluşturmuş bulunmaktadır. Bu ailenin bireyleri ve tüzel
kişileri yoğun bir etkileşim ve iletişim içerisinde çalışmaktadırlar. Aynı kişi,
İnsan Hakları çalışmalarını bir dönem bir sivil toplum örgütü içerisinde
yürütmekte, daha sonra yine konu ile ilgili bir devlet kuruluşunda
çalışmakta, bir süre sonra ise bir uluslararası kuruluşta karşınıza
çıkabilmektedir. Aynı durum bilgi için de söz konusu olmaktadır. Ulusal
düzeyde muhatap alınmayan bir sivil toplum kuruluşunun söylemi ve
raporları, aynı içerikle uluslararası arena da üstelik daha da güçlenmiş bir
şekilde ortaya çıkabilmektedir.
Avrupa Birliği de -İnsan Hakları alanındaki kadar belirgin olmasa
da- küreselleşmeyle iç içedir. Yüzeysel bakış açısı ile, sonuçta sadece bir
bölgesel işbirliği yapılanması gibi algılansa da, etkileri bütün dünyada çok
boyutlu olarak hissedilmektedir. Bunun da ötesinde, Aralık 2002 de
gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesi’nden sonra, Türkiye Cumhuriyeti’nin
üyeliği konusu ile de bağlantılı olarak, zaten önceden de var olan Avrupa
Birliği’nin sınırları konusu tartışma gündemine yoğunlaşarak girmiştir. Zira;
Ukrayna,
Gürcistan,
Ermenistan,
Azerbaycan’ın
ve
hatta
Rusya
Federasyonu, İsrail (İtalyan Başbakanının bu konudaki demeci Aralık
2002’de basında yer aldı) ve Fas gibi ülkelerin de gelecekteki üyelikleri
tartışılmaktadır. Dolayısıyla, coğrafi olarak da önemli bir alanda etkileri
fiilen hissedilecek olan bir yapılanma söz konusudur.
4
Haluk GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu Hukuku, 2. b., Ankara: Tarhan Basımevi, 1993,
s.16.
3
Henüz
incelenmeleri,
yeterince
üstelik
de
belirginleşmemiş
birlikte
olan
incelenmeleri
bu
iki
çeşitli
konunun
açılardan
(kavramların oturmamış olması, bilgi kaynaklarının sınırlı olması v.b.)
zorluklar taşımaktadır. Ancak bu yeni ve taze oluş, aynı zamanda konuyu
daha cazip kılmaktadır.
Bu çalışmanın amacı da, bu “yeni” konuda yeni bir şeyler
söylemekten ziyade, “yeni” söylenmiş olan ve hatta henüz söylenmekte
olan şeyleri bir arada değerlendirme imkânını yakalamaya çalışmaktır.
Böylece temelde bir ekonomik hareket olarak ortaya çıkmış olan Avrupa
Birliği’nin siyasal boyutu irdelenecek, kendi anayasasını hazırlama
aşamasında olan Birlik, bu anayasanın temelini teşkil edecek olan Avrupa
Birliği Temel Hakları Şartı5 konusundaki kurumsal ve hukuksal yapısı ile
çözümlenmeye çalışılacaktır.
Bu çerçevede; birinci bölümde İnsan Hakları kavramı ele alınarak,
tanımı, tarihsel gelişimi, temel İnsan Hakları belgeleri ve kurumları
incelendikten sonra genel kabul gören temel haklara kategorik olarak
değinilecektir. Bu bölümde, Avrupa Konseyi bünyesinde yer alan, fakat
Avrupa Birliği’nin de taraf olması yönünde çalışmaların yapıldığı Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi’nin etkisinin altı çizilmeye çalışılacaktır. Ayrıca,
uygulamada çok sık sorun oluşturan İnsan Haklarının sınırlanması ve bu
sınırlamanın sınırları konusuna da kısaca değinilecektir.
İkinci bölümde, Avrupa Birliğinin tarihsel gelişimi, hukuksal ve
kurumsal yapısı ele alınacaktır. Bu bağlamda, Birliğin hukuksal yapısının
-İnsan Hakları Hukukunun yapısı ile de paralellik arzeden- temel nitelik ve
ilkeleri olan uluslarüstülük, doğrudan etki ve öncelik kavramlarına ağırlık
5
Silvio MARCUS-HELMONS, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı-Ortaya Çıkışı ve
Sorunları”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa..., s. 85.
4
verilecektir. Çalışmanın kapsamı dışında olduğundan Birliğin ekonomik
boyutuna girilmemesine özen gösterilecektir.
Üçüncü bölümde ise, Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusu ele
alınacak, konu özellikle hukuksal ve kurumsal boyut çerçevesinde
kalınmaya çalışılarak incelenecektir. Ayrıca, Avrupa Birliği’nin yasama
organı olması öngörülen Parlamentonun henüz bu fonksiyonunu yerine
getirememesinden
dolayı,
içtihatları
ile
Avrupa
Birliği
Hukukunun
oluşumunda ağırlıklı ve belirleyici bir role sahip olan Avrupa Toplulukları
Adalet Divanı’nın (ATAD) İnsan Hakları alanındaki etkileri, kurumsal yapı
incelenirken örnek kararlar ve içtihatlarla ele alınacaktır.
Dördüncü bölümde, birisi bütün Avrupa Birliği’nde, diğeri ise önde
gelen bir Avrupa Birliği üyesi ülkede İnsan Hakları alanındaki iki temel
belgeye kısaca değinilecektir. Bu belgeler, 7-8 Aralık 2000 tarihlerindeki
Nice Zirvesinde kabul edilen ve şu anki yapısı itibariyle bağlayıcılığı
olmamakla birlikte, halen eski Fransa Cumhurbaşkanı Giscard D’Estaing
başkanlığındaki
bir
konvansiyon
tarafından
hazırlık
çalışmaları
yürütülmekte olan, gelecekteki “Avrupa Birliği Anayasası”nın da temelini
oluşturması öngörülen Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı ve İngiltere’de
1998 yılında kabul edilen İnsan Hakları Kanunu’dur (Human Rights Act).
Sonuç bölümünde ise, konunun genel bir değerlendirmesinin yanı
sıra; Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusundaki mevcut hukuksal ve
kurumsal yapının bugüne kadar süregelen gelişim çizgisi ışığında,
geleceğe yönelik tahminleri de içeren bir projeksiyon yapılmaya
çalışılacaktır.
5
BİRİNCİ BÖLÜM
İNSAN HAKLARI
I. TANIMLAMALAR VE KISA TARİHÇE
A. TANIMLAMALAR
1.
ÖZGÜRLÜK VE HAK KAVRAMLARI
Özgürlükten ne anladığımızı belirlemeden, insanın özgür olup
olmadığı sorusunu yanıtlamaya kalkışmanın havanda su dövmek
olduğuna, 18. yüzyılda bir filozof -David HUME- dikkati çekmişti. David
HUME özetle şöyle açıklamaktadır; “özgürlükten, istemenin belirlemelerine
göre eylemde bulunma ya da bulunmama gücünü anlarsak, özgürlük
vardır, demektir; ama özgürlükten, isteme belirlenmeden eylemde
bulunmayı -nedensiz eylemde bulunmayı, bir şey istemeden, rastgele
eylemde bulunmayı- anlarsak, o zaman özgürlük yoktur, demektir.”
KANT ise, “insan özgür müdür, değil midir?” sorusunun bilgiye
dayanan bir yanıt alamayacağını öne sürerek, odak noktasını değiştirir ve
insanın istemesi üzerine eğilir. İnsanın istemesini eğilimleri, çıkarları
belirleyebileceği gibi, saf aklın ürünü olan “ahlak yasası” dediği bir yasa da
belirleyebilir. “Ahlak yasası” şöyle der bize; “Öyle hareket et ki, senin
istemeni belirleyen ilke, aynı zamanda, genel bir yasamada da ilke olarak
geçerli olabilsin.” Neyin istenmesi gerektiği konusunda ise KANT “pratik
buyruk” ile “Öyle hareket et ki, eylemde bulunurken, her defasında,
kendine ve başkalarına sırf araç olarak değil, aynı zamanda amaç olarak
ta muamele edebilesin.” demektedir. Yalın bir dille, insanın eylemde
bulunurken,
kendisini
ve
başkalarını,
eğilimlerini
ve
çıkarlarını
gerçekleştirmek için bir araç olarak görmemesini, eylemlerini insan
olmanın
bilinciyle
gerçekleştirmesini
buyurmaktadır.
özgürlük; eylemde bulunurken bunu istemektir.
6
KANT’a
göre
Bir buçuk asır sonra ise Jean-Paul SARTRE, soruya “insanın
özgür olmaya mahkûm olduğu” cevabını verecektir. SARTRE’a göre kişi,
eylemde bulunurken, yani var olanı değiştirmek üzere bir şey yaparken,
eylemlerini kendisinin koyduğu veya benimsediği bir amacın belirlemesi
onun özgürlüğünü ifade eder. Kişi için bu özgürlük, olgusal bir
zorunluluktur;
kişi,
olanaklara
yönelmek
ve
kurduğu
tasarıları
gerçekleştirmek için eylemde bulunmak zorundadır. Bunun da iki boyutu
vardır: a) insanın önce varolması (existentia), sonra da seçip yaptıklarıyla
olduğu insan olması, özgür olması demektir. b) ama bir insanın olduğu
insan olması, sürekli bir kendini meydana getirme, kendini oluşturmadır;
kişi belirli bir andaki oluşunun ötesine geçmeye mahkûmdur; yani içinde
bulunduğu durumdan değil, gerçekleştirmek üzere seçtiği amaçlar
tarafından eyleme yönlendirilerek var olmaya mahkûmdur; dolayısıyla da
özgür olmaya mahkûmdur. Bunu zorunluluğu ifade etmek için de “özgür
olamamada özgür değiliz” deyişi kullanılır.
Özgürlük, insanın gönlünde varolmuş bir varolmayandır ve bu
varolmayan, insanı, kendi kendini oluşturmaya, kendi kendini meydana
getirmeye zorlar. Böylece kişi, kendi kendini belirler, seçer; o seçtiği insan
olur. Nasıl bir insan olacağını belirler ve bu belirleme ise süreklidir. Özgür
olmak, kişi olarak varolmakla aynı şeydir. 6 Dolayısıyla özgürlük, insanın
kendini gerçekleştirebilmesi için mutlak bir gerekliliktir.
Jean-Jacques ROUSSEAU, Sosyal Sözleşme adlı eserinin birinci
faslına şu cümleyle başlar; “İnsan, hür olarak doğar ve fakat zincirler
içinde, zincirlenmiş olarak yaşar. Doğuştan özgür olmak, doğuştan itibaren
6
İoanna KUÇURADİ, Uludağ Konuşmaları, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları,
1988, s.5.
7
belirli haklara sahip olmak demektir. Ancak bu haklar daha yaşamın
başlangıcından itibaren yok edilir veya sınırlandırılır. 7
Özgürlüğün bir hak olduğu konusunda tam sayılabilecek bir fikir
birliği vardır.8 Hukuk tarafından yasaklanmamış olan, yasal ve serbesttir.
Özgür olmak başkalarına karşı ileri sürülebilen haklara sahip olmaktır.9
Hak ise hukuken korunan menfaattir.10 Dolayısıyla hukuk
düzeninin temelini oluşturmaktadır. Özgürlük bütün hakların ortak
kökenidir, haklar ise özgürlükleri sağlamak için kişiye hukukça tanınan
meşru yetkilerdir. Hakkın mahkeme önünde öne sürülebilme özelliği
bulunmaktadır. Örneğin, seyahat özgürlüğünün kullanılması ilgilinin
iradesine
bağlıdır.
Hak
ise,
ancak
bu
özgürlüğün
uygulanmaya
konmasında bir dış engelin ortaya çıkması durumunda -pasaport isteğinin
reddi gibi- gündeme gelebilir. Burada öznel hak, özgürlük önündeki
engelin aşılmasında kendini gerekirse zorla kabul ettiren erktir. Daha çok
uygulama aşamasında gündeme gelen hak, özgürlükler üzerinde etkiler
yaratır, güvencelenmesine katkıda bulunur, hatta bir takım sınırlayıcı
öğeleri de kapsayabilir.11
Hak kavramının bazı unsurları vardır:
1-
Yetki Unsuru: Hakkın özü bir şeyi yapabilme yetkisidir; o
şeyi yapıp yapmamak konusunda kişi serbesttir. Kişi hakkını
kullanmaya zorlanamaz.
7
Sulhi DÖNMEZER, İnsan Hakları ve Yargı, Ankara: Adalet Bakanlığı Eğitim Dairesi
Başkanlığı Yayınları, 1998, s. 21.
8
Ahmet MUMCU, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, 2. b., Ankara: Savaş Yayınları,
1994, s. 18.
9
İbrahim Özden KABOĞLU, Özgürlükler Hukuku, 4. b., İstanbul: AFA Yayınları, 1998,
s. 14.
10
Ejder YILMAZ, Hukuk Sözlüğü, 5. b., Ankara: Yetkin Yayınları, 1996, s. 305.
11
KABOĞLU, s.13.
8
2-
Talep Unsuru: Her hak, sahibine olumlu veya olumsuz bir
talepte bulunma yetkisi verir. Daha açık bir ifadeyle, bir hak
başkalarına sırf bir kaçınma yükümlülüğü yükleyebileceği gibi, bir
edim veya yerine getirme yükümlülüğü de yükleyebilir.
3-
Saygı Gösterilme Zorunluluğu Unsuru: Bir hak iddiası,
hakkın konusundan yararlanma yetkisinin genel veya özel (bir
ilişkiye bağlı) olarak tanınmasını istemek, ona saygı gösterilmesini
meşru olarak beklemek demektir. Hukuki haklarda, bu zorla
yerine getirmeyi gerektirir. Yani hak sahibi, hakkını tanımayan
veya ihlal edenlere karşı hakkına saygı gösterilmesini veya hakkın
konusundan
yararlanılmasını
hukuki
yaptırım
yoluyla
12
sağlatabilir .
2. İNSAN ONURU KAVRAMI
İnsan Hakları kavramının temelinde insan onuru kavramı yatar.
Bu kavram, aynı zamanda İnsan Haklarını diğer haklardan ayırmada da
mihenk taşı niteliğindedir; İnsan onurunu güvenceye alan bütün haklar,
İnsan Hakları kapsamına girer. Diğer bütün hukuk kuralları da bu temel
değere bağlı olmak zorundadırlar.13
Bu yaklaşım Birleşmiş Milletler Antlaşması (1945), Evrensel İnsan
Hakları Bildirgesi (1948) ve İkiz Sözleşmelerin (Kişisel ve Siyasal Haklar
Sözleşmesi ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi)
(1966/76) başlangıç bölümlerinde aynı ifadelerle kabul ve ilan edilmiştir:
“İnsanlık ailesinin bütün üyelerinde bulunan onurun ve bunların eşit ve
12
Mustafa ERDOĞAN, Anayasal Demokrasi, 4. b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2001, s.
117.
13
Tekin AKILLIOĞLU, İnsan Hakları, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları
Merkezi Yayınları, 1995, s. 5.
9
devredilemez hakların tanınması hususunun, hürriyetin, adaletin ve dünya
barışının temelini oluşturmaktadır.”14
İnsan onurun öncelikle ahlaksal bir değer olduğu kesindir. Ancak
onun anayasalara alınması, hukuksal bir değer düzeyine yükseltildiği
anlamına gelir. Devletin hukuksal olarak insan onurunu savunmak ve
olanakları ölçüsünde her yerde korunmasını üstlenmek yükümlülüğü
vardır. İnsan onuruna saygı ve onu koruma tüm devlet işlevleri için
bağlayıcı niteliktedir. Öyle ki insan onuru kavramı temel hakların dahi
sınırlarını belirleyebilmektedir. Örneğin Alman Anayasa Mahkemesi, sanat
özgürlüğünün hukuka uygunluğunu insan onurunu zedelemediği ölçüde
kabul etmiştir15.
3. İNSAN HAKLARI KAVRAMI
İnsan Hakları soyut bir kavramdır. Belirli bir insan hakları katalogu
belirlenememektedir. İnsan Haklarının belirlenmesi yolunda B.M. İnsan
Hakları Evrensel Bildirgesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çaba
göstermişlerdir. Ama temelde doğal hukuk kaynaklı olan insan haklarının
bu belirlenenlerden ibaret olduğu söylenemez.
İnsan Hakları kavramı ile bazen tüm insanlara tanınması gerekli
haklar kastedilir ki buna soyut anlamda İnsan Hakları adı verilir. Bu
anlamda İnsan Hakları olanı değil olması gerekeni gösterir. Soyut
anlamdaki İnsan Haklarının bir kısmının hukuki güvenceye kavuşturulması
ve pozitif hukukun bir parçası olması durumunda ise somut anlamda İnsan
Haklarından söz edilir. Konuya bu açıdan yaklaşıldığında, “İnsan Hakları”,
14
T.C. Başbakanlık İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryası, İnsan Hakları
Evrensel Beyannamesi, Ankara: 1998, s. 2.
15
GÖREN, Zafer, Anayasa Hukukuna Giriş, 2. b., İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi
Yayınları, 1999, s. 408.
10
“Temel Haklar” , “Kamu Özgürlükleri” gibi terimlerin çoğu eş anlamlı olarak
kullanılmış olur16.
İnsan Hakları çok eskilerden bu yana var olmasına karşın terim
olarak yirminci yüzyılda ortaya çıkmıştır. Daha önceleri doğal haklar
kapsamında ele alınan İnsan Hakları bugünkü anlamına da bu yüzyılda
kavuşmuştur17.
toplumsal
Kişiler,
yaşamın
toplumsal yaşama geçiş süreci
gereklilikleri
karşısında
bazı
doğal
içerisinde,
haklarını
sınırlandırmak durumunda kalmışlardır. Buna karşılık, toplum içinde her
insan birbirinin benzeri biçim ve ölçülerde hak sahibidir, toplumun tüm
olanaklarından hak sahibi olarak yararlanır18.
Yüzyıllar içerisinde özgürlükler, kademe kademe toplumsal
statüden sıyrılarak, bir ayrıcalık olmaktan kurtulmuş ve bütün insanlar için
haklar halini almıştır19.
Hak, hukuk kurallarına dayanır. Hakka, hukuk kuralları can verir.
Hukuk kurallarını da devlet koyar. Devlet ise, siyasal bir varlıktır; hukuk
sistemine dayanak olan ideolojiye göre davranır; yasalarla kurup koruduğu
düzeni, gene yasalar yolu ile –temelindeki ideolojinin çerçevesi içerisindedilediği gibi değiştirir; hak, yani yetki doğuran hukuk kurallarını koyar,
genişletir, daraltır, ortadan kaldırır. Bu, devletin temel özelliğidir. Halbuki
günümüzde “değişmeyen”, “değiştirilemeyen”, “ortadan kaldırılamayan”,
“devredilemeyen”, adına İnsan Hakları denilen bazı kavramların devlete
16
Yusuf Ziya TAŞKAN, İnsan Hakları –Temel Bilgiler ve Belgeler, Tokat: 2000, s. 4.
17
Anıl ÇEÇEN, “İnsan Haklarının Düşünsel Boyutları”, İnsan Hakları Yıllığı 1981-1982,
Ankara: TODAİE Yayınları, 1983, s. 12.
18
19
Thomas PAINE, İnsan Hakları, İstanbul: MEB Yayınları, 1998, s. 123.
Theo R.G. VAN BANNING, Human Rights Reference Handbook, Hague:
Netherlands Ministry of Foreign Affairs -Human Rights, Good Governance and
Democratisation Department, 1993, s. 13.
11
can verdiği kabul ediliyor. Bundan dolayı bu kavramlar devletin de üstünde
görülüyor20.
Günümüzde, İnsan Hakları yöneticilerin bahşettiği ve istedikleri
zaman geri alabilecekleri imkânlar olarak görülmemektedirler. İnsan
Hakları, insan onurunun korunması için vardır. İnsanlar, yöneticiler verdiği
için değil, sırf insan olmaları nedeniyle bu haklara sahiptirler21.
Bu bağlamda devletin İnsan Haklarına saygılı olmaktan öteye
geçerek İnsan Haklarına dayalı olmak zorunluluğunun ortaya çıktığına
ilişkin bir tartışma da mevcuttur22.
Modern
demokrasilerde
İnsan
Hakları,
yalnızca
yasalarla
belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve
güvencesini veren bir işlev ve görünüm kazanmıştır23.
İnsan Hakları, insanın insan olmak özelliği nedeniyle sahip
bulunduğu temel haklar olduğundan bu haklar genelde dokunulmazlık
ayrıcalığına
sahiptirler.
Toplumu
oluşturan
bireyler
insan
olarak,
yaşadıkları sürece onların insan olmak özelliğinden doğan bu genel
haklara kimsenin ve hiçbir yönetimin dokunmağa hakkı yoktur.
Bugün ulaşılan noktada ise bu haklara uluslararası ve uluslarüstü
güvenceler sağlanmış durumdadır. Bu güvencelerin bir kısmı yargısal
boyuta da taşınmış olup, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bunun en
belirgin örneğini teşkil etmektedir.
20
Ahmet MUMCU, s. 24.
21
Oktay UYGUN, Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları, Ankara: TODAİE Yayınları,
1996, s. 6.
22
Ergun ÖZBUDUN, Türk Anayasa Hukuku, 2. b., Ankara: Yetkin Yayınları, 1992, s. 80.
23
İsmail DOĞAN, Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve İnsan Hakları -İnsan
Haklarının Kültürel Temelleri, Ankara: Pegem A Yayıncılık, 2001, s. 229.
12
Anayasalar ve yasalarla ve hatta uluslararası ve uluslarüstü
enstrümanlarla getirilecek hukuksal güvenceler, İnsan Haklarını bir yere
kadar koruyabilirler. İnsan Haklarının etkin bir şekilde korunması ve
sağlanması için, demokratik ve örgütlü bir toplumun bilinçli bir şekilde
haklarına sahip çıkması zorunludur24. Bu yöndeki çalışmalar sonucu,
dünyada İnsan Hakları savunucuları ailesi şeklinde bir Sivil Toplum
Örgütleri ağı oluşmuş bulunmaktadır.
B. İNSAN HAKLARININ KISA TARİHÇESİ
1. İLKÇAĞ
Sümerler, Mezopotamya uygarlığının temelini M.Ö. 3000’li yıllarda
atmışlar ve ilkyazı ile birlikte ilk devleti de ortaya koymuşlardır. Bu devletin
yazılı
hukuk
düzeni bütün
yurttaşlara
hitap
ediyordu.
Yurttaşlar,
özgürlüklerini kısmaya çalışacak bir devlet hareketine karşı uyanıktırlar.
Hükümdarlar şiddetli, acımasız ve mutlak hâkim değildirler. Yaşlılar ve
Gençler Meclisleri ile yurttaşlar yönetime katılmaktadır25.
Bürokrasinin kurucusu olan Eski Mısır uygarlığında serbestlik ve
eşitlik kavramları oldukça gelişmiş durumdadır. Haklarına kıskançlıkla
sahip çıkan Mısırlılar, bu uğurda etkin mücadeleler vermişlerdir26.
Çin Uygarlığında ise Taoizm’in kurucusu Lao-Tse, özgürlüğün
üzerinde durarak, geleneksel yapıyı eleştirmiştir. Ona göre yasalar
gereklidir, ama yasalar çoğaldıkça itaatsizlik de artacaktır. Yasalar
mümkün olduğunca az yasak koymalıdır; “Devlette ne kadar yasak varsa
halk o derece yoksullaşır.” Konfüçyüs ise “En üst siyasal yönetim gücünün
24
ÇEÇEN, Anıl, “Demokrasi ve İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı 1983-1984, Ankara:
TODAİE Yayınları, 1984, s. 80.
25
MUMCU, s.32.
26
age, s. 33.
13
(egemenliğin) gerçek ve tek taşıyıcısı halktır. Zira halkın güvenini
kazanamamış bir iktidar er geç düşmeye mahkûmdur.” diyerek oldukça
ileri bir düşünce düzeyi ile halkın egemenliği kavramına ulaşmıştır. 27
Hindistan’da da başlangıçta çok ileri düzeyde olan kültürel seviye
“Kast Sistemi” nedeniyle bir süre sonra durgunlaşarak gerilemeye
başlamıştır. İnsanlar arasındaki eşitsizliğin en somut ve aşırı biçimi olan
bu sistem pek çok gelişme eğilimini engellemiştir. Kast Sistemine ilk karşı
çıkan kendisi de bir soylu olmasına rağmen Buddha olmuştur. Ona göre
dünyayı kötü yapan insanın tutkularıdır. Tutkulardan kurtulmak için de
doğru düşünce ve doğru eylem gereklidir.28
Her ne kadar İnsan Haklarının Batı patentli olması olgusu
çağımızda aşılmışsa da, orijininde kavram Batı düşüncesinin ürünüdür.
Genellikle de araştırmacılar, başlangıç olarak Eski Yunan’ı ve SokratesPlaton-Aristoteles’i alırlar. Gerçekten de insanın doğrudan felsefenin odağı
olması, Sokrates ile başlar29.
Helenistik evredeki Stoa akımının, devletin yüceltilmesi genel
eğilimini kırarak, devletin dışında ve üstünde usu, yasayı ve adaleti öne
sürmesi ile özgün bir yeri vardır. Stoa’da insanın bağımsızlığı ana
düşüncedir. Bu niteliği ile köleliği ilk yadsıyan Stoacılar olmuştur 30. Ancak
Stoa’nın bir siyasal doktrin olmaktan çok bir ahlak felsefesi olduğu kabul
edilir31.
27
MUMCU, s. 36.
28
age, s. 38.
29
M. Semih GEMALMAZ, “Tarihselliği Bağlamında İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı
1985-1986, Ankara: TODAİE Yayınları, s. 55.
30
Niyazi ÖKTEM, Özgürlük Sorunu, İstanbul: İÜHF Yayınları, 1977, s. 52.
31
Münci KAPANİ, Kamu Hürriyetleri, Ankara: AÜHF Yayınları, 1981, s. 19.
14
2. ORTAÇAĞ
Daha
sonra
ortaya
çıkan
ve
ortaçağın
ideolojisi
olan
Hıristiyanlık’ın, insan kişiliğine değer kazandırması ve Tanrısının sureti
olarak insanın bazı haklara sahip olabileceği düşüncesini ortaya atması bir
önceki çağ anlayışından oldukça farklıdır. Ancak dönemin ortalarına doğru
dinsel erkle siyasal erkin bütünleşmesi sonucu, kişisel özgürlükleri
savunmayı bırakmıştır. İlkçağ insanı yalnız devletin malı iken, Ortaçağda
iki efendisi vardır artık; Devlet ve kilise32.
Batıda Hıristiyanlık güçlenirken, Arap Yarımadasında 7. yüzyıl
başlarında doğan, kısa sürede büyük alanlara yayılan İslamiyet, İnsanlık
tarihinin en önemli dönüm noktalarından birini açtı. Kendi dönemine kadar
insanlığın görmediği, çağının çok ilerisinde bir eşitlik ilkesi getiren
İslamiyet, belli koşullar altında bu eşitliğin nimetlerinden Müslüman
olmayan yurttaşların da yararlanmasını sağlamıştır. Bir başka özellik
olarak ta adalet olgusu yüceltilmiştir33.
İnsan Hakları öğretisi, 17. ve 18. yüzyıllardan itibaren bugünkü
anlayışımıza yakın bir kimlik kazanmıştır. İnsanın doğuştan bazı hak ve
özgürlüklere
sahip
olduğu
ve
bunlara
devletin
dokunamayacağı
düşüncesi, 17. yüzyıldan başlayarak sistemleştirilmiş bir siyasal öğreti
kimliğine kavuşmuştur.
Feodal üretim biçiminin çözülüşü ve kapitalist üretici güçlerin
gelişerek kentsoylu sınıfını oluşturması ile klasik hak ve özgürlükler
doğdu. Çünkü bireyler iktidar ve devlet karşısında hak talep edebilecek
güce ulaşmışlardı. Bu güce dayanarak lütuflardan daha fazlasını talep
eden sesler ortaya çıkabilmiştir.
32
GEMALMAZ, s.58.
33
MUMCU, ss.52-56.
15
3. YENİÇAĞ
Hugo GROTİUS (1583-1645), hukuku insan aklının ürünü olarak
görmüş ve bütün insanlar için ortak haklardan bahsetmiştir. Böylece bu
hukukçu, İnsan Hakları kavramını bilimsel yolla açıklamaya çalışan ilk
düşünür olarak kabul edilmektedir34.
“İnsan İnsanın kurdudur.” diyen Thomas HOBBES (1588-1679),
insanların
birbirlerini
çekinecekleri
bir
yememeleri
canavar
için,
hepsinin
(Leviathan)
de
yaratmaları
kendisinden
gerektiğini
söylemektedir. Ancak, birbirlerini yememeleri için kurdukları bu devlet
tabiatı gereği çok fazla güçlüdür ve bu gücün de sınırlandırılması
gerekmektedir. Değilse bu devlet (leviathan-canavar) o kadar güçlüdür ki,
insanlara, birbirlerine verebilecekleri zararlarla karşılaştırılamayacak kadar
büyük zararlar verebilir.
Haklar Bildirgesinin (Bill of Rights) fikir babası olan John LOCKE
(1632-1704), insan hakları ve özgürlük konularındaki yapıcı ve aydınlık
görüşleri ile bir dönemi başlatmıştır. LOCKE, bireye her bakımdan değer
veren, insanın insan olarak sahip olduğu hakları ve özgürlükleri öven,
devletin görevlerini ve işleyişini özgürlük çerçevesine oturtan bir düşünür
olarak, liberalizmin de öncülerinden biri olmuştur.
Anayasa Hukuku’nun kurucularından olan Montesquieu (16891755), güçler ayrımı kuramını kurarak, yasama, yürütme ve yargının tek
elde toplanmaması gerektiğini belirtmiştir. Bu ayrımı, özgürlüklerin ve
demokrasinin güvencesi olarak görmektedir.
Daha sonra Jean-Jacques ROUSSEAU (1712-1778) toplumsal
sözleşme kuramı ile ortaya çıkmış ve doğuştan eşitlik ve aynı haklara
sahip olma görüşünü ortaya koymuştur; “ İnsan özgür doğar, ama her
34
MUMCU, s. 60.
16
yerde zincirlere vurulmuştur. Falan kimse kendini başkalarının efendisi
sanır ama, böyle sanması onlardan daha da köle olmasına engel
değildir35.”
Bu döneme kadar felsefi planda kalan İnsan Hakları, alt yapısını
hazırlamış olarak temel bazı belgeleri ortaya çıkarmaya ve hukuk alanına
girerek uygulanmaya başlayacaktır. Özellikle Amerikan Bağımsızlık
Savaşı
ve
Fransız
İhtilali
gibi
küresel
etkiler
doğuran
olayların
sonrasındaki gelişmeler, bu konuda belirleyici bir rol oynamışlardır.
C. İNSAN HAKLARININ SINIFLANDIRILMASI
İnsan Haklarının sınıflandırılmasında farklı görüşler mevcuttur.
Hatta bütün sınıflandırmaları sağlıksız bulup, sadece alfabetik olarak
sayılması gerektiğini öne süren görüşler dahi vardır. Bu başlık altında,
sadece yaygın olarak kullanılan temel iki sınıflandırmaya değinilecektir.
1. NİTELİK BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA
Birey-devlet ilişkisi temelinde yapılan sınıflandırmadır. Bireyin
devlete karşı durumu incelenerek sınıflandırma yapılır.
a. Olumsuz Statü Hakları (Koruyucu Haklar)
Olumsuz statü ilişkisi, kişileri devlete ve topluma karşı koruyan
hakları ifade eder. Temel hakların amacı, bireysel özgürlük alanını, devlet
müdahalesine karşı korumak olduğundan, olumsuz statü ilişkisi, bireye
devlet müdahalesine karşı kendini savunma hakkını verir. Başka bir
anlatımla, olumsuz statü, devletin müdahale etmemesi gereken bireysel
özgürlük alanına işaret etmektedir. Eşitlik, can ve mal güvenliği, din ve
35
Jean Jacques ROUSSEAU, Toplumsal Sözleşme, (çev: Vedat GÜNYOL), İstanbul:
1982, s. 14.
17
vicdan özgürlüğü ile düşünce ve ifade özgürlüğü gibi klasik İnsan Hakları
bu kategoriye girmektedir. Bu haklar devlete olduğu kadar üçüncü kişilere
karşı da geçerlidirler. Devlet, yalnız kendisinin değil, üçüncü kişilerin de
temel hak ve özgürlüklere, hukuka aykırı müdahalelerini önlemekle
yükümlüdür.
b. Olumlu Statü Hakları (İsteme Hakları)
Bireylerin toplumdan ve devletten isteyebilecekleri hakları ifade
eder. Sosyal devlet anlayışına dayalı olumlu statü haklarında, bireyin
devletin sunduğu hizmetlerden yararlanma konusunda talep hakkı söz
konusudur. Ancak, bireylerin bu konudaki talep hakları, devletin mali ve
ekonomik imkânları ile sınırlıdır. Olumlu statü haklarının başlıcaları; ailenin
korunması hakkı, eğitim ve öğrenim hakkı, çalışma hakkı, dinlenme hakkı,
grev hakkı ve konut hakkıdır.
c. Aktif Statü Hakları (Katılma Hakları)
Aktif statü hakları, bireyin siyasal hayata katılmasını sağlayan
seçme ve seçilme hakkı, siyasi parti kurma hakkı, kamu görevine girme
hakkı gibi hakları içerir.
2. ZAMAN BAKIMINDAN SINIFLANDIRMA
İnsan Haklarının ortaya çıkış zamanlarına dayanılarak yapılan
sınıflandırmadır.
a. Birinci Kuşak Haklar
Can ve mal güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, düşünce ve ifade
özgürlüğü gibi geleneksel hak ve özgürlüklerdir. Tarihsel süreç içerisinde
öncelikle gündeme gelmişlerdir.
18
b. İkinci Kuşak Haklar
Zamanla, klasik haklara eklenen çalışma hakkı, adil ve eşit ücret
hakkı, sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı gibi bir takım ekonomik ve
sosyal haklardır ikinci kuşak haklar sayılmaktadır.
c. Üçüncü Kuşak Haklar
Bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler sonucunda ortaya
çıkmış olan temiz bir çevrede yaşama hakkı, bilgisayar verilerine karşı
özel hayatın
korunması hakkı gibi haklar üçüncü
kuşak haklar
sayılmaktadır36.
Genetik ve kopyalama ile ilgili olarak ortaya çıkan gelişmeler
sonucu bir dördüncü kuşak hakların ortaya çıktığını savunan görüşler de
olmakla
birlikte
bunları
da
üçüncü
kuşak
haklar
kapsamında
değerlendirmek mümkündür.
D. İNSAN HAKLARININ KISITLANMASI SORUNU
Bireyin özgürlük ihtiyacı ile siyasi iktidarın hakimiyet(egemenlik)
iddiası
arasında
tarih
boyunca
sürekli
bir
gerilim
ve
çekişme
37
süregelmiştir . Birey, temel hak ve özgürlüklerini yaşayarak kendi
yeteneklerine göre kişiliğini geliştirmek ve devletin keyfi müdahalelerine
karşı koymak durumundadır.
36
TAŞKAN, s. 5 vd.
37
İhsan D. DAĞI, İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye, 1. b., İstanbul: Boyut
Yayınları, 2000, s.227.
19
Demokratik bir toplum düzeni için temel hak ve özgürlükler
vazgeçilmez niteliktedir. Çünkü ancak temel hak ve özgürlüklerine sahip
kişiler sağlıklı bir kişilikle kendilerini gerçekleştirip, toplumun gelişmesine
ve kalkınmasına katkıda bulunabilirler. Burada önemli olan bir konu da
şudur ki, toplum kalkınarak belli bir milli gelir seviyesine ulaşınca tanınan
haklar durumunda değildir İnsan Hakları. Bilakis, kişilerin kendilerini ve
“projelerini” gerçekleştirmelerine zemin sağlayacak olan bir ön-şarttır. Aşırı
kısıtlamaların varlığına en yaygın bir şekilde gösterilen bu gerekçe,
aslında kendi kendini çürüten bir yapıdadır. Nitekim dünya haritasına
bakıldığında da, İnsan Hakları ihlalleri ile geri kalmışlığın ne kadar
paralellik arz ettiği görülebilmektedir.
Ancak, şüphesiz İnsan Hakları da sınırsız değildir. Öncelikle ve
herkesin kabul de ettiği bir temel sınırı vardır: başkalarının hakları. Ayrıca,
toplumsal buhran dönemlerinde de çeşitli kısıtlamalara gidilebileceği
üzerinde artık bir uzlaşma vardır. Hatta bu durumlar olağanüstü hal ve
sıkıyönetim halleri olarak anayasalara da girmiştir.
Diğer yandan, İnsan Haklarını sınırlamanın da bir sınırı vardır.
Otoritelere hiçbir şekilde, özgürlükleri keyiflerince kısıtlama yetkisini
tanıyan bir açık çek verilmiş değildir. Çünkü bir demokratik toplumda
özgürlük kural, kısıtlama istisnadır.
Şekil açısından, temel hak ve özgürlükler ancak kanunla
kısıtlanabilir. Ayrıca, anayasalar tarafından kanun koyuculara bu kısıtlama
yetkisinin verilmiş olması şartı da vardır. Bu kısıtlayıcı düzenlemelerden
bireylerin haberdar olabilmesi gereklidir ve yeterli açıklıkta düzenleme
yapılmalı, takdir yetkisi en aza indirilmelidir.
İnsan Haklarının bölünmezliği ilkesi gereğince “tüm insan
haklarının tüm insanlara” sağlanması gerekir. Bir kısmını alıp bir kısmını
reddetmek mümkün değildir. Bu konudaki diğer bir temel ölçüt de,
20
”demokratik toplum düzeni” ölçütüdür. Bunun da ilk sonucu, toplumun her
alanında çoğulculuktur. Bu da her türlü “azınlığın” özgür olmasını
gerektirir. ABD Anayasa Mahkemesi içtihatları ile ortaya çıkan bir başka
ölçüt ise açık ve yakın tehlikenin varlığıdır. Başka bir “sınırlamanın sınırı”
da hakkın özünün ortadan kaldırılmamasıdır.
II.
TEMEL BELGELER
A. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ DÖNEME AİT TEMEL
BELGELER
1. MAGNA KARTA LİBERTATUM (1215) VE DİĞER İNGİLİZ
BELGELERİ
İnsan Hakları alanındaki en temel belgelerdendir. İngiltere’de Kral
Yurtsuz Jean ile soylular arasında imzalanan bir antlaşmadır. Dokuz
kadarı özgürlüklere ilişkin olmak üzere, 63 maddeden oluşan bu
düzenleme, kralın özellikle vergi almada yetkilerini sınırlıyor, kişilere
güvenlik sağlıyordu. Magna Karta’nın hukuksal güvenlik (due process)
formülü daha sonraki bildirgeler ve belgeler tarafından da benimsenmiştir.
Buna göre, kimse eşitlerinin kararı olmaksızın ve bir yerel kurala
dayanılmaksızın özgürlüğünden ve mülkünden yoksun kılınamaz. Cezalar
işlenen suça uygun olacak, kişinin yaşamına engel olacak kadar ağır
olmayacaktır. Müsadere kaldırılacaktır. Magna Karta iyi yönetim de
öngörmüştür. Buna göre üyelerini Yüce Kurul’un
(Magnum Concilium)
seçtiği 25 kişilik bir kurul Kralın ve memurlarının işlemlerini denetleme
yetkisi ile donatılmıştır38.
Diğer İngiliz belgelerinden, Kral Birinci Charles tarafından 1628’de
çıkarılan “Petition of Rights” ile Parlamentonun izni olmadan kimseden
38
AKILLIOĞLU, s. 122.
21
vergi alınmaması ve keyfi olarak kimsenin hapsedilmemesi ilkeleri kabul
edilmiştir39.
Geçirilen büyük siyasal bunalımların dinmesinden sonra, 1670’te
kabul edilen “Habeas Corpus Act” ile temel insan haklarından olan kişi
dokunulmazlığı yargıç güvencesine bağlanmıştır.
1689 tarihli “Bill of Rights” (Haklar Bildirgesi) ile asker toplama işi
parlamentonun iznine bağlanmış ve ayrıca dünyada ilk kez olmak üzere,
parlamento üyelerinin, parlamento içindeki konuşmalarından dolayı
sorumsuzluğu kabul edilmiştir. 1751 tarihli “Act of Settlement” ile de yargıç
bağımsızlığı düzenlenmiştir40.
2. VİRGİNİA
HAKLAR
BİLDİRGESİ
(1776)
VE
DİĞER
AMERİKAN BELGELERİ
İngilizler, kendileri tarafından Kuzey Amerika’da kurulan on üç
kolonide
yaşayanları
anavatanda
geçerli
olan
hukuk
düzeninden
yararlandırmamaya başlayınca, Fransızların da desteğiyle 1773 yılında bir
bağımsızlık savaşı başladı. Kuracakları devletin temel ilkelerini belirleyen
12 Haziran 1776 tarihli, 16 maddelik Virginia Haklar Bildirgesi ile o
zamana kadar ortaya konulanlardan çok daha ileri düzeyde, bir kişi hakları
listesi açıklanıyordu; bütün insanlar özgür ve eşittir; doğuştan haklara
sahiptirler; siyasi iktidar halktan kaynaklanır ve ona karşı sorumludur;
halkın, ortak yararı gerçekleştiremeyen siyasi iktidarı değiştirme hakkı
vardır; yasama, yürütme ve yargı güçleri birbirinden ayrı ve belirlenmiş
olmalıdır; bütün seçimler serbesttir; kimse kendisinin veya temsilcisinin
onayı olmaksızın vergi yükü altına sokulamaz; herkesin ceza davalarında
suçlamayı öğrenmek, tanıklara çapraz sorgulama yaptırmak, jüri önünde
39
Mustafa OVACIK, İngilizce-Türkçe Hukuk Sözlüğü, 2. b., Ankara: A.Ü. Banka ve
Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayını, 1986, s. 244.
40
MUMCU, s. 71.
22
davanın ivedi sonuçlandırılmasını isteme hakkı vardır; kimse kendi
aleyhine tanıklığa zorlanamaz. Basın özgürlüğü, askerin sivil güce bağlı
olması, din ve vicdan özgürlüğü listeyi tamamlayan öteki haklardır. Birkaç
gün sonra 4 Temmuz 1776’da, bu kez bağımsızlık mücadelesine katılan
koloni temsilcilerinin ortak sesi olarak Thomas JEFFERSON’un hazırladığı
Bağımsızlık Bildirgesi ile aynı ilkelerin altı tekrar çizilmiş oldu. Her iki
belgenin de dayanağı, on üç eski İngiliz kolonisinin bağımsızlaştıkları
zaman, anayasalarının başına koydukları “Bill of Rights”’ların da
benzeridir.
1787 yılında, bir araya gelerek ilan ettikleri Anayasa, dünyanın ilk
modern yazılı anayasasıdır. Bu anayasa ile gene dünyada ilk kez olarak
bir “federal devlet” yapısı kurulmuştur41.
Arşimed’in “bir dayanağımız olsa dünyayı yerinden kaldırabilirdik”
sözünün, siyasette Amerikan İhtilali ile gerçekleştiği söyleyen Thomas
PAINE, bunun eski dünyada olamayacağını çünkü eski dünyada
“hürriyetin amansızca takibe uğradığını, aklın isyan sayıldığını, korkunun
esiri olan insanların düşünmekten korkar hale geldiklerini” söylemektedir42.
Ayrıca, Amerikan İhtilali ile, “bir ahlaki nazariyeye dayanan, bir evrensel
barış sistemi üzerine, iptal olunamaz ırsi İnsan Hakları üzerine kurulmuş
bir hükümet (sistemi), bugün yeryuvarını batıdan doğuya doğru -eskiden
kılıç hükümeti (sistemi) nin doğudan batıya doğru gelişinden daha zorlu bir
itici kuvvetle- dolaşmaktadır. Onun ilerlemesi tek tek kişileri değil, milletleri
ilgilendiriyor ve insanlığa yeni bir çağ vaat ediyor.” 43 Fransız İhtilali ile
geniş kitlelere ulaşan özgürlük düşüncesi, aynı zamanda yerleşik düzen
tarafından çok kuvvetli bir dirençle de karşılanmıştır. Ancak, bu yöndeki
istek o kadar güçlü idi ki bütün bu engeller zamanla aşılmıştır.
41
MUMCU, s. 76.
42
PAINE, s. 189.
43
age, s. 193.
23
3. FRANSIZ İHTİLALİ VE İNSAN VE YURTTAŞ HAKLARI
BİLDİRGESİ
27 Ağustos 1789 günü ihtilalin önde gelenlerince kurulan “Ulusal
Kurucu Meclis” tarafından, gerçekleştirilmek istenen amaçların programı
olmak üzere, 17 maddeden oluşan “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi”
yayınlandı. Bu bildiri kendisinden gelen pek çok İnsan Hakları belgesine
de temel oluşturmuştur. Temel ilkeleri şunlardır:

Bütün İnsanlar özgür ve haklar bakımından eşit doğarlar.

Devletin amacı bu özgürlükleri ve hakları korumaktır.

Devlet otoritesinin kaynağı halktır. Bütün devlet görevlileri
de yetkilerini halktan alırlar. Göreve gelişlerinde de sadece erdem
ve yetenek aranır.

Devletin yönetilmesi yasalar yoluyla olur. Yasalar kamu
iradesinin açıklanmasından ibarettir. Bütün yurttaşlar bu yasalar
karşısında eşittir.

Doğal bir hak olan özgürlük, başkasına zarar vermeyecek
olan her şeyi yapabilme gücüdür. Özgürlükler ancak yasa ile
sınırlandırılabilir. Bu sınırın da ölçüsü ortak yarardır.

Yasaya uymayan suç ve ceza olamaz. Yurttaş suçu sabit
oluncaya kadar masum sayılacağından, ona karşı zorbalıkla
davranılamaz.

Temel özgürlükler şunlardır; din ve vicdan özgürlüğü, ifade
özgürlüğü, basın özgürlüğü. Bu özgürlüklerin yasal sınırları
mevcuttur.

Mülkiyet ayrı ve kutsal bir haktır. Ancak kamu yararı
gerektiriyorsa karşılığı ödenmek suretiyle dokunulabilir.

Kanunsuz emir yasaklanmıştır.
Bu çok önemli cümle bildiriyi sadece yurttaşlar için değil, bütün insanlara yöneltiyor. Bu
da İnsan Hakları konusunda devrimsel bir adımdır.
24
Bir toplumda, haklar güvence altına alınmamış, güçlerin

ayrılığı belirtilmemişse, o toplumda anayasa yoktur44.
Daha
sonraki
dönemlerde
bu
ilkelerin
yerleşmesi
süreci
yaşanmış, 1791 ve daha sonra 1793 anayasaları ile hukuken düzenlenmiş
olsa da 1848’e dek gerçek anlamda hiçbir zaman uygulamaya
konulamamıştır45.
1848
Anayasası
ise
getirdiği
yenilikleri
şu
formülde
sistemleştirmişti: aileye, çalışmaya, mülkiyet hakkına ve kamu düzenine
dayalı bir toplumda özgürlük, kardeşlik ve eşitliğin egemenliği...
4. KÖLELİĞİN
KALDIRILMASI
ÇABALARI
VE
VİYANA
KONGRESİ (1815)
Papa
V.
Nikolaus
1452’de
Portekizlilere
“dinsizlerin
köleleştirilmesi” iznini vermişti. Katolik Kilisesi, bu kararından ancak 1965
yılında 2. Konsül kararları ile vazgeçebilmiştir.
İç
hukuklar
bulunmamıştır.
Daha
açısından
ise
sonra
1792’de
ilk
önce
İngiltere’de
Danimarka’da
köle
uygun
ticareti
yasaklandı. 1807’de İngiltere de aynı yola girdi. Ancak ilk büyük adım 9
Haziran 1915’te Viyana’da atılarak, köle ticareti kaldırılmıştır. Bu karar, 20
Kasım 1815 Paris Barışı ile yenilendi. 1885’te imzalanan ve ABD ile
Osmanlı Devleti’nin de katıldıkları Berlin Antlaşması ile bir yandan Afrika
paylaşılırken, bir yandan da köle ticareti yasaklanıyordu.
Fakat bu antlaşmalar, köleliği tamamen ortadan kaldırmak için
yeterli olmamıştır. 20. yüzyılda dahi bu durumla mücadele edilmesi
gerekmiştir.
44
MUMCU, ss. 77-82.
45
GEMALMAZ, s. 62.
25
5. SAVAŞLARIN
İNSANİLEŞTİRİLMESİ
ÇABALARI
VE
CENEVRE SÖZLEŞMESİ (1864)
Savaşları tamamen önlemek daha uzun yıllar bir düş olarak
kalacağına göre, hiç olmazsa savaşı bir ölçüde insanileştirmek zihinlerde
hep yer aldı. Bu isteği gerçekleştirmek amacıyla, 22 Haziran 1864
tarihinde Cenevre Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşme, savaş halinde,
savaşan tarafların karşılıklı olarak uymak zorunda oldukları asgari insani
tedbirleri içermektedir.
Cenevre Sözleşmesi, 29 Haziran 1899’da biraz genişletilmiştir.
Hem katılan sayısı arttırılmış, hem de korunan insani tedbirler arttırılmıştır.
Bu bağlamda, Kızılhaç, Kızılay, Kızılgüneş (Japonya) kuruluşlarının
savaşlardaki dokunulmazlıkları tanınmıştır46.
6. BİRİNCİ
DÜNYA
SAVAŞI,
VİLSON
İLKELERİ
VE
MİLLETLER CEMİYETİ
Birinci Dünya Savaşı biterken, ABD başkanı Vilson ilan ettiği
ilkelerle, gelecekte insanlığın bir daha böylesine kanlı bir felakete
uğramaması için gereken uluslararası önlemlerin alınması zorunluluğu
üzerinde durmuştu. Savaş sona erince uluslararası düzende rol oynaması
düşünülen bu ilkeler, insancıl amaçlar ve düşüncelerle hazırlanmış
olmakla birlikte, bireysel İnsan Hakları ve özgürlüklerle doğrudan ilgili
değillerdi.
İlkelere egemen olan görüş, savaş sonu barış antlaşmalarının
yenenlerin üstünlüğü temelinde değil de, hem uluslararasında denge
sağlayan hem de ulusların isteklerini gerçekleştiren bir nitelikte yapılması
önerisi idi. Yenen devletler, yenilenlerden bir savaş geleneği olarak
46
MUMCU, s. 103.
26
aldıkları “savaş tazminatını” almaktan vazgeçeceklerdi. Uluslararası
ekonomi ve ticaret hayatında eşitlik ve özgürlük olacaktı. Savaşın
önlenmesi amacıyla, devletlerarasında gizli diplomasi yasaklanacak,
uluslararası bir örgüt kurularak anlaşmazlıkların barış yoluyla çözülmesine
çaba harcanacaktı. Vilson’un bu ilkeleri arasında ulusların diledikleri gibi
yaşama özgürlüklerine kavuşmaları, azınlıkların korunması, savaşın
önlenmesi gibi İnsan Hakları ile ilintili bazı noktalar vardır. Ama İnsan
Hakları ile doğrudan ilgili konulara değinmemektedir.
Bu ilkeleri, başlangıçta kabullenir görünüp ABD’yi savaşa sokan
diğer devletler, zaferi kazanınca onları dahi bir kenara bıraktılar. ilk önce
bir Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kuruldu (28 Nisan 1919). Salt
yenen devletlerin oluşturduğu bu kurumun kuruluş belgesindeki amaçlar
arasında İnsan Hakları’na kesinlikle yer verilmemiştir. Yenilen devletlerin
katılımı ancak 1926’dan sonra aşama aşama mümkün olabilmiştir.
Milletler Cemiyetinin en önemli başarıları, kuruluş sözleşmesinin
14. maddesi gereğince 1921 yılında Lahey’de (Den Haag) kurulan
“Uluslararası Adalet Divanı” ve 25 Eylül 1926 tarihli “Köleliğe Karşı
Sözleşme”dir.
Bu
sözleşme
ile
daha önce Viyana
Kongresi ve
sonrasındaki gelişmelerle yasaklanan “köle ticareti”nden farklı olarak,
kölelik statüsü bütünüyle yasaklanmaktadır47.
Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı ile bireyci anlayış tasfiye edilmiş ve
sosyal haklar alanında hızlı gelişmeler yaşanmaya başlanmıştı. Sosyal
haklar, 1919 tarihli Alman Veimar Anayasası’nın da etkisiyle bir dizi kıta
Avrupası anayasasını ve bunların hak ve özgürlük sistemlerini etkilemişti.
Eş zamanlı olarak ortaya çıkan 1918 tarihli Sovyet Bildirisi de sosyal
haklar konusunda itici bir güç olmuştur48.
47
MUMCU, s. 109.
48
GEMALMAZ, s.65.
27
Ancak, İki Dünya Savaşı arasında Faşizm ve Komünizm rejimleri
altında en ağır İnsan Hakları ihlalleri gerçekleştirilmiş, milyonlarca insan
en temel hak olan yaşam hakkından mahrum bırakılırken diğer bütün
hakları da pervasızca çiğnenmiştir.
28
B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEME AİT TEMEL
BELGELER
1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ’NÜN KURULUŞU VE
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ŞARTI
a. Savaş Sürerken Yapılan Hazırlık Çalışmaları
Savaşın ve savaş öncesi dönemin acı ve felaketli tabloları
karşısında ilk adımları ABD Başkanı, Franklin Delano ROOSEVELT
atmıştır. 6 Ocak 1941 günü Kongreye Hitaben yapmış olduğu “Dört
Özgürlük Üzerine Konuşması”yla İnsan Haklarının uluslararası koruma
altına
alınması
konuşmasında,
fikrini
İnsan
ilk
kez
Hakları
dile
ile
getirmiştir.
ilgili
olarak
ROOSEVELT,
aşağıdaki
bu
ifadeleri
kullanmıştır:
“Tehlikelerden korunmaya çaba harcayacağımız önümüzdeki
günler için, dört temel insan özgürlüğü üzerine kurulu bir dünya
bulacağımızı umuyoruz;
İlki, dünyanın her yerinde, konuşma ve ifade özgürlüğüdür.
İkincisi, dünyanın her yerinde, her kişinin Tanrısına kendi istediği
biçimde tapınma özgürlüğüdür.
Üçüncüsü,
dünyanın
her
yerinde,
yoksulluktan
kurtulma
özgürlüğüdür ki bu, her ulusa kendi vatandaşları için sağlıklı bir barışçıl
yaşamı temin edecek ekonomik yakınlaşmanın kurulması anlamına gelir.
Dördüncüsü, dünyanın herhangi bir yerinde, korkudan kurtulma
özgürlüğüdür ki bu, hiçbir ulusun herhangi bir komşusuna karşı fiziksel
saldırı gerçekleştirmek zorunda olamayacağı bir noktaya ve davranış
29
aşamasına gelene dek sürecek, dünya çapında etkin ve tam bir
silahsızlanma anlamına gelir.”
Bu konuşma, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin ve Birleşmiş
Milletler yapılanmasının temelini oluşturacaktır.
14 Ağustos 1941
tarihinde, bu yönde ilk büyük adım atılacak ve ABD Başkanı ROOSEVELT
ile İngiltere Başbakanı Vinston CHURCHILL’in Atlantik Okyanusu’nda bir
savaş gemisinde imzaladıkları 8 maddelik Atlantik Şartı, İnsan Hakları
açısından önemli bir belgedir.
1 Ocak 1942 tarihinde bu temeller üzerinde “Birleşmiş Milletler
Bildirisi” (26 Ulus Açıklaması / Vaşington Paktı) imzalandı. Bu belge daha
sonra bu 26 devleti takiben 21 devlet tarafından daha imzalanmıştır. Bu
bildiriye imza koyan hükümetler, Atlantik Şartı’ndaki amaç ve ilkeleri kabul
etmekteydiler.
Savaş sonrası dönemde, evrensel nitelikte bir örgütün kurulması
kararının açıklanması ise 30 Ekim 1943 tarihli Moskova Bildirisi ile
olmuştur. Bu belge ABD, SSCB, İngiltere ve Çin tarafından imzalanmıştır.
Daha sonra 21 Ağustos-7 Ekim 1944 tarihleri arasında gerçekleştirilen seri
toplantılar sonucu “Dumbarton Oaks Önerileri” ismiyle Birleşmiş Milletler
Şartı’nın taslağı oluşturulmuş, üzerinde anlaşma sağlanamayan birkaç
nokta ise 1945 yılında yapılan Yalta Konferansı’nda düzenlenmiştir49.
b. Savaş Sonrası BM’in Kuruluşu
Bu aşamalardan sonra, nihayet 26 Haziran 1945 tarihinde San
Fransisko’da Birleşmiş Milletler Şartı kabul edilmiştir. Bu şartın içerisinde
İnsan Haklarına ilişkin pek çok hüküm bulunmaktadır. Başlangıç kısmında
“insanın temel haklarından, kişi onurundan, kişi değerinden, erkek ve
49
İsmet GİRİTLİ ve Hasan Atilla GÜNGÖR, Günümüzde İnsan Hakları, DER Yayınları,
İstanbul, 2002, ss. 55-58.
30
kadınlar için olduğu gibi büyük ve küçük tüm uluslar için hak eşitliğinden” 50
söz edilmektedir.
Böylece, İnsan Hakları ilk defa ulusal alandan uluslararası alana
çıkarak, uluslararası hukuka konu olmuştur51.
2. İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRİSİ
a. Hazırlanışı ve Kabul Edilişi
Birleşmiş Milletler Şartı ile oluşturulan Ekonomik ve Sosyal
Konsey’in İnsan Haklarını geliştirme ve bu doğrultuda komisyonlar kurma
yetkisinden hareketle, Londra’da gerçekleştirdiği ilk oturumunda, “İnsan
Hakları Komisyonu” ve “Kadının Statüsüne Dair Komisyon” isimli iki
komisyon kurmuştur. Nev York’ta gerçekleştirilen ikinci oturumda İnsan
Hakları Komisyonu’na alt komisyon kurma yetkisi verilmiştir.
Komisyondan beklenen ilk icraat olan İnsan Hakları Bildirisinin
hazırlanması amacıyla oluşturulan çalışma grubunun başına, savaşın
bitiminden kısa süre önce ölen ABD Başkanı ROOSEVELT’in eşi Eleanor
ROOSEVELT, raportörlüğüne ise Fransız Profesör Rene CASSİN
seçilmiştir. Bu çalışma grubunun 18 aylık çalışma dönemi sonunda BM
Genel Kuruluna sunduğu metin, 10 Aralık 1948 tarihinde 8 çekimser oya
karşılık 48 oyla kabul edilmiştir.
b. Bildirinin İçeriği ve Özellikleri
Bildiri, bir başlangıç bölümü ve 30 maddeden oluşmaktadır.
Maddelerin yapısında, Sosyalist Blokun etkisi gözlenebilmektedir. Nitekim
50
Mehmet AKZAMBAK, Lozan’dan günümüze taraf olduğumuz Sözleşmeler -IV İnsan Hakları, 2. b., Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1998, s.
1254.
51
GEMALMAZ, s. 65.
31
bildirinin 22-28 inci maddelerinde sosyal haklar denilen ikinci kuşak haklar
düzenlenmiştir. İlk 21 maddede ise birinci kuşak haklar olarak da
adlandırılan klasik haklar düzenlenmiştir.52
Bu bildiri ile ikinci kuşak haklar da uluslararası hukukun konusu
olmuştur. Bir diğer önemli özellik ise hakların evrenselliğinin vurgulanmış
olmasıdır. Aynı zamanda bu bildiri, iki kutuplu bir dünyanın zor şartları
altında ortaya çıkmış olmasına karşın zamanının oldukça ilerisindedir53.
Evrensel Bildirinin vurguladığı bir başka önemli konu ise; insanın
özgür ve bağımsız oluşunun sadece klasik özgürlüklerin tanınması ile
gerçekleşemeyeceği, bunun tam olarak sağlanabilmesi için, kişinin
ekonomik ve sosyal baskılardan kurtarılmasının gerekli olduğu yolundaki
çağdaş görüşü benimsemiş olmasıdır54.
Bildirinin son iki maddesinde (29-30) hakların kullanılması ve
düzenlenmesi ile ilgili hükümler yer alıyor. Burada önce kişilerin de içinde
yaşadıkları topluma karşı ödevleri bulunduğu belirtildikten sonra, herkese
tanınmış olan bu hak ve özgürlüklerin ne ölçüde sınırlanabileceği
gösterilmiştir. Ayrıca, bunların BM amaç ve ilkelerine aykırı olarak
kullanılamayacağına da işaret edilmiştir.
Son madde ise önemli bir genel ilke getiriyor: Bildirinin hiçbir
hükmü, açıklanan hak ve özgürlüklerin bir devlet, zümre ya da kişi
tarafından yok edilmesine yönelik herhangi bir eylem ve davranışa
girişmeye hak kazandırır biçimde yorumlanamaz. Başka bir deyişle; devlet
de dahil olmak üzere, hiçbir grup ya da kişi için “özgürlükleri yok etme
özgürlüğü” yoktur55.
52
KAPANİ, Kamu..., ss. 25-26.
53
GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 60.
54
KAPANİ, Kamu..., s. 26.
55
age, s. 26.
32
c. Bildirinin Hukuki Niteliği
Temelde, Bildiri adından da anlaşılacağı gibi hukuken bir
bağlayıcılığa sahip değildir ve onu tanıyan devletlere herhangi bir zorunlu
yükümlülük getirmez. Bir takım haklar ve özgürlükler sayılmış ancak bir
uygulama ve denetim mekanizması öngörülmemiştir. Bu niteliğinden
dolayıdır ki dünya görüşleri, yapıları ve siyasal sistemleri çok farklı olan
devletler tarafından kabul edilebilmiştir.
Hukuk
tekniği
açısından
ise
bildiri
BM
genel
Kurulu’nca
onaylanmış bir “karar”dır56.
Ancak, Evrensel Bildirinin fiilen sahip olduğu etki ve güç, hukuki
niteliğinin çok ötesindedir. Bildirgenin hükümleri pek çok devletin
anayasasına ve yasalarına -çoklukla da aynen- girmiştir. Bunun yanı sıra
bir çok bölgesel ve uluslararası insan hakları belgesine kaynaklık etmiş;
özgürlük, adalet gibi kavramların evrensel ölçekte genel kabul gören
standardı haline gelmiştir. Özellikle 2-21. maddeleri devletler örf-adet
hukukunun bir parçası haline gelmiştir57. Uluslararası Adalet Divanının
Statüsünde, uluslararası hukukun kaynakları arasında örf-adet hukuku ile
birlikte gösterilen “uygar milletlerce kabul edilen hukukun genel ilkeleri”
kapsamında değerlendirilmesi de söz konusu olabilecektir.
Evrensel Bildirinin “babası” sayılan Rene CASSİN, bildiriyi BM
Antlaşmasını
tamamlayan
ve
yorumlayan
bir
belge
olarak
58
nitelendirmektedir .
Belgenin hukuksal niteliği üzerinde yapılan tartışmalar ne olursa
olsun, İnsan Hakları Evrensel Bildirisinin insanlık tarihi içerisinde yeni bir
çığır açmış olduğu gerçeği göz ardı edilemez.
56
GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 61.
57
age, s. 62.
58
KAPANİ, Kamu..., s.28.
33
3. İKİZ SÖZLEŞMELER
BM İnsan Hakları Komisyonu, Evrensel Bildiri’den farklı olarak,
insan hakları alanında, katılan devletlere hukuki yükümlülükler yükleyen,
açıklanan haklara saygı gösterilip gösterilmediğini tespit edecek bir
denetim sistemini de içeren bağlayıcı nitelikte bir Sözleşmenin -ya da
Sözleşmelerin- hazırlanması çalışmalarına başladı. 1948 yılında başlatılan
çalışmalar, yaklaşık 20 yıl sürmüş ve 1966 yılında somutlaşabilmiştir.
Birinci ve ikinci kuşak haklar ayrı ayrı sözleşmelerde düzenlenmiş
ve İkiz Sözleşmeler olarak ta adlandırılan, “Kişisel ve Siyasal Haklara
İlişkin Uluslararası Sözleşme” ile “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara
İlişkin Uluslararası Sözleşme” BM Genel Kurulu’nun 16 Aralık 1966
tarihinde yaptığı toplantıda oylanarak kabul edildi. 35 devletin katılması ile
de 1976 da yürürlüğe girmişlerdir.
a. Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme
23 Mart 1976 tarihinde yürürlüğe giren Sözleşme 53 maddeden
oluşmaktadır.
Temelde
Evrensel
Bildiri’deki
birinci
kuşak
hakları
düzenlemekle beraber bazı hakları kapsamamış ve fakat bazı Evrensel
Bildiri’de yer almamış olan hakları kapsamıştır.
Sözleşme
ayrıca
hakların
sınırlandırılması
konusunu
da
düzenleyerek, kamu düzeni, ulusal güvenlik, genel sağlık, ahlakın
korunması, çocukların korunması gibi ölçütlere bağlamıştır. Sınırlamalar
ancak sayılan nedenlerle ve yasa ile gerçekleştirilebilecektir. Ayrıca
olağanüstü rejim standartlarını da belirleyen Sözleşme, bu çerçevede 7
hakkı (madde, 6,7,8/1-2,11,15,16,18) dokunulmaz olarak kabul etmiştir.
34
Taraf devletlerin Sözleşmeye uyup uymadıkları konusunda
denetim yetkisi 18 kişilik bir İnsan Hakları Komitesi’ne verilmiştir.
b. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası
Sözleşme
1 Ocak 1976 tarihinde yürürlüğe giren Sözleşme 31 maddeden
oluşmaktadır. Evrensel bildirgede sınırlı sayıda olan ikinci kuşak haklar, bu
Sözleşme ile genişletilmiştir. Her ülkenin kendi olanakları ölçüsünde, bu
hakları aşamalı bir şekilde sağlaması öngörülmüştür.
Sözleşmenin denetim mekanizması, ikizine göre oldukça zayıftır.
Ancak 1985 yılı itibariyle kurulan “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar
Komitesi” kurulmuştur59. Komitenin 1987 yılında başlayan faaliyetleri ile
birlikte daha etkin bir denetim söz konusu olabilecektir60.
4. DÜNYA İNSAN HAKLARI KONFERANSLARI
İlk Dünya İnsan Hakları Konferansı, BM tarafından 1965 yılında
Tahran’da gerçekleştirilmiştir. İkinci Konferans ise, yine BM tarafından 1225 Haziran 1993 tarihleri arasında Viyana’da düzenlenmiştir. Konferansın
sonunda, 25 Haziran 1993 tarihli, “Viyana Bildirisi ve Faaliyet Programı”
başlıklı bir belge yayınlanmıştır.
Beş bölümden oluşan ve yüzden fazla maddesiyle, hemen hemen
her alandaki İnsan Haklarını kapsayan bildiride, bütün devletler çağın
ruhuna uygun olarak, İnsan Haklarının korunmasına ve bu haklardan
evrensel olarak herkesin yararlanmasına kendilerini adamaya ve bu
alanda uluslararası işbirliği ve dayanışmaya davet edilmişlerdir61.
59
AKILLIOĞLU, s. 202.
60
GİRİTLİ ve GÜNGÖR, s. 68.
61
ÜNAL, s. 88.
35
Bildiride ayrıca İnsan Hakları eğitiminin de önemi vurgulanmış,
bunun toplumlar arasında uyumlu ve istikrarlı ilişkileri güçlendirmek ve
karşılıklı anlayışı, hoşgörüyü ve barışı teşvik etmek için zorunlu olduğu
belirtilmiştir. Bu amaçla da bütün eğitim programlarına insan hakları,
insancıl hukuk, demokrasi ve hukukun üstünlüğü konularının dahil
edilmesi çağrısında bulunmuştur. Bu çağrıya karşılık BM Genel Kurulu da
23 Aralık 1994 tarihli toplantısında aldığı bir kararla, 1995-2004 yıllarını
İnsan Hakları Eğitimi Onyılı ilan etmiştir62. Bu doğrultuda birçok ülkede
ulusal komiteler kurulmuştur.
5. İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ DİĞER BM BELGELERİ63
BM tarafından İnsan Hakları ile ilgili, farklı hukuksal formlarda pek
çok başka belgeler üretilmiştir. Başlıcaları şunlardır:

Soykırımı Suçunun Önlenmesine ve Cezalandırılmasına
İlişkin Sözleşme -12 Ocak 1951

Savaş
Suçlarının
ve
İnsanlığa
Karşı
Suçların
Zamanaşımından Yararlandırılmamasına ilişkin Sözleşme -11
Kasım 1970

Bütün Kişilerin İşkenceden ve Başka Zalimce, İnsanlıkdışı
ve Küçültücü Ceza ve Muameleden Korunmasına İlişkin Bildiri -9
Aralık 1975

Tutuklulara Karşı Davranışın Asgari Standart Kuralları
(Ekonomik ve Sosyal Konseyin 31 Temmuz 1957 ve 13 Mayıs
1977 Tarihli Kararları)

İşkenceye ve Başka Zalimce, İnsanlık Dışı ve Küçültücü
Ceza ve Muameleye Karşı Sözleşme –26 Haziran 1987
62
İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi, İnsan Hakları Eğitimi Türkiye
Programı, Ankara: 1999, s. 4.
63
Muharrem BALCI ve Gülden SÖNMEZ, Temel Belgelerde İnsan Hakları, İstanbul:
Danışman Yayınları, 2001, s. 93 v.d.
36

Köleliğe İlişkin Sözleşme (25 Eylül 1926 tarihinde
Cenevre’de imzalanan bu sözleşme BM tarafından bir protokol ile
değiştirilerek 7 Temmuz 1955’te yürürlüğe girmiştir.)

Köleliğin, Köle Ticaretinin ve Köleliğe Benzer Kurum ve
Uygulamaların Kaldırılmasına İlişkin Ek Sözleşme –30 Nisan
1957

Kişilerin Alışveriş Konusu Edilmesini ve Başkasının
Fuhşunu Sömürmeyi Yasaklamaya İlişkin Sözleşme –25 Temmuz
1951

Angaryanın Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme –17 Ocak
1959

Her Çeşit Irk Ayrımının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin
Sözleşme –4 Ocak 1969

Apartheid
Suçunun
Ortadan
Kaldırılmasına
ve
Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme – 18 Temmuz 1976

Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımın Ortadan Kaldırılmasına
İlişkin Sözleşme –3 Eylül 1981

Eğitim Alanında Ayrım Gözetilmemesine İlişkin Sözleşme
–22 Mayıs 1962

Sendika
Özgürlüğüne
ve
Sendika
Kurma
Hakkının
Korunmasına İlişkin Sözleşme –4 Nisan 1950

Kadının Siyasal Haklarına İlişkin Sözleşme – 7 Temmuz
1954

Çocuk Hakları Bildirisi – 20 Kasım 1959

Çocuk Hakları Sözleşmesi –2 Eylül 1990

Sömürge Durumundaki Ülkelere ve Halklarına Bağımsızlık
Verilmesine İlişkin Bildiri –14 Aralık 1960
37
6. BÖLGESEL NİTELİKTEKİ ULUSLARARASI İNSAN
HAKLARI BELGELERİNE VE KURUMLARINA GENEL BİR
BAKIŞ
a. Amerikan Devletleri Örgütü ve Amerikan İnsan Hakları
Sözleşmesi
İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Amerika Kıtasında da bölgesel bir
yapılanma gerçekleştirilmiştir. Kolombiya’nın başkenti Bogota’da toplanan
21 Amerikan devletinin katılımıyla 30 Nisan 1948 günü “Amerikan
Devletleri Örgütü Şartı” imzalanmış ve 13 Aralık 1951 tarihinde de
yürürlüğe girmiştir. Aynı toplantı da bir de Amerikan İnsan Hakları ve
Ödevleri Bildirisi imzalanmıştır. Ayrıca bir İnsan Hakları Komisyonu ile de
Bildirinin uygulanması denetlenmektedir.
22 Kasım 1969 tarihinde Costa Rika’nın başkenti San Jose’de
İmzalanan Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi birinci kuşak hakları
düzenlemektedir. İkinci kuşak haklara dair 17 Kasım 1988 tarihinde San
Salvador
Protokolü
imzalanmıştır.
Bireysel
başvuru
olanağını
da
sağlayacak şekilde bir yargısal mekanizma ile denetim sağlanmaktadır.
b. Afrika Birliği Örgütü ve Afrika Şartı
25 Mayıs 1963 tarihinde Addis Ababa’da imzalanan Şart ile Afrika
Birliği Örgütü Kurulmuştur. 27 Haziran 1981 de ise İnsan Haklarına İlişkin
Afrika Şartı kabul edilmiş ve 21 Ekim 1986 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Halkların hakları kavramını getiren Şart, İnsan ve Halkların Hakları
Komisyonunca denetlenmektedir64.
Devlet başvurusu ve bireysel başvuru olanakları bulunmakla
birlikte etkin değildirler.
64
GİRİTLİ ve GÜNGÖR, ss. 85-86.
38
c. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT)
Avrupa’da Soğuk Savaşın etkilerini kırmak ve yumuşama ve
yakınlaşmayı sağlamak amacıyla 22 Kasım 1972 tarihinde başlatılan
Konferans hazırlık çalışmalarının, 1 Ağustos 1975’te Helsinki Nihai Senedi
ile sonuçlanması ve daha sonra da 21 Kasım 1990 da imzalanan Yeni Bir
Avrupa İçin Paris Şartı ile devam eden ve teşkilata dönüştürülen bu yapı
doğu blokunun çözülmesinde çok önemli bir rol oynamıştır65.
Çözülme sonrasında, gerek Avrupa Konseyi’ne, Avrupa Birliği’ne
ve NATO’ya
eski doğu bloku ülkelerinin üyeliği, gerekse de Avrupa
Savunma Ve Güvenlik Politikası ve Avrupa Ordusu çalışmaları sonucunda
başlangıçtaki önemi nispeten azalmış durumdadır. AGİT’in önemli bir
özelliği, coğrafi kapsamının genişliğidir. Kafkas Devletlerinin yanı sıra,
diğer Avrupa örgütlerinden farklı olarak Orta Asya Cumhuriyetlerini de üye
kabul etmiştir. Ayrıca ABD ve Kanada da üyedirler 66. Üye sayısı 55 olup
Sırbistan ve Karadağ’ın üyelikleri ise askıdadır.
AGİT, Demokratik Kuruluşlar ve İnsan Hakları Bölümü ve özellikle
de bu bölümün görev alanında yer alan “İnsani Boyut” çalışmaları ile insan
haklarının geniş bir alanda yerleşmesi yönünde çaba sergilemektedir.
Ayrıca, basın özgürlüğü, seçimlerde gözlemcilik gibi spesifik konularda da
özel çalışmalar yürütmektedir. AGİT’in Avrupa’da savaşlara neden olan
sınırların ve azınlıkların durumunu birlikte değerlendiren yaklaşımı, insan
hakları alanında önemli bir adım teşkil etmektedir. Devletler azınlıklara
karşı ayrımcılıktan uzak durmalı, böylece diğer devletler de azınlık
haklarını bahane edip toprak bütünlüğüne saygısızlık etmesinler.67
65
Emmanuel DECAUKS, AGİK, 2. b. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, s. 12.
66
VAN BANNING, s. 150.
67
Naz ÇAVUŞOĞLU, Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Azınlık Hakları, 2. b.,
İstanbul: 2001, s.49.
39
d. Avrupa Konseyi
Çoğu faşizme karşı savaşta aktif rol oynamış olan Avrupa’nın
önde gelen 800 siyaset, kültür ve sanat adamı, 1948’de Lahey’de bir
araya gelerek bir bildiri yayınladılar ve Avrupa Konseyi’nin temellerini
ortaya koydular68.
“Avrupalılara Mesaj” başlıklı bu bildiri de hem Avrupa Birliği’nin,
hem Avrupa Konseyi’nin hem de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile
Mahkemesi’nin temelleri vardır: “Bölgesinde kişilerin, fikirlerin ve malların
serbestçe dolaşabileceği bir Avrupa istiyoruz. Düşünce, düşünceyi açığa
vurma ve toplantı özgürlüğü ile siyasi muhalefet yapılmasını güvence
altına alacak bir şart (charter) istiyoruz. Bu şartın uygulanmasını sağlamak
üzere gereken yaptırımları uygulayacak bir mahkeme istiyoruz.” 69
Avrupa Birliği’nden farklı olarak Avrupa Konseyi ekonomik
yönünden çok tamamen siyasi yapısı ile ön plana çıkan bir kuruluştur.
İkinci Dünya Savaşı’nın ve öncesindeki dönemin vahşetine karşı bir
tepkinin sonucu olarak, 5 Mayıs 1949’da Londra’da imzalanan bir statü ile
kurulan70 Avrupa Konseyi’nin amacı -AK Parlamentosu Başkan Yardımcısı
Gerhard REDDEMANN’ın da vurguladığı üzere- “insan haklarının ve temel
özgürlüklerin korunması ve daha da geliştirilmesidir”71. Bunu da Avrupa’da
daha sağlam bir birliği gerçekleştirmenin temel aracı olarak kabul
etmektedir72.
68
Christiane DUPARC, Avrupa Topluluğu ve İnsan Hakları, Brüksel: AB Komisyonu
Yayınları, 1992, s. 5.
69
Şeref ÜNAL, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve
Yayın Kurulu Yayınları, 1995, s. XXIX.
70
TODAİE, Günlük Yaşamda İnsan Hakları, Ankara: 1997, s. 7.
71
TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, İnsan Haklarının Uluslararası Korunması ve
TBMM Sempozyumu, Ankara: 1992, s. 139.
72
age, s. 23.
40
Avrupa
Konseyi
bünyesinde
ortaya
çıkan
İnsan
Hakları
belgelerinin en önemlileri; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa
Sosyal Şartı, Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Onur Kırıcı Muamele
ve Cezanın Önlenmesi Sözleşmesi73 ve Ulusal Azınlıkların Korunmasına
İlişkin Çerçeve Sözleşmedir74.
73
TODAİE, Günlük Yaşamda..., s. 10.
74
ÇAVUŞOĞLU, s. 130.
41
7. AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ (AİHS) VE
AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ (AİHM)
a. Genel Bilgi
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), esas itibariyle bölgesel
nitelikte bir İnsan Hakları sözleşmesi olmakla birlikte, konumuz içerisinde
taşıdığı önemden dolayı ayrı bir başlık altında incelenmesi gereği ortaya
çıkmıştır. Zira Avrupa Birliği, hem kurum olarak sözleşmenin tarafı
durumundadır, hem de İnsan Hakları konuları ile ilgili olarak temel
referans kaynağı olarak AİHS’ni kabul etmektedir. Sözleşme, “Avrupa
kamu düzeninin anayasal belgesi” olarak kabul edilmektedir75.
4 Kasım 1950 tarihinde Roma’da Avrupa Konseyi’ne üye
devletlerin dışişleri bakanları tarafından imzalanan ve 3 Eylül 1953
tarihinde de yürürlüğe giren ve asıl adı “İnsan Haklarının ve Temel
Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin” olan belge, 5 ana bölüm ve 66
maddeden oluşmaktadır76.
AİHS’de düzenlenen haklar birinci kuşak haklardır. Bu haklar da
dar bir çerçevede düzenlenmiştir. Bu nedenle, daha sonraları ek
protokollerle
sözleşmenin
kapsamının
genişletilmesi
zorunluluğu
doğmuştur. Bu ek protokollerin bir kısmı usule ilişkindir. Fakat bir kısmı ile
de yeni haklar düzenlenmiştir. Bugün itibariyle 13 adet ek protokol
çıkarılmıştır.
Bu ek protokoller, sözleşme kadar yaygın bir şekilde onaylanmış
değildirler. Ancak, zaman içerisinde hem onaylayan devletlerin sayısı
artmakta, hem de yeni yeni protokoller ortaya çıkabilmektedir.
75
GİRİTLİ ve GÜNGÖR, ss. 85-86.
76
ÜNAL, s. 82.
42
b. Sözleşmenin İçeriği
AİHS şu temel haklar ile ilgili düzenlemeleri kapsamaktadır;
 Yaşama ve yasadışı şiddete karşı korunma hakkı
 İşkence yasağı,
 Kölelik, kulluk ve angarya yasağı,
 Özgürlük ve kişi güvenliği,
 Bağımsız mahkemelerde adil yargılanma hakkı,
 Suç ve cezaların kanuniliği,
 Özel Hayatın korunması, aile yaşamına saygı,
 Konut ve haberleşme özgürlüğü,
 Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü,
 İfade özgürlüğü,
 Toplanma, dernek ve sendika kurma özgürlüğü,
 Evlenme ve aile kurma özgürlüğü,
 Bağımsız mahkemelerde hak arama hakkı,
 Ayrımcılık yasağı,
 Hak ve özgürlüklerin başkalarının hak ve özgürlüklerini
ortadan kaldıracak şekilde kullanılması yasağı,
 Hakların kısıtlanmasının sınırları.
Sözleşmeye ek protokollerden sadece usule ilişkin olmayıp, İnsan
Hakları ile ilgili olanları da mevcuttur. Bunlardan Birinci Protokolle;
 Mülkiyet hakkı
 Eğitim ve öğretim hakkı
 Serbest seçim yapma hakkı
Dördüncü Protokolle;
 Kişi özgürlüğünün kısıtlanamayacağı
 Serbest dolaşım ve konut seçme hakkı
 Vatandaşların sınır dışı edilmesi ve ülkeye girişlerinin
engellenmesi yasağı,
 Yabancıların topluca sınır dışı edilmesi yasağı,
43
Altıncı Protokolle;
 Ölüm cezasına mahkûm etme ve yerine getirme yasağı
(savaş ve yakın savaş istisnaları ile)77,
Yedinci Protokolle;
 Yabancıların keyfi sınır dışı edilmesi yasağı,
 Mahkûm olanın üst mahkemeye başvurma yasağı,
 Haksız hüküm giyen kişiye tazminat ödenmesi,
 Aynı suçtan dolayı çifte yargılama yasağı,
 Evlilikte eşlerin hak eşitliği
Onikinci Protokolle;
 Her türlü ayrımcılık yasağı,
 Azınlıklara karşı ayrımcılık yasağı,
Onüçüncü Protokolle;
 İdam cezasının tamamen yasaklanması (istisnasız)
düzenlenmiştir78.
c. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)
Sözleşmede düzenlenen haklar ve özgürlüklerin ihlallerinin
denetlenmesini sağlamak üzere, sözleşmenin ilk şeklinde 19. maddesi
uyarınca, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ve Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi adlı iki organ oluşturulmuştu. Merkezleri Strazburg olan bu iki
organın yanında, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi de sistemin nitelikli
birimi olarak görev almaktaydı. 1 Kasım 1998 tarihinde Onbirinci
Protokolün yürürlüğe girmesi ile bu sistem yeniden düzenlenmiştir.
Yapılan değişiklik ile bu ikili yapının yerine tam zamanlı çalışan tek bir
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oluşturulmuştur. Bakanlar Komitesi’nin
77
BALCI ve SÖNMEZ, s. 290.
78
TAŞKAN, ss. 59-61.
44
yetkisi ise sadece mahkemenin vermiş olduğu kararların uygulanmasının
denetimi ile sınırlandırılmıştır.
AİHM Genel Kurulu (Plenary Court), sözleşmeye taraf devletlerin
sayısı kadar yargıçtan oluşmaktadır. 6 yıllık görev süresi olan bu yargıçlar,
vatandaşı oldukları devletlerden bağımsız ve tarafsız biçimde kendi
adlarına görev yaparlar. Mahkeme, 3 yargıçlı Komiteler, 7 yargıçlı Daireler
ve 17 yargıçlı Büyük Daire şeklinde örgütlenmiştir.
Mahkemeye bireysel başvuru ve devlet başvurusu yolları ile
konular götürülebilmektedir. Bireysel başvuru yolu, bireyi uluslararası
hukukun süjesi haline getirmesi dolayısıyla önem taşımaktadır. Her iki
başvuru yolu için de iç hukuk yollarının tüketilmesi zorunluluğu vardır.79
d. Sözleşmenin Taraf Devletlerin İç Hukuklarına Etkisi
AİHS ile düzenlenen hakları, taraf devletler kendi iç hukuklarında
güvence altına almakla yükümlüdürler. Böyle bir güvence altına alma, iki
şekilde gerçekleşir; birincisi, sözleşmedeki hakları iç hukuk mevzuatı
çerçevesinde tanımak, ikincisi ise, sözleşme organlarının (bu bağlamda
özellikle AİHM’in) kararlarını ve hükümlerini iç hukukta kabili icra kılmaktır.
Bu bağlamda, örneğin Avusturya ve İsviçre’de, sözleşme hükümlerine
anayasal statü tanınmakta ve doğrudan uygulanmaktadır.
AİHM
kararlarında
ise,
hükmedilen
tazminatlar
mutlaka
ödenmekte ve hemen bütün Konsey üyesi ülkelerde, tazminatla
giderilemeyen
ihlal
hallerinde
yargılamanın
yenilenmesi
yoluna
gidilmektedir. Ayrıca, anayasal dahi olsa, sözleşmeye aykırılığı tespit
edilen iç hukuk normları değiştirilmektedir80.
79
A.Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na Bireysel Başvuru
Hakkı, Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995, s. 76.
80
Ankara Barosu, Hukuk Kurultayı 2000, Ankara: 2000, s. 231 vd.
45
İKİNCİ BÖLÜM
AVRUPA BİRLİĞİ
I. AVRUPA’DA “BİRLİK”İN KISA TARİHÇESİ
A. AVRUPA’DA BİRLİĞİN FİKRİ TEMELLERİ
Avrupa Birliği’nin ortak bir Avrupalılık ruhuna, bir Avrupalılık
kimliğine dayanması gerekmektedir. Eurobarometer tarafından yapılan
düzenli kamuoyu araştırmalarında da bu ruhun varlığı ve ne kadar kuvvetli
olduğu temel bir konu olarak ele alınmakta ve araştırılmaktadır.
AB, yaygın kabul gören bir anlayışa göre, üçlü bir sacayağı
üzerine inşa edilen bir birlik düşüncesinin sonucu olarak görülmektedir;
Yunan, Roma ve Hıristiyanlık81. Yunan dünyası ona bireyi, eleştirel bakış
ruhunu ve aklı kazandırmış; Roma, vatandaş, hukuk, devlet fikrini
sağlamıştır. Hıristiyanlık ise, mutlak değer kavramını, şahıs fikrini,
merhamet ve Tanrı karşısında eşitlik ruhunu vermiştir. Bu bir sentezdir ve
onun bütün kurumları böyle bir sentezin sonuçlarıdır.
Avrupa, ortaçağın karanlığından aydınlanmaya, Rönesans ve
Reforma
geçiş
sürecinde
Yunan
Medeniyetinin
eserlerini
tekrar
keşfederek ulaşmıştır. Yunanistan’ın AB üyeliğinde de, Komisyon’un aksi
raporlarına ve diğer pek çok olumsuz göstergeye rağmen, bu “medyun-u
şükran” oluşun, bu borcun ödenmesi fikrinin rolü büyük olmuştur.
Konu ile ilgili geçmişte ortaya konulan değerlendirmelerin klasikleşmesi ve üzerinde
tartışma olmamasından dolayı GÜNUĞUR’un tebliğinden ana kaynak
yararlanılmıştır.
olarak
(Haluk GÜNUĞUR, “Avrupa Bütünleşmesinin Genel Esasları ve
Avrupa Birliği Hukukunun Ayırıcı Özellikleri”, Hukuk Merceği-Konferans ve Paneller
1998-2000, Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000, s. 87.)
81
Kenan GÜRSOY, Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye’nin Avrupalılaşma Sorunu
Semineri-1997, Ankara: TCMB Yayınları, 1998, s. 61.
46
Roma ayağını ise, bir XIX. yüzyıl düşünürü Saint Simon şu şekilde
ifade etmektedir; “XV. yüzyıl öncesinde Avrupa’nın bütün milletleri tek bir
siyasi vücut oluşturuyorlardı. Kendi içlerinde barışçıl, fakat oluşumlarının
ve bağımsızlıklarının düşmanlarına karşı da silahlanmış idiler. Roma dini
(Roma Kilisesi’ne bağlılık anlamında), Avrupa’nın bir ucundan diğerine
tatbik edilmiş olarak, Avrupa cemiyetinin pasif bağı, Roma Kilise Teşkilatı
ise onun aktif bağı durumunda idi. Her yere yayılmış ve bir yerde
kendinden başka bir şeye bağımlı olmayan, bütün halkların hemşehrisi
konumunda ve fakat kendi hükümet ve kanunlarına sahip bulunan bu
teşkilat, bu büyük kütleyi canlandıran iradenin ve onu hareket ettirici gücün
kendinden neş’et ettiği merkez konumunda idi”. Aynı düşünüre göre;
“Ortaçağ, Avrupa sisteminin kendi hakiki temeline ve genel bir
organizasyona oturtulduğu yegâne dönemdi”.
Saint Thomas d’Aquin’in öğrencisi olan Pierre DUBOİS adlı bir
XIV. yüzyıl düşünürü, Papa’nın kendini sadece kiliseye hasretmesini,
Avrupa barışının ise, iyi kurumlarla takviye edilmiş bir şekilde, monarklar
arasında gerçekleştirilecek dürüst bir antlaşmayla temin edilebileceğini ifa
etmiştir. Bu amaçla Kilise dışı uluslararası bir hakemlik kurumu, laik
nitelikte bir konsül kurulmalıdır. Kilise içinden şahsiyetler ancak liyakat
esasıyla bu konsüle girebilecektir. Bu proje başlangıçta etkili olmasa da,
yüzyıllar sonra, RENAN, VAILLY, BOUTARIC gibi düşünürleri etkilemiştir.
Birleşik Avrupa düşüncesi, bir bakıma zamanla Kilise’nin yerini almaya
başlamıştır.
Bu anlayışın hukuki zeminini ise Hugo GROTIUS, laik nitelikteki
evrensel bir tabii hukuk düşüncesi ile ortaya koymuştur. Öyle ki, Tabii
Hukuk kaideleri ilahi menşeli de olsa, değişmez niteliktedir. Böyle bir
hukukun evrensel nitelikteki kuralları devleti yönlendirir. Bireyler ise
hürdürler ve hür iradeleri ile devleti oluştururlar.
47
Bu birlik ve evrensellik düşüncesini Saint Simon, Augustin
THIERRY ile birlikte yazdığı “Avrupa Cemiyetinin Yeniden Organize
Olmasına veya Avrupa Halklarını, Her birinin Milli Bağımsızlığını
Muhafaza Ederek Tek Bir Siyasi Bünyeye Toplamanın Zorunluluğu ve
Bunların Yollarına Dair” adlı yazında işlemiştir. Bilimin, kurumları
geliştirmek suretiyle, daha önceleri dinin oynadığı bütünleştirici rolü
oynaması gerektiğini belirtmektedir.
Ateşli bir İtalyan milliyetçisi olmasına rağmen Giuseppe MAZZINI,
milli birliklerin oluşturulmasının (İtalyan birliği, Alman birliği v.b.) aslında
eski dünyaların bütün ailelerini tek bir cemiyette toplamak durumunda olan
Büyük Avrupa Federasyonu’na geçiş anlamını taşıdığını yazar ve ona
göre; “Hür halkların federasyonu, devletlerarasındaki bölünmeyi ortadan
kaldıracak; böylece ırkların çekişmesi kaybolacak; milletler hukukun ve
yerel ihtiyaçların öngördüğü şekilde tahkim edilmiş olacaktır”. O, “Halklar
Federasyonu’na
götürecek
demokratik
cumhuriyetle,
menfaatlerin
kaynaşmasıyla, insan zihninin ilerlemesiyle ve kalıcı barış ihtiyacıyla
somutlaşan bir Avrupa Ahlaki Birliği” tasavvur etmekte idi.
MICHELET ise; “Avrupa Vatanı oluşmaktadır. Peki nasıl? Istırapla,
göçle, sürgünle... Şu büyük Avrupa ülkeleri! Onları hep sevdim. Onları
farklılıklarıyla kendimde bularak sevdim. Benim için her biri bir şey
çağrıştırıyor. Almanya’m bana LUTHER’i verdi, kahramanca coşkuyu;
İtalya’m VİCO’yu verdi, hukukun temel taşı; Polonya’m ise fedakârlık
fikrini” diyordu.
Victor HUGO ise şöyle sesleniyordu: “Öyle bir gün gelecek ki, siz
Fransa, siz Rusya, siz İtalya, kıtanın bütün milletleri, her biriniz ayrı ayrı
özelliklerinizi ve şerefli ferdiyetinizi kaybetmeden, bir üst birlik içinde
eriyeceksiniz ve Avrupa kardeşliğini oluşturacaksınız”.
48
Kilise ise, bu tür bir birlik anlayışına biraz mesafeli bir tutum
sergiler. Bu açıdan, 1948 de düzenlenen ve Avrupa’da birlik düşüncesinin
eylem alanına sokulmasının ilk adımı olan Lahey toplantısına, Papa XII.
PIE’nin gönderdiği açıklama dikkat çekicidir; “Kutsal Makam’ın (Papalık
Makamı), halkların birliği için duyduğu ihtimamın bir nişanesi olarak, ama
Kiliseyi de salt dünyevi menfaat karmaşasının içerisine sokmaktan imtina
ederek...”
Dikkat çekici olan husus, Avrupa Birliği fikrinin daha başından
itibaren, ferdi çeşitliliği, kültürel özellikleri yabana atmamış ve ayrı devletler
fikrine karşı koymamış olmasıdır. Bu durumu dile getiren Bernard
VOYENNE; “Bu kadar hatırayı, büyüklüğü, zenginliği ve farklılığı
meczetmek kolay değildir. Avrupa karmaşıktır (kompleks) ve bu sıfat onu
en iyi biçimde karakterize eder. Coğrafyasıyla böyledir. Siyasetiyle,
ahlakıyla, maneviyatıyla daha çok böyledir. Bu karmaşıklıklardan da
doğurgan ve korkunç antagonizmler ortaya çıkar. Bu sebeplerden dolayı
da Avrupalılık bilinci karmaşıktır. Ama şu da var: Avrupa’nın zenginliği,
onun çeşitliliğidir. Kültürlerin çeşitliliği, geleneklerin çeşitliliği, ideolojilerin
çeşitliliği olabilir ki, bu çeşitlilik bu gün aşılması güç bir engel
oluşturmaktadır. Fakat teşebbüslerin en kötüsü, onların üst bir dengede
haklarının verilmesindense, yok edilmeleridir. Avrupa’nın birliği zorunludur
ve Avrupa’nın birliği oluşturulmalıdır. Bu bir ölüm-kalım sorunudur. Şu da
her şeye rağmen tam olarak söylenmiş olmalıdır ki; bu birliğin tek konusu,
Avrupalı çeşitliliklere, onları kısırlaştırmaktansa, bir anlam, bir yön vermek
ve yine onları bir bütün halinde taçlandırmaktır.” demektedir.
Avrupa Birliği olgusunda yer alan enteresan bir yön de Germenik
karakterdir. Avrupa dendiğinde asıl kastedilen Arnavutluk, Bulgaristan,
Ukrayna gibi ülkelerden ziyade Batı Avrupa’dır. Batı Avrupa’nın da kökeni
büyük oranda Germenik kabilelerdir. Kuzeydeki Nordikler Finlandiya hariç
Germeniktir. Almanlarla birlikte Avusturya, Hollanda, İsviçre’nin büyük
49
bölümü, Fransa, İspanya’da Vandallardan Vizigotlar’a kadar büyük bir
çoğunluk, İtalya’nın kuzeyinde Lombardlar hep Germenik kökenlidirler82.
1735’te İtalyan asıllı bir rahip olan İspanya Başbakanı Kardinal
ARBERONİ, Osmanlı ve Rusya’nın hariç tutulacağı bir Avrupa Birliğinden
söz etmiştir. Aynı fikir 1693’lerde de dile getirilmektedir. Öte yandan,
1693’te laik bir Romanist hukukçu olan Emeric CRUCE, Avrupa
milletlerinin tek çatı altında toplanması ile oluşturulacak yeni Avrupa
düzeninde, Papalığa ve Türklere müstesna iki veto hakkı verilmesini
öngörüyor83. Aynı yıllarda IV. Henri’nin Başbakanı Duc de SULLY de
Rusya ve Osmanlı’yı dışarıda bırakan, onbeş devletten oluşan bir Avrupa
Devleti projesi ortaya atıyor. Fransa’da Abbe de Saint-Pierre adlı bir
piskoposun yazdığı “Avrupa’da Kalıcı Barışın Sağlanması İçin Bir Proje”
adlı eserde, 24 adet hıristiyan devletin üye olduğu bir senato ve bu
senatonun emrinde bir ordunun kurulmasını öneriyor. 1693’te Villiam
PENN, “Avrupa’nın Şimdiki ve Gelecekteki Barışı Üzerine Bir Deneme”
adlı eserinde de bir Osmanlıyı ve Rusya’yı da içine alan Avrupa
Parlamentosu öneriyor84.
1787’de Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Benjamin FRANKLİN,
“Avrupa, ancak tek ve büyük bir devletle kendi kendini yok etmekten,
savaşların getirdiği tahribatlardan ve ekonomik rekabetin dünya çapındaki
82
Gündüz AKTAN, “Modernleşme mi, Batılılaşma mı, Sömürgeleşme mi; 19 yy. Osmanlı
İktisat ve Entelektüel Tarihi Nasıl Anlamlandırılabilir?”, Tarihi Süreç İçerisinde Avrupa
ile İktisadi Bütünleşme Sorunu-1999, Ankara: TCMB Yayınları, 1999, s. 42.
83
İlber ORTAYLI, “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme-II”, Avrupa ile
Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000, Ankara: TCMB Yayınları, 2000,
s. 143.
84
İlber ORTAYLI, “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme-I”, Avrupa ile
Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-1998, Ankara: TCMB Yayınları, 1998,
s. 9.
50
meydan
okumasından
kendini
koruyabilir.”
şeklinde
bir
tespitte
bulunuyor85.
NAPOLEON da, 1849 yılında toplanan III. Evrensel Barış
Kongresinde, ABD’nin bir benzeri olan Avrupa Birleşik Devletleri’nin
kurulmasını teklif etmiştir86.
Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde ülkeler içine kapanmış ve
birlik yönünde çabalar azalmış durumdadır. Bu dönemde, Avrupa
Federasyonu fikrini somut bir plan olarak 1923’te yayınladığı “Pan-Europa”
adlı eserinde ortaya atan, Avusturyalı diplomat ve yazar Count Richard
Nicholaus COUDENHOVE-KALERGİ, ünlü kişilerin himayesinde “PanEuropa Union” adlı bir de dernek kurarak, başına da Fransa Dışişleri
Bakanı Aristide BRİAND’ın getirilmesini sağlamıştır. Ekonomik birlik ve
gümrük birliği alanlarında çeşitli çalışmalar yapıldıysa da öneriler kabul
görmemiştir87. Aynı şekilde BRİAND’ın European Federal Union önerisi de
kabul görmemiştir88.
B. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ AVRUPA’DA BİRLİK
DENEMELERİ
1. GÜCE DAYALI BİRLİK DENEMELERİ
Temeli biraz da, Roma İmparatorluğu’na ve onun güç kullanarak
sağladığı birliğe (Pax Romana) duyulan özleme dayanan Avrupa’da birlik
çabaları,
85
yine
güç
kullanma
yoluyla
ile
Kutsal-Roma
Germen
Kenan MORTAN, Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000,
Ankara: TCMB Yayınları, 2000, s. 64.
86
87
Veysel BOZKURT, Avrupa Birliği, Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları, 1993, s. 23.
Ünal TEKİNALP ve Gülören TEKİNALP, Avrupa Birliği Hukuku, İstanbul: Beta
Yayınları, 1997, s. 3.
88
S. Rıdvan KARLUK, Avrupa Birliği ve Türkiye, 5. b., İstanbul: Beta Yayınları, 1998, s.
2.
51
İmparatorluğu’nun ve Napolyon BONAPARTE’ın sağladığı birlikler, Roma
İmparatorluğu’yla kıyaslanamayacak kadar kısa ömürlü olmuşlar ve tekrar
çok küçük birimler halinde bölünmeyle sonuçlanmışlardır89.
Aynı yapıdaki son birlik denemesi ise, Nazi Almanyası ve Adolf
HİTLER’in, İkinci Dünya Savaşı süresince sağlamaya çalıştığı birlik
denemesidir. Bu deneme, Bolşevizm’e Karşı Birleşik Avrupa ve yeni
Avrupa Düzeni olarak adlandırılmaktaydı.
2. ANTLAŞMALAR
VASITASIYLA
AVRUPA’DA
BARIŞ
DÜZENİ KURULMASI ÇALIŞMALARI
Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra
başlayan
Otuz
Yıl
Savaşlarından
sonra
yapılan
Vestfalya
Barış
Antlaşması ile başlayan ve Avrupa Birliği gerçekleştirilemese de, en
azından barışçı bir Avrupa Düzeni içerisinde yaşama çabaları hukuksal bir
zemine oturtulmuştur90.
Daha sonra, 1815 Viyana Kongresi’nde de bu yönde çalışmalar
yapılmıştır. Avusturya-Macaristan Başbakanı METTERNİCH ve Fransa
Dışişleri Bakanı TALLEYRAND gibi siyaset adamlarınca savunulan
Avrupa Ahenkleşmesi (Concert of Europe, Avrupa Konseri) fikrinin resmi
bir kimlik kazandığı91 Konferansın açılışında, BEETHOVEN’in Avrupa
Birliği temasını işlediği ünlü Dokuzuncu Senfonisinin koro bölümünde yer
alan “The Glorious Moment” adlı kantatı çalınmıştır92.
89
MORTAN, s. 60.
90
MORTAN, s. 65.
91
A. Funda TEZOK, Bir Türk Diplomatının Gözüyle Avrupa Birliği, İstanbul: AvrupaTürkiye Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2001, s. 21.
92
KARLUK, s. 1.
52
Kırım Harbi sonrasında, 1856 yılında imzalanan Paris Antlaşması,
bu “Concert Of Europe”’a Osmanlı İmparatorluğu’nu da dahil ederek,
Avrupa’da barış düzeninin yeni şartlarını belirliyordu93.
Birinci Dünya Savaşı sonrasında yapılan barış antlaşmaları ise,
Avrupa’da kalıcı bir barış düzenini ortaya koyamamıştır. Hatta, özellikle
Almanya’ya yönelik ağır hükümleri nedeniyle, İkinci Dünya Savaşı’nın
nedenleri arasında sayılmaktadırlar.
3. DİN VE MEZHEP FARKLILIKLARINA DAYALI BİRLİK
ÇABALARI
Avrupa’da, Kutsal Roma-Germen İmparatorluğunu da dahil
edebileceğimiz dini motiflere dayalı birlik çabaları da görülmüştür. Hatta,
Haçlı Savaşları’nda da Avrupa’da dine dayalı bir birliktelik söz konusudur.
Ayrıca, 1608’de Protestan Birliği kurulmuştur. 1609’da ise Almanya’nın
güneyinde, Bavyera’da Katolik Kutsal Alman Birliği kurulmuştur.94
4. EKONOMİK VE PARASAL BİRLİK ÇABALARI
Roma İmparatorluğu’nun çökmesinden sonra, Ostrogot hükümdarı
THEODORİC
döneminde,
Gotlar
ve
Romalıların
birleştirilmesi
çerçevesinde ortak bir parasal sistem kurulması için projeler hazırlanmıştır
(454-526). ŞARLMAN, 781 yılında kurduğu imparatorluk dâhilinde
tedavülde bulunan çeşitli paraları kaldırıp, kendi adına tek bir para
bastırmıştır. Zira, siyasi birliğin temel unsuru olarak para birliği
görülmekteydi. 1266 yılında ise Fransa Kralı IX. LOUİS, bütün krallık
topraklarında tek bir para kullanılmasını şart koşmuş ve ilk altın Ecu’leri
bastırmıştır. ŞARLKEN, Kutsal Roma Germen İmparatorluğu sınırları
93
Mete TUNÇAY, “Avrupa Birliği’nde Osmanlı Tecrübesi”, Avrupa ile Geçmişte ve
Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000, Ankara: TCMB Yayınları, 2000, s. 153.
94
MORTAN, s. 62.
53
içerisinde kullanılan diğer para birimlerini kaldırarak Köln Markı’nın
kullanımını dayatmak istemişse de başarılı olamamıştır. Kendinden sonra
tahta geçen FERDİNAND, gene aynı girişimde bulunarak 1559’da
Münzedikt adlı bir para birimi çıkartmış ama o da başarılı olamamıştır.
Evrensel bir ortak para birimi önerileri de ortaya atılmıştır. Bu
bağlamda ünlü filozof ve fizikçi İsaac NEVTON da, 1717’de altın ve
gümüşe dayalı bimetalist bir evrensel para sistemi önermiştir. Ancak bu
öneriler kabul görmemiştir. İngiltere’de 1816 Coinage Act, Fransa’da 7
Germinal Kanunu ile parasal sistemler hukuki temele oturtularak birlik
sağlanmıştır.
1707 yılında kabul edilen “Union Act” ile İngiltere ile İskoçya
arasında bir parasal birlik kurulmuştur. Bugün de devam eden bu birlik
dolayısıyla, İngiliz poundu İskoçya’da geçerlidir.
1834 yılında çeşitli Alman prenslikleri kendi aralarında bir gümrük
birliği oluşturmuşlardır. Zollverein adıyla kurulan bu birlik, çağdaş gümrük
birliklerinin ve ortak pazarların öncüsü olarak kabul edilmektedir.
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da 1857-1867 döneminde bu birlikte
yer almıştır. 1871 yılında Zollverein içerisindeki 17 değişik para birimi teke
indirilerek yeni bir para (Mark) çıkarılmıştır. Zaten sonuçta, 1871 yılında da
BİSMARK, Alman Politik Birliği’ni gerçekleştirmiştir.
1865 yılında Fransa’nın girişimiyle, Fransa, İsviçre, Belçika ve
İtalya Latin Para Birliğini kurmuşlardır. 1867 yılında III. NAPOLYON,
Paris’te
düzenlenen
Exposition
Universelle
bahanesiyle
geniş
bir
konferans toplamış ve Latin Para Birliği’ni diğer ülkelere de açmak için
çaba göstermiştir. 1868’de yeni bağımsızlığını kazanan Yunanistan, bu
birliğe girmiştir. Birlik, altın standardının yaygınlaşması sonucu, uzun
tartışmalardan sonra 1921 yılında lağvedilmiştir.
54
Aynı yüzyıldaki bir diğer para birliği denemesi de “İskandinav Para
Birliği”dir. 1873 yılında İsveç ile Danimarka arasında kurulmuş, 1875
yılında Norveç de bu birliğe katılmıştır. Birlik, Birinci Dünya Savaşı’na
kadar varlığını sürdürmüştür.
Ekonomik işbirliği alanında ise, 1860 İngiliz-Fransız ve 1862
Fransız-Prusya Ticaret Antlaşmalarıyla gümrük indirimleri sağlanmıştır.
Fakat bu alanda en önemli entegrasyon çabası, BENELÜKS ülkeleri
denilen Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’dan gelmiştir.
1922’de yürürlüğe giren Belçika-Lüksemburg Ekonomik Birliği
Konvansiyonu ve 50 yıl sürmesi öngörülen bir birliğin temelini atmıştır.
1963
yılından
ettirilebilecektir.
başlayarak
İki
ülke
karşılıklı
arasında
mutabakat
para
birliği
ile
ve
birlik
gümrük
devam
birliği
oluşturulmuş, ancak vergi uyumuna gidilmemiştir. Ekonomik Birliğin Ortak
Yönetim Konseyi ve Yüksek Konsey adlı ortak yönetim organları vardır 95.
18 Temmuz 1932 tarihinde Belçika, Hollanda ve Lüksemburg
arasında imzalanan Ouchy Sözleşmesi ile yaratılan BENELÜKS, ciddi
anlamda ilk ekonomik entegrasyondur. 1943’te para birliği, 1944’te
gümrük birliği, 1950’de vergi uyumu, 1956’da emeğin serbest dolaşımı
sözleşmeleri imzalanmıştır. Bu sözleşmeler 1958’de Ekonomik İşbirliği
Antlaşması adıyla birleştirilmiştir. Bu antlaşma ile kişilerin, malların,
hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımı öngörülmüştür. Birliğin çeşitli
yönetim ve danışma organları ile bir de mahkemesi mevcuttur.
BENELÜKS,
daha
sonra
AET
ile
başarılı
bir
bütünleşme
gerçekleştirmiştir96.
95
Emre GÖNEN, “Avrupa Tarihinde Oluşturulan Ekonomik Bütünleşmeler ve Para
Birlikleri”, Yeni Türkiye Dergisi..., ss.186-192.
96
KARLUK, s. 3.
55
Son olarak İkinci Dünya Savaşı sonrasına ait olmakla birlikte,
daha sonra AB içerisinde erimiş olan Avrupa Serbest Ticaret Birliği EFTA
(European Free Trade Association) denemesinden de burada kısaca
bahsetmekte yarar vardır. İngiltere, Danimarka, Avusturya, İsveç, Norveç,
Portekiz ve İsviçre tarafından Kasım 1959’da imzalanan Stokholm
Sözleşmesi ile kurulan EFTA, katılımlarla 10’a ulaşan üye sayısının 6
adedinin çeşitli tarihlerde AB’ye katılması sonucu etkinliğini kısmen
kaybetmiştir. Ayrıca, AB ile 1977 ve 1984 yıllarında imzalanan
antlaşmalarla, sinai ürünlerin ticareti alanında engeller kaldırılmıştır. İki
topluluk arasında İsviçre’nin son anda cayması ile geriye kalan 18 ülkenin
katılımı ile imzalanan Avrupa Ekonomik Alanı Teşkiline İlişkin Sözleşme 1
Ocak 1994 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. EFTA’nın AB üyesi
olmayan üyeleri şu anda İsviçre, İzlanda, Norveç ve Lihtenştayn’dır97.
97
TEZOK, s. 23.
56
II. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURULUŞ AŞAMALARI
A. MARSHALL
PLANI
VE
EKONOMİK
İŞBİRLİĞİ
VE
KALKINMA ÖRGÜTÜ (OECD)
Avrupa Birliği’nin oluşumundaki ana etkenlerden birisi hiç
şüphesiz ABD’nin bu doğrultudaki politikalarıdır. Bu politikaların ortaya
çıkışı, ABD Dışişleri Bakanı General MARSHALL tarafından ortaya atılan
ve kendi adıyla anılan Marshall Planı ile olmuştur. Planı ateşleyen olay,
bugünkü Avrupa Birliği’nin yapısının tersine, Avrupa’nın batısında değil
doğusunda ortaya çıkmıştır.
Savaş daha yeni bitmişken, Akdeniz’e doğru hamle yapan Sovyet
yayılmacılığıyla bir anda karşı karşıya kalan Türkiye ve Yunanistan’a
acilen yardım edilmesi gereğine Başkan TRUMAN’ı ikna eden ABD
Dışişleri, Başkan’ın 26 Şubat 1947 tarihli onayı ile bir acil yardım paketini
yürürlüğe sokmuştur.
Bu bağlamda Batı Avrupa için, daha geniş kapsamlı bir programın
da mümkün olan en kısa sürede ele alınması gündeme gelmiştir. İşte
General MARSHALL’ın, 5 Haziran 1947 tarihinde Harvard’da yaptığı
konuşma ile harekete geçirdiği plan da bu şekilde ortaya çıkmıştır.
General MARSHALL, bu konuşmasında; “Avrupa’nın toparlanabilmesi için
ABD’nin hali hazırda yapmakta olduğu yardımların önemli ölçüde
arttırılması”, “Avrupa’nın kalkınma programı hazırlama ve uygulamada
insiyatif alması”, “programın Avrupa ülkelerinden tamamı olmasa da bir
kısmı tarafından benimsenmesi” konuları üzerinde durmuş, böylece
Avrupalılara bir yerde “birleşin” çağrısında bulunmuştur. Bu arada, yine
ABD’de John Foster DULLES ve Valter LİPPMANN gibi siyaset ve bilim
adamlarının daha da ileri giderek “Avrupa Birleşik Devletleri” sözcüğünü
telaffuz etmek suretiyle bu konudaki beklentilerinin boyutu dile getirdikleri
gözlenmiştir.
57
ABD Dışişleri Bakanı, Kongre’nin bu yöndeki talepleri ile de
bağlantılı olarak, Avrupa’dan yardımların düzenli bir şekilde dağıtılmasını
ve verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayacak belirli bir örgütlenme
talebinde bulunmuştur.
Avrupa’nın tamamını kapsaması öngörülen Plan üzerinde, Fransa
ve İngiltere’nin insiyatifi ile, Paris’e gönderilen temsilciler arasında,
özellikle Almanya’nın durumu ile ilgili olarak zorlu pazarlıkların ve
görüşmelerin cereyan ettiği toplantılar Eylül ayına dek sürmüş, sonuçta
Türkiye dahil 16 Avrupa ülkesinin temsilcilerinden oluşan Avrupa
Ekonomik
İşbirliği
Komitesi
(Committee
of
European
Economic
Cooperation-CEEC) tarafından benimsenen rapor General MARSHALL’a
iletilmiştir. Konu ile ilgili tasarı, uzun tartışmalardan sonra 15 Aralık 1957
tarihinde Kongre tarafından onaylanmış ve 17 Aralık’ta da Başkan
TRUMAN tarafından imzalanarak yasalaşmıştır.
Bunun üzerine Avrupa’nın kalkınması girişimlerine bir çeki düzen
vermek görevini üstlenecek “Organisation for European Economic
Cooperation (OEEC)” (Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü) faaliyete
geçirilmiştir. Atlantik Okyanusu’nun iki yakasının güçbirliği ile Nisan
1948’de Paris’te faaliyete geçen OEEC, ABD’de kabul edilen Dış
Yardımlar
Yasası
uyarınca
oluşturulan
“Economic
Cooperation
Administration (ECA)” (Ekonomik İşbirliği Yönetimi) ile birlikte yürüttüğü
Avrupa Toparlanma Programı’nın (European Recovery Programme –
ERP) başarıya ulaşmasında önemli bir etken olmuştur.
Bu örgütün Avrupa ülkeleri arasında ticaretin serbestleşmesine
imkan sağlayacak bir ittifaka dönüşmesine ise bu konuda egemenlik
haklarından ödün vermeye yanaşmayan İngiltere, İsveç ve Norveç gibi
ülkeler tarafından engel olunmuştur. OEEC, Marshall Yardımı’nın,
“Avrupa’da
toparlanmanın
başarıyla
58
tamamlandığı”
gerekçesiyle
kesilmesinden sonra da, bir danışma mekanizması olarak varlığını
sürdürmüştür.
1961 yılında Avrupa dışından ABD, Kanada ve Japonya’nın
katılımı ile Organisation for Economic Cooperation and Development
(OECD) (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) adını almıştır. Halen 15
AB üyesi ülkenin yanı sıra, Türkiye, Polonya, İsviçre, Danimarka, Norveç,
İzlanda, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, ABD, Kanada, Meksika, Japonya,
Kore Cumhuriyeti, Avustralya ve Yeni Zelanda olmak üzere 30 üyesi olan
OECD, çalışmalarını daha çok bir danışma ve işbirliği ajansı olarak
yürütmektedir.
1973’te
ortaya
çıkan
enerji
krizinde,
bünyesinde
Uluslararası Enerji Ajansı’nı (İnternational Energy Agency-IEA) oluşturarak
başarılı olan kuruluş, çok uluslu şirketlerin faaliyetleri ve uluslararası
sermaye hareketleri konusunda ise başarısız olmuştur.
OECD, çalışmalarını üyelerinin tamamının temsil edildiği Konsey
tarafından
birer
yıllık
sürelerle
seçilen
İdari
Komite
aracılığıyla
yürütmektedir.
OECD Kuruluş Antlaşması ile eşzamanlı olarak imzalanan bir
protokol gereği AB Komisyonu Temsilcisi de bu kuruluşun çalışmalarına
katılmaktadır.98
98
TEZOK, ss. 44-47.
59
B. SAVUNMA İŞBİRLİĞİNİN TEMELLERİ –AST VE BAB
1. AVRUPA SAVUNMA TOPLULUĞU (AST)
Ekonomik kalkınmanın istikrar ve barış boyutunun da olduğu,
bunun sağlanması için de savaş havasından kendini kurtaramamış
olanlara karşı caydırıcı bir mekanizmaya da gereksinim duyulduğu
düşüncesinin de çeşitli sonuçları olmuştur.
İlk aşama da 17 Mart 1948’de Brüksel’de İngiltere, Fransa ve
BENELÜKS ülkeleri arasında imzalanan Savunma İttifakı Antlaşması
olmuştur. Ancak, ABD’nin devreye girmesiyle, bu yapı gelişmeler
karşısında yetersiz görülerek 4 Nisan 1949 tarihinde Vaşington’da
imzalanan antlaşma ile Kuzey Atlantik İttifakı Örgütü (North Atlantic Treaty
Organisation–NATO) kurulmuştur. 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1955’te
Federal Almanya örgüte katılmışlardır99.
Haziran 1950’de Kore Savaşı’nın patlak vermesi ve Sovyet
yayılmacılığının doğurduğu endişelerle ABD, Almanya’nın kendi ordusunu
kurmasını istemiştir. Bunun üzerine, Fransız Hükümeti, 24 Ekim 1950
tarihinde Fransız Meclisi’ne Fransa Savunma Bakanı’nın adıyla Pleven
Planı olarak bilinen ve Avrupa Topluluklarının fikir babası Jean MONNET
tarafından kaleme alınan bir karşı plan sunmuştur. Bu plana göre, Avrupa
Savunma Topluluğu kurulacak; her ülkenin milli ordusu olacak fakat ayrıca
bir Avrupa Ordusu kurulacaktı. Fransız Meclisi bu öneriyi kabul etmiş ve
27 Mayıs 1952 tarihinde, Paris ve Bonn’da AKÇT üyesi altı ülke (Fransa,
Almanya, İtalya ve BENELÜKS ülkeleri), Avrupa Savunma Topluluğu
Antlaşmasını imzalamışlardır.
Ancak, Fransa Meclisinde 30 Ağustos 1954 tarihinde yapılan
oylama sonucu de GAULLE’cülerin sert muhalefetiyle bu antlaşma
99
TEZOK, s. 48.
60
reddedilmiştir. Ret gerekçeleri arasında ulusal egemenlik yetkilerinden
uluslarüstü bir birlik lehine vazgeçilmesinin kabul edilmemesi100, İngiltere
ve ABD’nin dışarıdan sağlamayı taahhüt ettikleri destek ve güvencelerin
yetersiz görülmesi101 ve hatta Fransa Başbakanı Mendes FRANCE’ın kötü
zamanlaması102 sayılmaktadır.
Antlaşma, taraf olan diğer beş ülkenin de yasama organlarınca
onaylanmıştır. Böylece Fransa, kendi önerisini ortadan kaldıran bir ülke
durumuna düşmüş ve özellikle ABD’nin büyük tepkisini çekmiştir.
AST’nun Fransız Meclisi tarafından reddedilmesinin bir diğer
sonucu da, Fransa ve İtalya Dışişleri Bakanları SCHUMAN ve de
GASPERİ’nin önerileriyle ortaya konulan, AST’ nun oluşumuna bağlı
olarak faaliyete geçmesi planlanan AKÇT bünyesinde, Avrupa’da bir
“Ortak Pazar” oluşturulmasını da içeren Avrupa Politik Topluluğu
Antlaşması tasarısının da ortadan kalkması olmuştur.
Aynı
zamanda,
“Entegrasyon,
henüz
buradan
siyasi
çıkarılan
bütünleşme
başka
ve
bir
savunma
sonuç
da;
alanlarına
geçebilecek olgunlukta değildir; sektörler arttırılarak ekonominin tamamına
yayılmaya öncelik verilmelidir.”103 şeklinde olmuştur.
AST’ nun boşluğu daha sonra, 17 Mart 1948 tarihli Savunma
İttifakı Antlaşması’nın geliştirilmesiyle ortaya çıkarılacak olan Batı Avrupa
Birliği ile doldurulmaya çalışılacaktır.
100
ATEŞ, Azmi, “Avrupa Birliği’nin Geleceğinde Türkiye’nin Konumu”, Yeni Türkiye
Dergisi..., s. 78.
101
TEZOK, s. 52.
102
KARLUK, s. 6.
103
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 86.
61
2. BATI AVRUPA BİRLİĞİ (BAB)
AST konusunda yaşanan sorunun aşılması amacıyla, ilgili tüm
tarafları memnun edecek bir çözüm bulmak amacıyla İngiltere Başbakanı
Anthony EDEN, bir girişim başlattı104.
Bu girişimler ve arayışlar sonucu, 1948’deki Savunma İttifakı
Antlaşması’na kadar gidilmiş ve bu ittifaka eski düşmanlar İtalya ve
Federal Almanya’nın da dâhil edilmesi ile yeniden yapılandırılması
üzerinde anlaşılmıştır.
Bu yöndeki mutabakat, 23 Ekim 1954 tarihinde imzalanan ve 6
Mayıs 1955 tarihinde yürürlüğe giren Paris Antlaşması ile hayata
geçirilmiş ve Batı Avrupa Birliği (BAB) kurulmuştur. Böylece üye sayısı
yediye çıkan Birliğe daha sonra, 1988’de İspanya ve Portekiz, 1992’de ise
Yunanistan tam üye olmuştur. Norveç, İzlanda ve Türkiye ise ortak üyelik
adlı özel bir statü ile Birliğin çalışmalarına katılmaktadırlar.
BAB, tıpkı AKÇT gibi 50 yıllık bir süre için kurulmuştur. Aralık
2002’de Kopenhag’da yapılan AB Zirvesinde, son pürüzler de giderilerek
üzerinde anlaşma sağlanan Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikası
(AGSP) tarafından yeri doldurulacaktır.
Tartışmalar sonucu BAB, NATO’nun Avrupa ayağı olarak
örgütlenmiştir.105 Çeşitli çalışmalara rağmen şimdilik özel bir ordusu
yoktur. BAB’ın başlıca görevi üyeleri arasında savunma ve dış politika
alanlarında işbirliğini sağlamaktır. Üyelik, Avrupa Birliği’ne üyelik şartına
bağlıdır.
104
105
TEZOK, s. 53.
Uğur KILINÇ, “Batı Avrupa Birliği”, Avrasya Dosyası Dergisi, Cilt 1, Sayı 2 (Yaz
1994), s. 100.
62
BAB ile birlikte Federal Almanya’nın yeniden silahlandırılmasına
tepki olarak Sovyet Bloku tarafından da Varşova Paktı kurulmuştur.106
C. AVRUPA KÖMÜR VE ÇELİK TOPLULUĞUNUN (AKÇT)
KURULUŞU
Kıta için birer intihar girişimi niteliğinde olan Birinci ve İkinci Dünya
Savaşlarındaki vahşet ve yıkımdan sonra, harabeye dönen Avrupa’nın
yeniden inşası amacıyla, dönemin savaş hammaddeleri olan kömür ve
çeliğin üretiminin ve ticaretinin uluslarüstü (supranasyonel) bir yapıya
devredilerek işe başlanmıştır.
Ulus-devletlerin çatışmaları Avrupa için en büyük tehdit olarak
görülmekteydi. Bu çatışmaların ve savaşların önlenebilmesi için kömür ve
çeliğin üretimin kontrolü gerekiyordu. Aksi takdirde, kömür ve çelik
sanayileri karşılıklı cephelerde kartelleşiyor ve ekonomik depresyon veya
resesyon dönemlerinde ise aşırı üretim fazlaları ortaya çıkıyordu.
Fiyatların düşmesi ile krizler derinleşiyor ve bu üretim fazlasının eritilmesi
ancak savaşlarla mümkün olabiliyordu. İşte ortadan kaldırılması gereken
durum ve eğilim buydu. Bu ise ancak üretimin uluslarüstü düzeyde
planlanması ile mümkün olabilirdi.107
İşbirliğinin hareket noktası ise Ruhr bölgesindeki zengin kömür ve
demir yatakları idi. Bu yatakların ayrı ayrı işletilmesinin yaratacağı
sorunlara çözüm olarak supranasyonel bir Yüksek Otorite oluşturulması
yönünde Fransa Ekonomik Plan Komisyonu Başkanı Jean MONNET
tarafından hazırlanan ve Fransa Dışişleri Bakanı Robert SCHUMAN
tarafından 9 Mayıs 1950 tarihinde ilgili hükümetlerin bilgisine sunulan ve
“Schuman Planı” olarak adlandırılan plan, Avrupa Kömür ve Çelik
Topluluğu’nun (AKÇT) ve de bugünkü Avrupa Birliği’nin temelini
oluşturmuştur.
106
KARLUK, ss. 6-8.
107
AKTAN, s. 44.
63
Aynı yılın Haziran ayında başlayan müzakereler sonucu, AKÇT’nu
kuran Paris Sözleşmesi 18 Nisan 1951 tarihinde imzalanmış ve 25
Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 108 AKÇT ise 25 Eylül 1952
tarihinde
fiilen
çalışmaya
başlamıştır.
Topluluğun
merkezi
Lüksemburg’dur, fakat daha sonra Brüksel’e taşınmıştır.
AKÇT, Fransa için Avrupa olarak yeniden doğuş, Almanya için ise
Avrupa aracılığıyla işgalden kurtuluş demekti.109 Uluslararası politikanın
temelindeki ortak çıkarlar kavramı savaştan yeni çıkmış iki hasmı
supranasyonel bir örgüt çatısı altında bir araya getirmekte idi.
AKÇT’nun amaçları, üye ülke ekonomilerinin gelişmesine katkıda
bulunmak,
istihdamı
arttırmak
ve
hayat
seviyesinin
yükselmesini
sağlamaktı. Temel ilkeler ve hedefler ise; kömür ve çelik ticaretinde
serbestlik, pazarlardaki sınırlama ve ayrıcalıkların ortadan kaldırılması,
Yüksek Otorite’nin özel durumlarda müdahalesi, işçilerin serbest dolaşımı
ve bürokrasinin azaltılması idi.
Programlanmış bir sürecin sonunda, 9 Ocak 1958 tarihinde kömür
ve çelik ürünlerinde, Avrupa’da bir Ortak Pazar yaratılmıştır. Üye ülkeler
arasındaki kısıtlamalar tamamen kaldırılmış ve dışarıya karşı da ortak bir
gümrük tarifesinin uygulanması saplanmıştır.110 Kısa sürede elde edilen
çarpıcı başarılar, entegrasyonun güvenle ilerlemesini sağlamıştır.
1991 yılında yapılan Bakanlar Konseyi toplantısında, AKÇT
Antlaşması 50 yıllık bir süre için yapılmıştı ve 2002 yılında sürenin sona
108
Klaus-Dieter BORCHARDT, The ABC of Community Law, Fifth Edition,
Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2000, s. 7.
109
BRZEZINSKI, Zbigniev, Büyük Satranç Tahtası, Sabah Kitapçılık Yayınları, İstanbul,
1998, s. 57.
110
KARLUK, 5.
64
ermesi
ile
Avrupa
Ekonomik
Topluluğu
tarafından
devralınması
kararlaştırılmıştır.111
D. AVRUPA
ATOM
ENERJİSİ
TOPLULUĞU
(AAET)
VE
AVRUPA EKONOMİK TOPLULUĞU (AET)
Jean MONNET başkanlığındaki Avrupa Birleşik Devletleri için
Eylem Komitesi’nin (Action Committee for the United States of Europe)
çalışmaları ve BENELÜKS ülkelerinin girişimleri sonucunda AKÇT’na üye
ülkelerin dışişleri bakanları, İtalya’nın Messina kentinde 1-2 Haziran 1955
tarihleri arasında yaptıkları toplantıda, Belçika Dışişleri Bakanı Paul Henri
SPAAK başkanlığında bir komite kurmuşlardır.
Bu komite, Batı Avrupa’da öncelikle ekonomik entegrasyonu
gerçekleştirecek yeni bir Topluluğun kurulması konusundaki çalışmalarını
bir yıl içerisinde tamamlamıştır. Hazırlanan rapor, AKÇT ile birlikte Avrupa
Ekonomik Topluluğu (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (AAET)
adlı iki yeni topluluğun kurulmasını öngörüyordu. Üç topluluğun üç ayrı
Komisyonu (Yüksek Otorite yerine geçmek üzere), üç ayrı Bakanlar
Konseyi, ortak bir Adalet Divanı (Avrupa Toplulukları Adalet Divanı) ve
Parlamentosu bulunacaktı.
29-30 Mayıs1950 tarihlerinde Venedik’te yapılan AKÇT Dışişleri
Bakanları toplantısında, Spaak Komitesi’nin raporu görüşülerek kabul
edilmiştir. Antlaşma taslağı üzerinde yürütülen ayrıntılı çalışmalardan
sonra, Roma’da 25 Mart 1957 tarihinde imzalanan antlaşmalar ile AET ve
AAET kurulmuştur. 8 Nisan 1965 tarihinde imzalanan ve 1 Temmuz 1967
tarihinde yürürlüğe giren Birleştirme Antlaşması (Merger Treaty) ile de üç
topluluğun
yönetici
organları
teke
Komisyonu oluşturulmuştur.112
111
TEZOK, s. 56.
112
KARLUK, s. 9.
65
indirilerek,
Avrupa
Toplulukları
Atom enerjisi, kömür ve çelikten sonra modern zamanların yeni
savaş hammaddesi olması dolayısıyla önemli idi. Ayrıca, gelişen ve
büyüyen sanayi için gerekli enerjinin sağlanabilmesi açısından da bir
kaynak olarak değerlendirilmekteydi.
AET ile ilk hedeflenen Gümrük Birliği idi. Bu hedefe, planlanandan
1,5 yıl önce 1 Temmuz 1968 tarihinde ulaşılmıştır. Diğer alanlardaki
hedeflere de büyük ölçüde ulaşılmış olmasından dolayı, bunun göstergesi
olarak AET ismi AT (Avrupa Topluluğu) olarak değiştirilmiştir. Daha sonra
AT,11-12 Aralık 1992 tarihlerinde Edinburg Zirvesinde ile başlayan bir
sürecin sonunda, siyasi, sosyal, kültürel, ekonomik ve her alanda
birlikteliği ifade eden Avrupa Birliği (AB) olarak değiştirilecektir.113
Roma Antlaşması, demokrasi ile yönetilen tüm Avrupa ülkelerinin
AET’na
girebileceğini
Topluluklarından
farklı
belirtmektedir.
bir
yol
İngiltere,
izleyerek
başlangıçta
EFTA
Avrupa
denemesini
gerçekleştirmeye çalışmış ve AET ile rekabet etmeye çalışmıştır. Ancak
daha sonra Danimarka ve İrlanda ile birlikte üyelik için Avrupa
Topluluklarına başvurmuştur. Fakat, de GAULLE engeline takılmışlardır.
De GAULLE’ün iki kez veto yetkisini kullandığı 1961 ve 1967 yıllarından
sonra çetin bir pazarlık sonucu -de GAULLE’ün de ölümünden sonrabaşvuru 1972’de kabul edilmiştir. Başvurusu kabul edilen dördüncü ülke
olan Norveç’te ise Katılım Antlaşması halkoylaması sonucu reddedildiği
için katılım gerçekleşmemiştir. Böylece ilk genişleme ile altılar dokuzlara
dönüşmüştür.
Demokratik
yönetim
şartından
dolayı,
Albaylar
Cuntası
Yunanistan’ı, FRANCO İspanya’sı, SALAZAR Portekiz’i üyelik için
113
ATEŞ, s. 80.
66
başvuramamıştır. Bu ülkeler ancak demokratik yönetime kavuştuktan
sonra 1975-77 tarihlerinde başvurabilmişlerdir.114
Yunanistan 1981 yılında, İspanya ve Portekiz ise 1986 yılında üye
oldular. Böylece Dokuzlar AB’nin bayrağındaki yıldız sayısı olan onikiye
ulaşmış oldular. 1990 yılında iki Almanya’nın birleşmesi ile de facto bir
genişleme meydana gelmiştir. 1995 yılında ise Avusturya, Finlandiya ve
İsveç’in katılımlarıyla onbeş115 olan üye sayısı, Aralık 2002 Kopenhag
Zirvesi ile üyeliğe alınan 10 yeni üye ile birlikte yirmibeş olmuştur.
Romanya, Bulgaristan ve Türkiye ise henüz adaylık sürecindedirler.
Halkoylamaları sonucu Katılım Antlaşmalarını reddeden İsviçre ve
Lihtenştayn’ın adaylıkları askıya alınmış durumdadır.116 Fas’ın 1987
yılındaki başvurusu ise Roma Antlaşması’ndaki kriterlere uymadığı için
reddedilmiştir.
E. TEK AVRUPA SENEDİ (1987)
Toplulukların
genişleyerek
12
üyeli
hale
gelmesi
gerçeği
karşısında, özellikle karar alma süreçlerindeki etkinliğin arttırılması
zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Avrupa Komisyonu, bir “Beyaz Kitap”
hazırlayarak bu konudaki görüşlerini açıklamıştır. Avrupa Parlamentosu
da, kurucu antlaşmaların değiştirilmesi ihtiyacını göz önüne alarak, bir
“Birlik Antlaşması Taslağı” geliştirmiştir. Parlamento içerisinden “Crocodile
Group” olarak adlandırılan bir grup, bu taslak üzerinde çalışmaya
başlamıştır.
Bu
çalışmalar
sonucu
geliştirilen
taslak,
Avrupa
Parlamentosu’nda kabul edilmiştir. Haziran 1985’te yapılan Milano
Zirvesi’nde taslakla ilgili “Dooge Komitesi”nin raporu incelenerek, reform
114
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 87.
115
Pascal FONTAINE, Europe in 10 Points, Luxembourg: Office for Official Publications
of the European Communities, 1998, ss. 5-9.
116
Coşkun Can AKTAN, “Avrupa Birliği’nin Doğuşu, Gelişimi ve Genişleme Süreci”, Yeni
Türkiye Dergisi..., s. 177.
67
yapılması zorunluluğu kabul edilmiştir. Bu amaçla, 1985 yılı sonunda
Lüksemburg’da toplanan Hükümetlerarası Konferans’ın hazırladığı Tek
Avrupa Senedi (Single European Act) Şubat 1986’da imzalanmış117 ve 1
Temmuz 1987 tarihinde de yürürlüğe girmiştir.
Getirilen
yetkilerini
değişikliklerin
arttırmak
ve
Tek
özünü,
Avrupa
Avrupa
Parlamentosu’nun
Pazarının
(İç
Pazarın)
tamamlanmasının önündeki engellerin kaldırılması amacıyla118 karar alma
süreçlerinin kolaylaştırılması düşüncesi oluşturmaktadır.119 Tek Pazar
içerisinde kişilerin, malların, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımın
sağlanması öngörülmüştür.
F. MAASTRİCHT
(AVRUPA
BİRLİĞİ)
ANTLAŞMASI
VE
MAASTRİCHT KRİTERLERİ
Aralık 1990 Roma Zirvesi’nde alınan kararlar doğrultusunda,
“Ekonomik ve Parasal Birlik” ve “Siyasi Birlik” konularında düzenlenen ve
kurucu antlaşmalarda değişiklikler yapılmasını da içeren Hükümetlerarası
Konferans çalışmaları başlatılmıştı. Daha sonra çalışmalara, Siyasi Birlik
ile birlikte ortak bir Savunma Politikası ve Dış Politika (Common Foreign
and Security Policy) konusu da dâhil edilmiştir.
Hükümetlerarası Konferansların sonuçlarının değerlendirildiği,
Aralık 1991 Maastricht Zirvesi’nde üzerinde anlaşma sağlanan başlıca
noktalar şunlardır:
 Ekonomik ve Parasal Birliğin tamamlanması
 Topluluğun nispeten fakir ülkelerine yardım fonu
117
118
KARLUK, s. 40 v.d.
Yahya TEZEL, “Avrupa Entegrasyonu ve Türkiye-Avrupa İlişkileri”, Tarihi Süreç
İçerisinde Avrupa ile İktisadi Bütünleşme Sorunu Semineri-1999, Ankara: TCMB
Yayınları, 1999, s. 107.
119
ATEŞ, s. 81.
68
 Ortak Dış Politika
 Ortak Savunma ve Güvenlik Politikası
 Federalizm yerine sıkı birlik
 Ortak vize uygulaması
 AP’ nun yetkilerinin arttırılması
Zirvede Devlet ve Hükümet Başkanları “Avrupa Birliği Antlaşması
üzerinde görüş birliğine varmışlar ve Antlaşma, 18 aylık bir müzakere
sürecinden sonra 7 Şubat 1992 tarihinde üye ülkelerin Dışişleri ve Maliye
Bakanlarınca imzalanmış ve bazı sorunların aşılması ile 1 Ocak 1993
yerine 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Antlaşma ile üç temel ilke ortaya konmuştur:
1. Rekabete dayalı serbest pazar ekonomisi
2. Kamu maliyesinin sağlıklı şekilde yönetilmesi
3. Yetki ikamesi (subsidiarite) ilkesi
Yetki ikamesi (subsidiarite) ilkesini düzenleyen AB Antlaşması’nın
3B maddesinin 2 ve 3 üncü fıkraları şu şekildedir;
“Münhasıran kendi yetkisi altında bulunmayan alanlarda, yetki
ikamesi (subsidiarite) ilkesi uyarınca Topluluk ancak, tasarlanan eylemin
hedefleri üye devletler tarafından yeterli biçimde gerçekleştiremeyecekse
ve dolayısıyla tasarlanan eylemin boyutları ve sonuçları itibariyle Topluluk
seviyesinde daha iyi gerçekleştirilebilecekse müdahalede bulunur.
Topluluğun eylemi, bu antlaşmanın hedeflerine ulaşmak için
gerekli olan seviyeyi aşamaz.”
Antlaşma ile hedeflenen üç önemli yenilik vardır:
1. Ekonomik ve Parasal Birlik
2. Avrupa Vatandaşlığı
3. Ortak Dış ve Güvenlik Politikası
69
Maastricht
Antlaşması
ile
üyeliğin
ekonomik
kriterleri
de
belirlenmiştir:
1. Birliğe üye ülkelerin 12 aylık enflasyon ortalaması, AB’de en
düşük
enflasyon
oranına
sahip
3
ülkenin
enflasyon
ortalamasından en çok 1,5 puan fazla olabilecektir.
2. Üye
ülkelerde
devlet
borçları,
GSYİH’nın
%60’ını
geçemeyecektir.
3. Bütçe açığı GSYİH’nın %3’ünden fazla olmayacaktır.
4. Herhangi bir üye ülkede uzun vadeli faiz oranları 12 aylık
dönem itibariyle en iyi performans gösteren 3 üyenin faiz
oranından en fazla %2 fazla olabilecektir.
5. Son iki yıl içerisinde üye ülke parası, diğer bir üye ülke parası
karşısında devalüe edilmemiş olacaktır.120
G. 22 HAZİRAN 1993 KOPENHAG ZİRVESİ VE KOPENHAG
KRİTERLERİ
Avrupa Konseyi, bu zirvede genişlemenin Doğu Avrupa ülkelerine
doğru oluşunu göz önüne alarak, üyelik için gerekli olan siyasi kriterleri
belirlemiştir. Buna göre aday ülkeler;
 Demokrasiyi
 Hukukun üstünlüğünü
 İnsan Haklarını
 Azınlıklara saygı gösterilmesini ve korunmasını
 İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığını ve Birlik içerisinde
piyasa güçleri ve rekabetçi baskı ile baş edebilecek
kapasiteyi garanti eden kurumların istikrarını sağlamış
olmalıdır.
Siyasi kriterler, sonuç bölümünde ayrıca ele alınacaktır.
120
Ömer BOZKURT, “Maastricht Antlaşması ve Avrupa Bütünleşmesi”, Amme İdaresi
Dergisi, Ankara: Cilt 26, Sayı 1, 1993, s. 75.
70
H. AMSTERDAM ANTLAŞMASI
16-17 Haziran 1997 tarihlerinde Amsterdam’da yapılan Zirvede,
29 Mart 1996 da başlayan Hükümetlerarası Konferans çalışmaları ile
ortaya çıkan ve Maastricht Antlaşmasında değişiklikler yapan Taslak
üzerinde uzlaşmaya varılmış ve söz konusu Taslak 2 Ekim 1997 tarihinde
imzalanarak 1 Mayıs 1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Bu antlaşmayla; “Birlik, temel özgürlüklere, 4 Kasım 1950 tarihli
Roma İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Korumayla İlgili Avrupa
Sözleşmesi’nin garanti etmiş olduğu (AİHS) çerçevede ve üye ülkelerin
demokratik gelenekleriyle, Topluluk hukukundan kaynaklanan şekilde
riayet eder.” hükmü getirilmiş ve üyelik için bir şart olarak düzenlenmiştir.
Getirilen bir başka değişiklik ile de, AİHS’ne uymayan ve zaman içerisinde
aykırı davranma eğilimini sıklıkla gösteren üye ülkelerin oy hakkı, diğer
ülkelerin üçte birinin teklifi ve oybirliği ile askıya alınabilecektir.
Ayrıca, iltica, göç, dış sınırların güvenliği konularında ortak
politikalar oluşturulmuş ve Schengen Antlaşmasının AB mevzuatına dahil
edilmesi kabul edilmiştir. AP’nun ve Komisyon Başkanı’nın yetkileri
genişletilmiş, bir Ortak Güvenlik ve Dış Politika Yüksek Temsilciliği ihdas
edilmiştir.
İ. GÜNDEM (AGENDA) 2000 BİLDİRİSİ
AB Komisyonu, geleceğe dönük olarak yayınladığı Gündem 200
belgesi ile yeni hedefleri belirlemiştir:
 Genişleme
 Ortak Tarım Politikasının reformu
 Yapısal Fonlarda değişiklikler yapılması
 AB’nin finansmanı
71
J. NİCE ANTLAŞMASI VE TEMEL HAKLAR ŞARTI
Aralık 2000’de yapılan Nice Zirvesi sonrasında 26 Şubat 2001
tarihinde imzalanan Nice Antlaşması ile genişleme sonrası AB ve
kurumlarının yapısı kararlaştırılmıştır.
Ayrıca, Haziran 1999’daki Köln Zirvesinde başlatılan hazırlıkların
sonucunda121, Nice Zirvesi’nde kabul edilen AB Temel Haklar Şartı ile de
AİHS’den ayrı olarak, AB’nin kendisine ait bir temel haklar kataloğuna
kavuşması sağlanmıştır.
Söz konusu Şart, Avrupa Birliği’nde İnsan Hakları konusunun
işleneceği üçüncü bölümde daha ayrıntılı olarak incelenecektir.
121
İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı, İnsan Hakları El Kitabı, Ankara: 2000,
s. 10.
72
III. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN KURUMSAL YAPISI
A. ANA ORGANLAR
1. AVRUPA (BİRLİĞİ) KONSEYİ
Fransa’nın önerisi ile başlangıçta de facto olarak ortaya çıkan,
daha sonra 1987 Tek Avrupa Senedi ile kurumsallaştırılan Avrupa (Birliği)
Konseyi (European Council / Council of Europe’dan farklı), 1993
Maastricht Antlaşması ile Kurucu Antlaşmalardaki yerini de iure olarak ta
sağlamlaştırmıştır. Üye devletlerin devlet veya hükümet başkanları ile
Komisyon Başkanı’ndan oluşmaktadır. Dışişleri Bakanları ile bir Komisyon
üyesi de toplantıya katılırlar.
Avrupa (Birliği) Konseyi, Birliğin en üst düzey siyasi organıdır.
Ağırlıklı olarak karar alma organıdır. Yasama konularına istisnaen girer.
Hem Topluluk Politikaları konusunda hem de geleceğe yönelik siyasi
işbirliği alanlarının geliştirilmesinde izlenecek politikalarla ilgili olarak temel
doğrultuları belirler.122
2. BAKANLAR KONSEYİ
Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi123, Bakanlar Konseyi
124
, Avrupa
Birliği Konseyi125 (Council of the European Union126) veya sadece Konsey
(Council127) olmak üzere değişik şekillerde adlandırılan ve fakat kurucu
Antlaşmalarda Konsey adı ile düzenlenmiş olan kurum, Birliğin hem
122
Who is Who in the European Union, Office for Official Publications of the European
Communities, Luxembourg, 2001, s. 5.
123
KARLUK, age, s. 101; TEZOK, age, s. 68.
124
KARLUK, age, s. 101.
125
AKTAN, Coşkun Can, age, s. 178.
126
BORCHARDT, age, s. 38.
127
FONTAİNE, age, s. 11.
73
yasama hem de bütçe düzenlemeleri konusunda yetkilidir. Aynı zamanda
bazı konulardaki ana karar alma organıdır.
Konsey’de üye ülkelerin hükümetleri temsil edilir. Hükümet adına
Konseye katılacak olan Bakan, konuyla bağlantılı olarak belirlenir. Dışişleri
Bakanlarının katılımıyla yılda en az bir kez toplanan ana konsey Genel
İşler Konseyi olarak adlandırılır. Konsey’de her ülkenin Antlaşmalarca
belirlenmiş bir oranda oy ağırlığı vardır. Karar alma sürecinde nitelikli
çoğunluk arandığı hallerde ikili bir çoğunluğa bakılmaktadır; hem belli bir
ağırlıkta oyların sağlanması, hem de belli sayıda ülkenin oyunun
sağlanması.
3. KOMİSYON
Komisyona kurucu antlaşmalarda geniş görevler verilmiştir.
Toplulukların (Birliğin) yürütme organıdır. Fakat bunun da ötesinde
Komisyon, her şeyden önce Kurucu Antlaşmaların bekçisidir.128
Komisyon,
ortak
politikaların
uygulanmasından
sorumludur,
bütçeyi yönetir ve Topluluk programlarını yönlendirir. Dış ilişkilerde ise
Birliği temsil eder, uluslararası müzakerelere katılır.
Komisyon, Parlamentoya karşı sorumludur. Kararlarını basit
çoğunlukla alır.Nice Antlaşması sonrası, Komisyon’da her ülkenin sadece
bir
temsilcisi
bulunabilecektir.129
Antlaşma
ile
ayrıca,
Komisyon
Başkanı’nın yetkileri de arttırılmıştır.
Aday ülkelerin oy ağırlıkları Aralık 2000 Nice Zirvesinde, Nice Antlaşması ile
belirlenmiştir.
128
Emile NOEL, Avrupa Topluluğu Organları Nasıl Çalışır, 3. b., Ankara: Maya
Matbaacılık Yayıncılık, 1980, s. 10.
129
TEZOK, s. 67.
74
4. AVRUPA PARLAMENTOSU
Başlangıçta
sadece
bir
danışma
organı
niteliğinde
olan
Parlamento, zamanla yeni yetkiler elde ederek yasama organı olma
yolunda önemli kazanımlara ulaşmıştır. Özellikle 1979 yılından itibaren
üyelerinin doğrudan vatandaşlar tarafından seçilmesi ile daha da
güçlenmiştir.130
Üyeler
ülkelere,
nüfuslarına
-olabildiğince-
paralel
şekilde
dağıtılmaya çalışılmaktadır. Ancak Parlamenterler, ülkelerine göre değil,
siyasi görüşlerine göre gruplar oluşturmaktadır. 26 Şubat 2001 tarihli Nice
Antlaşması ile üye sayısı 732 olarak belirlenmiş ve adayların katılımı
sonrası üye dağılımı da netleştirilmiştir.
Parlamento’nun başlıca görev ve yetkileri; Konsey tarafından
gönderilen tasarıları incelemek ve onaylamak, Komisyon üyelerinin
atanmalarını onaylamak, Avrupa Ombudsman’ını seçmek, AB’nin üçüncü
ülkelerle imzalayacağı antlaşmaları onaylamak, AB bütçesinin ortak tarım
politikası dışındaki alanlarını düzenlemek ve denetlemektir.131
Parlamento’nun çalışmalarına katkı sağlayan 17 adet alt komitesi
vardır. Bunlar:
1) AFET
: Committee on Foreign Affairs, Human
Rights, Common Security and Defence Policy (Dışişleri,
İnsan Hakları, Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası
Komitesi)
130
2) BUDG
: Budgets (Bütçeler)
3) CONT
: Budgetary Control (Bütçe Denetimi)
Uğur KILINÇ, Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri, Ankara: TOBB Yayınları, 1990,
s. 12.
131
TEZOK, age, s. 72.
75
4) LIBE
: Citizens’ Freedoms and Rights, Justice
and Home Affairs (Vatandaş Hak ve Özgürlükleri,
Adalet ve İçişleri)
5) ECON
:
Economic
and
Monetary
Affairs
(Ekonomik ve Parasal İşler)
6) JURI
: Legal Affairs and the Internal Market
(Hukuki İşler ve İç Pazar)
7) INDU
: Industry, External Trade, Research and
Energy (Endüstri, Dış Ticaret, Araştırma ve Enerji)
8) EMPL
: Employment and Social Affairs (İstihdam
ve Sosyal İşler)
9) ENVI
:
Environment,
Public
Health
and
Consumer Policy (Çevre, Kamu Sağlığı, Tüketicinin
Korunması Politikaları)
10) AGRI
:
Agricultural
and
Rural
Development (Tarımsal ve Kırsal Kalkınma)
11) PECH
: Fisheries (Balıkçılık)
12) REGI
: Regional Policy, Transport and Tourism
(Bölgesel Politikalar, Ulaşım ve Turizm)
13) CULT
: Culture, Youth, Education, the Media
and Sport (Kültür, Gençlik, Eğitim, Medya ve Spor)
14) DEVE
:
Development
and
Cooperation
(Kalkınma ve İşbirliği)
15) AFCO
: Constituonal Affairs (Anayasal İşler)
16) FEMM
:
Women’s
Rights
and
Equal
Opportunities (Kadın Hakları ve Fırsat Eşitliği)
17) PETI
: Petitions (Dilekçe)132
Parlamento ve Konsey ortak karar (co-decision) veya işbirliği
(cooperation) yöntemleriyle yasama yetkisini birlikte kullanırlar
132
BORCHARDT, s. 35.
76
5. ADALET DİVANI VE İLK DERECE MAHKEMESİ
Avrupa Toplulukları Adalet Divanı (ATAD) olarak ta bilinen Adalet
Divanı (Court of Justice), Topluluk hukukunun icrasından sorumludur. Üye
Devletler, Birlik, AB Kurumları ve bireylerin taraf oldukları davalarda
yargılama yetkisine sahiptir.
Divan, üye ülkeler tarafından altı yıl süreyle atanan birer üyeden
oluşmaktadır. Ayrıca dokuz adet de savcı (kanun sözcüsü) görev
yapmaktadır.
Divan’ın üzerindeki yükün ağırlığı nedeniyle, Tek Avrupa Senedi,
Konsey’e bir İlk Derece Mahkemesi kurma yetkisi vermiştir. Konsey, 24
Ekim 1988 tarihinde bu mahkemeyi kurmuştur. Nice Antlaşması ile de bu
İlk
Derece
Mahkemesinin
etkinliği
arttırılarak,
Divan’ın
iş
yükü
hafifletilmeye çalışılmıştır.133
Adalet Divanı, hiçbir zaman kendi işlevini uyuşmazlıkların çözümü
ile sınırlı görmemiştir. AB’nin yapısındaki mevcut yasama organı
boşluğunu içtihatları ile büyük oranda doldurmuştur. bu içtihatlarında da
ana hedef olarak bütünleşmeyi koyduğu için Divan’dan, “birinci derecede
bir bütünleşme faktörü” olarak söz edilmektedir. Divan’ın içtihatlarına
dayanak oluşturan temel ilkeler; eşitlik (her türlü ayrımcılığa karşı), dört
özgürlük (kişilerin, hizmetlerin, malların ve sermayenin serbest dolaşımı),
dayanışma ve birlik (hukuki ve ekonomik alanlarda) olarak ortaya
çıkmaktadır. Topluluk hukukunun adilliği duygusunu uyandıran, Adalet
Divanı’nın
kararlarıdır.
Divan’a
hükümetler,
ulusal
makamlar,
parlamenterler ve bireyler nezdinde gerekli otorite ve itibarı sağlayan
unsur da budur.134
133
Who is Who ..., s. 15.
134
Tuğrul ARAT, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı, Ankara: ATAUM Yayınları, 1998,
ss. 1-13.
77
6. SAYIŞTAY
Ekim 1977’de kurulan Sayıştay’ın 15 üyesi vardır. Üyeler
parlamentonun görüşü alındıktan sonra Konsey tarafından seçilir.
Sayıştay’ın başlıca görevleri, Topluluğun ve bağlı kuruluşların hesaplarını
incelemek, kazanç ve harcamaların yasallığını ve düzenliliğini kontrol
etmek, mali yönetimin sağlıklı olmasını sağlamak, kendi alanında Topluluk
kurumlarına raporlar hazırlamaktır.135
B. YARDIMCI ORGANLAR
1. EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE
Kurucu Antlaşmalarda rolü danışma organı olarak belirlenmiş olan
Ekonomik ve Sosyal Komite’de, ekonomik hayatın ve toplumun geniş bir
kesimi temsil edilmektedir. Üyeler, işçiler, işverenler ve diğerleri
(Kooperatifler, çevre savunucuları, tüketiciler, tüccarlar v.b.) şeklinde,
temsilci sayısı birbirine yakın olan üç ana grupta yer alırlar. Nice
Antlaşması ile üye sayısı 222’den 344’e çıkartılmıştır.
Komitenin temel görevi görüş bildirmektir. Birlik Hukukunun her
alanında Komite’nin görüşü ortaya konulmaktadır. Birliğin diğer kurumları
(Komisyon, Parlamento, Konsey) belli alanlarda Komite’nin görüşünü
almak zorundadırlar. Ancak bu görüşler bağlayıcı nitelikte değildir.
Komite, içerisinde oluşturduğu yapıcı diyalog ortamı ile ekonomik
ve sosyal gruplar arasındaki çıkar çatışmalarında konsensüse ulaşılmasını
sağlamaktadır. Ayrıca, sadece üyelerle değil, AB ülkelerindeki ve Birliğin
yakın ilişkide olduğu ülkelerdeki uluslararası, ulusal ve bölgesel sivil
135
NOEL, s. 7.
78
toplum örgütleri ile ilişkiler kurulmakta ve işbirliği geliştirilmektedir.
Komite’nin temel çalışma alanlarından birisi de ortak pazardır. 136
2. BÖLGELER KOMİTESİ
AB’nin en genç kurumudur. Bölgesel ve yerel kimliklere ve
imtiyazlara saygının ötesinde, onların AB politikalarının geliştirilmesinde
ve uygulanmasında daha etkin bir şekilde katkıda bulunmalarını sağlamak
amacıyla kurulmuştur.137
Bölgeler Komitesi, yerel ve bölgesel yönetimlerin temsilcilerinden
oluşan bir danışma organı niteliğindedir.138 Bölge başkanları, belediye
başkanları, bölge ve şehir meclisi başkanları olan üyeler vatandaşlara en
yakın düzeydeki seçilmiş yöneticilerdir. Üye sayısı Nice Antlaşması ile
222’den 344’e çıkartılmıştır. 2 yıllık bir süre için seçilen İdari Büro,
Komite’nin
çalışmalarını
organize
eder.
Komite’nin
temel
görevi,
subsidiarite ilkesinin korunmasıdır.
3. AVRUPA OMBUDSMANI
Maastricht Antlaşması ile AB kurumlarının uygulamalarına karşı
bir
şikayet
mercii
olarak
kurulan
Avrupa
Ombudsmanı,
Avrupa
Parlamentosu tarafından seçilir. Avrupa Ombudsmanı şikâyet üzerine
veya kendiliğinden harekete geçerek gerekli soruşturmaları yapacaktır.
Avrupa Birliği vatandaşlarının yanı sıra, Avrupa Birliği üyesi bir
devlette yaşayan yabancılar da şikayet hakkına sahiptirler. Avrupa
Ombudsmanı, yerel, bölgesel ve ulusal kurumlarla ilgili şikayet mercii
136
Serving The European Union, Second Edition, Office for Official Publications of the
European Communities, Luxembourg, 1999, s. 28.
137
age, s. 30.
138
TEZOK, s. 82.
79
değildir. Sadece Avrupa Birliği kurum ve kuruluşlarının yanlış uygulamaları
şikâyet konusu edilebilir.
4. DİĞER KURUMLAR
AB’nin kurumsal yapısı içerisinde yukarıda anılanlar dışında da
pek çok yapılar mevcuttur. Bunların en önemlileri; Avrupa Merkez
Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Yatırım Fonu, Adalet ve İçişleri
Alanında İşbirliği Eşgüdüm Komitesi’dir.
Avrupa Birliği’nin kurumsal ve hukuksal yapısı içerisinde önemli bir
yer tutan ortak politikalar konusuna çalışmamızın ana ekseninin insan
hakları olmasından dolayı değinilmeyecektir.
80
IV. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN HUKUKSAL YAPISI
A. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN ÖZELLİKLERİ
1. ULUSLARÜSTÜLÜK (SUPRANASYONALITY)
Avrupa Birliği’nin temelini oluşturduğu öne sürülen uluslarüstülük,
oldukça yeni bir kavramdır. Uluslararası ilişkilerde, Avrupa Toplulukları’nın
kurulmasıyla ortaya çıkmıştır. Uluslarüstü kuruluşlarda, hukuk normlarını
oybirliği yerine oy çokluğu ile belirleyen organların varlığı, bu şekilde
belirlenen normların üye devletler ulusal hukuklarında doğrudan etkiler
doğurması, uluslarüstülük kavramının ayırıcı nitelikleri olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Bu yeni hukuk kavramı, yetki devrini, hatta ulusal egemenliğin
kısmen devrini gerektirmektedir. Uluslararası hukuk alanında ortaya çıkan
bu yeni kavram, uluslararası hukukun temel kavramlarından olan
“egemenlik” kavramını değiştirmekte ve dönüştürmektedir.
Egemenliğin temel unsurları olan “yasama, yürütme ve yargı”
yetkilerinin bir bölümü, ulusal devletler tarafından topluluk organlarına
devredilmektedir. Bu egemenlik devri olgusu, sui generis bir yenilik olarak
Avrupa Topluluklarını Kuran Antlaşmalarda ortaya konulmuştur. Bununla
beraber, bu antlaşmaların hiç birisinde, Topluluğun uluslarüstü bir örgüt
olduğu yolunda bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak, antlaşmaların genel
niteliği ve kimi hükümlerinin yapısı, AB Hukuk düzeninin uluslarüstü
niteliğini ortaya
koymaktadır. Bu
bağlamda,
Avrupa Vatandaşlığı,
Ekonomik ve Parasal Birlik, Gümrük Birliği, Ortak Dış Politika ve Savunma
ile ilgili hükümler anılabilir.139
139
Haluk GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 20 .
81
Ayrıca,
Topluluklara
üye
devletlerin
bağımsızlıklarının
ve
yetkilerinin oldukça güçlü bir şekilde devam etmesi dolayısıyla federalizm
ve konfederalizmden ayrılır.140
Topluluk düzeyinde yetkili organlar tarafından kullanılan hukuk
kuralı yaratma yetkisi, bir üye devlet için egemenliğin tamamen yitirilmesi
anlamına da gelmemektedir. Burada daha çok, egemenliğin kullanım
alanının bölüşülmesinden söz edilebilir. Üye devletler topluluğa devredilen
yetkilere
saygılı
olmak
koşuluyla,
ulusal
düzenlemeleri
yapmakta
özgürdürler. Yetki devri sınırsız değildir ve antlaşmalarla bu olgu
belirlenmiştir. Topluluk kurumları antlaşmalarla kendilerine devredilen
yetkilerin sınırları içerisinde hareket etmek durumundadırlar.
Antlaşmalarla
ana
hatları
belirlenen
AB
Hukuku’nun
uluslarüstülüğünün gelişimi ve belirginleşmesi Avrupa Toplulukları Adalet
Divanı (ATAD) tarafından ortaya konulan içtihatlar ve kararlarla olmuştur.
Divan, 15 Temmuz 1965 tarihli ünlü COSTA/ENEL davasında şu
yargıya varmıştır; “...Uluslararası antlaşmalardan farklı olarak Topluluğu
kuran antlaşmalar, yeni ve sui generis bir hukuk düzeni yaratmıştır. Bu
düzen, üye devletlerin ulusal hukuk düzeni ile bütünlük içindedir.
Gerçekten, sınırsız süreli, kendine özgü kurumsal yapısı olan, tüzel kişiliğe
ve uluslararası düzeyde temsil gücüne sahip bulunan bu Topluluğu
kurarken üye devletler, ulusal yetkilerini sınırlamışlar ve Topluluğa çok
önemli egemenlik yetkilerini devretmişlerdir. Üye devletlerin, belirli
alanlarda da olsa, egemen yetkilerini devretmeleri sonucunda, bir
hukuksal normlar bütünlüğü (Corps des normes juridiques) yaratılmıştır.
Bu normlar yalnızca üye devletleri değil, aynı zamanda onların uyruklarını
da bağlamaktadır....”
140
YILMAZ, Adem, “Avrupa Birliği Entegrasyonu Çerçevesinde Supranasyonalizm”, Yeni
Türkiye Dergisi..., s. 388.
82
Divan, COSTA/ENEL kararıyla, Topluluk hukukunu uluslararası
hukukun içerisinde gören, örneği daha önceki VAN GEND&LOOS
kararında görülen içtihadını da değiştirmiştir.
KOMİSYON/FRANSA davasında vermiş olduğu 14.12.1971 tarihli
kararında
ise
Divan,
bu
sürecin
geriye
döndürülemeyeceğini de
belirtmiştir; “...Topluluğa devredilen yetkilerden geriye dönülmesi ve bu
yetkilerin yeniden üye devletler tarafından kullanılması, ancak topluluğu
kuran antlaşmada bu konuda açık bir hüküm olması halinde söz
konusudur. Antlaşmada bu yönde bir hüküm bulunmadığına göre,
egemenliğin devrinden geriye dönüş olanaksızdır...”
KOMİSYON/İNGİLTERE davasında vermiş olduğu 5.5.1981 tarihli
kararında konuyu daha ayrıntılı olarak açıklamıştır; “...Topluluk lehine yetki
devri kesindir ve bir bütündür. Topluluk konseyinin bir konuda karar
almaması, bu konuda bir üye devlete, tek taraflı olarak karar alma yetkisi
vermez.”, “...Topluluğun yetki alanı içinde kalan konularda üye devletler,
bundan
böyle
ortak
çıkarların
ulusal
düzeyde
yürütülmesi
ve
denetlenmesiyle yükümlüdür. Bu bakımdan bir üye devlet, belli bir konuda
Konseyin uygun bir girişimi olmamışsa, ivedi durumlarda ulusal düzeyde
gerekli önlemleri ancak Komisyonla işbirliği halinde alabilir.”, “...Bir üye
devlet, Komisyon tarafından belirlenecek koşullara ve ilkelere ters düşen,
tek taraflı ulusal korunma önlemlerine başvuramaz.”, “...Topluluğun
temelini oluşturan yapısal ilkelere, üye devletlerin uymaları zorunludur.
Topluluk yetki alanı içinde kalan konularda bir karar boşluğu olması
halinde bile, üye ülkelerin ulusal yetkilerini kullanmamaları gerekir.”
Oy çokluğu ile alınan kararlarda veto yetkisinin olmayışı da AB
Hukukunun uluslarüstü niteliğini ortaya koymaktadır141.
141
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 13-44.
83
2. DOĞRUDAN ETKİ (DIRECT EFFECT)
Doğrudan uygulanabilirlik (Direct Applicability) olarak da anılan
Topluluk hukukunun doğrudan etkili olması, bu hukukun sadece Topluluk
kurumları ve üye devletler için değil, aynı zamanda Topluluk vatandaşları
için de doğrudan bazı haklar ve yükümlülükler doğurması anlamına
gelmektedir.142 Bir Topluluk hukuku normunun üye devlet iç hukukuna
dahil olması ve bu hukuk düzeninde uygulanabilmesi ve bireyler için
haklar
ve
yükümlülükler
doğurabilmesi
bakımından
herhangi
bir
tamamlayıcı ulusal norma gereksinme duyulmamaktadır.143 Dolayısıyla da
bu haklar ulusal yargıç önünde de aranabilmektedir.144
Doğrudan etki ilkesi, ilk kez ATAD tarafından 5 Şubat 1963 VAN
GEND&LOOS kararında ortaya konulmuştur. Divan, bu davada çok
sayıdaki üye devletin ve kendi kanun sözcüsünün (savcı) aksi yöndeki
görüşlerine
rağmen,
kurucu
antlaşmalarda
herhangi
bir
çekince
belirtmeksizin kaleme alınmış, kendi içinde eksiksiz ve hukuken kusursuz
olan
bütün
kuralların
üye
devletlerin
vatandaşlarına
doğrudan
uygulanabileceğine, bir başka deyişle, bu hükümlerin uygulanması ya da
yürürlük kazanması için üye devletlerin ya da Komisyon’un başka bir
tasarrufuna gerek bulunmadığına karar vermiştir. Divana göre AET
Antlaşmasının 12 nci maddesi bu koşulları yerine getiriyordu; dolayısıyla
davacı
VAN
yararlanabilirdi
GEND&LOOS
ve
Hollanda
şirketi
bu
mahkemeleri
maddedeki
de
bu
hakkı
hükümden
korumak
zorundaydı. ATAD kurucu antlaşmaların başka maddeleri içinde bu yönde
kararlar vermeyi sürdürerek, bu ilkeyi Topluluğun hukuki bütünleşmesinin
bir enstrümanı olarak kullanmıştır. Türev topluluk normlarından tüzükler de
kurucu antlaşmalardaki açık hükümler gereğince doğrudan uygulanırlar.
142
BORCHARDT, s. 97.
143
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., s. 45.
144
GRUBER, s. 45.
84
3.
ÖNCELİK (PRIMACY)
Topluluk Hukuku ile ulusal hukukun çatışması halinde ortaya
çıkan öncelik ilkesi, Topluluk Hukuku lehine sonuçlar doğurmaktadır.
Topluluk Hukuk düzeninin varolabilmesi için temel bir gereklilik olan
Öncelik İlkesini -bazı üye devletlerin karşı çıkmasına rağmen- tespit etmek
yine ATAD’na düşmüştür.145
Öncelik ilkesinin oluşması bakımından temel olarak kabul edilen
15 Temmuz 1964 tarihli COSTA/ENEL kararında Divan; “...Özerk bir
kaynaktan çıkan, Antlaşmadan doğmuş hukuka karşı, özgün spesifik
niteliğinden dolayı, Topluluk ile ilgili karakterini kaybetmeden ve
Topluluğun kendisinin hukuki temeli tartışma konusu olmadan, her ne
olursa olsun iç hukukun bir metni ileri sürülemez.”, “...Devletler tarafından
kendi
iç
hukuk
düzenlerinden
Topluluk
hukuk
düzeni
yararına
gerçekleştirilen transfer (egemenlik/yetki devri) ... Sonradan Topluluk
kavramı ile bağdaşmayan tek taraflı bir tasarrufun kendisine karşı üstün
gelmesinin düşünülemeyeceği, kendi bağımsız hukuklarının kesin bir
sınırlamasına yol açmaktadır.”146 Bu konudaki 9 Mart 1978 tarihli
SIMMENTHAL kararında ise; “Topluluk Hukuku normları, üye devletler
hukuk düzenleri karşısında önceliğe sahiptir ve ulusal hukuk düzenlerinin
içine girmiştir. Bu bakımdan Topluluk hukuku normları yürürlüğe girdikleri
andan başlayarak, yalnızca kendileriyle çatışan ulusal hukuk normlarının
uygulanmasını durdurmakla kalmazlar, Topluluk hukukuna ters düşen
ulusal hukuk normlarının kabul edilmesini de önlerler. Ulusal yargıç,
Topluluk hukuk normuna ters düşen bir iç hukuk normunu, kendi yetkisini
kullanarak, uygulamamak zorundadır. Hatta ulusal yargıcın, çatışmanın
giderilmesi için anayasal veya yasal iç hukuk düzenlemesi yapılmasını
beklemesine de gerek yoktur.”147
145
BORCHARDT, s. 100.
146
GRUBER, s. 50.
147
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 75-76.
85
B. TOPLULUK (AB) HUKUKUNUN KAYNAKLARI
1.
KURUCU ANTLAŞMALAR (BİRİNCİL KAYNAKLAR)
Avrupa Toplulukları üç temel antlaşma ile kurulmuştur: AKÇT,
AET ve AAET Antlaşmaları. Bu üç antlaşma, ekleri ve protokolleri ile
birlikte “AB’nin Anayasası” olarak kabul edilmektedir.148 Bu antlaşmalar
hak ve yükümlülükler doğurmalarının yanı sıra ortaya çıkardıkları örgütler
açısından da birer “statü” niteliğindedir.
Bu antlaşmalar daha sonra çeşitli düzenlemelerle değişikliklere
uğramışlardır. Bu düzenlemeler;
1.)
AT için tek bir Konsey ve tek bir Komisyon kuran 8.4.1965
tarihli Birleşme (Füzyon) Antlaşması,
2.)
AT Kurucu Antlaşmalarının bazı mali hükümlerini değiştiren
22.4.1970 tarihli antlaşma,
3.)
Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı, Danimarka Krallığı
ve İrlanda Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan 22.1.1972 tarihli
katılım antlaşması
4.)
AT Kurucu Antlaşmalarının bazı mali hükümlerini değiştiren
22.7.1975 tarihli antlaşma,
5.)
Avrupa Parlamentosu seçimlerinin tek dereceli olarak
doğrudan yapılmasını öngören 20.9.1976 tarihli senet,
6.)
Yunanistan Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan 22.5.1979 tarihli
katılım antlaşması
7.)
Grönland’la ilgili olarak, AT Kurucu Antlaşmalarını değiştiren
13.3.1984 tarihli antlaşma,
8.)
İspanya Krallığı ve Portekiz Cumhuriyeti’ni AT’na üye yapan
12.6.1985 tarihli katılım antlaşması
9.)
Lüksemburg’da 17.2.1986; Lahey’de 28.2.1986 tarihlerinde
imzalanan Tek Avrupa Senedi,
148
BORCHARDT, s. 58.
86
10.) Maastricht’te 7.2.1992 tarihinde imzalanan Avrupa Birliği
Antlaşması,
11.) 2.10.1997
tarihinde
imzalanan
AB
Antlaşmasında
değişiklikler yapan Amsterdam Antlaşması
12.) 26.2.2001
tarihinde
imzalanan
AB
Antlaşmasında
değişiklikler yapan Nice Antlaşması
Bu antlaşmalar, üye devletlerin ulusal anayasalarının da üstünde
yer almaktadır. Hem AB kurumlarının çıkardığı türev hukuk normları hem
de üye devletlerin iç hukuk normları (anayasalar dâhil) bu antlaşmalara
aykırı olamazlar.
2.
ULUSLARARASI ANTLAŞMALAR
Uluslararası Antlaşmaların, kurucu antlaşmalara aykırı olmaması,
ön kontrol adı verilen bir sistemle çözümlenmiştir. Bu sistemde, Konsey,
Komisyon ya da üye devletler, bir ya da birden çok devlet veya
uluslararası örgütle yapılacak antlaşmaların kurucu antlaşmalarla uyumu
konusunda ATAD’dan görüş isterler. Eğer Divan olumsuz görüş verirse,
antlaşma ancak gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra yürürlüğe girebilir.
Üye devletlerin kendi aralarında yapacakları antlaşmalarda ise
Topluluk Antlaşmalarına aykırı hükümler geçersiz sayılmaktadır. Topluluk
Kurucu Antlaşmaları öncesi dönemde, üye devletlerin üçüncü taraflarla
yapmış oldukları antlaşmalar konusunda ise “pacta sunt servanda (ahde
vefa)” ilkesi geçerlidir. Dolayısıyla bu antlaşmalar, Kurucu Antlaşmalardan
etkilenmeden yürürlükte olacaklardır. Eğer bir uyuşmazlık söz konusu ise,
bunun giderilmesi için, üye devletler gerekli yollara dayanışma içerisinde
başvuracaklardır.149
149
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 159-200.
87
3.
İKİNCİL KAYNAKLAR
a.
Doğrudan Bağlayıcı Kaynaklar
Bu kapsama, AET ve AAET Tüzükleri (Regulations) ve AKÇT
Genel Kararları (General Decisions) girmektedir. AET Antlaşmasının 189,
AAET Antlaşmasının 161 ve AKÇT Antlaşmasının 14 üncü maddelerinde
düzenlenmişlerdir.
Tüzükler ve AKÇT Genel Kararları, genel ve soyut kuralları
kapsar, tüm yönleriyle bağlayıcıdırlar, doğrudan uygulanırlar ve hukuk
süjeleri bakımından hak ve yükümlülük doğururlar. Topluluk Resmi
Gazetesinde
yükümlülük
yayınlanmayla
doğurmaya
birlikte
başlarlar.
yürürlüğe
Ulusal
girerler
yargı
ve
hak
ve
organları
da
bu
düzenlemeleri uygulamak zorundadırlar.
Komisyonun önerisi ile Konsey tarafından veya belirli hallerde
doğrudan Komisyon tarafından çıkartılabilir. Avrupa Parlamentosu ve de
duruma göre Ekonomik ve Sosyal Komite’nin prosedür içerisinde önceleri
danışma niteliğindeki yetkileri daha sonra güçlendirilerek zorunlu yetki
halini almıştır.
b.
Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar
AET ve AAET Yönergeleri (Directives) ve AKÇT Tavsiyeleri
(Recommendations) bu kapsamda değerlendirilmektedir. Şekil ve yöntem
bakımından yetkiyi ulusal kurumlara bırakarak, devletleri varılacak
sonuçlar bakımından bağlar.
Bu düzenlemeler, ulaşılacak hedefleri göstermekte, üye devletler
yetkili organlarına bu hedeflere ulaşmak bakımından “ulusal hukuk
düzenlemeleri
yapma
yetkisini”
tanımaktadırlar.
Ancak,
yönergelerin uygulanmamasını kesinlikle kapsamamaktadır.
88
bu
yetki,
Dolaylı Bağlayıcı Kaynaklar arasında bulunan Kararlar (Decisions)
ise genel nitelikte olmayan ama bağlayıcılığa sahip olan düzenlemelerdir.
Kararlar Komisyon ya da Konsey tarafından alınırlar.150
c.
Bağlayıcı Olmayan Kaynaklar
Bağlayıcı olmayan Topluluk Hukuku kaynakları, AET ve
AAET Antlaşmalarında öngörülen Tavsiyeler (Recommendations) ve AET,
AAET ve AKÇT Antlaşmalarında öngörülen Görüşlerdir (Opinions).
Genellikle bağlayıcı olmayan bu kaynaklar, Topluluk Hukuku’nun açıkça
bağlayıcılık verdiği bazı istisnai hallerde bazı görüşler (ATAD Görüşleri,
Komisyon’un Gerekçeli Görüşleri ve yeni üye kabulünde olduğu gibi bazı
AP Görüşleri) bağlayıcılık kazanabilmektedirler. .151
3. DİĞER KAYNAKLAR
Yukarıda belirtilen temel kaynakların yeterli olmadığı hallerde,
diğer bazı kaynaklar da Topluluk Hukuku’nun oluşumuna katkı sağlar.
Bunlar, Uluslararası Hukuk, Üye Devletlerin Ulusal Hukukları (cebri icra
vb.), Hukukun Genel İlkeleri (yasallık, iyi niyet vb.), Üye Devletlerin Ortak
Kabul Ettikleri Hukuk İlkeleri (Avukat-müvekkil haberleşmesinin gizliği vb.)
ve nihayet Temel Hak ve Özgürlüklerdir. Ayrıca, Toplulukta geçerli olan
içtüzükler ve Kurucu Antlaşmalarda düzenlenmeyen bazı kararlar da
hukuk kaynağıdırlar152
150
GÜNUĞUR, Avrupa Topluluğu..., ss. 211-220.
151
age, ss. 223-229.
152
age, ss. 248-262.
89
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AVRUPA BİRLİĞİ’NDE İNSAN HAKLARI
I. AVRUPA BİRLİĞİ VE AB ÜYESİ DEVLETLER
Avrupa Birliği ve üyeleri İnsan Haklarının geliştirilmesinde önemli
rol oynamıştır. Daha ayrıntılı bir analizle, AB’nde İnsan Haklarının iki farklı
boyutu üzerinde durulabilir. Bunlar İnsan Haklarının AB iç düzenindeki ve
AB’nin dış ilişkilerindeki yeridir.
Uluslararası İnsan Hakları forumlarında tartışılacak İnsan Hakları
konuları, 1992 Maastricht Antlaşması’nın ikinci sütunu olarak tanımlanan
Avrupa Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası (CFSP) çerçevesinde ele
alınmaktadır.153
A. İNSAN
HAKLARINA
İLİŞKİN
HUKUKSAL
TEMEL
DÜZENLEMELER
Üye Devletler İnsan Haklarına saygı ve bu hakların geliştirilmesi
için İnsan Hakları alanındaki evrensel ve bölgesel metinlerin imzalanması
ve onaylanması yollarıyla pek çok durumda kararlılıklarını ortaya
koymuşlar ve kendilerini bağlamışlardır. Ayrıca Avrupa hukuk düzeni
içinde pek çok antlaşma ve bildiriler kabul edilmiştir.
Avrupa
Kömür
ve
Çelik
Topluluğunu
kuran
1951
Paris
Antlaşması, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu ve Avrupa Ekonomik
Topluluğunu kuran 1957 Roma Antlaşmaları İnsan Hakları konusunda
153
VAN BANNING, s. 157.
90
özel hükümler içermemiştir. Buna karşılık anlaşmalarda, temel İnsan
Hakları ilkelerinden olan ayrımcılık yasağı gerektiği şekilde yer almıştır.
1957’de yapılan antlaşmadaki 7 nci madde, genellikle milliyeti temel alan
ayrımcılığın her türlü biçimini reddettiği için söz etmeye değer. Ek olarak,
1957 antlaşmasının 48 nci maddesi işçilerin serbest dolaşımını, 119 ncu
maddesi ise erkek ve kadınların eşit sayılmasını düzenlemektedir.
1960’lardan
bu
tarafa,
Avrupa
Toplulukları
Adalet
Divanı
(Lüksemburg), kararlarında adaletin görmezden gelemeyeceği genel
hukuk
prensipleri
dayanmaktadır.
Anayasal
olarak
kabul
Mahkeme,
İnsan
geleneklerinden
ettiği
İnsan
Haklarının
üye
uluslararası
ve
Hakları
ilkelerine
devletlerin
ortak
yükümlülüklerinden
kaynaklandığı için bağlayıcı olduğunu belirtmektedir. Adalet Divanı, İnsan
Haklarını
Avrupa
hukuk
düzeninin
bütüncül
bir
parçası
olarak
benimsemektedir.
5 Nisan 1977’de, Avrupa Komisyonu, Bakanlar Konseyi ve
Avrupa Parlamentosu, Temel Özgürlüklerin Korunması Ortak Bildirisini
kabul etmişlerdir. Bildiride bu kuruluşlar, Üye Devletlerin anayasalarından
ve
İnsan
Hakları
Sözleşmesinden
ve
(AİHS)
Temel
Özgürlüklerin
kaynaklanan
temel
Korunması
hakların
Avrupa
korunmasına
verdikleri öncelikli önemi vurgulamışlar ve aynı zamanda Üye Devletler
olarak hareket ettikleri durumlarda da bu özgürlüklere saygı gösterme
kararlılığını ifade etmişlerdir. Söz konusu Bildiri büyük ölçüde Adalet
Divanının içtihatlarından esinlenmiştir.
Siyasi olarak, İnsan Hakları üzerine 21 Temmuz 1986 tarihli
Bakanlar Bildirisinde İnsan Haklarına saygının Avrupa işbirliğinin köşe
taşlarından birisi olduğu yeniden teyit edilmiştir.
91
"On ikiler İnsan Haklarına tam ve evrensel düzeyde tam olarak
uyulmasına çalışmaktadır. İnsan Haklarının korunması dünya toplumunun
ve tek tek milletlerin meşru ve sürekli görevidir. Bu hakların ihlaliyle ilgili
açıklamalar yapılması, bir devletin iç işlerine karışma olarak kabul
edilemez.”
1 Temmuz 1987’de, Tek Avrupa Yasası yürürlüğe girmiştir. Giriş
bölümünde Üye Devletler şuna karar vermiştir:
“(…) Demokrasi prensiplerinin uygulanmasına, hukuka ve İnsan
Haklarına bağlılıklarını göstermek için üye devletler, BM Sözleşmesi
çerçevesinde yürürlüğe giren taahhütle uyumlu bir şekilde uluslararası
barışın ve güvenliğin korunmasına kendi katkılarını birlikte yapacaklardır.”
Girişte ayrıca Üye Devletler;
“Üye Devletlerin anayasaları ve yasalarında, İnsan Hakları ve
Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi ve Avrupa Sosyal Şartında,
özgürlük, eşitlik ve sosyal adalet prensipleri başta olmak üzere, temel
haklara dayanan demokrasiyi geliştirmek için birlikte çalışmaya kararlı
olarak...” ifadesine katılmışlardır.
29 Haziran 1991 Bildirisinde, Avrupa Konseyi şunu teyit etmiştir:
‘’İnsan Haklarına saygı, geliştirme ve onu koruma AB ve Üye
Devletler ile diğer ülkeler arasındaki ilişkiler açısından uluslararası
ilişkilerin önemli bir etkeni ve Avrupa İşbirliğinin köşe taşlarından birisidir.”
1986 ve 1991 Bildirilerinin prensipleri AT/AB ve üçüncü ülkeler
arasında
işbirliğini
geliştirmek
gibi
ekonomik
ve
diğer
ilişkilere
uygulanabilir. Üçüncü ülkelerle ilişkilerinde İnsan Haklarını entegre etmek
ve ekonomik ilişkilerin kuvvetlendirilmesi ya da ek ekonomik yardımların
92
sağlanması, yargının güçlendirilmesi veya seçimler için yardımlar yapma
gibi yollarla bu alandaki olumlu gelişmeleri desteklemek, AB ve Üyelerinin
politikasıdır.
28
Kasım
1991’de,
Kalkınma
İşbirliği
Bakanları
Konseyi
gelişmekte olan ülkelerde demokrasiyi canlandırmada, İnsan Haklarını
geliştirmede ve kalkınmayı desteklemede hedeflenen genel bir yaklaşım
getiren İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma konusunda bir kararı kabul
etmiştir. Kararda Konsey kalkınma, demokrasi ve İnsan Hakları arasındaki
bağlantı vurgulanmıştır.
Avrupa Birliği Antlaşması Madde 6’da şu hükümleri getirmektedir:
“Birlik, bütün Üye Devletlerin ortak ilkeleri olan özgürlük,
demokrasi, İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere saygı ve hukukun
üstünlüğü ilkeleri üzerinde kurulmuştur.”, “AB, temel haklara, Roma’da 4
Kasım 1950 tarihinde imzalanan İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin
Korunması Avrupa Sözleşmesi tarafından güvenceye alındığı şekilde, Üye
Devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklandığı şekilde ve
hukukunun genel prensipleri olarak saygı duyacaktır.”154
Başlık II’de (Kalkınma İşbirliği), 130u(2) maddesinde,
“Bu alanda Birlik Politikası (Kalkınma İşbirliği) demokrasinin ve
hukukun üstünlüğünün gelişimine, güçlendirilmesine ve İnsan Hakları ile
temel özgürlüklere saygı gösterilmesine katkıda bulunacaktır.” ifadesi
bulunmaktadır.
154
Council of the European Union, Annual Report on Human Rights-2001, Brussels:
2001, ss. 127-128.
93
11 nci madde Ortak Dış Politika ve Güvenlik Politikasının
amaçları arasında şunları da belirtmektedir:
“BM Şartı, Helsinki Nihai Senedi’nin ilkelerine ve Paris Şartı’nın
amaçlarına uygunluk içerisinde, dış sınırlar da dâhil olmak üzere, barışı
korumak, uluslararası güvenliği güçlendirmek”, “Demokrasiyi, hukukun
üstünlüğünü, İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere saygıyı geliştirmek
ve güçlendirmek.”155
Maastricht Antlaşması Başlık VI’ da (Adalet ve İç İşlerinde
İşbirliği) Madde K.2 şöyledir:
“Madde K.1’de atıfta bulunulan konular (adalet ve iç işlerinde
işbirliğinin tanımlanan alanları), 4 Kasım 1950 tarihli İnsan Hakları ve
Temel Özgürlüklerin Korunması Avrupa Sözleşmesi ve 28 Haziran 1951
tarihli mültecilerin durumunu düzenleyen sözleşme ile uyumlu bir şekilde
siyasi nedenlerle haklarında işlem yapılan insanları koruyabilecek üye
devletleri göz önüne alarak ele alınmaktadır.”
1997’de imzalanan Amsterdam Antlaşması tarafından değiştirilen
AT Anlaşması Başlık XI’ de, (Sosyal Politika, Eğitim, Mesleki Öğretim ve
Gençlik) Madde 136 şu hükmü getirmektedir:
“18 Ekim 1961’de Torino’da imzalanan Avrupa Sosyal Şartında ve
1989 tarihli İşçilerin Temel Sosyal Haklarına İlişkin Topluluk Şartında yer
alan haklar gibi temel sosyal hakları göz önünde tutarak Topluluk ve Üye
Devletleri, kalkınma ve uygun sosyal koruma, yönetim ile işçi arasındaki
diyalog, devam eden yüksek istihdam ile insan kaynaklarının gelişmesi ve
dışlanmaya karşı mücadelenin sürdürülmesi sırasında, uyumu mümkün
kılmak için, işin geliştirilmesi, yaşam ve çalışma şartlarının iyileştirilmesi
amaçlarına ulaşmaya çalışacaktır. Topluluk ve Üye Devletler özellikle
155
Council of the European Union, Annual..., s. 130.
94
sözleşmeli ilişkiler alanında ve Topluluk ekonomisinin rekabetçiliği koruma
ihtiyacında, milli uygulamalarının farklı biçimlerini hesaba katan önlemleri
bu amaçla uygulayacaktır. Böyle bir gelişme yalnızca ortak pazarın bir
fonksiyonu olarak değil fakat aynı zamanda bu Antlaşmadan kaynaklanan
usul ve esaslardan, kanun, tüzük ya da idari işlemler ile ortaya konan
hükümlerin ortalamasından ortaya çıktığına inanmaktadırlar.”
Madde 141 şöyledir:
“Her bir Üye Devlet eşit iş ya da eşit değerde iş için erkek ve
kadın için eşit ödeme prensibinin uygulanmasını sağlayacaktır.”
Başlık XIV (Tüketici Korunması) Madde 153 ise şöyledir:
“Tüketicilerin çıkarlarının gözetilmesi ve tüketicinin korunmasının
yüksek düzeyde sağlandığından emin olmak için, Topluluk, tüketicilerin
çıkarlarını korumak amacıyla, bilgi alma, eğitim haklarını geliştirme ve
kendi kendilerinin örgütlenmelerini sağlama gibi tüketicilerin sağlık,
emniyet ve ekonomik çıkarlarını korumaya katkıda bulunacaktır.”
Altıncı Kısım (Genel ve Son Şartlar) diğer konular yanında,
aşağıdaki Madde 293 hükmüne yer vermektedir.
“Üye Devletler, gerekli olduğu kadarıyla vatandaşların çıkarlarını
güvenceye almak için aşağıdaki konularda görüşmelere başlayacaklardır:
Her Devlet tarafından kendi vatandaşlarına uygulanması için
anlaşmaya varıldığı şekilde, aynı koşullara göre kişilerin korunması ve
haklardan yararlanması.
-
(...)”
95
15 Üye Devletin de İnsan Hakları Evrensel Bildirgesini, Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesini ve AİHM’in yargı yetkisini kabul ettikleri de
belirtilmelidir.156 Bu konum örneğin Avrupa Konseyi tarafından kabul
edilen İnsan Haklarının Evrensel Bildirgesinin Ellinci Yıl Dönümünün
başında 1997 Bildirgesinde, çoğu kez tekrar teyit edilmiştir. Bildirgede
Konsey diğer konular arasında İnsan Hakları alanında çabalarını artırmak
için tüm Üye Devletlere başvuruda bulunmuştur:
“İnsan Haklarını ilgilendiren uluslararası antlaşmaları ve
-
protokolleri evrensel olarak onaylama amacını başarmada henüz kabul
edilmemiş uluslararası araçlara katılma;
-
Bu araçlara daha sıkı bir şekilde uyulmasını sağlama;
-
İnsan Haklarının korunmasında ve geliştirilmesinde sivil
toplumun rolünün artırılması;
İnsan Hakları alanında teknik yardımları ve uygulamaları
destekleme;
İnsan
-
Hakları
eğitim
ve
öğretim
programlarını
güçlendirme.”
Buna ek olarak, çoğu uluslararası sözleşmeler AT Üye Devletleri
tarafından onaylanmıştır. Bundan başka, tüm Üye Devletler Avrupa İnsan
Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesini ve Avrupa
Sosyal Şartını onaylamışlar ve AGİK/AGİT belgelerinde, özellikle de
Helsinki
Nihai
Senedi,
Paris
Şartı
ve
İnsan
Boyut
Konferansı
çerçevesindeki belgelerde İnsan Hakları konusunda yükümlülük altına
girmeyi kabul etmişlerdir.
156
ÜNAL, 83.
96
AB KURUMLARI VE İNSAN HAKLARI
B.
Avrupa Birliği içinde, değişik kuruluşlar, öncelikle ve de özellikle
Avrupa Parlamentosu, Bakanlar Konseyi, Avrupa Konseyi, Avrupa
Komisyonu, Ekonomik ve Sosyal Komite, Adalet Divanı ve Avrupa
Ombudsmanı İnsan Hakları konularıyla çeşitli şekillerde ilgilenmektedirler.
Bunların dışında da bazı alt düzey diğer kuruluşların çeşitli görev ve
sorumlulukları vardır.
1.
AVRUPA PARLAMENTOSU
1979’dan beri, Avrupa Parlamentosu (AP) direkt olarak Üye
Devletlerin
vatandaşları
tarafından
genel
seçimler
ile
seçilmiştir.
Parlamentonun şu anda 626 tane üyesi vardır ve Lüksemburg ve
Strazburg’da sırası ile toplanmaktadırlar. Üye sayısı Nice Antlaşması ile
732’ye çıkacaktır. Parlamento, Bakanlar Konseyi ve Komisyon’dan
bağımsız bir şekilde tartışabilir ve sonuçlara ulaşabilir. Parlamentonun
yetkisi, zamanla, Maastricht ve Amsterdam Antlaşmaları ile düzenlenen ve
ortak karar süreci olarak adlandırılan genişlemenin de dâhil olduğu bir
artma eğilimi içerisindedir. Ancak, henüz Avrupa Parlamentosunun (AP)
gerçek yasama yetkileri yoktur.
AP İnsan Hakları alanında tutarlı bir AB politikasının gelişimine
etkin bir şekilde katkıda bulunmaktadır. Doğrudan seçimlerden aldığı
demokratik yetkisi, AB çapındaki yaygın kompozisyonu, CFSP’e katılımı
ve pek çok parlamentolar arası ilişkileri ile Parlamento, İnsan Hakları
konusunda tartışma için yetkili bir Avrupa forumu olmuştur. AP, 1983
yılından beri Siyasi İşler Komitesi ile İnsan Hakları Alt Komitesince
hazırlanan “Dünyada İnsan Hakları ve Birlik İnsan Hakları” başlıklı yıllık
raporlar yayınlamakta157, İnsan Hakları konusunda Bakanlar Konseyine ve
157
ÜNAL, s. 83.
97
Komisyona sorular yöneltmekte, gerekli kararları almaktadır. AP’nun İnsan
Hakları alanında en önemli bildirgesi İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler
üzerine bildirgesidir (12 Nisan 1989). 28 Maddede, tüketicilerin korunması,
sosyal
haklar,
demokrasinin
prensipleri,
çevrenin
korunması
ve
geliştirilmesi gibi konuları içine alan İnsan Haklarının geniş bir aralığını
kapsamaktadır. Bununla, Avrupa Birliği’nin insan onuruna ve temel
özgürlüklere saygı hukuksal temeline dayalı bir birlik olduğunu, AP
yeniden teyit etmektedir.
AB ülkelerinin bütün vatandaşlarının, AP’ na bireysel ya da toplu
olarak, bir rica ya da şikâyetini iletme hakkı vardır. AP’nun Dilekçeler
Komitesi
davacıyı
dinleyebilir,
soruşturma
başlatabilir
ve
AB
kuruluşlarından bilgi isteyebilir. Dilekçe için özel bir biçim yoktur. Bunun
yanında dilekçe, ad, adres, meslek ve milliyet bilgilerini içermelidir. Dilekçe
imzalanmış ve okunaklı olmalıdır. AP adli bir organ değildir, fakat dilekçeyi
ilgili makama ulaştırmak için değişik prosedürler izleyebilir. Davacı
soruşturmanın durumu hakkında bilgilendirilir. Dilekçe, AB’nin resmi
dillerinden birisinde doldurulmuş olabilir.
AP İnsan Hakları konularıyla ilgilenen birçok komiteye sahiptir.
Birlik dahilinde insan hakları konularından özellikle, Kamu Özgürlükleri ve
İçişleri Komitesi ve İç İşleri ve Adli İşler ve Vatandaşlık Hakları Komitesi
sorumludur. Buna ilaveten, Kadın Hakları Komitesinden de söz edilmelidir.
Birliğin dışında insan haklarıyla ilgilenen Dış İşleri ve Güvenlik Komitesi ve
kalkınma işbirliği konularında Kalkınma İşbirliği Komitesi vardır. 1984’ü
takip eden seçimlerde, İnsan Hakları üzerine bir Alt Komite kurulmuştur.
Alt Komitenin görevi: Parlamento Başkanına yapılan özel şikâyetler
konusunda taslak çözümleri önerme, ilgili parlamento ait Komitelerine
üçüncü ülkelerle ilgili insan hakları sorunları taslak çözümlerini sunma ve
NGO’lar ile temasları sürdürmedir.
98
1983’den beri, Avrupa Parlamentosu, üye olmayan ülkelere
düzenli olarak İnsan Hakları misyonları görevlendirmektedir. Onların
amacı genelde İnsan Hakları durumunu değerlendirmektir. Bundan başka,
1982 den beri, AP, farklı konulara ait raporlar (yani yerli insanlar ve
kadınlar) ile belirli bir konuya ait İnsan Hakları raporlarını düzenli olarak
yayınlamaktadır.
Avrupa
Birliği
Antlaşmasının
(“Maastricht”)
ikinci
sütunu
çerçevesinde, AB Başkanlığı AB ve Üye Devletler tarafından tartışılmakta
olan insan hakları sorunları hakkında AP’ na bilgi vermektedir ve AP' nun
görüşleri AB Üye Devletleri gibi diğer AB organları tarafından dikkate
alınmaktadır. AP Siyasi Komisyonu, Başkanlığı elinde tutan Üye Devletin
Dış İşleri Bakanıyla düzenli olarak toplanmaktadır. İnsan Hakları, bu
toplantıların tartışma ve eylem konusu olarak sık sık ele alınmaktadır.
tartışmanın ve eylemin konusudur. AP'nun İnsan Hakları ile ilgili kararları,
CFSP çalışma gruplarında ele alınmaktadır.
AP,
Antlaşmalarca
İnsan
Hakları
kendisine
konusundaki
verilmiş
olan,
hassasiyetini
üçüncü
ülkelerle
Kurucu
yapılan
antlaşmaları onaylama aşamasında da göstermektedir. Parlamento, bu
bağlamda Türkiye ve İsrail’e mali yardım öngören protokolleri, bu ülkelerin
İnsan Haklarını ihlal ettikleri gerekçesiyle onaylamayı reddetmiştir.158
2.
BAKANLAR KONSEYİ
Bakanlar Konseyi bir karar organıdır. Konsey her bir Üye Devletin
Bakanlarından oluşmaktadır ve Birliğin önemli siyasi kararlarını almaktan
sorumludur. Hangi Bakanın görevlendirileceği, Konseyin gündemine
158
ÜNAL, s. 84.
99
bağlıdır. İnsan Hakları sorunları normal olarak on beş üye devletin
Dışişleri Bakanlarının birlikte oluşturduğu Genel Konsey diye bilinen organ
tarafından ele alınır. Ayrıca, Dış İşleri Bakanları sık sık CFSP
çerçevesinde toplanır (Maastricht Antlaşmasının ikinci sütunu). Hatta diğer
Konsey toplantıları (örneğin Kalkınma İşbirliği Bakanlar Konseyi’nin
toplantısı) İnsan Hakları sorunlarını tartışabilir ve karar verebilir. Bakanlar
Konseyi, Üye Devletlerden görevlilerin çağrıldığı toplantılarda yürütülen
AB kararları için temel oluşturma çalışmalarını koordine eden Genel
Sekretarya ve Daimi Temsilciler Komitesi (çekirdek personel) tarafından
desteklenir.
Bakanlar Konseyinde rol alan Bakanların milli parlamentolara AP’
na olduğundan daha büyük çapta sorumluluk duyduklarını burada
belirtmek önemlidir. Demokratik meşruiyetin temeli AP’nun değil, milli
parlamentonun rızasına dayanmaktadır.
3.
Tek
AVRUPA KONSEYİ
Avrupa
Senedi’nde
(Madde
2)
1975’de
kurulan
ve
resmileştirilen Avrupa Konseyi, Komisyonun Dış İşleri Bakanları ve bir üye
tarafından desteklenen Üye Devletlerin Devlet ya da Hükümet Başkanları
ve Avrupa Konseyinin Başkanını bir araya getirmektedir. Normalde yılda
iki kez toplanır, ancak olağanüstü durumlarda daha sık toplanabilir.
Avrupa Konseyi, Birlik işleri ve siyasi işbirliği ile ilgilenmektedir. Birliğin
çalışmalarında Avrupa Konseyinin önemi gittikçe artmaktadır. Son yıllarda,
Konsey siyasi teşvik ya da başlıca önemli alanlarda sorunun ana
noktalarını ortaya çıkarmayı sağlamıştır. Hatta İnsan Hakları sorunları
Avrupa Konseyi tarafından tartışılmaktadır (Örneğin, İHEB’ nin 50 nci yıl
dönümünde kabul edilen Bildiri).
100
Bakanlar Konseyi ve Avrupa Konseyinde, üyeler arasında her altı
ayda dönen Başkanlık rolünün önemi, CFSP ilgili olaylarında AB’nin Üye
Devletlerin sözcüsü olma konumundan dolayı ve Konsey toplantılarının
başkanlığı
ve
Başkanlığa
hazırlanan
gündemler
için
hazırlayıcı
olmasından dolayı artmaktadır. Başkan ve Komisyon düzenli bir şekilde
Birliğin CFSP’nin gelişimi üzerine Avrupa Parlamentosunu bilgilendirmekte
ve danışmaktadır. Zaten belirtildiği gibi, Bakanlar Konseyi ya da Avrupa
Konseyinde rol oynayan Bakanlar prensipte Avrupa Parlamentosuna karşı
değil, ulusal parlamentolarına karşı sorumludur.
4.
KOMİSYON
Komisyon Topluluğun yürütme organı olarak görülmektedir.
Komisyon
AT/AB
antlaşmalarının
koruyucusudur
ve
Konseyin
yetkilendirmesiyle dış anlaşmaların görüşmelerini yürütür. 20 Komisyon
Üyesi, Üye Devletler tarafından atanmalarına rağmen, Birliğin genel
çıkarlarını temsil etmek ve geliştirmek görevlerini Üye Devletlerden
bağımsız bir şekilde yerine getirmektedir. CFSP’nin çerçevesinde,
Komisyon etkin bir şekilde uluslararası konferanslara ve uluslararası
örgütlerin çalışmalarına katkı sağlar. Örneğin İnsan Haklarının evrensel
prensiplerinin geliştirilmesi ve uluslararası denetim mekanizmalarının
artmasına katkıda bulunur. Hatta ekonomik ve ticari ilişkiler ile İnsan
Haklarını bütünleştirir ve kalkınma işbirliği ilişkilerinde bu hakların
uygulanmasını sağlar. Aynı zamanda, Komisyon İnsan Haklarının
geliştirilmesi ve üçüncü ülkelerde İnsan Hakları mağdurları için çözüm
yolları bulmayı amaçlayan projelere mali yardımı yapar.
İnsan Hakları ile ilgili olan sorunların koordinesi Komisyon
üyelerinin bireysel becerilerine saygı duyularak Komisyon düzeyinde
Başkana verilmiştir. 1984’de, Komisyon AB’nin İnsan Hakları politikasının
koordinesini Genel Sekretaryanın bir üyesinin sorumluluğuna bırakmaya
101
karar vermiştir. Genel Sekretarya tüm Genel Müdürlükler için çalışmasına
rağmen, idari olmayan sorunlarda kararları reddetme yetkisi yoktur.
Komisyon’un devreye girdiği bir başka prosedür ise, Komisyon’a
bireysel şikayet mekanizmasıdır. Topluluk hukukuna aykırı davranıldığı
kanısında olan her yurttaşın, Komisyon’a şikâyette bulunma hakkı vardır.
Komisyon, konuyu ön incelemeden geçirdikten sonra ilgili üye devlet
aleyhinde gerek görürse ATAD’nda dava açabilir.159
5.
EKONOMİK VE SOSYAL KOMİTE
Ekonomik ve Sosyal Komite, Bakanlar Konseyi ve Avrupa
Komisyonu için danışma organıdır. Ortak Pazarda değişik ekonomik ve
sosyal çıkar grupları ile ilgili görevler yapmak üzere, 1957 antlaşmaları ile
kurulmuştur. Aynı zamanda, İnsan Hakları ve özellikle de sosyal haklar
Konuları başta olmak üzere, Birliğin ilgili herhangi bir sorunu üzerine kendi
girişimleriyle düşüncelerini açıklayabilirler. İşverenler, işçiler ve tüketicilerin
temsilcilerinden oluşan Komite üyeleri, Üye Devletlerin hükümetleri
tarafından teklif edilir ve 4 yıllık dönem için Bakanlar Konseyi tarafından
atanır. Komite başka konular arasında sosyal ve ekonomik haklar ile ilgili
görüşleri yayınlar. Örnek olarak, “Avrupa Adil Ticaret Markalama Hareketi”
(Nisan 1996) ve “Avrupa Birliği ve İnsan Hakları Politikasının Dış Boyutu”
(Mart 1997).
6.
ADALET DİVANI
Divan içtihatlarıyla, toplumun adli düzeninde İnsan Haklarının rolü
adım adım ayrıntılı hale getirilmektedir. 1969’da Erich Stauder/Stad
Ulm/Sozialambt (Dava 29/69) davasında temel haklarla bağdaşmayan
önlemler Divan tarafından kabul edilmedi. Bu hüküm Divanın takibeden
159
DUPARC, s. 18.
102
içtihatlarında belirgin hale getirildi. Bunlardan başlıcaları, J. Nold, Kohlenund Baustoff-grosshandlung/Avrupa Komisyonu (Dava 4/73), Hoechst
AG/Avrupa Komisyonu (Davalar 46/87 ve 227/88), Orkem/Avrupa
Komisyonu (Dava 374/87) ve ERT (Madde 177 kuralı; Dava No. C260/89).
Ayrıca, İnsan Haklarının rolü siyasi kararlarda tanınmaktadır ve
hatta Amsterdam Antlaşmasında olduğu gibi Maastricht Antlaşmasından
da çıkartılabilir. Bu hükümler, ise Divan’ın kararlarında temel belirleyici
etkenler olmaktadırlar. 1989’dan beri, aynı zamanda Divan sınırlı
yargılama yetkisiyle Bidayet Mahkemesi olarak görev yapmaktadır.
(Madde 168A). Burada da, İnsan Hakları bir rol oynayabilmektedir.
Divan, Kurucu Antlaşmalar’ın ekonomik niteliğinden dolayı İnsan
Hakları’na yeterince yer vermemelerinden kaynaklanan boşluğu içtihatları
ile doldurması konusunda, üye ülkelerden bazı sınırlı direnmelerle
karşılaşsa da bu güne kadar kararları uygulanmıştır. 160 Bunda Divanın
kararlarıyla kanıtladığı tarafsızlığının rolü büyüktür.
7.
AVRUPA OMBUDSMANI
Maastricht Antlaşması ile kurulan ve 1995 yılında Jacob
SÖDERMAN’ın ilk Avrupa Ombudsmanı seçilmesiyle çalışmalarına
başlayan kurum, AB içerisinde yardımcı bir kurum düzeyinde olmasına
rağmen İnsan Hakları ile doğrudan ilgili ve önemli bir organdır.
Avrupa Ombudsmanı’nın yetki alanı sadece Avrupa Birliği
kurumları ile sınırlıdır. Kişi yönünden ise sadece AB vatandaşlarını değil,
160
ARAT, s. 138.
103
aynı zamanda AB’ de yaşayan kişileri de kapsar. Bu kapsama tüzel kişiler
de dâhildir.
Temel görev alanı ise, AB organ ve kurumlarının yanlış ve kötü
yönetim ve uygulamalarıdır. Kurumun yapması gerekeni yapmaması,
hatalı yapması veya yapmaması gereken bir şeyi yapması kötü yönetim
sayılmaktadır. Buna ilişkin temel konular, bilgiye erişimin engellenmesi
veya
sağlanmaması,
gücün
kötüye
kullanımı,
ayrımcılık,
ifade
özgürlüğü,161 adaletsizlik, gereksiz gecikmeler, yönetsel düzensizliklerdir.
Şikâyet, 11 resmi dilden birinde ve açık kimlik belirtilmek suretiyle,
şikâyetin konusundan haberdar olunmasından itibaren 2 yıl içerisinde
yapılmalıdır. Şikâyetçinin, konudan doğrudan etkilenmesi şart değildir ama
şikâyete neden olan kurumla bir mektupla vs görüşülmüş olması
gerekmektedir.
Ombudsman,
Mahkemede
olan
veya
mahkemece
sonuçlandırılmış olan konularla ilgilenmez. Şikayet üzerine Ombudsman,
konuyu (şikayetçi aksini talep etmemişse) kamuya açık bir şekilde inceler,
ve bir dostane çözüme ulaşılması için çaba harcar. İlgili kuruma çözümle
ilgili tavsiyelerde bulunur. Kurum, en geç üç ay içerisinde aldığı tedbirlerle
ilgili olarak Ombudsman’a bilgi vermek zorundadır. Eğer tavsiyeler kurum
tarafından yerine getirilmezse, Ombudsman, AP’ na konu ile ilgili bir rapor
sunar.162
II.
İÇ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI
Daha önce işaret edildiği gibi, orijinal Avrupa Ekonomik Topluluğu
(AET) Anlaşması, İnsan Hakları ile ilgili özel bir madde içermiyordu. Bunun
yanında İnsan Hakları, Avrupa Topluluğu hukukunun temelinde olan genel
161
Council of the European Union, Annual..., s. 14.
162
Serving..., ss. 32-34.
104
prensiplerin bir parçasıdır ve Avrupa Adalet Divanının beyan ettiği gibi:
“İnsan Haklarını korumada, Divan Üye Devletlerin ortak anayasal
geleneklerinden
esinlenmek
zorundadır.
Benzer
bir
şekilde,
Üye
Devletlerin işbirliği yaptığı ya da imza koydukları İnsan Haklarının
korunmasına yönelik uluslararası antlaşmalar ve mekanizmalar Topluluk
hukukuna temel yol gösterici prensipleri sağlayabilir.”
1979’da Avrupa Komisyonu, Avrupa Kuruluşlarının eylemlerinin,
AİHS’nin denetim mekanizmaları tarafından kontrol edilebilmesi için
Avrupa Topluluğunun AİHS’ni kabul etmesini önermiştir. 1994’de Bakanlar
Konseyi AİHS’ne AT’ nın katılımının Maastricht Antlaşmasına uygun olup
olmadığı konusunda rapor vermesini Adalet Divanından istemeye karar
vermiştir. 28 Mart 1996 tarihinde basılan raporunda (2/94), Divan
aşağıdaki kararı vermiştir:
“...Bu yüzden İnsan Haklarına saygı Topluluk yasalarının hukuka
uygunluğunun bir şartıdır. Sözleşmeye katılım, bunun yanında, İnsan
Haklarının korunması için şu andaki Topluluk sisteminde önemli bir
değişiklik
gerektirmektedir.
Bu
yolla
Topluluğun
hukuk
düzeniyle
Sözleşmenin tüm şartlarının bütünleştirilmesi ve seçkin uluslararası
kurumsal bir düzene giriş söz konusu olmaktadır.”
Topluluk
ve
Üye
Devletler
bakımından
İnsan
Haklarının
korunması için sistemde böyle bir değişiklik anayasal önemde olacak ve
bundan dolayı örneğin Madde 235’ín ötesine geçilmiş olacaktır. Bu ancak
antlaşmanın değiştirilmesiyle olabilir. Bu yüzden, Topluluk hukukunun şu
anda öngördüğü gibi, Topluluğun Sözleşmeyi kabul etmesi için yetkisinin
olmadığı dikkate alınmalıdır.
105
Buna ek olarak, Avrupa Kuruluşları, İnsan Hakları AB’nin iç
düzeninde tehlikeye düştüğünde eylem kararı almaktadır. Tipik bir örnek,
Bakanlar Konseyinin, Avrupa Parlamentosu ile birlikte, Üye Devletlerin
hükümet temsilcileri ve Komisyon tarafından 11 Haziran 1986 da imzalan
ırkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı bildirgedir. Bildirge esas itibariyle
AB alanı içinde göçmenler, yabancılar ve onların ailelerinin durumları
nedeniyle hazırlanmıştır. Irk, din, sosyal geçmişi ya da milliyetini temel
alan tolerans dışı ya da ayrımcılığın tüm ifadeleri kınanmaktadır. 10 Aralık
1991 de, Avrupa Konseyi, Irkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı sonraki
Bildirge, kararlılığı şu şekilde ifade etmiştir:
“(...) insanın onuruna saygı Birlik Avrupa’sında esastır ve
yasalarla idare edilen topluluk devletleri olarak, tüm biçimlerde ayrımcılıkla
mücadele etme bundan dolayı çok önemlidir. Bu yüzden Avrupa Konseyi
Üye Devletlerin hükümetleri ve parlamentolarının ırkçılığın ve yabancı
düşmanlığı duygusunun ve ifadelerinin artışına karşı koymak için net ve
şüphe götürmeyecek şekilde davranmaları gerekliliğini düşünmektedir.
(...) Avrupa Konseyi ayrımcılık ve yabancı düşmanlığı ile
mücadele için onların çabalarını artırmak ve Üye Devletlerin bölgelerinde
üçüncü ülkelerin milletleri için hukuki korumayı kuvvetlendirmek için
Bakanlardan ve Komisyondan görev talep etmektedir.”
Sonraki yıllarda, AB kurumları, Komisyon ve Konsey gibi
Parlamento, ırkçılığa ve yabancı düşmanlığına karşı koruma alanında
birçok etkinlik gerçekleştirmişlerdir. Bir örnek, Irkçılıkla Mücadele Avrupa
Yılı (1997) için alınan 23 Temmuz 1996 tarihli Konsey kararıdır.
III.
GENİŞLEME VE KOPENHAG KRİTERLERİ
AB,1990’larda Doğu Bloku’nun yıkılması sonucu büyük bir
genişleme baskısı ile karşı karşıya kaldı. 1993 yılında Kopenhag’da
106
toplanan Avrupa (Birliği) Konseyi, üyelik için başvuran adayların,
müzakerelere başlayabilmek için karşılamaları gereken siyasi kriterleri
belirledi:
“Demokrasiyi, İnsan Haklarına ve azınlık haklarına saygıyı ve
hukukun üstünlüğünü güvenceye alacak kapasitede istikrarlı kurumlara
sahip olmak”163
Her ne kadar “Kriterleri” şeklinde çoğul olarak kullanılsa da
aslında ortada tek bir kriter vardır. O da sayılan konuları güvenceye alan
istikrarlı bir “kurumsal yapı” kriteridir. Bu yapı da sadece bazı organlardan
ibaret
olmayıp,
konuların
tabiatı
gereği,
aslında
bütün
devlet
mekanizmasının demokrasi, hukukun üstünlüğü, İnsan Hakları ve azınlık
hakları yörüngeli olarak yapılandırılmasını gerekli kılmaktadır.
Bu kriterler, 1997 yılında kabul edilen Amsterdam Antlaşması ile
Kurucu Antlaşmalara da dâhil edilmiştir. Avrupa Birliği Antlaşmasının 49
uncu maddesi, üyelik için sadece Antlaşmanın 6/1 maddesindeki ilkelere
saygılı devletlerin başvurabileceğini hükme bağlamıştır. Bu maddede
sayılan
ilkeler;
özgürlük,
demokrasi,
İnsan
Haklarına
ve
Temel
Özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğüdür.
Kopenhag Kriterlerinin diğer iki maddesinde ise müktesebat
uyumu ve Pazar ekonomisine uyum düzenlenmiştir.
Komisyon, aday ülkelerdeki siyasi kriterlerle ilgili gelişmeleri yıllık
İlerleme Raporları ile takip etmektedir. Bu raporlar da ayrıntılı bir şekilde
yapılanlar,
eksiklikler
ve
yapılması
gerekenler
somutlaştırılarak
belirlenmektedir.
163
GÜNDÜZ, Aslan, “AB’ye Üyelik Kriterleri ya da Siyasi, Ekonomik ve Hukuki
Transformasyonun Eşiği”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa..., s. 264.
107
IV.
DIŞ POLİTİKADA İNSAN HAKLARI
A.
ANTLAŞMALARA KONAN İNSAN HAKLARI HÜKÜMLERİ
AB’nin ticari ilişkileri dış politikanın bir parçasıdır. Bu ilişkiler,
işbirliğinin farklı türleri ile ilgili maddeleri içine alan ayrıntılı ortaklık işbirliği
antlaşmalarından basit ikili ticari antlaşmalara varıncaya kadar çeşitli
antlaşmalarda kurumsallaştırılmaktadır.
AB, İnsan Haklarına hem ticaret hem de yardım ilişkilerine ilişkin
kararlarında ve üçüncü ülkelerle yaptığı anlaşmalarda yavaş yavaş yer
vermektedir. Üçüncü Lomé Sözleşmesi (1984) resmi olarak İnsan
Haklarından söz eden ilk sözleşmedir. Bir Bildirge referansları belirten
Sözleşmeye
eklenmiştir.
Dördüncü
Lomé
Sözleşmesi’nin
(1989)
önsözünde İnsan Haklarından söz etmektedir. Aynısı yeniden gözden
geçirilmiş Lomé IV Sözleşmesi (1995) için de geçerlidir. Kademeli olarak,
AB ve Üye Devletleri ve üçüncü dünya ülkeleri arasındaki tüm ilişkilere
İnsan Hakları ve demokrasi düşünceleri rehber olmaktadır. Örneğin,
yukarıda sözü edilen İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma Kararında
(1991 Kasım) bunlar ayrıntılarıyla açıklanmıştır.
İnsan Hakları düşünceleri diğer ticari ilişkilerin bütünleşmiş bir
parçası haline gelmiştir. İlk örneklerden birisi ırk ayrımına karşı
mücadeleyle bağlantılı olan eylemdir. Kademeli olarak, AB ve üye
Devletleri, BM İnsan Hakları Komisyonu ve AGİT gibi çok taraflı
platformlarda daha fazla söz almaya başlamıştır.
AT ve Arjantin arasında, Önsözünde İnsan Hakları hükümlerinin
de yer aldığı bir ekonomik anlaşmanın 1990 yılında yapılması bir yenilikti.
Daha sonraki yıllarda, diğer anlaşmalar örneğin AB ve Arnavutluk,
Ukrayna, Moldova arasında imzalanmıştır. Bu gelişmeye tepki olarak,
108
İnsan Hakları hükümlerindeki değişikliklerle, Mayıs 1995’de Avrupa
Komisyonu, Topluluk ve üçüncü dünya ülkeleri arasındaki anlaşmalarda
demokratik prensipler ve İnsan Haklarına saygının dâhil edilmesi bildirisini
kabul etmiştir. Bu bildirinin temelinde, şimdi standart haline gelen bir
hüküm yer almaktadır: “Topluluk ve söz konusu ülkeler arasındaki ilişkiler
ve ilgili anlaşmaların tüm şartları, Topluluk ve ilgili ülkelerin iç ve dış
politikalarından esinlenen ve anlaşmanın esas unsurlarını teşkil eden
demokratik
prensipler
ve
insan
haklarına
saygıyı
temel
aldığını
belirtmektedir”.
B.
ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI BOYUTU
Maastricht antlaşmasını temel alan AB Ortak Dış ve Güvenlik
Politikası
(ODGP),
Avrupa
Siyasi
İşbirliği’nin
sisteminde
köklerini
bulmaktadır. Savaştan sonra yeni bir Avrupa kurmanın bir parçası olarak,
Dış Politika alanında işbirliği görüldüğü zaman, Avrupa Siyasi İşbirliği’nin
başlangıcı 1950’lere uzanmaktadır. Ancak 1970’lerde temel süreçler
kurulmuştur. Bundan sonra, işbirliği süreci kademeli olarak gelişmiş,
yayılmış ve 1 Temmuz 1987’de Tek Avrupa Yasası ile sonuçlanan
aşamalarla resmiyet kazanmıştır. Yasa, hükümetler arası olma karakteri
ile (devletler üstü olmamasıyla), hükümetler arasında uzlaşmaya dayalı
karar vermede, Avrupa Siyasi İşbirliği için bir antlaşma temeli sağlamıştır.
Bu aynı zamanda Avrupa Siyasi İşbirliğinin halefi olan Ortak Dış ve
Güvenlik Politikasının da bir karakteristiğidir.
ODGP çerçevesinde, İnsan Hakları bakımından, AB politikası
aşağıdaki türde prensipleri ve unsurları temel almaktadır:
İnsan Haklarına saygı Avrupa kimliğinin köşe taşlarından birisidir.
İnsan Haklarını koruma dünyanın neresinde olursa olsun bu
haklar çiğnenirse dünya toplumunun ve tek tek milletlerin meşru ve daimi
görevidir.
109
Bu haklara tecavüz edildiğinde ortaya konan ifadeler bir devletin iç
işlerine müdahale olarak görülemez.
ODGP siyasi görüşlere ya da ideolojiye ön yargısızdır ve seçici
değildir.
Medeni ve siyasi haklar ve ekonomik, sosyal ve kültürel haklar
insan değerinin tam farkına varılması için nitelik olarak bölünemez ve
insan onurunun tam olarak korunması için gereklidirler.
Demokrasinin prensipleri, hukukun üstünlüğü ve İnsan Haklarına
saygı birbirleriyle yakından bağlantılıdır.
Ülkeler arasındaki güvenlik ve barışın geliştirilmesi bir ülkede
İnsan Haklarından yararlanılmasının desteklenmesinden ayrılamaz.
AB
İnsan
Hakları
politikası
uluslararası
İnsan
Hakları
standartlarının uygulandığı ve saygı gösterildiği bir dünyanın yaratılmasını
amaçlamaktadır. Bunu başarmak için, AB ve Üye Devletler uluslararası
standartların geliştirilmesi, denetleyici mekanizmanın kuvvetlendirilmesi ve
bu standartlara tam olarak uyulmasını teşvik etmelidir.
İnsan Hakları, İnsan Hakları Çalışma Grubu gibi bölgesel gruplar
tarafından ele alınmaktadır. Bölgesel çalışma gruplarında, bir ülkede
politik durum üzerine genel tartışma esnasında ya da özellikle bir ülkenin
insan hakları kayıtlarında bir kötüye gidişin sonucu olarak, sıkça bu
gündem öne çıkmaktadır. İnsan Hakları ihlali olayları üzerinde, özellikle
bunlar tipik ya da sembolik bir nitelik taşıyorlarsa, İnsan Hakları konularını
gündeme getiriyorlarsa veya ihlalin ağırlığından dolayı tepkiler doğmasına
yol açıyorlarsa, ilgi yoğunlaşmaktadır. AB İnsan Hakları Çalışma Grubu,
Dış
İşleri
Bakanları
ve
Avrupa
Komisyonunun
İnsan
Hakları
uzmanlarından oluşmaktadır. Çalışma Grubunda, CFSP insan Hakları
politikasının ana hatları tartışılmakta, İnsan Hakları sorunları konusunda
ortak pozisyonlar kabul edilmekte ve İnsan Hakları alanında AB etkinlikleri
110
koordine edilmektedir. Bundan başka, uluslararası forumlarda Avrupa
Birliğinin
Üye
Devletleri
arasındaki
işbirliği
hazırlanır
ve
değerlendirilmektedir. Aynı zamanda, Dışişleri Bakanları sık olarak bütün
dünya üzerindeki İnsan Hakları durumlarını tartışmaktadırlar.
İNSAN HAKLARININ DENETİMİ VE UYGULANMASI
V.
Yukarıda sözü edilen amaçlar temelinde, AB ve Üye Devletleri
değişik etkinliklerde bulunurlar. Onlar gerçek durumlara bağlı olarak,
pozitif önlemler yanında negatif önlemleri de alabilirler. İlk gruptan
önlemler,
(milli)
kurumların
kuvvetlendirilmesi
ve
insan
haklarının
korunması için yapılan işlemlerde, uluslararası normların ve denetleyici
mekanizmanın geliştirilmesidir. İkinci gruptaki önlemler, durdurulması ve
telafisi için ortak ve bireysel girişimlerle İnsan Haklarına tecavüzlere
gösterilecek tepkilerdir.
1980’lerin sonunda ve 1990’ların başında Avrupa bağlamında
oluşmakta olan değişiklikleri hesap ederek, normalde AB olumlu bir
yaklaşımın vurgulanmasıyla insan haklarını geliştirmek için üçüncü dünya
ülkeleri hükümetlerinin girişimleri, örneğin yaptırımların kaldırılması,
temasların arttırılması, mali ya da ekonomik desteğin arttırılması ve
ekonomik ya da ticari anlaşmalar yoluyla teşvik edilmektedir.
Bunun birlikte, aynı zamanda, tepkinin tarzı yani ülke raporlarının
yazılması, diplomatik notaların gönderilmesi, bildirilerin basılması ve
konuşmaların gönderilmesi hususunda AB ve Üye Devletlerin girişimde
bulunduğu etkinliklerin birkaç çeşidi vardır. Durum böyle gerekiyorsa,
AB’nin Üye Devletleri bir ülkede İnsan Hakları durumu ya da İnsan
Haklarının belirli tecavüzleri hakkında rapor yazması için büyükelçilerinden
ve
Avrupa
Komisyonu
temsilcilerinden
talepte
bulunmaya
karar
verebilirler. Bu raporlar Üye Devletler için bilgi kaynağı olması bakımından
111
önemlidir ve İnsan Hakları durumları ile uygun ve etkili bir şekilde
uğraşmalarını mümkün kılmaktadır.
Dünyada bir yerlerde İnsan Hakları tehlikeye düşerse ve AB ve
Üye Devletleri duruma bir çare bulmak isterse, çeşitli hareket tarzları
olabilir. Örneğin:
-
Söz konusu ülkeye AB Üye Devletleri, AB Başkanlığı,
Troika ya da tüm AB elçileri tarafından (genellikle gizli) diplomatik nota
verilmesi.
-
Kamuoyuna yapılan açıklama.
-
Diplomatik deklarasyon.
-
Uygun İnsan Hakları platformlarında ortaklaşa ya da
bireysel çok taraflı girişimler.
Diplomatik nota verilmesi halinde, Birliğin temsilcileri söz konusu
hükümetin temsilcileri ile temas kurarlar. Hükümetler sorumlu memurların
cezalandırılmasından mahkûmların salıverilmesine kadar, hükümetlerin
çeşitli önlemleri almasını isteyebilir ve İnsan Hakları ihlali ile ilgili
kaygılarını açıklayabilir. Diplomatik nota için, AB Başkanlığını elinde tutan
ülkelerin büyükelçisi ya da Troika artı Komisyon temsilcileri tarafından
girişimde bulunulur. Diplomatik notanın etkisini ölçmek zordur; fakat
tecrübe hükümetlerin bu tür bir faaliyete karşı çok hassas olduğunu
göstermektedir.
Etkisini
arttırmak
için
gizlilik
kuralına
genellikle
uyulmaktadır.
Gizli diplomatik notaya ek olarak, AB ve Üyeleri aynı zamanda
belirli devletteki durum hakkında bir açıklama yapmaya karar verebilir. Bu
tür açıklamalar kamuoyuna açıktır ve basına dağıtılır.
genellikle hükümet ya da diğer kurumları,
112
Açıklamalar
İnsan Haklarına saygı
göstermeye davet ederler. Aynı zamanda böylesi açıklamalar, olumlu
gelişmeleri takdir etmede de düzenli olarak kullanılmaktadır.
VI.
ULUSLARARASI FORUMLARDA İNSAN HAKLARI VE AB
Uluslararası forumlarda işbirliği CFSP’nin önemli bir özelliğidir.
BM dahilinde, AB ve Üyeleri standart koymanın geliştirilmesi, denetleyici
mekanizmanın
kuvvetlendirilmesi
ve
İnsan
Haklarının
gerçekten
uygulanması amaçlanmaktadır. AB ve Üyeleri karar tasarıları sunar ve bu
amaçla diğerlerinin önerilerini ya da kararlarını desteklerler. Böyle kararlar
Cenevre’de İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisinin ya da İnsan Hakları
alanında
danışma
servislerinin
kuvvetlendirilmesini
amaçlar.
Aynı
zamanda, kararlar belirli bir ülkede genelde meydana gelen tecavüzlere
tepki vermesi için araştırma yapılmasını isteyebilir.
Hatta AB, BM İnsan Hakları Komisyonunun değişik gündem
maddeleri üzerine ortak açıklama yapabilir. Bu ortak girişim her geçen yıl
güçlenmektedir. İnsan Hakları üzerine ilk ortak konuşma sadece 1987’de
yapılmıştır. İkinci açıklama 1990’a kadar yapılmamıştır. BM İnsan Hakları
Komisyonu 1998’de 54 üncü toplantısı sırasında, AB farklı gündem
maddeleriyle ilgili on tane ortak açıklama yapmıştır.
Ocak 1992’de, Dışişleri Bakanları, AB Üyelerinin bir BM
forumunda, özellikle İnsan Hakları Komisyonunda bir çözüm için girişim
üzerine bu olaylarda fikir birliğine varmış ve aksi kararlaştırılmadıkça böyle
bir kararın destekleyicisi olmayı kararlaştırmıştır. AB Üyeleri aynı zamanda
AGİT çerçevesinde sıkça danışma görüşmeleri yapmaktadır.
AGİT
toplantıları sırasında, devlet temsilcileri her gün toplanmaktadır. Ortak
açıklama ve öneriler düzenli olarak yapılmaktadır. AB ve Üyelerinin bir
temsilcisi her AGİT konferansında AB adına bir konuşma yapmaktadır.
113
VII. YARDIM
VE
DESTEK
PROGRAMLARI
VE
İNSAN
HAKLARI
1989’da AB, Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine yönelik olarak
Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra ortaya çıkan ülkeleri de
kapsayacak şekilde programları başlatmış ve bununla “Orta ve Doğu
Avrupa’daki ülkelerle Avrupa Birliği ve Üye Devletlerarasında uyumlu ve
başarılı ekonomik ve politik bağlantıların gelişmesini ve (...) pazar
ekonomilerine ve demokratik topluma dönüşüm sürecini para yardımı
sağlayarak desteklemeyi” amaçlayan yardımcı programlara başlamıştır.
Ülkelerin ilk grubu Phare Programı kapsamı içine alınmış, daha sonrakiler
Tacis Programı kapsamına girmiştir. 1995’e kadar operasyonun ilk altı
yılında, “bu programın en büyük yardımını Phare’de yaparak”, 11 ülkeye
5,416.9 milyon ECU yardım yapmıştır.
Bu bağlamda demokratik toplumları geliştirmek ve dezavantajlı
gruplara yardım etmek için geliştirilmiş olan ve 1992’de başlatılan Phare
ve Tacis Demokrasi Programına ve Phare ve Tacis LIEN Programına
özellikle değinmelidir. LIEN (Link Inter European NGOs) Avrupa NGO’ları
Arası Bağlantı’nın kısa sembolüdür. Program NGO’lar ve diğer sosyal
alanlarda çalışan kar amacı gütmeyen kuruluşları desteklemektedir.
VIII. ÜYE DEVLET HÜKÜMETLERİNİN FAALİYETLERİ
Uluslararası forumlarda ayrı ayrı hükümetlerin eylemleri önem
taşımaktadır. İnsan Haklarının geliştirilmesi ve korunması, uluslararası
İnsan Hakları sözleşmelerine konan yükümlülükler ve kendi anayasal
geleneklerinden dolayı üye devletler için öncelikli bir zorunluluktur.
1996 Phare ve Tacis Bilgi Broşürü
114
AB içinde olduğu gibi, AB üyesi hükümetlerin İnsan Haklarını
geliştirmesi ve koruması, hem iç ve hem de dış boyuta sahiptir. Evrensel
Bildirgeyi kabul etmiş olan devletler her ne zaman ve her nerede dünyada
İnsan Hakları ihlal edilirse seslerini yükseltebileceklerdir. Devletler İnsan
Hakları standartlarının ve kurumlarının daha iyi geliştirilmesi ve denetleyici
mekanizmanın daha iyi bir duruma getirilmesi konularıyla aktif olarak
meşgul olmaktadırlar. İhlalleri uluslararası forumların dikkatine getirmek
onların görevidir ve diğer taraftan, İnsan Hakları standartlarına uyum
konusunda olumlu gelişmeleri teşvik etme kapasitesine de sahiptirler.
A. DIŞİŞLERİ BAKANLIKLARI
Tüm AB Üyeleri için, insan haklarını geliştirme ve koruma diğer
ülkelerle ilişkilerde önemli bir unsurdur. Bunun yanında, İnsan Hakları
diğer politikalardan kolayca ayrılabilen ve tek bir birim tarafından
yürütülebilen bir politika değildir. İnsan Haklarının geliştirilmesinin dış
politikada bağımsız politik amaç olması yanında, onun gerçekleştirilmesi
uluslararası
ilişkilerde
takip
edilen
değişik
politikalarla
sıklıkla
bütünleşmektedir.
İnsan hakları ve diğer siyasi alanlar arasında değişik karşılıklı
ilişkiler Dışişleri Bakanlıkları içinde farklı örgütsel yapılanmalara neden
olmuştur. Daha çok yerinden yönetim modeli kullanılmaktadır ve Dışişleri
Bakanlığında birkaç bölüm İnsan Hakları politikalarının günlük olarak
yürütülmesinden sorumludur ve Bakanlıktaki bir birim bu alanda tutarlılığı
sağlamak ve bu alandaki uluslararası ilişkileri kolaylaştırmak için
koordinasyon sorumluluğuna sahiptir. İnsan Hakları ile bağlantılı olarak
ülke durumlarının idare edilmesi, İnsan Hakları konularında AB ODGP
alanında meslektaşına düzenli olarak danışan Politik Yönetici altındaki
bölgesel siyasi bölümlerin sorumluluğundadır.
115
Değişik konuda (örneğin kadın) veya forumda (örneğin Avrupa
Konseyi, BM, AGİT) birimleri İnsan Hakları konusunda görev yapmaktadır.
Bazen, koordinasyon farklı bir büro ya da birim veyahut bazen örneğin BM
bölümünün sorumluluğundadır. AB İnsan Hakları Çalışma Grupları
aracılığıyla,
yoğun
danışma
mekanizması
korunmaktadır.
Resmi
müdahaleler sıklıkla CFSP’nin çerçevesinde yapılmaktadır. Bu yaklaşımın
birkaç avantajı vardır: AB ve Üyelerinin etkisi inkâr edilemeyecek kadar
büyük olabilir. Bundan başka, İnsan Haklarının evrensel karakteri, eğer
ülkeler birlikte araya girerse, daha iyi vurgulanmaktadır.
Dışişleri Bakanları CFSP’nin çerçevesinde birlikte rol alırken, tek
tek ülkeler için eylem yapma olanağı vardır. Gayrı resmi temaslar da
mümkündür. Ayrıca, ikili tarihsel ya da kişisel ilişkiler ya da diğer (yani
ekonomik, ticari) ilişkileri temel alan belirli durumlar üzerine bir etki
yaratmak için bazı fırsatlar doğabilir. Hatta konuları ikili düzeye çıkarmak
ya da AB tarafından alınan bir pozisyonu güçlendirmek ve desteklemek
için yüksek düzeyli ikili ziyaretler bir fırsat olabilir. AB müdahalesinin çeşitli
nedenlerle olmaması ya da ikili ilişkilerde daha açık sözlü olmaya ihtiyaç
duyulduğu durumlarda, ikili müdahale için de fırsat bulunmaktadır.
Açık bir ikili rol kalkınma işbirliği alanında olabilmektedir. İnsan
Hakları alanında küçük projeler sıkça daha etkili bir şekilde ikili olarak
yürütüldüğü ve etkin İnsan Hakları politikası AB tarafından takip edildiği
zaman, bazı devletler ikili işbirliklerinde İnsan Hakları programlarını
başlatmışlar ve İnsan Haklarını bütünleştirmişlerdir.
B.
DIŞ MİSYONLAR
Dış misyonların sorumlulukları, ilgili ülkedeki gerçek durumlara
bağlı olarak kapsamlı olabilir. Hükümet yabancı ülkelerde İnsan Hakları
alanında görüşlerinin bilinmesini istediği zaman, genellikle ilk olarak kendi
116
misyonlarına güvenmektedirler. Diplomatik nota, görüşlerin bilinmesini
sağlama olanaklarından biridir. Ama aynı zamanda gayrı resmi yollar da
kullanılmaktadır.
Ayrıca, misyonların rolü diğer ülkelerle İnsan Hakları konusundaki
diyalogunda önemlidir. Özellikle, İnsan Hakları alanında bir diyalog,
durumun gelişmesine daha etkili ve daha yardımcı olabilir. Çünkü diyalog
ilgili ülkeler tarafından daha yapıcı olarak görülmektedir. Hatta diyalog
toplumun diğer tabakalarına kadar uzanmaktadır. İkili misyonlar yöresel
İnsan Hakları NGO’ları ve diğer insan hakları savunucularıyla temasları
sürdürebilmektedir
Bundan başka, misyonlar belirli bir ülkede İnsan Haklarının
durumu açısından birinci el bilginin kaynağıdır. İnsan hakları sorunlarını
devamlı olarak izleme ve rapor etme, misyonların düzenli görevlerinden
birisidir. AB İnsan Hakları konusunda ortak bir rapor etme sistemi
kurmuştur. Bu rapor etme yalnızca AB Başkanlığının talebi üzerine
gerçekleşmektedir. 1989’da bu amaçla AB Rapor Etme Rehberi
hazırlanmıştır. Bazı üye Devletlerin diplomatik misyonları, ilgili Üye
Devletlerin mülteci ve iltica politikaları çerçevesinde bir rol oynamaktadır.
İnsan Hakları alanında özel bir rol uluslararası forumlardaki İnsan
Haklarını ilgilendiren daimi misyonlar tarafından oynanmaktadır. AB ve
bütün Üyeleri ilgili forumlarda devam eden İnsan Hakları tartışmalarına
etkin bir şekilde katılan Cenevre, Nev York ve Strazburg’da kendi
misyonlarına sahiptir. AB Üyeleri arasında etkin ve düzenli koordinasyon
özellikle Cenevre (UNCHR, ILO, UNHCR) ve Nev York (Güvenlik Konseyi,
BM Genel Kurulu) da misyonların günlük işlerinin bir parçasıdır.
117
IX.
HÜKÜMET-DIŞI FAALİYETLER
İnsan Haklarına saygı gösteren bir demokratik hükümet, etkili
işlev gören demokratik kuruluşların varlığına bağlıdır. Bunun sağlanması
için, kuruluşların yapısının ve otoritesinin, toplumda iyi bilgilendirilmiş
halkın etkin desteği ve geniş bir şekilde kabul görmüş olmalarıyla
desteklenmeleri gereklidir. Demokratik bir toplumda halkın katılımı için can
alıcı unsur, şeffaf örgütler, kuruluşlar, kurumlar vb yurttaş ve devlet
arasında geniş ve çok çeşitli tabakaların varlığı şarttır. Bu tabakalar
bireyleri de kapsar. Burada, ulusal kuruluşların ve NGO’ların fonksiyonu
üzerinde durulacaktır. Bu örgütlere, halk taleplerinin ortaya çıkmasında,
hükümete fikir vermede, hükümetin uygulamalarını teşhir etmede, erken
uyarı sistemi gibi işlevlere ve insan haklarının ya da demokratik sürecin
ihlalini belgelemede ihtiyaç duyulmaktadır.
A.
ULUSAL KURUMLAR
İnsan Hakları alanında ulusal kurumlar, İnsan Haklarını korumada
ve geliştirmede genel ve belirli fonksiyonları yerine getiren yapılar,
otoriteler ve örgütlerdir. Hükümetler tarafından İnsan Haklarını korumak ve
geliştirmek için yetkilendirilmiş olmaları itibariyle NGO’lardan farklıdırlar.
Demokratik toplumu çoğulcu biçimde yansıtacak olan bu yapılar, klasik
bürokratik yapılanmanın kurallarına bağlanamaz. Bu kuruluşlar genellikle
kurumsal yapıda (yani İnsan Hakları Ulusal Komisyon) bazen de bireysel
yapıda (Arabulucu, Ombudsman gibi) olabilirler. İnsan Hakları politikaları
alanında
danışman
kapasitesinden
ayrı
olarak,
bazıları
kişisel
özgürlüklerin ihlali açısından yargılama hakkı benzeri haklara sahiptir.
Aynı zamanda birkaç AB Üyesi Ombudsman tipi kuruluşa sahiptir.
Yukarıda sözü edilen kuruluşların görev ve yetkileri geniş bir
yelpaze içinde ve değişiktir. Bunlar arasında danışma raporlarının
hazırlanması; İnsan Hakları ihlalleri durumlarına hükümetin dikkatinin
çekilmesi; uluslararası İnsan Hakları standartlarına uygun ulusal hukukun
geliştirilmesi; İnsan Hakları alanında eğitim programlarının oluşturulması;
118
bireysel başvuruların soruşturulması vb. bulunmaktadır. Bilgi ve belgelere
erişim, girişim olanaklarının sınırlandırılması ve fırsat eşitliği gibi konular
bu kuruluşların görev ve yetki alanlarındadır. Ombudsman tipi kuruluşların
rolü, gizli verilere girmek dâhil olmak üzere araştırma olanakları, raporların
kamuoyuna
duyurulmasıdır.
Bu
yapılar
normalde
mahkemelere
ulaşmayan olaylar konusunda özellikle önemlidir.
Daha önemlisi ihmal edilmiş durumdaki Ulusal İnsan Hakları
Kuruluşlarının bağımsızlığı ve çoğulculuğu için garantilere mutlaka ihtiyacı
vardır. BM’nin himayesinde Ekim 1991’de yapılan Ulusal Kuruluşlar
Uluslararası Toplantısı, bu kuruluşların bağımsızlığı ve çoğulculuğunun
kuvvetlendirilmesini amaçlayan öneriler yapmıştır. Bunlar aşağıdaki gibi
birkaç şekilde olabilmektedir:
Yetki alanını ve kompozisyonunu özel olarak belirleyen yasama
veya anayasa metninde etkin bir yetkilendirmeyi kuruma tanımak suretiyle
oluşturulan “hukuksal statü aracılığıyla bağımsızlık”.
Sivil toplumda çoğulcu temsili sağlayan prosedürdeki üyelerin
kompozisyonunu ve atanmasını gerçekleştirmek suretiyle “kompozisyon
yoluyla bağımsızlık”.
Diğer kurumlara danışmayı mümkün kılarak, kuruma kamuoyuna
doğrudan ulaşma olanağı tanıyarak kendi yetkisi içinde her tür sorunu ele
alma özgürlüğü tanıyarak ”faaliyetler yoluyla bağımsızlık”.
Bağımsızlığı
yeteri
derecede
garanti
edilmedikçe,
çoklu
demokratik toplumlara böyle ulusal kurumların katkısı sınırlı derecede
olabilir ve hatta İnsan Hakları durumunun geliştirilmesine yeterince kararlı
olmayan hükümet için vitrin dekoru olarak kalabilir ve bir dereceye kadar
ters yönde sonuçlar doğurabilir.
Kurumlara mali ya da diğer açılardan destek olmanın yeniden
gözden geçirilmesinde, bağımsızlığın can alıcı önemi vardır. Çeşitli
ülkelerde Avrupa Komisyonu ve AB Üyesi ülkeler, İnsan Hakları alanında
119
-örneğin yukarıda sözü edilen Phare ve Tacis LIEN Programları
aracılığıyla- ulusal kurumların ortaya çıkmasını desteklemektedir.
B.
HÜKÜMET DIŞI KURULUŞLAR (NGO’LAR)
Yukarıda belirtildiği gibi, İnsan Haklarının geliştirilmesi ve
korunmasında NGO’ların önemi büyük ölçüde kabul görmektedir. Onlar
çoğulcu bir toplumda esas unsuru biçimlendirmektedir ve iyi çalışan bir
İnsan Hakları sistemi, NGO’lar tarafından yapılan katkılar olmaksızın
düşünülemez. Bu gelişme sadece son zamanlarda ortaya çıkmıştır. Bazı
NGO’lar uzun ve saygın bir geçmişe sahiptir: Fransız Ligue des Droits de
l’Homme, Dreyfus olayından sonra 1898 oluşturulmuştur, köleliğe karşı bir
cemiyet 1838’de kurulmuştur. Fakat çoğu NGO’lar sadece 1960’larda ve
1970’lerde kurulmuştur. Bu gelişme mantıksız değildir. Çünkü aynı
zamanda örneğin BM ve Avrupa Konseyi gibi uluslararası örgütler
tarafından İnsan Haklarının izlenmesi 1960’larda ortaya çıkmıştır.
İnsan Hakları alanındaki çeşitli NGO’lar değişik noktalarda
sınıflandırılabilir:
-
Daha geniş yetki ve görev çerçevesi olan NGO’lar.
Kalkınma işbirliği ya da din alanında çalışan NGO’lar yanında (örneğin
Kiliseler Dünya Konseyi) yalnızca İnsan Hakları konularında NGO’lar
(örneğin Uluslararası Hukukçular Komisyonu).
-
Uluslararası-coğrafi olarak yoğunlaşmış, bölgesel ya da
yerel NGO’lar.
-
Daimi ya da özel NGO’lar.
-
Konuya göre (örneğin madde 19) ya da ülkeyi esas alan
NGO’lar.
-
Üyelik NGO’ları (örneğin Uluslararası Af Örgütü
-
Bir yönetim kuruluna karşı sorumlu uzman kurumlar
(örneğin Azınlık Hakları Grubu)
120
İnsan Hakları konuları üzerinde çalışan NGO’ların değişik
fonksiyonları vardır. Diğer konular yanında bu fonksiyonlar arasında İnsan
Hakları ihlali mağdurlarına hukuki ve moral desteği sağlama, hükümetler
üzerinde lobi faaliyetlerinde bulunma, standartlar oluşturma ve yasama
faaliyetlerinde yardımcı olma ve İnsan Hakları alanında eğitim ve
bilinçlenmeyi sağlamak için bilgi toplama ve dağıtma da vardır.
Standart koyma alanında NGO’ların çalışması önemlidir. Bu
konudaki örnekler: Avrupa İşkenceyi Önleme Sözleşmesi (1987), Yasa
Uygulayıcıları İçin Davranış Kuralları (BM, 1979) ve Yargının Bağımsızlığı
Prensipleri (BM, 1984). Denetim alanında, NGO’ların rolü özellikle denetim
mekanizmasına ihlallerin belgelenmesi ve başvuruların gönderilmesi
konularında yoğunlaşmaktadır. Uygulama alanında, NGO’lar eğitim ve
bilinç düzeyinin geliştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır.
NGO’lar ve hükümetler arasındaki ilişki genellikle kolay olmayan
bir ortaklıktır. Hükümetler tarafından yapılan İnsan Hakları ihlallerini teşhir
etme ve “harekete geçirme utancı” NGO’ların görev olarak algıladıkları
konular arasında yer almakta, bir yandan da NGO’ların çalışmalarını
mümkün kılacak fonlara sahip olan, yeni standartları ortaklaşa formüle
etme, mali kaynakları sağlama, yeni denetleme mekanizmaları kurma
yeteneğine sahip kuruluş
hükümetler olduğundan, NGO’lar hükümet
desteğine de ihtiyaç duymaktadır.
Hükümetler uluslararası forumlarda NGO’ların etkin olmasını
istemektedir. Belli bir düzeyde yönetilebilirliği korumak için farklı
uluslararası forumlarda değişik çözümler bulunmuştur.
BM’de, BM Sözleşmesinin 71 nci maddesine göre, Ekonomik ve
Sosyal Konsey (ECOSOC) dâhilinde sorunlarla ilgili NGO’larla görüş
alışverişi yapmak için uygun düzenlemeler yapabilir. ECOSOC üç tür
örgütün ayrımını yapmaktadır:
Kategori I: Yetkileri temelinde, ECOSOC’un tüm etkinliklerinde
özel çıkarı olan NGO’lar.
121
Kategori II: ECOSOC’un sadece bazı etkinliklerinde çıkarı olan ve
katkı yapabilen özel yetkili kuruluşlar ve
Kategori III: Listede yer alan NGO’lar. Bu tür NGO’larla özel
ihtiyaç halinde danışma görüşmeleri yapılabilmektedir.
Kategori I’e örnekler, Uluslararası Kızılhaç Örgütü ve Serbest
Ticaret Birlikleri Uluslararası Federasyonudur. Kategoriye II’ye ait NGO’lar
arasında Uluslararası Af Örgütü, İnsan Haklarının Korunması İçin Kölelikle
Mücadele Derneği, Uluslararası Hukukçular Komisyonu, Uluslararası Kızıl
Haç Komitesi ve Hıristiyan Birliğidir. “Liste örgütler” örneğin Irk Eşitliği ve
Azınlık Hakları Grubu Kongresini içermektedir. Bundan başka bazı
NGO’lar BM Genel Sekreterinin isteğiyle isim listesine ya da BM uzman
kuruluşu ya da diğer BM örgütlerinden birisiyle danışman statüsü elde
edebilirler. Tüm bu örgütler ECOSOC’un alt komiteler ve diğer
komitelerinin halka açık toplantılarına gözlemciler gönderme hakkına
sahiptir. ECOSOC’un ve onun alt organlarının toplantılarında, örnek olarak
BM İnsan Hakları Komisyonunun toplantılarında, bu örgütler yazılı ve
sözlü olarak çalışmalara katkıda bulunabilirler. Kategori I örgütler aynı
zamanda ECOSOC’un taslak gündemi için öneriler sunabilirler.
ECOSOC içinde NGO’ların rolü, 1996 yılında
“NGO’larla
Danışma Görüşmeleri Kuralları” ECOSOC raporunda yeniden teyit
edilmiştir. Raporda, “Birleşmiş Milletler sisteminin tümü (...) NGO’ların
katılımına
açılmalıdır”
diyor.
NGO’larla
danışma
ilişkilerinin,
BM
Sözleşmesinde belirtilen fonksiyonların yerine getirilmesinde Konsey ve
onun destekleyicisi ECOSOC için büyük öneme sahip olduğu da ayrıca
vurgulanmaktadır.
Hatta Avrupa Konseyi, AGİT, Amerika Devletleri Örgütü ve Afrika
Birliği Örgütü NGO’larla birbirinden çok farklı danışma düzenlemelerine
sahiptir. Ancak temel olarak İnsan Haklarının korunması ve ilgili alanlarda
NGO’lara verilen önem değişmemektedir.
122
X.
BİREYLERE YÖNELİK İNSAN HAKLARI ÇABALARI
AB ve Üyeleri İnsan Haklarının geliştirilmesinde bireylerin rolünün
önemini kabul etmektedir. AB ya da AB hükümetleri aynı zamanda
bireysel olaylar adına müdahale etmektedir. En iyi bilinen örnekler Nelson
Mandela (Güney Afrika), Aung San SU Kyi (Miyanmar) ve Salman Rüşti
(İran/İngiltere) olarak verilmektedir. Bireysel olaylar, özellikle ilgili bireyler
üstün cesaret ve girişim gösterirse ve hükümetin tepkisi orantısızsa kabul
edilmektedir.
Konu, bireysel hakların sadece korunması değil, bireyin de bu
hakların gerçekleşmesine önemli ölçüde katkıda bulunmasıdır. İnsan
Hakları alanındaki olumlu gelişmeler önemli ölçüde, İnsan Haklarını kişisel
cesaretleriyle savunan, NGO’lara aktif şekilde üye olan, seslerini duyuran,
aktif olan binlerce bireyin bıkmadan usanmadan gösterdiği çabaların
sonucu olarak ortaya çıkmış ve bu konular dünyanın ilgisini çekmiştir.
Otokratik ve İnsan Haklarını ihlal eden rejimlerle yönetilen
ülkelerde kendi kimlikleri nedeniyle ya da NGO temsilcileri olarak binlerce
kişi, daha çok saygı görmeyi hak etmektedir. Bu kişiler sıklıkla kendi
kişisel güvenliklerini riske atmakta, bazıları gerçekten de ortadan
kaybolmakta ya da işkence görmektedir. Ancak bu kişiler İnsan Hakları ve
özgürlükleri için yeniden ve yeniden riskleri göze almaya hazırdır.
1980’lerin başında Arjantin Plaza de Mayo’nun kızgın anneleri, 1980’lerin
başında Polonya Gdansk sendikacıları, 1989’da Prag’daki göstericiler,
1989 yılında Tiyenanmen Meydanındaki ve 1998 yılında Cakarta
sokaklarındaki
öğrenciler
hep,
İnsan
Haklarının
ve
demokratik
özgürlüklerin geliştirilmesi ve barışçıl değişikliklerin gerçekleştirilmesinde
halk girişimlerinin örnekleridirler.164
164
VAN BANNING, s. 171.
123
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İKİ TEMEL BELGE
I.
AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI
A.
YAZILI DÜZENLEMEYE DUYULAN GEREKSİNİM
Başlangıçtaki olumsuz yaklaşımını 1960’lardan itibaren değiştiren
ATAD’ nın İnsan Hakları konusunda tatmin edici içtihatlar geliştirmiş
olmasına, diğer Topluluk kurumlarının bu alanda önemli yükümlülükler
üstlenmiş ve bağlayıcı kararlar almış olmalarına, bu kurumlara yönelik
İnsan Hakları ihlali iddialarının çok az düzeyde olmasına rağmen, Adalet
Divanı’nın içtihatlarıyla giderilemeyecek bir boşluk vardı: AB’nin korumak
ve geliştirmekle kendisini yükümlü saydığı ve temel değerlerinden
olduğunu kabul ettiği İnsan Haklarına ve Temel Özgürlüklere ilişkin yazılı
bir güvence sistemi yoktu.165
Anglosakson hukuk açısından çok ta yadırganacak bir durum
sayılmayan bu durum, yazılı kurallara dayalı olan Kıta Avrupası hukuk
sisteminde bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.166 Gerçekten de, Avrupa
Birliği belirli yetkilerle donanımlı olduğundan, Topluluk düzenlemeleri ve
kurumları tarafından temel bir hakkın ihlal edilmesi durumunda mağdur, ne
ulusal koruma mekanizmalarından yararlanabilir (topluluk hukuku ulusal
hukuktan üstün olduğu için), ne de AİHM’e gidebilir (AB, AİHS’ne taraf
olmadığı için).167 ATAD, içtihatları ile bu boşluğu doldurmaya çalışmıştır.
Ancak, içtihat hukuku yazılı hukuk kadar somut nitelikte değildir.
Bu belirsizliğin bir örneği şudur; ATAD içtihatlarında temel hak ve
özgürlüklerin,
Topluluk
amaçları
ve
ortak
çıkarlar
gerekçesiyle
kısıtlanmasını, hakların özüne aşırı şekilde dokunmamak kaydıyla kabul
165
DUPARC, s. 19.
166
STEIN, Torsten, “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Kopenhag Kriterleri- Avrupa...,
s. 94.
167
MARCUS-HELMONS, s. 85.
124
etmektedir. Ayrıca içtihatların yazılı kurallara göre daha kolay değişebilir
nitelikte olmaları da hukuk kurallarının sağladığı güvenceyi zedeleyen bir
olgudur.
Nitekim bu durumu göz önüne alan Alman Anayasa Mahkemesi
temel haklar açısından kendisini ATAD ve Alman Anayasası’nı ise AB
hukuku karşısında üstün tutmaktadır. 1974 yılında aldığı bir kararda,
Alman Anayasa Mahkemesi, Alman Anayasası tarafından teminat altına
alınmış temel hakları söz konusu olduğunda AT düzenlemelerini kontrol
edebileceğini savunmuştur. 168
Bu sorunun üstesinden gelebilmek amacıyla, 1979 yılında
Komisyon, Topluluk kurumlarının hukuki eylemlerinin, Avrupa İnsan
Hakları
Sözleşmesi’nin
kurduğu
denetleme
mekanizmalarına
tabi
kılınmasını, Böylece AT’ nun da Üye Devletlerle aynı kontrol düzenine
bağlanmasını önerdi. Komisyon ise, AİHS’ ne katılım fikrini 1990’da tekrar
ortaya attı. Bakanlar Konseyi’nin 1994 yılındaki başvurusu üzerine öneriyi
inceleyen ATAD, 28 Mart 1996 tarihinde basılan raporunda, AT
mevzuatının uygun olmadığı gerekçesiyle bu konuda olumsuz görüş
bildirmiştir.
Avrupa Parlamentosu ise AT’na özgü bir haklar bildirisi hazırlama
yoluna gitti. 12 Nisan 1989 tarihinde “insan onuruna ve temel haklara
saygıya dayalı ortak bir hukuk geleneğinin” temel ilkelerini ortaya koyan 28
maddelik Temel Haklar ve Özgürlükler Bildirisi’ni kabul etti. 169
B.
ŞARTIN HAZIRLANIŞI
AİHS’ ne katılımın mümkün olmaması ve bu alandaki boşluğun
doldurulması gereği karşısında, konuya siyasi çözüm en üst düzey Birlik
168
BEHR, Volker, Hukuk Kurultayı 2000, Ankara: Ankara Barosu Yayınları, 2000, s.
216.
169
VAN BANNING, s. 163.
125
organı olan Avrupa Konseyi tarafından ortaya konuldu. Almanya’nın
dönem başkanlığında, 3-4 Haziran 1999 tarihlerinde Köln’de toplanan
Avrupa
Konseyinde
AB
Devlet
ve
Hükümet
Başkanları,
Birlik
vatandaşlarına İnsan Haklarına verilen büyük önemi ve bağlılığı görünür
kılmak için Birliğe ait bir temel haklar şartı hazırlanmasının gerektiği
konusunda anlaştılar.
Şartın taslağı ad hoc bir organ (daha sonraları Konvansiyon
olarak tanındı) tarafından hazırlandı. Başkanlığı Federal Almanya eski
Cumhurbaşkanı Roman HERZOG tarafından üstlenilen organda 62 üye
vardı;

Üye Devletlerin Devlet ve Hükümet Başkanlarından 15
temsilci,

Avrupa Komisyonu’ndan 16 temsilci,

Avrupa Parlamentosundan 16 üye,

Ulusal Parlamentolardan 30 üye.
ATAD’dan 2 temsilci ve birisi AİHM’den olmak üzere Avrupa
Konseyi’nden (Council of Europe) 2 temsilci de çalışmalara gözlemci
olarak davet edilmişti. Ayrıca, Ekonomik ve Sosyal Komite, Bölgeler
Komitesi ve Avrupa Ombudsmanı da görüşlerini bildirmeye davet edildiler.
Taslağın hazırlanmasında, tartışmaların kamuya açıklığı ve prosedürün
şeffaflığı ilkeleri gereğince, özellikle de açılan bir web sitesi aracılığıyla,
sivil toplumun yakın katılımı olanaklı kılınmıştır. Yazılı görüşler kabul
edilmiş, Konvansiyon’da görüşler dinlenmiştir.
Aralık 1999’da başlayan çalışmalar, 2 Ekim 2000 tarihinde
tamamlanmıştır. Taslak, Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Konsey’in de
katılımlarıyla 7-8 Aralık 2000 Nice Avrupa Konseyi’nde törenle kabul
edilmiş ve Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesinde yayınlanmıştır. 170
170
OJC 364, 18.12.2000
126
Şartın
hazırlanışında
izlenen
“Konvansiyon”
metodu,
Antlaşmaların değiştirilmesinde kullanılan Hükümetlerarası Konferanslara
yönelik eleştirilerden hareketle ortaya çıkartılmış bir yöntemdir. Başarılı
bulunan bu metot, Avrupa’nın geleceğinin ve anayasasının tartışıldığı yeni
bir Konvansiyon’un (Giscard d’ESTAİNG başkanlığında) toplanması
sonucunu doğurmuştur.
C.
ŞARTIN İÇERİĞİ
Temel Haklar Şartı, Avrupa Birliği ve Üye Devletler tarafından
Topluluk hukukunun uygulanması sırasında saygı duyulması gereken
hakları ve ilkeleri belirlemektedir. Konvansiyon, kısa maddeler tasarlamış
ve herkes tarafından anlaşılabilecek bir dil kullanmaya özen göstermiştir.
Şartta belirlenen ilkelerin hayata geçirilmesi ve uygulanması ulusal
düzenlemeler ve uygulamalar ve Topluluk hukuku aracılığıyla olacaktır.
Şartın metni bir Başlangıç bölümü ile başlıyor ve 54 maddesi yedi
bölüme ayrılıyor. Bölüm başlıkları Birlik tarafından desteklenen temel
köklü değerleri anlatıyor:
 Onur (1-5 inci maddeler)
 Özgürlükler (6-19 uncu maddeler)
 Eşitlik (20-26 ncı maddeler)
 Dayanışma ( 27-38 inci maddeler)
 Adalet (47-50 nci maddeler)
Bunlara ek olarak teknik bir bölümde de Şart’ın yürürlükteki
hukukla, özellikle de Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile ilişkilerine dair
çeşitli durumlar hakkında öngörüler düzenleniyor.
Başlangıç kısmında Şart, kendisini şöyle anlatıyor;
“Avrupa Halkları, aralarında süreklilik esasına dayanan en sıkı
birliği
oluşturarak,
ortak
değerlere
paylaşmaya kararlıdırlar.
127
dayanan
barışçıl
bir
geleceği
Sahip bulunduğu manevi ve ahlaki mirasın bilincinde olarak Birlik,
insan onuru, özgürlük, eşitlik ve dayanışmanın bölünmez ve evrensel
değerleri ile demokrasi ve hukuk devleti ilkeleri üzerine kurulmuştur. Birlik,
Birlik vatandaşlığı kavramını getirmek ve bir özgürlük, güvenlik ve adalet
alanı yaratmak suretiyle, bireyi eylemlerinin odağına yerleştirmiştir.
Birlik, bir yandan bu değerlerin korunmasına ve geliştirilmesine
katkıda bulunurken, diğer yandan Avrupa halklarının kültür ve gelenek
farklılıklarına, üye devletlerin milli kimliklerine ve üye devlet kamu
kurumlarının ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde örgütlenme biçimlerine
saygı gösterir. Birlik, dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı destekler;
kişilerin, malların, hizmetlerin, sermayenin serbest dolaşımını ve yerleşme
serbestisini temin eder.
Bu amaçla, sosyal değişimler ve bilimsel ve teknolojik gelişmelerin
ışığında, temel hakların korunmasının, bu haklara bir Şartta yer vererek
güçlendirilmesi gereklidir.
Bu Şart, Topluluğun ve Birliğin görev ve yetkileri ile subsidiarite
(yetki ikamesi) ilkesini gözeterek, özellikle üye devletlerin ortak anayasal
değerlerinden
ve
uluslararası
yükümlülüklerinden,
Avrupa
Birliği
Antlaşması’ndan ve Topluluk Antlaşmalarından, İnsan Haklarının ve
Temel Özgürlüklerin Korunması Hakkında Avrupa Sözleşmesi’nden,
Topluluk ve Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen Sosyal Şartlardan ve
Avrupa Toplulukları Adalet Divanı ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
içtihat hukukundan kaynaklanan hakları teyid eder.
Bu hakların kullanılması; diğer kişilere olduğu kadar, insanlık
alemine ve gelecek kuşaklara karşı ödev ve sorumlulukları da içerir.
Birlik, bu çerçevede aşağıda yer alan hakları ve özgürlükleri tanır.”
128
D. ŞARTTA YER ALAN HAKLARIN SINIFLANDIRILMASI
1.
MEDENİ VE SİYASİ HAKLAR
İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin
Avrupa
Sözleşmesi’nden
ve
Üye
Devletlerin
ortak
anayasal
geleneklerinden kaynaklanan hak ve özgürlükler ile yargılama usulüne
ilişkin güvencelerdir. Söz konusu haklar, medeni ve siyasi haklar veya
temel haklar olarak da adlandırılırlar. Bunlar, eşitlik ilkesi, özel hayata
saygı ve kamusal özgürlüklerden kaynaklanan basın özgürlüğü, vicdan
özgürlüğü,
toplanma ve
dernek kurma özgürlükleri
gibi hak ve
özgürlüklerdir.
Bu hak ve özgürlükler, zaten Şart’ın kabulünden önce de, Avrupa
Toplulukları Adalet Divanı’nın içtihatlarından dolayı genel ilkeler olarak
Topluluk hukukunun bir parçası durumundaydılar. Üye Ülkeler ve Topluluk
Kurumlarınca benimsenmiş durumdadırlar.
2.
BİRLİK VATANDAŞLARINA MAHSUS HAKLAR
Bu haklar, Avrupa Topluluğu’nu Kuran Antlaşmanın İkinci
Bölümü’nde bulunmaktadırlar. Bunlar, Birliğin seçim hukuku (belediye
seçimlerinde oy kullanma ve Avrupa Parlamentosu seçimlerine ilişkin),
ortak diplomatik korunma, Avrupa Parlamentosu’na dilekçe verme ve
Avrupa Ombudsmanı’na olayları götürme ile ilgili hükümlerdir.
Şart, bu bölümü (insan yerine vatandaş hakları) ile diğer İnsan
Hakları belgelerinden ayrılmaktadır.
3.
EKONOMİK VE SOSYAL HAKLAR
Bunlar, iş hukukuna ve sosyal hukuka ilişkin hükümlerdir. Örneğin;
bir ticari birliğe katılma hakkı, grev hakkı, asgari ücret hakkı, mesleki
eğitim hakkı, özürlülerin çalışma hakkı, sosyal güvelik hakkı, sağlık hakkı
gibi...
129
4.
MODERN HAKLAR
Kişisel bilgilerin korunması veya biyoetikle ilgili haklar bu grupta
değerlendiriliyor.
Bu
haklar
çok
yeni
olmalarından
dolayı
bugün
karşılaştıkları zorlukların yanı sıra, bilgi teknolojilerinde ve genetik
mühendislik
alanında
günümüzde
ve
gelecekte
ortaya
çıkacak
gelişmelerin de meydan okuması ile karşı karşıyadırlar.
Şart, bir başka yönden de, idari belgelere erişim hakkını ve iyi
yönetim hakkını kapsama dâhil ederek, Topluluk yönetiminde tarafsızlık ve
şeffaflık taleplerine de cevap vermiştir.
ŞARTIN DEĞERLENDİRİLMESİ
E.
Şart,
daha
önce
oluşturulmuş
hukuk
kuralları
üzerinde
kurulmuştur. Dolayısıyla Şart;
 Topluluk veya Birlik için yeni erkler veya yetkiler yaratmaz
ve varolan ve Kurucu Antlaşmalarda tanımlanan erk ve
yetkileri de değiştirmez,
 Kurucu Antlaşmalarla ortaya konan hukuki yapıyı ve
kuralların anlamlarını değiştirmez,
 Uluslararası sözleşmelere ve ortak anayasal geleneklere
dayanarak var olan yükümlülüklerin yeniden yapılanması ile
Şart kapsamındaki hakların hayata geçmesi durumu
dışında
Üye
Devletlere
yeni
yükümlülükler
doğurmayacaktır.
Şartın hukuki bağlayıcılığı sorunu, Köln Avrupa Konseyi sonuçları
ile de bağlantılı bir şekilde daha sonra incelenecektir. Nice Antlaşması’na
eklenen Birliğin geleceğine ilişkin bildiride Şartın statüsünün, 2004 yılında
yapılması planlanan Hükümetlerarası Konferans hazırlıkları sırasında
geniş kapsamlı kamuya açık tartışmalara konu olacağı belirtilmiştir.
130
Asıl sorun, AB Anayasası konusunda düğümlenmektedir. Temel
Haklar Şartı da bu anayasaya bir temel olmak ve gelecekte anayasaya
katılmak üzere düşünülmüştür. Ancak, bu konuda henüz tam bir uzlaşı
sağlanabilmiş değildir.
Şu anki yapısı ile Temel Haklar Şartı, Birlik ve Aday Ülke
vatandaşları için, hakları konusunda onları bilinçlendiren ve Birliğin
üzerinde kurulduğu değerleri gösteren bir başvuru belgesi niteliğindedir.171
171
Council of the European Union, Annual..., ss. 15-20.
131
II.
İNGİLİZ İNSAN HAKLARI KANUNU (HUMAN RIGHTS
ACT)
A.
YASANIN ÇIKMASINDAN ÖNCEKİ DÖNEM
Birleşik Krallık, Avrupa’nın kıyısındadır ama tarih boyunca kıta ile
ilişkileri yakın işbirliğinden tam bir kopukluğa kadar çeşitlilik göstermiştir.
20 nci yüzyılın acı ve yıkıcı çatışmaları bu kopukluğun artık makul
olmadığını gösterdi.
1945 sonrası dönemde –daha sonra AT’na olan mesafeli
yaklaşımına tezat teşkil edecek şekilde- özellikle İnsan Hakları alanındaki
uluslararası çalışmalara öncülük etmiştir. Bunların başında da Avrupa
İnsan Sözleşmesi gelmektedir. İngiltere, sözleşmeyi ve Birinci Protokolü
onaylayan ilk devlettir.
Bu arada, bazı konularda İngiliz kibri de rol oynuyordu. İngiliz
heyetinde birçokları, Sözleşmeye, İnsan Haklarının hali hazırda yeterince
korunduğu düşünülen İngiltere’de değil, Kıta Avrupası’nda ihtiyaç
duyulduğunu düşünüyorlardı! Nitekim İngiltere, bireysel başvuru hakkını
1966 yılında 11 nci devlet olarak tanımıştır. Sözleşmenin İngiltere için
gereksiz olduğu düşünülmesine rağmen, popüler haklar konusunda
sağlanan güvenceler, toplumun çoğunluğunun sevmediği veya ilgisiz
kaldığı kesimlerin hakları konusunda aynı derecede etkili olamamıştır.
Bireysel başvuru imkânı tanındıktan sonra yapılan başvurular,
zamanla hem sayı hem de çeşitlilik anlamında artış eğilimindedir. Başvuru
sebepleri arasında en yaygın olanlar, mahkûmların haberleşme haklarının
engellenmesi,
okullarda
cismani
ceza,
azınlık
hayat
tarzları
(homoseksüellik, çingeneler vs.), uçak gürültüsü gibi hukukun bütün
alanlarına yayılan konulardır. Davalardaki bu artış eğilimi, İngiliz
hükümetini yasal bir çözüme yöneltmiştir.
132
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni imzalayıp onaylayan pek çok devletin
aksine, İngiltere AİHS’ni kendi iç hukukunun bir parçası haline getirmedi.
İstisnai hallerde, örneğin kanundaki bir boşluk veya hakim tarafından
yaratılan yeni bir hukuk normu söz konusu olduğunda İngiliz hakimleri
karar verirlerken sözleşmeyi göz önünde bulundurabiliyorlardı.
AİHS, AB hukukunun bir parçası olduğu ölçüde İngiliz Hukuku’nun
da bir parçası sayılmak durumundaydı. Fakat genel olarak, Sözleşme ile
korunan haklarının ihlal edildiğini düşünen kişiler, İngiliz mahkemelerinin
bu ihlalin gerçekleşip gerçekleşmediğini tespit etmesini isteyemiyordu.
AİHM’e başvurmaları gerekiyordu.
1970’lerin başından beri İngiltere’de büyük bir çoğunluk modern
bir haklar bildirisinin yerleştirilmesi için çalışıyordu. 1990’ların ortalarında
İngiltere’de AİHS’nin İngiliz Hukuku’nun bir parçası olması gerektiği
yönünde gittikçe artan bir fikir vardı. İnsanları bu sonuca ulaştıran iki faktör
mevcuttu: Britanya mahkemeleri ve kamu otoritelerine bir “İnsan Hakları
kültürünün” tanıtılması ve yerleştirilmesi hevesi ve İngiliz mahkemelerinde
görülmesi yerine Strazburg’a giden davalar nedeniyle Hükümetin maruz
kaldığı maliyetler ve utanç duygusu.
Sözleşmenin İngiliz Hukukunun bir parçası olmasını savunanların
karşılaştığı en büyük engel, Parlamentonun devam eden saygınlığı ve
egemenlik doktrini idi. Bu inatçı doktrin tamamen egemen bir devlette
parlamentonun tek hukuk-yapıcı olduğunu belirliyordu. Bu nedenle
yürütme, bir antlaşmanın imzalanması şeklinde veya herhangi bir başka,
Parlamentonun onayı olmadan hukuk yaratamıyordu. İngiliz mahkemeleri
Avrupa Birliği hukukunun yerleştirilmesinde oldukça fazla; AİHS’nin
yerleştirilmesinde nispeten daha az yol almışlardır. Ancak, parlamentonun
hukuksal
alandaki
egemenliği
-bir
yanılsama
(fiction)
halinde-
savunulmaya devam etmekteydi. Bu doktrin, parlamento kaynaklı bir
yasanın, uluslararası hukuka aykırı olması sebebiyle geçersiz olabileceği
133
fikrine izin vermiyordu: Hiçbir hakim bu (ya da benzeri) sebeple
parlamento kaynaklı bir yasayı geçersiz kabul edemezdi.
Bu doktrin sakattı. “Mükemmel bir prensip” olarak tarihe
karışmıştır. Bu doktrin; “bir devletin, sadece iç ceza hukukunun genel
kabul gören prensiplerine göre suç teşkil eden değil, aynı zamanda bütün
devletlerin zorunlu olarak tabi oldukları uluslararası hukuka da aykırı olan
hareketleri emredemeyeceğini ve onaylayamayacağını” kavrayamamıştı.
AB üyeliğinde açıkça, bir çok başka antlaşmalarda ise daha kapalı olarak
var olan egemenliğin paylaşılması ve devri gerçeği ile uyumlu değildir.
Bununla birlikte bu doktrin, azımsanmayacak sayıda parlamenter arasında
popülaritesini
korumaya
devam
edecektir!
İngiltere’de
yazılı
bir
anayasanın olmayışı, anayasanın zamanla değişmeyeceği anlamına
gelmez ve bu değişim de yadsınamaz.
1988 tarihli Ticari Gemicilik Kanunu ile ilgili olarak Factortame
davasında verdiği kararlarla ATAD, parlamentonun bağımsızlığı doktrinine
büyük bir darbe vurmuştur. Öncelikle kanundaki düzenlemelerin Topluluk
hukukuna aykırı olduğuna ve onların yerine topluluk hukukunun
uygulanmasına karar vermiş, ayrıca da Topluluk hukukunun ihlali
sebebiyle ortaya çıkan tazminat ödeme borcundan ulusal parlamentoların
sorumlu olduğu hallerde dahi bu yola başvurabileceğine karar vermiştir.
B.
1998 İNSAN HAKLARI YASASI
1998 İnsan Hakları Kanunu parlamentonun bağımsızlığına yönelik
bu duygusal bağı, iki yolla karşılamaktadır. İlki; “Şimdiye kadar
uygulanabildiği üzere,...yasa... Sözleşmedeki haklarla uyumlu olarak
okunmalı ve yorumlanmalıdır.” Eğer bir yasayı Sözleşme ile uyumlu olarak
yorumlamak mümkün ise, yasanın görünüşünde herhangi bir belirsizlik
bulunmasa dahi ve hatta sözsel ve amaçsal yorum daha farklı sonuçlara
götürse bile İngiliz mahkemeleri yasayı AİHS doğrultusunda yorumlamak
zorundadırlar.
134
Bu hem yürürlükte olan hem de daha sonra çıkacak olan yasalara
uygulanacaktır ve böylece yasanın yürürlüğe girmesinden önceki içtihatlar
hükümsüz kalacaktır. Eğer, yasa çok açık bir şekilde Sözleşmeye aykırı
ise ve bu sebeple bir başka şekilde yorumlanamıyorsa mahkemenin
yetkisi uygunsuzluk açıklamasıyla sınırlıdır.
Gelecekte,
sözleşmeye
Bakanlar
uygunluğu
Parlamentoya
konusunda
bir
bir açıklama
tasarı
sunarken
yapmak zorunda
olacaklardır. Dolayısıyla bir tür ön uygunluk incelemesi öngörülmektedir.
Yasa, kamu otoritesinin Sözleşme ile getirilen haklara aykırı
davranışlarını hukuk-dışı kabul etmektedir. Bu yolla yasa, İngiltere’nin
kabul ettiği hak ve özgürlükleri Sözleşmenin ve Birinci ve Altıncı
protokollerinin düzenlediği hak ve özgürlükler olarak belirlemektedir.
C.
YASANIN İÇERİĞİ
Sorunlar hakkında karar veren mahkemeler ve Bağımsız İdari
Otoriteler (Tribunals) AİHM ve Komisyonu’nun hükümlerini, kabul
edilebilirlik kararlarını, açıklamalarını ve içtihatlarını dikkate almakla
yükümlüdürler. (Kısım 2)
Mümkün
olduğunca
bütün
yazılı
hukuk
(yapılış
tarihine
bakılmaksızın), Sözleşmedeki haklarla uyumlu şekilde yorumlanmalı ve
uygulanmalıdır. Bu durum, ne Sözleşmeye aykırı asli düzenlemelerin
(yasa) ne de asli düzenlemelerin aykırılığın giderilmesine izin vermediği
tali düzenlemelerin (yasa altı düzenlemeler) geçerliliğini etkilemez. Bu
hükümler belirsizliklerle ilgili daha önceki içtihatlarından daha üstündür.
Hakimler daha önceki içtihatlar ile bağlı değildirler, fakat zamanla
Sözleşmeye uygun yeni içtihatlar oluşturacaklardır. (Kısım 3)
135
Aykırılık hallerinde, Yüksek Mahkeme bir Aykırılık Bildiriminde
bulunacak, ancak daha ileri bir şey yapamayacaktır. (Kısım 4)
Kamu otoritelerinin (mahkemeler, bağımsız idari otoriteler ve
kamusal nitelikli fonksiyonları icra eden kişiler) Sözleşme ile uyumlu
olmayan davranışları hukuk dışı sayılacaktır. Bunun tek istisnası, yasal bir
düzenlemeden dolayı başka türlü davranamaması halidir. (Kısım 6)
Bir kimse, bir kamu otoritesinin Yasada Kısım 6’da hukuk dışı
sayılan şekilde davrandığını öne sürerek yargılama talebinde bulunabilir.
Sözleşmedeki hakların yanı sıra, iddiasını AİHM’nin içtihat hukukuna da
dayandırabilir. Ancak, kişisel olarak mağdur olması şartı vardır. .(Kısım 7)
Mahkemelerin, kamu otoritelerinin hukuk dışı tasarrufları için, adil
ve uygun” olarak kabul ediyorlarsa, bazı çözümler getirme (tali
düzenlemelerin uygulanmaması, mahkûmiyeti kaldırma, kararları ve
tazminatları bozma gibi) yetkileri olacaktır. (Kısım 8)
13 üncü madde dışında Sözleşmede ve Birinci ve Altıncı
protokollerinde yer alan temel haklar yasa metnine aktarılmıştır.
136
SONUÇ
Eski ABD Dışişleri Bakanı Henry KISSINGER, anılarında;
“Dünyanın gelmiş geçmiş en büyük imparatorluğu Sovyetler Birliği için
Amerika bir tek kurşun atmamıştır. Dünyanın gelmiş geçmiş en büyük
imparatorluğunu yıkmak için elimizde çok büyük bir silah vardı. Atom
bombasından daha güçlü bir silahtı. Bu silah ta İnsan Hakları idi.” diyor.172
Gerçekten de İnsan Hakları, bireyler için karşı konulamaz cazibesi
ile çağımızın yükselen değerlerinin başında gelmektedir. En katı rejimlerde
bile insanlar, hak ve özgürlük taleplerini en yüksek seslerle dile
getirebilmektedirler. Tianenmen Meydanını dolduran gençler bunun en
açık kanıtıdır.
Ana gelişimini 1945 sonrası dönemde gerçekleştiren İnsan
Hakları kavramının kısa sürede ulaştığı nokta, adeta zirve sayılabilecek
niteliktedir. Zira, temel hak ve özgürlükler artık anayasaların ve
uluslararası antlaşmaların da üstünde kabul görmektedir.
Aynı tarihlerde yola çıkan Avrupa Birliği de benzer bir büyük
başarının altına imza atmıştır. Savaşlardan ve o savaşlara sebep olan
devasa çıkar kavgalarından ve üstelik karşıt cephelerden bir Birlik
oluşturarak çıkabilmek kesinlikle azımsanamayacak bir başarıdır. Hem de
savaşın hemen ertesinde başlayan bir süreçle...
Kömür ve Çelik sektörleri ile başlayıp, özellikle ekonomik alanda
çoklukla hedeflerinin ötesinde başarılarla ilerleyen AT/AB, bugün tek
kutuplu dünyada, mevcut göstergelere göre en güçlü ikinci kutup adayıdır.
Fakat bu hedefe ulaşabilmesi için siyasi alanda daha fazla ilerleme
kaydetmesi gerekmektedir.
172
Anıl ÇEÇEN, Türkiye’de İnsan Hakları, TODAİE Yayını, Birinci Baskı, Ankara, 2000,
s. 4.
137
Avrupa Birliği ve İnsan Hakları kavramlarının bir araya gelişi ise
çok daha yenidir. Kurucu Antlaşmalarında, İnsan Haklarına yer vermeyen
Topluluk Hukukuna, İnsan Haklarının girişi 1960’lardan itibaren ATAD
içtihatlarıyla mümkün olabilmiştir. Hatta Divan daha önce, insan haklarını
bütünleşmenin gerisine iten kararlar da vermiştir.
Bunda, Toplulukların ekonomik karakterinin rolü büyüktür. Ayrıca,
geri dönülemez ve ayrılamaz bir süreç olarak ortaya çıkan bütünleşme
hareketinde
temkin
de
elden
bırakılmamaktadır.
Nitekim
Avrupa
Anayasası, Federal Avrupa, Avrupa Birleşik Devletleri gibi büyük
kavramların revaçta olduğu bir ortamda173; Nice Avrupa Konseyi Aralık
2000’de Nice Antlaşması’nın ekinde yayınladığı Avrupa Birliği’nin
geleceğine ilişkin Bildiri’de Antlaşmaların basitleştirilmesi, yetkilerin
belirginleştirilmesi gibi çok mütevazı hedefler belirlemiştir.174
Bu yavaşlıkta, hiç şüphesiz tarihinin en büyük genişlemesinin
meydan okumasını karşılamak zorunluluğunun da rolü vardır. Aday
ülkelerden “kurumsal kapasite” isteyen Avrupa Birliği’nin, kendi kurumsal
kapasitesinin bu genişlemeyi ne ölçüde kaldırabileceği ciddi bir sorun
olarak ortada durmaktadır.175
Genişlemenin insan hakları boyutunda belirleyici ve bağlayıcı
niteliğe sahip olan Kopenhag Siyasi Kriterleri, Avrupa Birliği ülkeleri ile
ortak sayılabilecek bir kültürel geçmişten gelmelerine rağmen, uzun süre
totaliter rejimler altında yaşayan doğu Avrupa ülkelerinde demokrasi ve
insan
haklarının
hızlı
bir
şekilde
yerleşmesini
sağlamıştır.
Aday
devletlerden talep edilen hususlara üye devletlerin de uyması zorunluluğu
ise tabii bir zorunluluktur.
173
Uğur KILINÇ, “Avrupa Birliği’ne Neden Evet?”, Yeni Türkiye Dergisi..., s. 217.
174
Who is Who..., s. 20.
175
GRUBER, s. 45.
138
Özellikle AB üyesi İskandinav ülkeleri, konuyu politize etmeden
Kopenhag Siyasi Kriterleri’nin sıkı takipçisi olmuşlardır. Bu tavırlarını aday
ülkelerle de sınırlı tutmayıp AB dış politikasına yön veren temel
unsurlardan biri haline getirmişlerdir.
Genellikle -kanımca ciddi bir hata olarak- soyut kavramların
(demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü ve azınlıkların korunması ve
haklarına saygı) alt alta sıralanması olarak algılanan Kopenhag Siyasi
Kriterleri, aslında söz konusu kavramları garanti altına alan “istikrarlı
kurumların” varlığını ifade etmektedir.176
Dolayısıyla, Kopenhag Siyasi Kriterleri özde, hukuksal bir temele
dayanan kurumsal bir yapıyı gerektirmektedir. Her biri birer soyut değer
olan demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü, azınlıkların korunması
ve haklarına saygı kavramları toplumsal yaşamda garanti altına
alınmamışlarsa varlıklarını iddia etmeye imkan yoktur. Bu garantinin en
sağlıklı yolu kurumsal garantidir. Kurumlar da, göz boyama veya adaylık
sürecini kazasız-belasız atlatma amacına yönelik olmamalı, bir ölçüde
istikrarlı olmalıdır. Çağdaş bir kurumsal yapının, hukukun üstünlüğü
ilkesinin de gereği olarak dayanak noktasının da hukuk olması; kurumsal
yapının hukuksal temele oturtulması da kaçınılmaz bir zorunluluktur.
Gerek
üye
ülkelerde
gerekse
aday
ülkelerde
uluslararası
standartlara uygun ulusal insan hakları kurumları kurulmuştur. Aday
ülkelerde bu kurumların çalışmaları yıllık ilerleme raporları ile izlenmiş,
gelişmeleri desteklenmiştir. Katılımcı demokrasinin de güzel birer örneği
olan söz konusu kurumların, sivil toplumun yoğun bir şekilde temsiline ve
söz sahibi olabilmelerine olanak sağlamaları ayrı bir önemi haizdir.
176
Ali BULAÇ, Avrupa Birliği ve Türkiye, İstanbul: Feza Gazetecilik A.Ş., 2001, s. 50.
139
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 48 inci oturumunda kabul
edilen ilkeler177 doğrultusunda kurulmuş bulunan bu kuruluşlar, hukuksal
güvenceye kavuşturulmuş ve belli bir istikrarı yakalamış durumdadırlar.
Başlangıçta, sadece ATAD içtihatlarının “insafına” terkedilmiş olan
ve
ATAD
tarafından
da
ancak
Birliğin
ekonomik
boyutuna
ve
bütünleşmesine engel olmayacak şekilde yorumlanan İnsan Hakları,
Avrupa Birliği için de siyasi boyut kazanabilmenin en önemli adımı olarak
tasarlanmaktadır. Öyle ki Temel Haklar Şartı’nın, hazırlık çalışmaları
sürdürülmekte olan geleceğin AB Anayasası’nın temelini oluşturması söz
konusudur.178
Avrupa
Birliği
süreci,
Kurucu
Antlaşmalarda
ve
ATAD
içtihatlarında belirtildiği gibi, geri dönüşü olmayan bir süreçtir. Her adım en
ince detayına kadar hesaplanmaya, dolayısıyla da geriye dönülmesini
gerektirecek hatalara bütün kapılar kapatılmaya çalışılmaktadır.
Bugün gelinen noktada, artık kendisine ait bir İnsan Hakları
Kataloğuna kavuşmuş olan Birlik, hiç şüphesiz bu yoldan dönmeyecek
veya bu noktada da kalmayacaktır. İnsan Hakları kavramının modern
anlamda doğum yeri olan Avrupa, bu kavramın geleceğinde de belirleyici
rol oynamayı ve kendi hukuksal ve kurumsal yapısında -Amsterdam
Antlaşması ile başlayan süreçte- önemli adımlar atmayı sürdürecektir.
Avrupa Birliği’nin bütün göz alıcı ekonomik başarılarına rağmen
halkın Birliğe bağlılığı henüz yeterli düzeyde değildir. Eurobarometer
anketlerinde ülkelere göre küçük farklılıklar göstermekle birlikte oranlar,
%50’nin kısmen üstündedir. Bu da halktan kopuk oluşun göstergesidir.
177
Devlet Bakanlığı Başbakan İnsan Hakları Başmüşavirliği İnsan Hakları Yüksek
Danışma Kurulu, İnsan Hakları Yüksek Danışma Kurulunun 1995 Yılı Çalışmaları,
Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1996, s. 201.
178
MARCUS-HELMONS, s. 86.
140
Bu
sorunu
aşabilmek
için
Birliğin
elindeki
en
güçlü
enstrümanlardan biridir İnsan Hakları. Devletleri bütünleştirmeye çalışan
AB, İnsan Hakları aracılığıyla, -Maastricht Antlaşması ile adını koyduğu“Avrupa Vatandaşları” ile bütünleşebilir. Egemenlik konularında en
muhafazakâr üye olan İngiltere’nin dahi İnsan Hakları Kanunu ile attığı
adım,
hiçbir
yapının
İnsan
Hakları’na
gözünü
kapatamayacağını
göstermesi bakımından oldukça dikkat çekicidir.
Burada, geçmişte bugüne oranla çok daha ciddi bir sorun olan ve
geleceğe bakışta da bir sorun olarak algılanan İnsan Hakları’nın
politizasyonu (siyasal amaçlar için kullanılması) konusuna da kısaca
değinmekte yarar var. İnsan haklarının uluslararası alanda korunmasını
amaçlayan anlaşma ve sözleşmeler, devletlere ikili bir rol yükler.
Bunlardan birincisi, bu haklara kendi ülkelerinde saygı gösterilmesini
sağlamaktır. İkincisi de, aynı saygının diğer devletler tarafından da
gösterilmesini gözetmektir. Fakat bu gözetim görevi yerine getirilirken,
genellikle araya başka çıkar hesapları da girebilmektedir.179
KİSSİNGER’in yukarıda anılan sözünden hareketle, ABD’nin
İnsan Haklarını politize ettiğini söyleyebiliriz. Ancak, burada unutulmaması
gereken
nokta,
Sovyetlerdeki
savaşları
aratmayan
İnsan
Hakları
ihlalleridir. Bir devlet, İnsan Hakları’na saygılı (dayalı) olarak, uyruklarının
güvenini kazanabilmişse o devletin içişlerine karışabilmek ve içerisini
karıştırabilmek de kolay olmayacaktır.
Ayrıca gelişmelerin seyri, gelecekte insan haklarının politizasyonu
olgusunun değil de benimsenmesi ve savunulmasında daha içten
yaklaşımların güçleneceği yönündeki umudu güçlendirmektedir. Çünkü,
başlangıçta yegane koruyucu mekanizma olarak görülen devletlerin yerini
zamanla STK almaktadır.
179
Münci KAPANİ, İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları, 3. b., Ankara: Bilgi
Yayınevi, 1996, s. 96.
141
Son olarak, küçülen ve bütün unsurları ile globalleşen dünyada
insan hakları kavramı, geri dönüşü olmayan ve üstelik giderek artan bir
ivme ile yaygınlaşmakta ve genel kabul görmektedir. Artık, global şirketler
kadar güçlü global insan hakları kuruluşları (Amnesty International,
Greenpeace v.d.) seslerini duyurmakta zorlanmadıkları gibi; çoğunlukla da
seslendikleri zaman sesleri yankı bulmaktadır. Hatta duymak istemeyen
dahi dinlemek zorunda kalabilmektedir.
Yapılması gereken; bu sürecin gelişimini iyi okumaya çalışmak,
dışında
ya
da
karşısında
mevzilenmektense,
yönlendirmeye çalışmaktır.
142
içerisinde
yer
alıp
EK-1: AVRUPA BİRLİĞİ TEMEL HAKLAR ŞARTI
28 Eylül 2000 - 7 Aralık 2000
Temel Haklar Şartı, AB vatandaşlarının temel haklarını ve AB'nin
vatandaşlarına karşı sorumluluklarını düzenliyor. Belge 13-14 Ekim
2000'de Fransa'nın Biarritz kentinde gerçekleşen AB zirvesinde devlet ve
hükümet başkanlarının bilgisine sunuldu ve kabul gördü. Temel Haklar
Şartı, 7-8 Aralık'taki "Nice Zirvesi"nde onaylandı.
GİRİŞ
Avrupa halkları, aralarında daha yakın bir birlik oluşturmak için
ortak değerlere dayalı barışçı bir geleceği paylaşmaya kararlıdır. Ruhani
ve manevi mirasının bilincinde olan Birlik, bölünmez ve evrensel değerler
olan insan onuru, özgürlük, eşitlik ve dayanışma değerleri üzerine inşa
edilmiştir. Demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkelerine dayanmaktadır.
Birlik vatandaşlığını tesis ederek ve bir özgürlük, güvenlik ve adalet
bölgesi oluşturarak bireyi, faaliyetlerinin merkezine yerleştirir. Birlik, bu
ortak değerlerin korunması ve geliştirilmesine katkıda bulunurken Avrupa
halklarının kültürleri ve geleneklerinin çeşitliliği yanı sıra Üye Devletlerin
ulusal kimliklerine ve bunların ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerdeki kendi
kamu
makamlarının
düzenlemelerine
saygı
gösterir.
Dengeli
ve
sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmeye çalışır ve insanların, eşyaların,
hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını ve yerleşme özgürlüğünü
sağlar.
Bu amaçla, toplum, sosyal ilerleme, bilimsel ve teknolojik
gelişmeler ışığında temel hak ve özgürlüklerin bir Şart’ta daha açık bir
şekilde ortaya konulması yoluyla bu hak ve özgürlüklerin korunmasının
güçlendirilmesi gerekmektedir.
Bu Şart, Topluluk ve Birliğin yetkileri ve görevlerini ve yetki
ikamesi ilkesini dikkate alarak özellikle Üye Devletlerin ortak uluslararası
yükümlülükleri ve anayasal gelenekleri, Avrupa Birliği Antlaşması,
143
Topluluk Antlaşmaları, Avrupa İnsan Hakları ve Temel Hak ve
Özgürlüklerin Korunması Sözleşmesi, Topluluk ve Avrupa Konseyi
tarafından kabul edilen Sosyal Şartlar ve Avrupa Toplulukları Adalet
Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin içtihat hukukundan
kaynaklanan hakları yeniden teyid etmektedir.
Bu haklardan yararlanılması, öteki kişiler, insanlık ve gelecekteki
kuşaklar konusunda sorumluluklar ve görevleri beraberinde getirmektedir.
Birlik, bu nedenle, aşağıda belirtilen hakları, özgürlükleri ve ilkeleri
tanımaktadır.
BÖLÜM I
ONUR
Madde 1. - İnsanlık onuru
İnsanlık onuru, ihlal edilemez. Saygı gösterilmeli ve korunmalıdır.
Madde 2. - Yaşama hakkı
1. Herkes, yaşama hakkına sahiptir.
2.
Hiç
kimse,
ölüm
cezasına
çarptırılmamalı
veya
idam
edilmemelidir.
Madde 3. - Kişinin bedensel ve ruhsal dokunulmazlık hakkı
1. Herkes, kendi bedensel ve ruhsal dokunulmazlığına saygı
gösterilmesi hakkına sahiptir.
2. Tıp ve biyoloji alanlarında, özellikle aşağıda belirtilenlere saygı
gösterilmelidir:
- yasada belirtilen usullere uygun olarak ilgili kişinin özgürcü ve
bilinçli olarak vereceği muvafakat,
- özellikle kişilerin seçilmesini amaçlayan insan ırkının soyaçekim
yoluyla ıslahına yönelik uygulamaların yasaklanması,
- insan bedeninin ve bölümlerinin ticari bir kazanç kaynağı haline
getirilmesinin yasaklanması,
144
- insanların kopyalama yoluyla üretilmesinin yasaklanması.
Madde 4. - İşkence veya insanlık dışı veya alçaltıcı muamele veya
ceza yasağı
Hiç kimse, işkenceye veya insanlık dışı veya alçaltıcı muamele
veya cezaya tabi tutulmamalıdır.
Madde 5. - Kölelik ve zorla çalıştırılma yasağı
1. Hiç kimse, kul ya da köle olarak tutulamaz.
2. Hiç kimse zorla çalıştırılamaz ve zorunlu çalışmaya tabi
tutulamaz.
3. İnsan kaçakçılığı yasaklanmıştır.
BÖLÜM II
ÖZGÜRLÜKLER
Madde 6. - Özgürlük ve güvenlik hakkı
Herkes kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkına sahiptir.
Madde 7. - Özel ve aile yaşamına saygı
Herkes, özel ve aile yaşamına, konutuna ve haberleşmesine saygı
gösterilmesini isteme hakkına sahiptir.
Madde 8. - Kişisel bilgilerin korunması
1. Herkes, kendisine ilişkin kişisel bilgilerin korunmasını isteme
hakkına sahiptir.
2. Bu tür bilgiler, belirtilen amaçlar için ve ilgili kişinin muvafakatine
veya yasada öngörülen başka meşru temele dayalı olarak adil şekilde
kullanılmalıdır. Herkes, kendisi hakkında toplanmış olan bilgilere erişme
ve bunlarda düzeltme yaptırma hakkına sahiptir.
3. Bu kurallara uyulması, bağımsız bir makam tarafından
denetlenecektir.
145
Madde 9. - Evlenme ve aile kurma hakkı
Evlenme hakkı ve aile kurma hakkı, bu hakların kullanılmasına
ilişkin ulusal mevzuata uygun olarak teminat altına alınacaktır.
Madde 10. - Düşünce, vicdan ve din özgürlüğü
1. Herkes, düşünce, din ve vicdan özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu
hak, din veya inancını değiştirme özgürlüğünü ve din veya inancını tek
başına veya topluluk halinde, aleni veya gizli olarak ibadet etme, öğretme,
uygulama ve gereklerine uyma şeklinde açığa vurma özgürlüğünü içerir.
2. Bu hakkın kullanılmasına ilişkin ulusal mevzuata uygun olarak
dini nedenlerle askerlik görevini yapmayı reddetme hakkı tanınmaktadır.
Madde 11. - İfade ve haber alma özgürlüğü
1. Herkes, ifade özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak, kamu
makamlarının müdahalesi olmaksızın ve ulusal sınırlarla kısıtlanmaksızın
bir görüşe sahip olma, haber ve düşünceleri elde etme ve bunları
ulaştırma özgürlüğünü içerir.
2. Basının özgürlüğü ve çoğulculuğuna saygı gösterilmelidir.
Madde 12. - Toplanma ve örgütlenme özgürlüğü
1. Herkes, barışçıl bir biçimde toplanma özgürlüğü ile her
düzeyde, özellikle
siyaset, sendika ve yurttaşlıkla ilgili konularda
örgütlenme özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu, herkesin kendi çıkarlarını
korumak için sendika kurma ve sendikalara girme hakkını da içerir.
2. Birlik düzeyindeki siyasi partiler, Birliğin vatandaşlarının siyasi
iradesinin ifade edilmesine katkıda bulunurlar.
Madde 13. - Sanat ve bilim özgürlüğü
Sanat ve bilimsel araştırma, kısıtlamaya tabi olmamalıdır.
Akademik özgürlüğe saygı gösterilmelidir.
146
Madde 14. - Eğitim hakkı
1. Herkes, eğitim görme ve mesleki ve sürekli eğitimden
yararlanma hakkına sahiptir.
2. Bu hak, serbest zorunlu eğitim görme olasılığını da içerir.
3. Demokratik ilkelere ve ailelerin çocuklarının kendi dini, felsefi ve
eğitim konusundaki inançlarına uygun olarak eğitim ve öğretim görmelerini
sağlama
hakkına
saygı
gösterilerek
eğitim
kurumları
tesis etme
özgürlüğüne, bu özgürlük ve hakkın kullanılmasına ilişkin ulusal mevzuata
uygun olarak saygı gösterilmelidir.
Madde 15. - Meslek seçme ve çalışma hakkı
1. Herkes, çalışma ve serbestçe seçilmiş veya kabul edilmiş bir
mesleği ifa etme hakkına sahiptir.
2. Birliğin her vatandaşı, herhangi bir Üye Devlette iş arama,
çalışma, yerleşme hakkını kullanma ve hizmet verme özgürlüğüne
sahiptir.
3. Üye Devletlerin ülkelerinde çalışma izni almış olan üçüncü
ülkelerin vatandaşları, Birliğin vatandaşlarının çalışma şartlarına eşit
çalışma şartlarından yararlanma hakkına sahiptir.
Madde 16. - Bir ticari faaliyette bulunma özgürlüğü
Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre bir ticari faaliyette
bulunma özgürlüğü tanınmaktadır.
Madde 17. - Mülk edinme hakkı
1. Herkes, yasal şekilde elde ettiği mülküne sahip olma, kullanma,
elden çıkarma ve miras bırakma hakkına sahiptir. Bunların kaybı
karşılığında zamanında adil bir tazminat ödenmesi koşulu ile kamu
menfaati nedeniyle veya yasada öngörülen koşullar çerçevesinde
yapılması dışında hiç kimsenin elinden mülkü alınamaz. Mülkün kullanımı,
kamu menfaati için gerekli olduğu ölçüde yasa ile düzenlenebilir.
2. Fikri mülkiyet, korunmalıdır.
147
Madde 18. - Sığınma hakkı
Sığınma hakkı, 28 Temmuz 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi ve
sığınmacıların statüsüne ilişkin 31 Ocak 1967 tarihli Protokol kuralları
dikkate alınarak ve Avrupa Topluluğunu kuran Antlaşma'ya uygun olarak
teminat altına alınmalıdır.
Madde 19. - İhraç, sınırdışı veya iade etme yasağı
1. Toplu sınır dışı etmeler yasaktır.
2. Hiç kimse, ölüm cezası, işkence veya başka insanlık dışı veya
alçaltıcı muamele veya cezaya tabi tutulması konusunda ciddi bir
tehlikenin bulunduğu bir Devlete geri gönderilemez, sınırdışı edilemez
veya iade edilemez.
BÖLÜM III
EŞİTLİK
Madde 20. - Yasa önünde eşitlik
Herkes, yasa önünde eşittir.
Madde 21. - Ayrımcılık yasağı
1. Cinsiyet, ırk, renk, etnik veya sosyal köken, kalıtımsal özellikler,
dil, din veya inanç, siyasi veya başka herhangi bir görüş, bir ulusal
azınlığın üyesi olma, hususiyet, doğum, maluliyet, yaş veya cinsel eğilim
gibi herhangi bir nedenle ayrımcılık yapılması yasaktır.
2. Avrupa Topluluğunu kuran Antlaşma ve Avrupa Birliği
Antlaşmasının uygulanması kapsamı çerçevesinde ve söz konusu
Antlaşmaların özel hükümleri saklı kalmak üzere milliyet nedeniyle her
türlü ayrımcılık yasaktır.
Madde 22. - Kültürel, dini ve dilsel çeşitlilik
Birlik, kültürel, dini ve dilsel çeşitliliğe saygı gösterecektir.
148
Madde 23. - Erkekler ve kadınlar arasında eşitlik
Erkekler ve kadınlar arasında eşitlik, istihdam, çalışma ve ücret
dahil olmak üzere bütün alanlarda sağlanmalıdır. Eşitlik ilkesi, yeterli
şekilde temsil edilmeyen cinsin lehine belirli avantajlar sağlanmasını
öngören önlemlerin sürdürülmesini veya benimsenmesini engellemez.
Madde 24. - Çocukların hakları
1. Çocuklar, kendi refahları için gerekli olan koruma ve
ihtimamdan yararlanma hakkına sahiptir. Görüşlerini serbestçe ifade
edebilirler. Bu görüşler, kendi yaşları ve olgunluk düzeylerine uygun olarak
kendilerini ilgilendiren konularda dikkate alınır.
2. Kamu makamları veya özel kuruluşlar tarafından çocuklarla ilgili
olarak yapılan bütün işlemlerde, çocuğun çıkarlarının en iyi şekilde
korunmasına öncelik verilmelidir.
3. Her çocuk, bunun kendi çıkarlarına aykırı olması haricinde anne
ve babasının her ikisi ile düzenli olarak kişisel ilişki ve doğrudan temas
sürdürme hakkına sahiptir.
Madde 25. - Yaşlıların hakları
Birlik, yaşlıların, onurlu ve bağımsız bir yaşam sürdürme ve sosyal
ve kültürel yaşama katılma haklarını tanımakta ve saygı göstermektedir.
Madde 26. - Engellilerin toplumla bütünleştirilmesi
Birlik, engelli kişilerin, bağımsızlıklarını, toplumsal ve mesleki
yaşamla bütünleştirilmelerini ve toplum yaşamına katılmalarını sağlamaya
yönelik
önlemlerden
yararlanma
hakkını
tanımakta
ve
saygı
göstermektedir.
BÖLÜM IV
DAYANIŞMA
Madde 27. - İşçilerin işletme içinde bilgi alma ve danışma hakkı
149
Topluluk mevzuatı ve ulusal yasalar ve uygulamalarda öngörülen
durumlar ve koşullarda işçiler veya temsilcilerine, uygun düzeylerde
zamanında bilgi verilmeli ve danışmalarda bulunulmalıdır.
Madde 28. - Toplu sözleşme görüşmeleri yapma ve eylem hakkı
İşçiler ve işverenler veya bunların ilgili kuruluşları, topluluk
mevzuatı ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre uygun düzeylerde toplu
sözleşmeler müzakere etme ve imzalama ve menfaat ihtilafı olması
halinde grev eylemi dahil olmak üzere kendi çıkarlarını korumak için ortak
eylem yapma hakkına sahiptir.
Madde 29. - İşe yerleştirme hizmetlerinden yararlanma hakkı
Herkes, işe yerleştirme hizmetinden ücretsiz olarak yararlanma
hakkına sahiptir.
Madde 30. - Haksız işten çıkarmaya karşı koruma
Her işçi, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre
haksız işten çıkarmaya karşı korunma hakkına sahiptir.
Madde 31. - Adil ve hakkaniyete uygun çalışma koşulları
1. Her işçi, kendi sağlığı, emniyeti ve onuruna saygı gösteren
çalışma koşullarından yararlanma hakkına sahiptir.
2. Her işçi, azami çalışma saatlerinin sınırlandırılması, günlük ve
haftalık dinlenme dönemleri ve yıllık ücretli izin hakkına sahiptir.
Madde 32. - Çocuk işçi çalıştırmanın yasaklanması ve çalışan
gençlerin korunması
Çocuk işçi çalıştırılması yasaktır. Gençler için daha elverişli
olabilecek kurallar saklı kalmak üzere ve sınırlı istisnalar dışında istihdam
edilmek için asgari yaş sınırı, zorunlu eğitimin tamamlanması için
belirlenen asgari yaştan daha düşük olamaz.
İşe
alınan
gençler,
yaşlarına
uygun
çalışma
koşullarında
çalıştırılmalı ve ekonomik sömürüye ve emniyetlerine, sağlıklarına veya
150
fiziksel, ruhsal, ahlaki veya sosyal gelişimlerine zarar verme olasılığı
bulunan veya eğitimlerini engelleyebilecek her türlü işe karşı korunmalıdır.
Madde 33. - Aile ve meslek yaşamı
1. Aile, yasal, ekonomik ve sosyal korumadan yararlanmalıdır.
2. Aile ve meslek yaşamının bağdaştırılması için herkes, doğumla
bağlantılı bir nedenle işten çıkarmaya karşı korunma hakkına ve bir
çocuğun doğumu veya evlat edinilmesinden sonra ücretli doğum ve
ebeveynlik izni alma hakkına sahiptir.
Madde 34. - Sosyal güvenlik ve sosyal yardım
1. Birlik, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalarda
belirtilen usullere göre doğum, hastalık, iş kazaları, bakıma muhtaç olma
veya yaşlılık gibi durumlarda ve işten çıkarılma durumunda koruma
sağlayan sosyal güvenlik yardımları ve sosyal hizmetlerden yararlanma
hakkını tanımakta ve saygı göstermektedir.
2. Avrupa Birliği'nde yasal olarak ikamet eden ve dolaşan herkes,
Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalara göre sosyal güvenlik
yardımları ve sosyal avantajlardan yararlanma hakkına sahiptir.
3. Birlik, Topluluk hukuku ve ulusal yasalar ve uygulamalarda
belirtilen usullere göre sosyal dışlanma ve yoksullukla mücadele için
yeterli imkanlara sahip olmayan herkes için uygun bir yaşam sağlamak
amacıyla sosyal ve konut yardımından yararlanma hakkını kabul etmekte
ve saygı göstermektedir.
Madde 35. - Sağlık hizmetleri
Herkes,
ulusal
yasalar
ve
uygulamalarda
belirtilen
şartlar
çerçevesinde koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkına ve tıbbi
tedaviden yararlanma hakkına sahiptir. Bütün Birlik politikaları ve
faaliyetlerinin tanımlanmasında ve uygulanmasında yüksek düzeyde bir
insan sağlığı koruması sağlanmalıdır.
151
Madde
36.
-
Genel
ekonomik
konulardaki
hizmetlerden
yararlanma
Birlik, sosyal ve bölgesel uyumunu artırmak için Avrupa
Topluluğu'nu oluşturan Antlaşma'ya uygun olarak ulusal yasalar ve
uygulamalarda öngörülen genel ekonomik konulardaki hizmetlerden
yararlanma hakkını kabul etmekte ve saygı göstermektedir.
Madde 37. - Çevresel koruma
Yüksek düzeyde bir çevresel koruma ve çevrenin kalitesinin
iyileştirilmesi, Birliğin politikalarına dahil edilmeli ve sürdürülebilir kalkınma
ilkesine uygun olarak sağlanmalıdır.
Madde 38. - Tüketici Koruması
Birlik politikaları, yüksek düzeyde tüketici koruması sağlamalıdır.
BÖLÜM V
VATANDAŞLIK HAKLARI
Madde 39. - Avrupa Parlamentosu seçimlerinde oy kullanma ve
aday olma hakkı
1. Birliğin her vatandaşı, ikamet ettiği Üye Devlette, bu Devletin
vatandaşları ile aynı koşullar altında Avrupa Parlamentosu seçimlerinde
oy kullanma ve aday olma hakkına sahiptir.
2. Avrupa Parlamentosu üyeleri, genel serbest ve gizli oyla
doğrudan seçilir.
Madde 40. - Yerel seçimlerde oy kullanma ve aday olma hakkı
Birliğin her vatandaşı, ikamet ettiği Üye Devlette, bu Devletin
vatandaşları ile aynı koşullar altında yerel seçimlerde oy kullanma ve aday
olma hakkına sahiptir.
Madde 41. - İyi idare hakkı
152
1. Herkes, işlerinin Birliğin kurumları ve organları tarafından
tarafsız ve adil bir şekilde ve makul bir süre içinde görülmesini isteme
hakkına sahiptir.
2. Bu hak, şunları içermektedir:
- herkesin, kendisini olumsuz şekilde etkileyebilecek herhangi bir
işlemin yapılmasından önce görüşlerinin dinlenmesini isteme hakkı;
- herkesin, kendi dosyasına erişme hakkı ve meşru gizlilik
çıkarlarına ve mesleki ve ticari gizliliğe saygı gösterilmesi;
- idarenin, kararları konusunda gerekçe gösterme yükümlülüğü,
3. Herkes, Topluluğun kuruluşları veya görevlilerinin, görevlerinin
ifası sırasında yol açtıkları her türlü zararı, Üye Devletlerin yasalarındaki
ortak genel ilkelere göre Topluluğa tazmin ettirme hakkına sahiptir.
4. Herkes, Birliğin kuruluşlarına, Antlaşmaların lisanlarından
birinde mektup gönderebilir ve kendisine aynı lisanda cevap verilmesi
zorunludur.
Madde 42. - Belgelere erişme hakkı
Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya
kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, Avrupa
Parlamentosu, Konsey ve Komisyon belgelerine erişme hakkına sahiptir.
Madde 43. - Kamu Denetçisi
Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya
kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, adli
görevleri çerçevesinde hareket eden Adalet Divanı Bidayet Mahkemesi
hariç olmak üzere Topluluk kuruluşları veya organlarının faaliyetlerinde
karşılaşılan kötü idare vakalarını Birlik kamu denetçisine havale etme
hakkına sahiptir.
Madde 44. - Dilekçe ile başvurma hakkı
Birliğin bütün vatandaşları veya bir Üye Devlette ikamet eden veya
kanuni adresi bu devlette bulunan bütün gerçek veya tüzel kişiler, Avrupa
Parlamentosu'nu dilekçe ile başvurma hakkına sahiptir.
153
Madde 45. - Dolaşım ve ikamet özgürlüğü
1. Birliğin her vatandaşı, Üye Devletlerin ülke sınırları içinde
serbestçe hareket etmek ve ikamet etmek özgürlüğüne sahiptir.
2. Bir Üye Devletin ülkesinde yasal olarak ikamet eden üçüncü
ülkelerin vatandaşlarına, Avrupa Topluluğu'nu tesis eden Antlaşma'ya
uygun olarak dolaşım ve ikamet özgürlüğü tanınabilir.
Madde 46. - Diplomatik ve konsolosluk koruması
Birliğin her vatandaşı, tabiiyetinde olduğu Üye Devletin temsil
edilmediği bir üçüncü ülkenin topraklarında, herhangi bir Üye Devletin
diplomatik veya konsolosluk makamları tarafından, söz konusu Üye
Devletin vatandaşları ile aynı şartlarda korunma hakkına sahiptir.
BÖLÜM VI
ADALET
Madde 47. - Etkili hukuki bir yola başvurma ve adil yargılanma
hakkı
Birlik hukuku tarafından teminat altına alınmış olan hakları ve
özgürlükleri ihlal edilen herkes, bu Maddede belirtilen şartlara uygun
olarak bir mahkemede etkili bir hukuki yola başvurma hakkına sahiptir.
Herkes, daha önceden yasa ile tesis edilmiş bağımsız ve tarafsız
bir mahkemede makul bir süre içinde yapılacak adil ve kamuya açık bir
duruşma yapılması hakkına sahiptir. Herkes, kendisine bilgi verilmesi,
savunulması ve temsil edilmesi fırsatına sahip olmalıdır.
Gerekli imkanlara sahip olmayan herkese, bu yardımın adalete
etkin bir şekilde ulaşılmasının sağlanması için gerekli olması koşulu ile
hukuki yardım sağlanacaktır.
Madde 48. - Masumiyet karinesi ve savunma hakkı
1. Kendisine karşı ithamda bulunulan bir kişinin, yasaya göre
suçlu olduğu kanıtlanıncaya kadar masum olduğu kabul edilecektir.
154
2. Kendisine karşı ithamda bulunulmuş olan bir kişinin savunma
haklarına saygı gösterilmesi teminat altına alınmalıdır.
Madde 49. - Cezayı gerektiren suçların ve cezaların orantılı
olması ve yasada tanımlanması ilkeleri
1. Hiç kimse, işlendiği zaman ulusal veya uluslararası hukuka göre
suç oluşturmayan bir fiil veya ihmalden dolayı suçlu bulunamaz. Hiç
kimseye, suçu işlediği zaman verilebilecek olan cezadan daha ağır bir
ceza verilemez. Cezayı gerektiren bir suçun işlenmesinden sonra yasanın
daha hafif bir ceza öngörmesi durumunda bu ceza uygulanır.
2. Bu madde, işlendiği zaman uluslar topluluğu tarafından
tanınmış genel ilkelere göre suç sayılan bir eylem veya ihmal nedeniyle bir
kimsenin yargılanmasına veya cezalandırılmasına engel değildir.
3. Cezaların şiddeti, cezayı gerektiren suçla orantısız olmamalıdır.
Madde 50. - Cezayı gerektiren aynı suçtan iki kere yargılanmama
veya cezalandırılmama hakkı
Hiç kimse, daha önce yasaya göre Birlik içinde kesin olarak beraat
ettiği veya mahkum olduğu bir suç nedeniyle mahkemede yeniden
yargılanamaz veya cezalandırılamaz.
BÖLÜM VII
GENEL HÜKÜMLER
Madde 51. - Kapsam
1. Bu Şart’ın hükümleri, yetki ikamesi ilkesi dikkate alınarak
Birliğin
kurumları
ve
organlarına
ve
sadece
Birlik
hukukunu
uyguladıklarında Üye Devletlere yöneliktir. Bu nedenle,kendi yetkilerine
uygun olarak haklara saygı gösterecekler, ilkelere uyacaklar ve bunların
uygulanmasını teşvik edeceklerdir.
2. Bu Şart, Topluluk veya Birlik için yeni bir yetki veya görev tesis
etmemektedir veya Antlaşmalarda belirtilen yetkilerde ve görevlerde
değişiklik yapmamaktadır.
155
Madde 52. - Teminat altına alınan hakların kapsamı
1. Bu Şart’ta kabul edilen hakların ve özgürlüklerin kullanılmasına
getirilecek her türlü sınırlandırma, yasada öngörülmeli ve bu hak ve
özgürlüklerin özüne saygı göstermelidir. Orantılı olma ilkesine tabi olarak
sınırlandırmalar sadece gerekli olmaları ve Birlik tarafından kabul edilen
kamu yararı amaçlarına veya başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma
gereksinimine gerçekten hizmet etmeleri koşulu ile uygulanabilir.
2. Topluluk Antlaşmaları veya Avrupa Birliği Antlaşmasına dayalı
olan bu Şart’ta tanınan haklar, söz konusu Antlaşmalarda belirtilen şartlar
ve sınırlar çerçevesinde kullanılır.
3. Bu Şart’ın, İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunması
Sözleşmesi ile teminat altına alınmış olan haklara tekabül eden hakları
içermesi durumunda söz konusu hakların anlamı ve kapsamı, söz konusu
Antlaşma'da belirtilenlerle aynı olacaktır. Bu hüküm, Birlik hukukunun
daha kapsamlı koruma sağlamasını engellemez.
Madde 53. - Koruma düzeyi
Bu Şart'ta yer alan hiç bir şey, Birlik hukuku ve uluslararası hukuk
ve Birlik, Topluluk veya Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin
Korunması Sözleşmesi dahil olmak üzere Üye Devletlerin taraf olduğu
uluslararası anlaşmalarla ve Üye Devletlerin anayasaları ile kendi
uygulama alanlarında tanınmış olan insan hakları veya temel özgürlükleri
kısıtladığı veya olumsuz şekilde etkilediği şeklinde yorumlanamaz.
Madde 54. - Hakların istismar edilmesi yasağı
Bu Şart’ta yer alan hiç bir şey, işbu Şart’ta tanınan haklar ve
özgürlüklerden herhangi birinin ortadan kaldırılmasını veya bunun, burada
öngörülenden daha fazla kısıtlanmasını amaçlayan herhangi bir faaliyette
bulunma veya herhangi bir fiili gerçekleştirme hakkını verdiği şeklinde
yorumlanamaz.
156
EK-2:
İNSAN
HAKLARI
KONULU
BAŞLICA
AB
(AT)
BİLDİRİLERİ
I.
AT DIŞİŞLERİ BAKANLARI İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ
Tarih: 21 Temmuz 1986
Konu: İnsan Hakları Bildirisi
Hazırlayan: AT Dışişleri Bakanları
Avrupa’da Siyasal İşbirliği ve Avrupa (Birliği) Konseyi bünyesinde
toplanan Avrupa Topluluğu Dışişleri Bakanları Avrupa Topluluğunun ve
Topluluğa üye ülkelerin uymaları gereken insan hakları standartlarını
belirlemişlerdir. Üyeler Avrupa’da işbirliği için insan haklarına saygının
önkoşul olduğunu kabul ederler. Üyeler ayrıca insan haklarının ve temel
özgürlüklerin geliştirilmesi konusundaki kararlılıklarını ve parlamenter
demokrasi ile hukuk devleti ilkelerine bağlılıklarını dile getirirler.
On ikiler insan haklarının evrensel olarak uygulanmasını isterler.
İnsan haklarının güvence altına alınması uluslararası toplumun ve
ulusların meşru sorumluluğudur. Bu tür hakların ihlaline dair düşüncelerin
dile getirilmesi herhangi bir Devletin içişlerine müdahale olarak kabul
edilmez. İnsan hakları konusundaki Birleşmiş Milletler uygulamaları
evrensel bir uygulama alanına sahip olmalıdır. Devletler insan haklarının
uygulanıp uygulanmadığını gözlemleyen hükümetler arası kuruluşlar ile
işbirliği yapmalıdırlar. İnsan hakların saygı on ikilerin üçüncü taraflarla
ilişkilerinde önemli bir yere sahiptir.
Dünyadaki
insan
hakları
ihlali
konusu
tehlikeli
boyutlara
ulaşmıştır. Özellikle kişisel özgürlüklerin ihlali, tiranlık, baskı ve ayrımcı
şiddet gibi konulara sıkça rastlanmaktadır. İnsan hakları ihlaline karşı On
ikiler Avrupa Parlamentosu gibi oldukça hassastırlar. Son yıllarda Avrupa
Topluluğuna üye ülkelerin Dışişleri Bakanları insan hakları ihlallerinin
157
yapıldığı ülkelere uyarı niteliğini taşıyan pek çok bildiriye imza atmışlardır.
Öyle ki, bu ülkeler insan hakları konusunda ortak açıklamalar ve
değerlendirmeler yapabilir konuma gelmişlerdir. On ikiler bu yönde
çalışmalarını devam ettirme kararlığındadırlar.
Kişiler ve hükümet dışı kuruluşlar dünyada insan haklarının
korunması ve gelişimi için önemli katkıda bulunmuşlardır. On ikiler bu
nedenle hükümet dışı kuruluşlara insan hakları konusunda kamuoyu
yaratmaları amacıyla tam bir özgürlük sağlamışlardır.
On ikiler dünyada temel ekonomik ve sosyal haklardan eksikliği
nedeniyle pek çok insanın açlık, hastalık ve fırsat eşitsizliğine maruz
kalmalarına üzülmektedirler. Medeni ve siyasal hakların yanı sıra
ekonomik, sosyal ve kültürel hakların tam olarak uygulanması insan
onurunun sağlanması için son derece gereklidir. Gerek sosyal gerek
ekonomik
şartların
uygun
olmaması
uygulanmamasını gerektirmez.
Dışişleri
medeni
ve
siyasal
hakların
Bakanları Örgütün üçüncü
ülkelerle ve kendi aralarında kuracakları ilişkilerde ekonomik, sosyal,
kültürel, medeni ve siyasal hakların korunabilmesi için temel hak ve
özgürlükleri sonuna değin savunacaklarını garanti ederler. Daimi barış ve
güvenlik
ortamı
insan
haklarının
evrensel
olarak
uygulanmasıyla
mümkündür. Avrupalı olma sorumluluğu içindeki On ikiler Avrupa’da
refahın, adaletin, barış ve güvenliğin sağlanabilmesi için Avrupa Güvenlik
ve İşbirliği Konferansına katılan ülkelerin insan haklarına tam anlamıyla
saygı göstermelerini beklerler.
158
II.
AVRUPA KONSEYİ İNSAN HAKLARI BİLDİRİSİ
Tarih: 29 Haziran 1991
Konu: İnsan Hakları Bildirisi
Hazırlayan: Avrupa Konseyi
AT Dışişleri Bakanları tarafından imzalanan 21 Temmuz 1986
tarihli insan hakları sözleşmesine atfen Avrupa Konseyi insan haklarına
saygının uluslararası ilişkilerin, insanların ve toplumların birbirleriyle
ilişkilerinin temel gereksinimi olduğunu kabul eder. Bu çerçevede Avrupa
Konseyi parlamenter demokrasi ve hukukun üstünlüğü ilkesine bağlılığını
ifade eder.
Avrupa
Konseyi
son
yıllarda
Avrupa’da,
dünyanın
bazı
bölgelerinde ve özellikle bazı yeni gelişmekte olan ülkelerde insan hakları
ve demokrasi alanlarında gerçekleşen gelişmeleri memnuniyetle karşılar.
Halkların demokrasi ve özgürlük için verdikleri mücadeleyi destekler.
Ancak Konsey dünyada devam etmekte olan insan hakları ihlallerinden
dolayı kaygı duymaktadır. Topluluk ve üye devletlerin öncelikli amacı
dünya
üzerinde
insan
hakları
ve
temel
özgürlüklerin
devamının
sağlanması yönünde çaba göstermektir. Bu yeryüzündeki her devletin
sorumluluğudur. Taraflar insan hakları ihlallerinin tespit edilmesi ve
değiştirilmesinin istenmesini herhangi bir
devletin içişlerine müdahale
olarak değerlendirmezler. Bu nedenle Topluluk ve üye ülkeler bu
konulardaki hassasiyetlerini devam ettirme kararlığındadırlar.
Avrupa Topluluğu ve topluluğa üye devletler insan haklarına
evrensel saygıdan yanadır. Bu çerçevede son yıllarda İnsan Hakları
Evrensel Bildirisi, Medeni ve Siyasal Haklara ilişkin Sözleşme ve Ekonomi,
Sosyal ve Kültürel Haklara ilişkin Sözleşme şeklinde pek çok uluslararası
metinin incelendiğine tanık oluyoruz. Hiçbir şekilde ulusal, kültürel ve
159
dinsel hüküm bu metinlerden çıkarılamaz. Avrupa konseyi her devleti bu
tür uluslararası sözleşmeye katılmaya davet eder.
İnsan
Hakları
alanında
varolan
mekanizmaların
devreye
sokulması ve kontrol edilmesi öncelikli amaçlardan biridir. Topluluk ve
onun üyeleri bu mekanizmaların yönetsel, örgütsel ve mali açıdan
çalışmalarını devam ettirebilmeleri için çaba göstermeye devam edecektir.
Yine Topluluk, şeffaflığın sağlanması için elinden geleni yapacaktır.
Avrupa Konseyi bireylerin kendi haklarını savunmaları konusunda oldukça
hassastır. Konsey, her ülkeyi insan haklarının uygulama alanlarına ilişkin
olarak denetleme yapılabilmesine olanak tanımalarını ve bu çerçevede
anlaşmalarla oluşturulan komisyonların çalışmalarını kolaylaştırmalarını
ister.
Herhangi bir ülkede insan haklarına ve temel özgürlüklere karşı
yapılan bir saldırı uluslararası barış ve güvenliğe tehdit niteliğini taşır.
Azınlık hakları demokrasi ile güvence altına alınmalıdır. Avrupa Konseyi
her türden ayrımcılığa karşıdır ve azınlıklara ait olsun olması herkesin
insan haklarının korunmasını taahhüt eder. Konsey aynı zamanda
azınlıkların kültürel haklarına saygı gösterilmesini ve bu çerçevede diğer
insanlarla eşit olarak değerlendirilmelerini ister. Azınlıkların kültürel
haklarına saygı siyasal, sosyal ve ekonomik gelişmeyi canlandıracaktır.
Avrupa Konseyi, insan haklarının bölünmez olduğunu düşünür.
Ekonomik, sosyal, kültürel, medeni ve siyasal haklarla din ve ibadet
özgürlüğünün güvence altına alınmasının insanlık onurunun korunmasının
ön koşulu olarak değerlendirir. Demokrasi, çoğulculuk, insan haklarına
saygı, anayasal düzen, adil ve periyodik seçimler ve bireysel hakların
tanınması sosyal ve ekonomik gelişmenin sağlanması için gerekli
önkoşullardır.
160
Avrupa Konseyi, sayısız insanın açlık, hastalık, cehalet ve aşırı
yoksulluk nedeniyle en temel ekonomik ve sosyal haklardan maruz
kalmalarını üzüntüyle karşılamaktadır. Bu nedenle Konsey, çocuk, kadın,
yaşlı, azınlık ve sığınmacı gibi kategorilerde bulunan insanlara özellikle
dikkat gösterilmesini ister. Konsey, ayrıca, özellikle masum insanlar ve
sığınmacılar gibi olağanüstü zor koşullar altında yaşayanlara yardım elinin
uzatılmamasını insanlık onurunun tehlikeye düşmesi olarak değerlendirir.
Mazur durumda kalanlara insani yardım götürülmesi uluslararası toplumun
sorumluluğudur.
Kalkınma, insan haklarının güvence altına alınmasını sağlayacak
şekilde olmalıdır. İnsan haklarının ihlali ve temel özgürlüklerin baskı altına
alınması bu süreci geciktirir. Uyguladığı insan hakları, ekonomik ve sosyal
işbirliği politikalarıyla, Konsey özellikle kadının rolünü göz önünde
bulundurarak herkesin haklarını güvence altına almayı amaçlar.
Avrupa Konseyi, insan hakları konusundaki uzmanlığı, bu
konudaki pek çok projesi, demokratikleşme sürecinde bulunan Orta ve
Doğu Avrupa ülkeleriyle girdiği yakın diyalog ile çok önemli bir yere
sahiptir. Konsey İnsan Hakları ve temel özgürlüklerin korunmasına ilişkin
Avrupa Sözleşmesiyle insan hakları konusunda pek çok ülkeye örnek
teşkil etmektedir. Avrupa Konseyi bütün uzmanlığını Avrupa Güvenliği ve
İşbirliği Konferansının (AGİK) hizmetine sunmaya hazır olduğunu bildirir.
Topluluk ve üyeleri, AGİK’in insani boyutu, bu Konferansın
Avrupa’da demokratik reformların yaygınlaştırılması ve insan haklarına
saygının tahsis edilmesi gibi konulardaki katkısından memnuniyet duyar.
Avrupa Konseyi 1990 Kopenhag Konferansı ve Paris Şartında dile
getirilen amaçlara ulaşılmasını amaçlar. İnsan Boyutu Konferansı
mekanizması ile katılımcı ülkeler insan hakları konusunda çalışmalar
161
yapılmasını uluslararası toplumun meşru görevi olarak algıladıklarını
göstermişlerdir.
Kişiler ve hükümet dışı örgütler insan haklarının korunması ve
geliştirilmesi konularında önemli katkılarda bulunmaktadırlar. Avrupa
Konseyi bu yönde harcanan çabalardan büyük memnuniyet duymakta,
ancak insan hakları savunucularının genellikle bu haklardan mahrum olan
insanlar arasından çıkmasını üzüntüyle karşılamaktadır. Konsey her
devlete kendi kamuoylarını insan hakları konusunda bilgilendirmeleri ve
sivil kuruluşlara insan haklarına ilişkin bilgilere ve kayıtlara ulaşmalarında
destek vermeleri önerisinde bulunur. Sivil kuruluşlar kamuoyunun dikkatini
devletin olumsuz insan hakları siciline çekerken insan haklarının
korunması ve geliştirilmesi konusuna katkıda bulunurlar.
Konsey, ayrıca Topluluğun ve üye devletlerin barışın ve
güvenliğin olmazsa olmaz koşulu olan insan haklarına gösterdikleri ilgiyi
hoşnutlukla karşılar.
162
III.
BAKANLAR KONSEYİ İNSAN HAKLARI, DEMOKRASİ VE
KALKINMA BİLDİRİSİ
Tarih: 28 Kasım 1991
Konu: İnsan Hakları, Demokrasi ve Kalkınma Bildirisi
Hazırlayan: Avrupa (Birliği ) Konseyi Kalkınma İşbirliği
Bakanları
1.
Konsey
insan
haklarına,
hukukun
üstünlüğüne
ve
demokratik siyasal kurumlara saygı temelin dayalı 29 Haziran 1991 tarihli
Avrupa Konseyi Önergesiyle birlikte insan haklarına saygının uluslararası
ilişkilerden en önemli değerlerden biri olduğu düşüncesini savunan 21
Temmuz 1986 tarihli Topluluk Dışişleri Bakanları tarafından kabul edilen
İnsan Hakları bildirisine atıfta bulunur. Buna göre Konsey temsili
demokrasi, hukuk devleti, sosyal adalet ve insan haklarına saygı
konularına bağlılığını dile getirir.
2.
Konsey Topluluğun 25 Mart 1991 tarihli önergesiyle
hemfikir olup insan haklarının evrensel olduğunu ve bütün devletlerin bu
hakların gelişmesine katkıda bulunması gerektiğini düşünür. İnsan hakları
ve demokrasi, aynı zamanda, dengeli ve sürekli bir kalkınmanın
gerçekleşmesi için önemli birer önkoşuldur. Bu amaçla idare ve askeri
harcama konusuna önem verilmelidir. Konseye göre Topluluk ve üye
devletler, gelişmekte olan ülkelerdeki insan hakları ve demokrasi
konularında ortak bir görüşe sahip olmalıdırlar. Böyle bir yaklaşımın
Topluluk içinde konuya ilişkin istikrarı sağlayacağı düşünülür. Bu
önergenin amacı kesin bir eylem planı için gerekli olan önerileri
hazırlamaktır.
163
3.
Topluluk ve üye devletler, gelişmekte olan ülkelerde insan
hakları, demokrasi ve kalkınma gibi konulara ilişkin olarak tutarlı bir
yaklaşımın savunulmasını gerekli görürler. Kalkınma işbirliğinin bireyi ön
plana çıkaracak şekilde ekonomik, sosyal, siyasal ve medeni hakları,
demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü ve insan haklarına saygıyı pekiştirecek
şekilde olması istenir. Topluluk ve üye ülkeler bu ilkelere çerçevesinde
aşağıda sıralanan yaklaşım ve eylemleri desteklerler.
4.
Topluluk ve üye ülkeler demokrasiye destekleyen ve insan
haklarına saygı duyan olumlu yaklaşımlara öncelik verirler. Topluluk ve
üyeleri ile gelişmekte olan ülkelerin hükümetleri arasındaki açık diyalog
demokrasi ve insan haklarının gelişmesine önemli katkıda bulunabilir. Bu
çerçevede aşağıda sıralanan amaçlar için değişik çalışmalar yapılabilir:
- insan hakları ve demokratikleşme alanlarında atılım yapmak
isteyen ülkeler için;
- seçimlerin yapılması, demokratik kurumların oluşturulması ve
hukukun üstünlüğünün sağlanması için;
- yargının güçlendirilmesi, yargının yönetimi, suçun önlenmesi ve
suçluların tedavisi için;
- çoğulcu bir toplum için gerekli olan NGO’ ların yaygınlaşmasına
katkıda bulunmak için;
- işbirliğine merkeziyetçi olmayan bir yapı kazandırmak için;
- herkese fırsat eşitliği yaratmak için.
Komisyonun veya üye devletlerden birinin istemesi halinde
gelişmekte olan ülkelerdeki demokrasi ve insan hakları konularında
yapılan yardım girişimleri her zaman araştırılabilir.
5.
Konsey iyi yönetimin önemini vurgular. Her ne kadar
egemen devletler kendi yönetsel yapılarını ve anayasal düzenlemelerini
oluşturmakta özgür olsalar da bu özgürlüğün belli kriterleri vardır. İyi bir
164
yönetimin temel kriterleri şu şekilde sıralanabilir: duyarlı ekonomi ve
sosyal politikalar, demokratik karar alma, yönetsel şeffaflık ve mali
denetlemeye açık olma, kalkınma için piyasa serbest ekonomisi
koşullarının
oluşturulması,
yolsuzluğu
önleyici
tedbirler,
hukukun
üstünlüğüne ve insan haklarına saygı, ve basın ve ifade özgürlüğü.
Topluluk ve üye ülkeler gelişmekte olan ülkelerin bu yöndeki çalışmalarına
destek sağlama amacındadırlar.
6.
Genelde Topluluk için olumlu ve yapıcı yaklaşımlar
öncelikli olsa da ciddi insan hakları ihlalleri ve demokratik sürecin kesintiye
uğratılması Topluluğun ve topluluğa üye ülkelerin önemli bazı tedbirler
almasını gerektirir. Bu tedbirler konunun niteliğine bağlı olarak gizli ya da
açık diplomatik ataklar, işbirliği programında değişiklikler, yapılması
gereken anlaşmaların geciktirilmesi, veya gerekirse söz konusu ülke ile
Topluluk arasındaki ilişkilerin kesilmesi.
Komisyon ve üye ülkeler söz konusu ihlallere karşı ortak bir tavır
sergileyebilmek
için
acil
olarak
bilgi
alışverişinde
bulunmak
durumundadırlar. Komisyon ve üye ülkeler bu tür konular hakkında EPC
bilgi ağı tarafından haberdar edilirler ve gerekirse konu Konsey
bünyesinde de tartışmaya açılabilir.
7.
konusu
Topluluğun insan ihlalleri karşısında vereceği tepki söz
ülkenin
insanlarını
yönetimin
yaptığı
bir
hata
nedeniyle
cezalandıracak şekilde olmamalıdır. Bu tür durumlarda tercih edilen
politika o ülke ile işbirliğinin tamamıyla kesilmesi şeklinde değil işbirliğinin
sivil toplum örgütlerine kaydırılması şeklinde olmalı ve hükümet ile
kontrollü bir mesafe bırakılmalıdır. Böyle bir ayarlama daha çok
yürütülmesi gereken projeler için ortakların bulunmasını amaçlar. Her
durumda insani ve acil yardımın zor durumdaki insanlara ulaştırılabilmesi
için bütün imkânlar seferber edilmelidir.
165
Konsey
8.
demokratikleşme
gelişmekte
yönünde
olan
ülkelerin
gösterdikleri
son
çabadan
yıllarda
memnuniyet
duymaktadır. Kabul edilmesi gereken şey hükümetlerin demokrasiyi
destekleyecek şekilde siyasal, ekonomik ve sosyal girişimlerde bulunması
ve demokratikleşmenin uzun bir süre alabileceğidir. Topluluk ve üye
devletler bu çerçevede gündemdeki ülkeyle resmi olmayan istişarelerde
bulunmak ve gerekli yardımları yapmak durumundadırlar.
Konsey askeri harcamalar konusunda çok hassastır. Aşırı
9.
askeri harcamalar diğer alanlarda yapılması gereken harcamaların oranını
azaltmanın yanı sıra bölgesel gerilimlerin doğmasına, uluslararası
hukukun çiğnenmesine ve ülke içinde baskının artmasına ve evrensel
insan haklarının ihlal edilmesine yol açabilir
Ayrıca Topluluğa bağışta bulunan ve aşırı silahlanma durumunda
olmayan
ülkelerin
silahlanma
sınırını
aşan
ülkelerin
ihtiyaçlarını
karşılamak zorunda olmadıkları da kesindir. Topluluk ve üye ülkeler,
gelişmekte olan ülkelerin askeri harcamalarındaki artışın kalkınma
sürecine olumsuz şekilde etki edeceğini anlatmak durumundadır. Bu
çerçevede Topluluk ve üye ülkeler gelişmekte olan ülkelerin askeri
harcamalarda kesintiye gitmelerini ve özellikle eğitim ve sağlık alanında
ekonomik
sağlayacak
ve
sosyal
nitelikte
içerikli
kalkınma
çalışmalar
programları
yürütürler.
Bu
uygulamalarını
nedenle,
askeri
harcamalarında önemli kesintilere giden ülkelere Topluluk aratan oranda
yardımda bulunmayı düşünebilir. Konsey geleneksel silahların gelişmekte
olan ülkelere transferi konusunda şeffaflığı benimser. Bu durumda
Topluluk ve üye ülkeler söz konusu ülkenin silah transferi konusunda BM
ile işbirliği yapması koşulunu koyar.
166
10.
Topluluk ve üye ülkeler diğer ülkelerle ilişkilerinde insan
hakları şartını öncelikli koşul olarak koyarlar; insan hakları hükümleri daha
sonraki işbirliği anlaşmalarında konulur. Gerekli iyileştirmeler yapmak
amacıyla kalkınma programı çerçevesinde insan hakları ve demokrasi
konularında düzenli tartışmalar yapılır.
Topluluk, insan hakları, demokrasi, iyi yönetim alanlarında
çalışmalar yapan ülkelerin bu çalışmalarını devam ettirebilmeleri için bu
alanlara bütçeden ayrılan payın artırılması için çaba gösterir. Üçüncü
dünya ülkelerinde insan hakları ve demokrasi konularında çalışmalar
yürüten gerek resmi gerek sivil kuruluşlar Topluluktan mali destek
talebinde bulunabilirler. Topluluk ve üye ülkeler gelecekteki işbirliği
programlarında insan haklarına saygı ve demokrasinin gelişimi konularını
birleştirmeyi amaçlamaktadır.
Komisyon bu önergenin uygulanabilmesi amacıyla konseye bir
yıllık rapor gönderecektir. Paragraf 4, 5 ve 6’da ifade edilen istişare ve
toplantılara ek olarak Komisyon ve üye ülkeler tarafından temsili
demokrasi ve insan haklarının kurumlaşması konularında uygulanacak
politikaları
saptamak
amacıyla
kararlaştırılmıştır.
167
yıllık
bir
toplantı
yapılması
IV.
AVRUPA KONSEYİ IRKÇILIK VE YABANCI DÜŞMANLIĞI
HAKKINDA GÖRÜŞ
Tarih: 10 Aralık 1991
Konu: Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığı Hakkında Görüş
Hazırlayan: Avrupa (Birliği) Konseyi
Avrupa Konseyi son dönemde Avrupa’da ırkçılık ve yabancı
düşmanlığının
arttığını
düşmanlığının
gösterdiği
artıştan
kaygı
duymaktadır. Konsey artan bu ırkçılık ve yabancı düşmanlığının üye
ülkeler tarafından BM, Avrupa Konseyi ve AGİK bünyesinde kabul ettikleri
hükümler çerçevesinde engellenmesi gerektiğini düşünmektedir.
Konsey, Avrupa Parlamentosu, Komisyon ve Konsey tarafından
onaylanan 11 Haziran 1986 tarihli Irkçılık ve Yabancı Düşmanlığına Karşı
bildiri ile 26 Haziran 1990 tarihli Dublin bildirisine atfen artan ırkçılık ve
yabancı düşmanlığına karşı memnuniyetsizliğini dile getirir. Bu tür olaylar
ve aynı zamanda yabancı işçilere karşı önyargı ve şiddetle birlikte onların
sömürülmesi kabul edilemez şeylerdir.
Avrupa Konseyi insan onuruna saygının Avrupa Topluluğunun
temel ilkelerinden biri olduğu, ayrımcılığın her türünün önlenmesinin
hukukun üstünlüğü ilkesini savunan Avrupa Topluluğunun ve üye
ülkelerinin öncelikli kaygısı olması gerektiğini savunur. Bu nedenle
Konsey, Parlamento ve üye ülkelerin her türlü ırkçılık ve yabancı
düşmanlığı girişimlerini önlemeleri gerektiğini düşünür. Konsey, bu
amaçla,
Bakanlardan
ve
Komisyondan
ayrımcılık
ve
yabancı
düşmanlığına karşı oluşturulan yasal tedbirleri artırmalarını ve üçüncü
taraf ülke vatandaşlarının bu ülkelerde korunmaları gerektiğini vurgular.
Son olarak Konsey dikkatleri Doğu Avrupa’da hızla yükselen yabancı
düşmanlığı ve hoşgörüsüzlüğün aşırı milliyetçiliğe ve etnik merkezciliğe
168
dönüştüğü konusuna çekmek istemektedir. Topluluğun bu tür ülkelere
uyguladığı politika benzeri olayların ve eğilimlerin azalmasını sağlayacak
şekilde düzenlenmektedir.
169
V.
AVRUPA KONSEYİ TARAFINDAN İHEB’NİN 50 NCİ
YILDÖNÜMÜ BAŞLANGICINDA YAYINLANAN BİLDİRİ
Tarih: Aralık 1997
Konu: Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümü
Başlangıcında Yayınlanan Bildiri
Hazırlayan: Avrupa (Birliği) Konseyi
1.
Evrensel İnsan Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümünün
kutlamalarının yapıldığı şu günlerde Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği
tarafından insan haklarına bağlılık konusunda hazırlanan görüşleri büyük
bir istemle onayladığını bildirir. Avrupa Konseyi ayrıca Birliğin özgürlük,
demokrasi, insan hakları ve temel özgürlüklere saygı, hukukun üstünlüğü
gibi ilkeler üzerine inşa edilmiş olmasını memnuniyetle karşılar.
2.
Avrupa Konseyi insan haklarının evrensel olduğunu
düşünür ve bu hakların ırk, cinsiyet, dil ve din ayrımı yapılmaksızın temel
hak ve insan özgürlüklerini güvence altına alacak şekilde Birleşmiş
Milletler Şartındaki hükümlere uygun olarak her ülkede zorunlu olarak
uygulanmasını memnuniyetle karşılar.
3.
Avrupa Konseyi, Haziran 1991 tarihli İnsan Hakları
Bildirisine atfen insan haklarına saygının uluslararası ilişkilerin temel yapı
taşlarından biri ve Avrupa ülkeleri arasındaki işbirliği ve güvenliğin
önkoşullarından biri olduğunu kabul eder. Avrupa Konseyi, Avrupa
Birliğinin BM, AGİT ve Avrupa Konseyi içinde insan hakları ile ilgilenen
daimi organların çalışmalarına yaptığı katkının altını çizer.
4.
Avrupa
Konseyi
İnsan
Hakları
Evrensel
Bildirisinin
yayınlanmasından buyana insan hakları konusunda belirli mekanizmalar
170
aracılığıyla önemli bir mesafenin kat edilmesinden büyük memnunluk
duyar. Ancak Konsey alenen yapılmakta olan insan hakları ihlalleri
karşısında büyük bir üzüntü duymaya devam etmektedir.
5.
İnsan Hakları yılı olarak kabul edilen ve Evrensel İnsan
Hakları Bildirisinin 50. Yıldönümü olan 1998 yılı, aynı zamanda kabul
edildikten beş yıl sonra yürürlüğe giren Viyana Dünya İnsan Hakları
Konferansı programının da uygulanacağı bir yıl olacaktır. Bu tür faaliyetler
dünya insanlarının belli bir amaç etrafında toplanmalarına ve insan hakları
konusunda bilinçlenmelerine katkıda bulunacaktır.
6.
Avrupa Konseyi her devlete insan hakları alanında
yaptıkları çalışmaları desteklemek için aşağıda belirtilen yollarla destekte
bulunur:
- insan haklarına ilişkin konularda çıkarılan uluslararası protokol
ve anlaşmaları kabul etmek suretiyle;
- bu anlaşma ve protokollerin aynen uygulanmasını garanti
ederek;
- insan haklarını korumak ve geliştirmek amacıyla sivil toplum
örgütlerini desteklemek;
- insan hakları konularında verilen teknik hizmeti artırmak;
- insan
haklarına
ilişkin
konularda
eğitim
çalışmalarını
yoğunlaştırmak.
7.
Konsey insan haklarının barış, güvenlik, demokrasi,
sosyal ve ekonomik kalkınma gibi konulara katkıda bulunacağını düşünür.
Bu nedenle Konsey, insan hakları ile BM ve diğer uluslararası örgütlerin
çalışmalarının entegre edilmesi gerektiği yönündeki görüşü savunur.
171
8.
Avrupa Birliği ve üye devletler Birleşmiş Milletlerin insan
hakları konularına ayırdığı kaynakların artarak devam etmesi gerektiğinin
altını çizmektedir.
9.
Avrupa Birliği İnsan Hakları Yüksek Komiserliğinin ne denli
önemli bir işleve sahip olduğunun bilincindedir. Öyle ki, Yüksek Komiserlik,
uluslararası
toplumun
dikkatinin
insan
hakları
konularında
yoğunlaşmasında önemli bir işleve sahiptir.
10.
ötürü
insan
Avrupa Birliği insan hakları konularına ilişkin katkılarından
hakları
savunucularına
ve
sivil
toplum
örgütlerine
memnuniyetlerini bildirir.
11.
Avrupa Konseyi 50. Yıl kutlamaları çerçevesinde Avrupa
Komisyonu tarafından uygulanan eğitim programlarını memnuniyetle
karşılamaktadır. Ayrıca üye devletler yıldönümünü kendi düzenleyecekleri
programlarla da kutlayacaklardır.
12.
Avrupa Birliği, Evrensel İnsan Hakları Bildirisinde dile
getirilen standartlara ulaşılabilmesi için uluslararası toplumda yer alan
ülkelerle işbirliğine devam edecektir.
172
VI.
ÖLÜM CEZASI KONUSUNDA AB DİPLOMATİK ATAĞINA
İLİŞKİN BELGE
Tarih: 9 Haziran 1998
Konu: Ölüm Cezası Konusunda AB Diplomatik Atağı
1) Giriş
(i)
Ölüm cezasına çarptırılanların haklarını korumak amacıyla
ICCPR, CRC ve ECOSOC gibi kuruluşlar tarafından çıkarılan hükümler
ölüm
cezasının
sadece
belli
durumlarda
kullanılmasını
sağlayan
kısıtlamalar getirmiştir. ICCPR İkinci Seçmeli Protokolü devletlerin ölüm
cezasını kaldırmalarını hükme bağlar. Avrupa Birliği ise daha da öteye
giderek kendi sınırları içinde ve dışında ölüm cezasının tamamıyla
kaldırılmasını amaçlar.
(ii)
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu, Avrupa
Birliğince de desteklenen bir önerge ile 53 ve 54 üncü toplantılarında
devletleri ölüm cezası konusunda şunları yapmaya davet etmiştir:
- ölüm
cezasının
uygulanabileceği
suçları
aşamalı
olarak
azaltmak;
- bir moratoryum ile ölüm cezasını tamamıyla kaldırmak.
(iii)
Ekim 1997 tarihinde Avrupa Konseyi Zirvesi ve Avrupa
Birliği ülkeleri Hükümet Başkanları bütün dünyada ölüm cezasının
kaldırılmasını istemişlerdir. Ayrıca, Avrupa Konseyine yeni üye olan
ülkeler de kendilerinin de bu moratoryuma uyacaklarını ve ECHR’ın ölüm
cezasını tamamıyla kaldıran Altıncı Protokolünü uygulamak için gerekli
hazırlıkları yapacaklarını taahhüt etmişlerdir.
173
(iv)
1997
AB
Amsterdam
Anlaşmasında
6.
Protokolün
imzalanmasından buyana AB ülkelerinin çoğunluğunda ölüm cezasının
tamamıyla kaldırıldığı ve bugüne değin hiçbir infazın gerçekleştirilmediği
belirtilmiştir.
(v)
AGİT çerçevesinde oluşturulan Kopenhag belgesine göre
taraflar ölüm cezasının kaldırılmasına ilişkin konularda bilgi alışverişi
yapmaya karar vermişlerdir. AB bu görevini AGİT İnsan Boyutu Çerçevesi
içinde yerine getirmektedir.
(vi)
AB tarafından da desteklenen ve soykırım da dahil insan
haklarının kitlesel olarak ihlaline ilişkin davaları ele almak üzere kurulan
eski Yugoslavya ve Ruanda Uluslararası Mahkemeleri ölüm cezasına
ilişkin bir hüküm içermezler.
1) Operasyonel Bildiri
AB
ölüm
cezasının
kaldırılmasının
insan
onurunun
yükseltilmesine ve insan haklarının gelişimine katkıda bulunacağını
düşünür.
AB’nin bu konudaki amaçları şunlardır:
- ölüm cezasının bütün dünyada tamamıyla kaldırılması;
- ölüm cezasının hâlâ kullanıldığı yerlerde kısıtlamaya gidilmesini
ve ekteki belgede bildirilen kriterlere uyulmasının sağlanması.
AB bu hükümleri kendi insan hakları politikasının önemli bir
parçası yapacaktır.
174
AB bu konudaki çalışmalarını yoğunlaştıracak, bildiri ve diplomatik
atakların sayısını artıracak ve Minimum Standartlar Bildirisi çerçevesinde
diğer ülkeler için forumlar düzenleyecektir.
AB davaları teker teker değerlendirerek ülkelerde ayrı ayrı
diplomatik atakların yapılıp yapılmayacağına karar verecektir.
AB’nin yaklaşımının ana hatları şu şekilde olacaktır.
Genel Diplomatik Ataklar
Uygun olan yer ve zamanlarda AB üçüncü ülkelerle diyaloglarında
ölüm
cezasının
kaldırılmasına
ilişkin
telkinlerde
bulunacaktır.
Bu
görüşmelerin ana hatları şöyledir:
- AB’nin ölüm cezasının tüm dünyada kaldırılmasına ilişkin
çağrısı, ya da bu yönde bir moratoryumun ilan edilmesi.
- Gerektiği hallerde AB’nin üçüncü ülkelere ölüm cezasının
uygulanmasının şart olduğu durumlarda Minimum Standartlar Bildirisindeki
uyarılara uyulması yönünde telkinlerde bulunması.
Bu tür yaklaşımlarda şu noktalara dikkat edilecektir:
- Söz konusu ülkenin düzenli işleyen bir yargı sisteminin olup
olmadığı.
- Söz
konusu
ülkenin
ölüm
cezasını
uygulamamak
için
uluslararası yükümlülüklerini yerine getirip getirmediği.
- Söz konusu ülkenin yargı sisteminin ve ölüm cezası kullanımının
kamu ve uluslararası denetlemeye tabi olup olmadığının ve cezanın
uygulanması sırasında Minimum Standartlara uyulup uyulmadığının
kontrolü.
Bu tür AB diplomatik atakları söz konusu ülkelerin uzun
zamandan buyana kullanılmayan ölüm cezasını yeniden uygulamaya
başlamaları ve yasallaştırdıkları durumlarda ayrıca değerlendirilmelidir.
175
Bu konuda değişik uluslararası insan hakları mekanizmaları
tarafından elde edilen raporlar ve bulgular da dikkate alınır.
Ölüm cezasının kaldırılması yönünde çalışmalar yapan ülkeler
için diplomatik çalışmalar ve kamuya yönelik açıklamalar yapılabilir.
Kişisel Davalar
Tüm bunlara ek olarak, AB, ölüm cezası uygulamasının minimum
standartlar ihlal edeceğini düşündüğü durumlarda özel diplomatik ataklar
yapabilir.
Bu tür durumlarda hız çok önemlidir. Üye devletler diplomatik atak
yapılmasını
önerdikleri
konu
hakkında yeterince
önbilgi
toplamak
zorundadırlar. Bu bilgiler davaya ilişkin detaylı bilgileri, cezai işlemleri,
minimum standartların nasıl uygulanmadığına ilişkin veriler, temyiz
durumu ve cezanın ne zaman infaz edileceği şeklindeki bilgileri içermelidir.
Zaman uygunsa inceleme komitesinde çalışanlar diplomatik
atağın
yapılmasından
önce
gerekli
bilgi
ve
önerilerini
sunmak
durumundadırlar.
İnsan Haklarının Rapor Edilmesi
AB İnceleme Komitesi ölüm cezasının uygulanmasına ve AB’nin
bu konudaki yaklaşımlarının nasıl bir karşılık gördüğüne ilişkin konularda
raporlar hazırlamak durumundadır.
176
AB Müdahalelerinin Olası Sonuçları ve Diğer Çalışmalar
AB’nin amacı üçüncü ülkeleri ölüm cezasının kaldırılması
yönünde ikna etmeye çalışmaktır. Bu amaçla, AB, ülkeleri ICCPR’ın İkinci
Seçmeli Protokolüne dahil olmaya davet eder. Bunun mümkün olmadığı
yer ve zamanlarda AB cezanın kaldırılmasını bir amaç olarak işlemeye
devam edecek ve arıca şunları yapacaktır:
- Ülkeleri, ICCPR da dahil olacak şekilde uluslararası insan
hakları sözleşmelerine taraf olmaya davet etmek.
- Uluslararası forumlarda ölüm cezasının kaldırılması için bir
moratoryum ilan edilmesi yönünde çalışmalar yapmak.
- İlgili uluslararası kuruluşları ülkeleri ölüm cezasını kaldırmaları
yönünde ikna edebilmeleri yönünde işlemek.
- Sivil toplum kuruluşları ile ikili ve çok taraflı işbirliği anlaşmaları
yaparak adil bir yargı düzeninin oluşturulmasına katkıda bulunmak.
Minimum Standart Bildirisi
Ölüm cezasını uygulamakta kararlı olan ülkeler için AB, aşağıda
belirtilen minimum standartların oluşturulması gerektiğini düşünür:
(i)
Ölüm cezası sadece çok ağır ölümlü sonuçlara yol açan
çok ciddi suçlarda uygulanabilir. Ölüm cezası, şiddet öğesi içermeyen mali
suçlarla din ve ifade özgürlüğü kapsamına giren suçlara uygulanamaz.
(ii)
Ölüm
cezası
suçun
işlendiği
zamanda
var
ise
uygulanabilir. Eğer suçu takiben daha hafif cezalar yürürlüğe girerse suçlu
bu hafif cezalardan yararlandırılmalıdır.
177
(iii)
Ölüm cezası aşağıdaki kişilere uygulanamaz:
- Suçun işlendiği tarihte 18 yaşın altında olanlara.
- Hamile ve lohusa kadınlara.
- Akli dengesini yitirmiş olanlara
(iv)
Ölüm cezası suçu sağlam delillerle kanıtlanmış olan
insanlara uygulanabilir.
(v)
Ölüm cezası sadece, Uluslararası Sivil ve Siyasal Haklar
Sözleşmesinde yer alan 14. Maddede dile getirildiği şekilde adil bir
yargılama sonucunda ölüm cezasına çarptırılan insanlara uygulanabilir.
14. Madde bilindiği üzere zanlıya kendini avukatlarıyla savunma hakkı
verir.
(vi)
Ölüm cezasına çarptırılan herkesin davayı bir üst
mahkemeye temyiz etmeye hakkı vardır.
(vii)
Uygun durumlarda ölüm cezasına çarptırılan kimse davayı
uluslararası mahkemelere götürebilir. Ceza bu işlemler devam ettiği
sürece infaz edilemez.
(viii)
Ölüm cezasına çarptırılan kimseler suçlarını itiraf etmeleri
halinde cezaları hafifletilebilir.
(ix)
Ölüm cezası ülkenin uluslararası yükümlülüklerine rağmen
uygulanamaz.
(x)
Ölüm cezasının verilmesinden sonra geçen zaman dilimi
de bir faktör olarak değerlendirilebilir.
178
(xi)
Ölüm cezasının uygulanması gereken yerde bu ceza
kamuya daha fazla zarar vermeyecek şekilde infaz edilmelidir. Ceza
kamuya açık bir şekilde infaz edilemez.
(xii)
Ölüm cezası öç alma duygusuyla darbe girişimcileri gibi
bazı insanlara karşı uygulanamaz.
179
EK-3: AB ÜYE DEVLETLERİ TARAFINDAN İMZALANAN
İNSAN HAKLARI BELGELERİ
I.
1.)
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BÜNYESİ
Soykırım
Suçunun
Önlenmesi
ve
Cezalandırılması
Hasta
Silahlı Güçlerin
Sözleşmesi (1948)
2.)
Savaş
Alanındaki
Yaralı
ve
Durumlarının İyileştirilmesine İlişkin Cenevre Sözleşmesi
(1949)
3.)
Denizdeki Yaralı, Hasta ve Gemi Kazazedesi Silahlı
Güçlerin Durumlarının İyileştirilmesine İlişkin Cenevre
Sözleşmesi (1949)
4.)
Savaş Mahkumlarına İlişkin Cenevre Sözleşmesi (1949)
5.)
Savaş Zamanında Sivil Kişilerin Korunmasına İlişkin
Cenevre Sözleşmesi (1949)
6.)
Mültecilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme (1951)
7.)
Irk Ayrımcılığının Her Türlüsünün Ortadan Kaldırılmasına
İlişkin Uluslararası Sözleşme (1966)
8.)
Uluslararası
Ekonomik,
Kültürel
ve
Sosyal
Haklar
Sözleşmesi (1966)
9.)
Uluslararası Medeni ve Politik Haklar Sözleşmesi (1966)
10.) Kadınlara
Karşı
Her
Türlü
Ayrımcılığın
Ortadan
Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme (1979)
11.) İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlıkdışı ve Aşağılayıcı
Davranışlara ve Cezalara Karşı Sözleşme (1979)
12.) Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989)
13.) Çocukların Silahlı Çatışmalara Karıştırılmasına İlişkin
Çocuk Hakları Sözleşmesinin Seçimlik Protokolü
14.) Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisine
İlişkin Çocuk Hakları Sözleşmesinin Seçimlik Protokolü
180
II.
1.)
AVRUPA KONSEYİ BÜNYESİ
İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına
İlişkin
Sözleşme
(1950)
ve
11
numaralı protokolle
düzenlenmiş hali (1994)
2.)
İdam Cezası ile İlgili 6 numaralı Protokol (1994)
3.)
11 numaralı Protokol (1994)
4.)
İşkencenin ve İnsanlıkdışı ve Aşağılayıcı Davranış ve
Cezaların Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi (1987)
5.)
Avrupa Sosyal Şartı (1961)
181
KAYNAKÇA
AKILLIOĞLU, Tekin. İnsan Hakları. Ankara: Ankara Üniversitesi
SBF İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995.
AKTAN, Coşkun Can. “Avrupa Birliği’nin Doğuşu, Gelişimi ve
Genişleme Süreci”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel
Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000.
AKTAN, Gündüz. “Türkiye’nin Avrupa Bütünleşmesi İçinde Yeri ve
Önemi”,
Tarihi
Süreç
İçerisinde
Avrupa
ile
İktisadi
Bütünleşme Sorunu Semineri-1999. Ankara: TCMB Yayınları,
1999.
AKZAMBAK, Mehmet. Lozan’dan günümüze taraf olduğumuz
Sözleşmeler-IV-İnsan Hakları. 2. b. Ankara: TBMM Kültür, Sanat
ve Yayın Kurulu Yayınları, 1998.
Ankara Barosu, Hukuk Kurultayı 2000. Ankara: 2000.
ARAT, Tuğrul. Avrupa Toplulukları Adalet Divanı. ATAUM
Yayınları, Ankara, 1998.
ATEŞ,
Azmi.
“Avrupa
Birliği’nin
Geleceğinde
Türkiye’nin
Konumu”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel SayısıSayı: 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000.
BAÇ, Meltem Müftüler. Türkiye ve AB: Soğuk Savaş Sonrası
İlişkiler. 1. b. İstanbul: ALFA yayınları, 2001.
182
BALCI, Muharrem ve SÖNMEZ, Gülden. Temel Belgelerde
İnsan Hakları. İstanbul: Danışman Yayınları, 2001.
BEHR, Volker. “Kamu Hukuku”, Hukuk Kurultayı 2000. Ankara:
Ankara Barosu Yayınları, 2000.
BORCHARDT, Klaus-Dieter. The ABC of Community Law. Fifth
Edition. Luxembourg: Office for Official Publications of the
European Communities, 2000.
BOZKURT,
“Maastricht
Ömer.
Antlaşması
ve
Avrupa
Bütünleşmesi”, Amme İdaresi Dergisi. Cilt 26, Sayı 1. Ankara:
1993.
BOZKURT, Veysel.
Avrupa
Birliği.
Bursa: Ezgi Kitabevi
Yayınları, 1993.
BRZEZİNSKİ, Zbigniev. Büyük Satranç Tahtası. İstanbul: Sabah
Kitapçılık Yayınları, 1998.
BULAÇ, Ali.
Avrupa
Birliği
ve
Türkiye.
İstanbul: Feza
Gazetecilik A.Ş., 2001.
Council of the European Union. Annual Report on Human
Rights-2001. Brussels: 2001.
ÇAVUŞOĞLU, Naz. Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda
Azınlık Hakları. 2. b. İstanbul: SU Yayınları, 2001.
ÇEÇEN, Anıl. “Demokrasi ve İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı
1983-1984. Ankara: TODAİE Yayınları, 1984.
183
ÇEÇEN, Anıl. “İnsan Haklarının Düşünsel Boyutları”, İnsan
Hakları Yıllığı 1981-1982. Ankara: TODAİE Yayınları, 1983.
ÇEÇEN, Anıl. “Günümüz Koşullarında İnsan Haklarının Genel
Görünümü”, Türkiye’de İnsan Hakları. 1.b. Ankara: TODAİE
Yayını, 2000.
DAĞI, İhsan D. İnsan Hakları, Küresel Siyaset ve Türkiye,
Boyut Yayınları. 1. b. İstanbul: 2000.
DECAUKS, Emmanuel. AGİK. 2. b. İstanbul: İletişim Yayınları,
1995.
Devlet Bakanlığı Başbakan İnsan Hakları Başmüşavirliği İnsan
Hakları Yüksek Danışma Kurulu. İnsan Hakları Yüksek Danışma
Kurulunun 1995 Yılı Çalışmaları. Ankara: 1996.
DOĞAN, İsmail. Modern Toplumda Vatandaşlık, Demokrasi ve
İnsan Hakları -İnsan Haklarının Kültürel Temelleri. Ankara:
Pegem A Yayıncılık, 2001.
DÖNMEZER, Sulhi. İnsan Hakları ve Yargı. Ankara: Adalet
Bakanlığı Eğitim Dairesi Başkanlığı Yayınları, 1998.
DUPARC, Christiane. Avrupa Topluluğu ve İnsan Hakları.
Brüksel: AB Komisyonu Yayınları, 1992.
ERDOĞAN, Mustafa. Anayasal Demokrasi. 4. b. Ankara: Siyasal
Kitabevi, 2001.
184
FONTAINE, Pascal. Europe in 10 Points. Luxembourg: Office for
Official Publications of the European Communities, 1998.
GEMALMAZ, M. Semih. “Tarihselliği Bağlamında İnsan Hakları”,
İnsan Hakları Yıllığı 1985-1986. Ankara: TODAİE Yayınları,
1987.
GİRİTLİ, İsmet, GÜNGÖR, Hasan Atilla. Günümüzde İnsan
Hakları. İstanbul: DER Yayınları, 2002.
GÖNEN,
Emre.
“Avrupa
Tarihinde
Oluşturulan
Ekonomik
Bütünleşmeler ve Para Birlikleri”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa
Birliği Özel Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000), 2000.
GÖREN, Zafer. Anayasa Hukukuna Giriş. 2. b. İzmir: Dokuz
Eylül Üniversitesi Yayınları, 1999.
GÖZLER, Kemal. “İnsan Hakları Normlarının Anayasaüstülüğü
Sorunu”, Türkiye’de İnsan Hakları. 1. b. Ankara: TODAİE İnsan
Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Yayınları, 2000.
GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref. Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna
Bireysel Başvuru Hakkı. Ankara: Ankara Üniversitesi SBF İnsan
Hakları Merkezi Yayınları, 1995.
GRUBER, Annie. “Avrupa Kurumlarının Ortak ve Temel İlkeleri”,
Kopenhag Kriterleri-Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin
Ortak Paydası mı?. (der. İbrahim Özden KABOĞLU), İstanbul:
İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000.
GÜNDÜZ, Aslan. “AB’ye Üyelik Kriterleri ya da Siyasi, Ekonomik
ve Hukuki Transformasyonun Eşiği”, Kopenhag Kriterleri-
185
Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?.
(haz. İbrahim Özden KABOĞLU) İstanbul: İstanbul Barosu İnsan
Hakları Merkezi Yayını, 2000.
GÜNUĞUR, Haluk. Avrupa Topluluğu Hukuku. 2. b. Ankara:
Tarhan Basımevi, 1993.
GÜNUĞUR, Haluk. “Avrupa Bütünleşmesinin Genel Esasları ve
Avrupa Birliği Hukukunun Ayırıcı Özellikleri”, Hukuk MerceğiKonferans ve Paneller 1998-2000. Ankara: Ankara Barosu
Yayınları, 2000.
GÜRSOY,
Kenan.
Avrupalılaşma
Avrupa
Sorunu
Birliği
Sürecinde
Semineri-1997.
Türkiye’nin
Ankara:
TCMB
Yayınları, 1998.
İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi. İnsan Hakları
Eğitimi Türkiye Programı. Ankara: 1999.
İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı. İnsan Hakları El
Kitabı. Ankara: 2000.
Başbakanlık İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulu Sekretaryası.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi. Ankara: 1998.
TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu. İnsan Haklarının
Uluslararası Korunması ve TBMM Sempozyumu. Ankara:
1992.
İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi. Kopenhag KriterleriAvrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?.
(haz. İbrahim Özden KABOĞLU). İstanbul: 2000.
186
KABOĞLU, İbrahim Özden. Özgürlükler Hukuku. 4. b. İstanbul:
AFA Yayınları, 1998.
KAPANİ, Münci. Kamu Hürriyetleri. Ankara:AÜHF Yayınları,
1981.
KAPANİ, Münci. İnsan Haklarının Uluslararası Boyutları. 3. b.
Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996 .
KARLUK, S. Rıdvan. Avrupa Birliği ve Türkiye. 5. b. İstanbul:
Beta Yayınları, 1998.
KILINÇ, Uğur. Türkiye-Avrupa Toplulukları İlişkileri. Ankara:
TOBB Yayınları, 1990.
KILINÇ, Uğur. “Batı Avrupa Birliği”, Avrasya Dosyası Dergisi.
Cilt 1, Sayı 2 (Yaz 1994), 1994.
KILINÇ, Uğur. “Avrupa Birliği’ne Neden Evet?”, Yeni Türkiye
Dergisi-Avrupa Birliği Özel Sayısı. No:35, (Eylül-Ekim, 2000),
2000.
KUÇURADİ, İoanna. Uludağ Konuşmaları. Ankara: Türkiye
Felsefe Kurumu Yayınları, 1988.
MARCUS-HELMONS, Silvio. “Avrupa Birliği Temel Haklar ŞartıOrtaya
Çıkışı
ve
Sorunları”,
Kopenhag
Kriterleri-Avrupa
Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası mı?.
İstanbul Barosu İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000.
187
İstanbul:
MORTAN, Kenan. “Avrupa Birliği’nin Geleceği”, Avrupa ile
Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri-2000. Ankara:
TCMB Yayınları, 2000.
MUMCU, Ahmet. İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri. 2. b.
Ankara: Savaş Yayınları, 1994.
NOEL, Emile. Avrupa Topluluğu Organları Nasıl Çalışır. 3. b.
Ankara: Maya Matbaacılık Yayıncılık, 1980.
Office for Official Publications of the European Communities,
Serving The European Union, Second Edition, Luxembourg:
1999.
Office for
Official Publications of the European Communities,
Who is Who in the European Union. Luxembourg: 2001.
ORTAYLI, İlber. “Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme III” Avrupa ile Geçmişte ve Gelecekte Bütünleşme Semineri2000. Ankara: TCMB Yayınları, 2000.
ORTAYLI,
İlber.
Avrupa
ile
Geçmişte
ve
Gelecekte
Bütünleşme Semineri-1998. Ankara: TCMB Yayınları, 1998.
OVACIK, Mustafa. İngilizce-Türkçe Hukuk Sözlüğü. 2. b.
Ankara: A.Ü. Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü
Yayını, 1986.
ÖKTEM, Niyazi. Özgürlük Sorunu. İstanbul: İÜHF Yayınları,
1977.
188
ÖZBUDUN, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. 2. b. Ankara: Yetkin
Yayınları, 1992.
PAINE, Thomas. İnsan Hakları. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
ROUSSEAU, Jean Jacques. Toplumsal Sözleşme. (çev.: Vedat
GÜNYOL), İstanbul: MEB Yayınları, 1982.
STEİN, Torsten. “Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı”, Kopenhag
Kriterleri-Avrupa Konseyi ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası
mı?. (der. İbrahim Özden KABOĞLU) İstanbul: İstanbul Barosu
İnsan Hakları Merkezi Yayını, 2000.
TAŞKAN, Yusuf Ziya. İnsan Hakları–Temel Bilgiler ve Belgeler.
Tokat: 2000.
TEKİNALP, Ünal ve TEKİNALP, Gülören. Avrupa Birliği
Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 1997.
TEZEL,
İlişkileri”,
“Avrupa
Yahya.
Tarihi
Süreç
Entegrasyonu
İçerisinde
ve
Türkiye-Avrupa
Avrupa
ile
İktisadi
Bütünleşme Sorunu Semineri-1999. Ankara: TCMB Yayınları,
1999.
TEZOK, A. Funda. Bir Türk Diplomatının Gözüyle Avrupa
Birliği. İstanbul: Avrupa-Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Yayınları,
2001.
TUNÇAY, Mete. “Avrupa Birliği’nde Osmanlı Tecrübesi”, Avrupa
ile
Geçmişte
ve
Gelecekte
Bütünleşme
Ankara: TCMB Yayınları, 2000.
189
Semineri-2000.
TODAİE. Günlük Yaşamda İnsan Hakları. Ankara: 1997.
TODAİE. Türkiye’de İnsan Hakları. 1. b. Ankara: 2000.
UYGUN, Oktay. Türkiye’de Demokrasi ve İnsan Hakları.
Ankara: TODAİE Yayınları, 1996.
ÜNAL, Şeref. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi. Ankara: TBMM
Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 1995.
VAN
BANNING,
Theo
R.G.
Human
Rights
Reference
Handbook. Hague: Netherlands Ministry of Foreign Affairs Human
Rights,
Good
Governance
and
Democratisation
Department, 1993.
YILMAZ, Adem. “Avrupa Birliği Entegrasyonu Çerçevesinde
Supranasyonalizm”, Yeni Türkiye Dergisi-Avrupa Birliği Özel
Sayısı. Sayı 35 (Eylül-Ekim 2000). Ankara: 2000.
YILMAZ, Ejder. Hukuk Sözlüğü. 5. b. Ankara: Yetkin Yayınları,
1996.
190
191
Download