Kanser hastasının semptom yönetimi

advertisement
Türk Onkoloji Dergisi 2014;29(3):125-135
doi: 10.5505/tjoncol.2014.1077
DERLEME REVIEW
Kanser hastasının semptom yönetimi
Symptom management of cancer patients
Özlem Uğur
Dokuz Eylül Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, İzmir
Kanser, dünyada ve ülkemizde sağlığı tehdit eden önemli
sağlık sorunlarından biri olup, ölüme yol açan hastalıklar arasında, dünyanın birçok ülkesinde ve Türkiye’de kalp-damar
hastalıklarından sonra ikinci sırada yer almaktadır. 2012 yılında ABD’de ortalama yeni kanserli hasta sayısı 1.683.910 kişi
olarak saptanmıştır.[2] Türkiye’deki durum incelendiğinde ise
T.C. Sağlık Bakanlığı verilerine göre 2000-2006 yılları arasında 396 bin kanser olgusu bulunmuştur. Her yıl ortalama
140 bin kişi kanserden ölmekte, 150 bin kişiye ise yeni kanser
tanısı konmaktadır. Önümüzdeki 20 yılda bu oranın 500 bine
çıkacağı tahmin edilmektedir. 2022 yılında beklenen kanserli
hasta popülasyonunun 18 milyona, 2030 yılında ise 22 milyon ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Cancer is one of the major health problems in the world and
in our country that threaten the health and diseases leading
to death, many countries in the world and is second only to
cardiovascular disease in Turkey. Cancer patients’ symptom
burden the patient’s age, gender, primary cancer field, the
phase in the treatment, also varies according to the presence
of a chronic disease. Relief of the symptoms of the patient’s
physical and psychological symptom management in cancer
patients is important. Nurses providing care to the patient
with cancer patients to help control the symptoms of the patient and the caregiver should provide the necessary care and
education.
Key words: Cancer; symptom frequency; symptom management.
Anahtar sözcükler: Kanser; semptom sıklıkları; semptom yönetimi.
Kanserli Hastaların Semptom Sıklıkları ve
Semptom Yönetimleri
Kanserde yaygın semptomların hastalıkla ilişkisini, nedenlerini, prevelansını, sonuçlarını ve kontrol yöntemlerini bilmek hasta ve ailesini semptom
kontrolünde cesaretlendirmektedir.[6-7] Bazı semptomların kontrolüne yönelik alınabilecek önlemlere aşağıda yer verilmiştir.
Kanser hastalarının yaşadığı semptom yükleri
hastanın yaşına, cinsiyetine, primer kanser alanına, evresine, tedavisine, başka bir kronik hastalık
varlığına göre değişkenlik göstermektedir. Örn:
Meme kanseri olan hastalarda semptom sıklıkları sırasıyla yorgunluk (%51), uyku bozuklukları
(%36.30), sıkıntı (%30.80), ağrı (%29.20) şeklinde
görülürken, bu lenfomalı olan hastalarda yorgunluk (%67), uyuşukluk (%41.90), uyku bozuklukları (%39.20), stress (%36.50), iştahsızlık (%36.50)
şeklinde görülmektedir.[4-5] Kanser hastalarında
semptom yönetimi hastanın fiziksel ve psikolojik
semptomlarının giderilmesinde önem taşımaktadır.
Ağrı
Ağrı hasta ve yakınlarını zorlayan en önemli
semptomlardan biridir. Kanser hastalarının orta
veya kuvvetli düzeyde ağrı deneyimledikleri bulunmuştur.[8-9] Akut ağrı ani doku hasarının açığa
çıkardığı prostoglandin, serotonin, histamin, bradikinin ve P maddesi nedeniyle olurken[10]; kronik
ağrı KT bağlı periferal nöropati; RT bağlı brakial
İletişim (Correspondence): Özlem UĞUR. Dokuz Eylül Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, İzmir, Turkey.
Tel: +90 - 232 - 412 47 51 e-posta (e-mail): ozlem.ugur@deu.edu.tr
© 2014 Onkoloji Derneği - © 2014 Association of Oncology.
125
Türk Onkoloji Dergisi
korunabilir. Opioidlerin dozu arttıkça dışkı yumuşatıcıların ve laksatiflerin dozu artırılmalıdır.
Ayrıca çoğu hasta bulantı ve uyuşukluk halinden şikayet etmektedirler. Genellikle yaşanan
mide bulantısı ve uyuşukluk hissi birkaç gün
içinde kendiliğinden geçer. Eğer bu bulgular iki
üç gün içinde geçmezse ve hastalar bu bulguları
yönetmede sıkıntı yaşarsa o vakit hasta doktora
tekrar yönlendirilmelidir.
plexopati, RT ve cerrahi tedaviye bağlı pelvik ağrı
nedeniyle oluşabilir.[11] Kronik ağrı varlığı, ayaktan
takip edilen kanser hastalarının ortalama %50’sinde, metastatik kanser hastalarının ise %80-90’ında
görülmektedir.
İyi bir ağrı yönetiminin temel ilkesi doktor ve
hemşirenin dürüst iletişimidir.[8-11] Bu nedenden
dolayı sağlık personeli;[11]
• Hasta ve ailesi ile güven ilişkisi kurmalı,
• Hastalara non farmakolojik uygulamaları yapması önerilmelidir (Masaj yapmak, sıcak ya da
soğuk uygulama, ılık banyolar, TENS...). Hasta
ve yakınına dikkati başka yöne çekme, (Okuma,
müzik dinleme, hayal kurma...), gevşeme teknikleri öğretilmeli ve duyguların paylaşılmasının önemi vurgulanmalıdır.[11,12]
• Ağrı şiddetini/sıklığını değerlendirmeli ve nasıl
değerlendireceğini hastaya öğretmeli
• Hastanın ağrı nedeniyle fiziksel ve psikolojik
semptomları, fonksiyonel durumu, bilişsel durumu, konforunun nasıl etkilendiğini değerlendirmeli,
Yorgunluk
• Hastanın ağrı ile baş etme yöntemlerini sorgulamalı,
Yorgunluk anormal kas metabolitlerinin birikimi, sitokin üretiminin artışı, nöromuskuler fonksiyonlarda değişiklik, adenozin trifosfat sentezindeki anormallik, seratonin regülasyonunda bozukluk,
vagal afferent aktivasyonu, Hb düzeylerindeki
azalmaya bağlı meydana gelen anemi nedeniyle
oluşur.[13] KT ve RT alan hastaların %95’i, akciğer
kanserli hastaların %78-37’si, meme kanserli hastaların %28-9’u, Prostat kanserli hastaların %15’i
yorgunluktan söz etmektedir.[14] Kanserin evresi,
ileri yaş, yaşam stresörleri, uykusuzluk, yatak istirahati, depresyon ve ağrı, dehidratasyon, beslenme yetersizlikleri, immobilite, kas zayıflığı, kronik
hastalığın psikolojik etkileri ve kronik hastalık varlığı yorgunluğu etkiler.[13]
• Hastayı kendi ağrı yönetimiyle ilgili sorumluluk alması için desteklenmelidir.
Sağlık personeli;[11]
• Ağrı kontrolünün farklı yollardan yapılabileceğini unutmamalıdır. Her bir kişinin ağrıya
cevabının, toleransının hastanın yaşı, cinsiyeti,
anksiyete, korku durumları, iyi hasta olma anlayışı, dini gereksinimleri, emosyonel durumları,
kültürü, yetiştiği çevreden etkilenebileceğini;
• Ağrı kontrolünde hastanın başka hastalık varlığı,
kullandığı diğer ilaçları ve hastanın tercihlerinin
dikkate alınma gerekliliğini unutmamalıdır.
• Kronik ağrısı olanlara düzenli ağrı kesici reçete
edilmelidir.
Sağlık personeli;[15]
• Hastanın ağrı kontrolünde ilk seçenek olarak
oral analjeziklerin kullanımı tercih edilmeli ve
WHO’nun analjezi merdiveni kullanılmalıdır.
• Yorgunluğa neden olan etkenleri belirlemeli.
• Hastalara opioid kullanımını ani olarak durdurmaması tavsiye edilir. İlaç dozlarının ayarlanmasında her zaman sağlık ekibiyle birlikte karar
verme gerekliliği vurgulanmalıdır.
• Hastanın laboratuvar bulgularını kontrol etmeli (elektrolit düzeyleri, transferin düzeyleri, Fe
bağlama kapasiteleri, folik asit düzeyi, B12 seviyesi, tiroid fonksiyon testleri...).
• Ağrı kesicilerin yan etkilerine karşı hastaların
gözlenmesi önemlidir. Çoğu hastada konstipasyon gelişebilir. Günlük laksatif ve yumuşatıcılar kullanılarak hastalar konstipasyondan
• Doktor önerisi ile multivitamin ve ilaç desteği
sağlamalı (Demir takviyesi, tiroid replasmanı,
epoetin alfa, benzodiazepinler, hypnotikler, psikostimülanlar...).
• Hastaların fiziksel tanılamasını yapmalı ve yorgunluğunu değerlendirmeli.
126
Kanser hastasının semptom yönetimi
sıkıntıya neden olarak yaşam kalitesini düşürmektedir. Fizyolojisine bakıldığında; konstipasyon
gastroparesis, kemoreseptör trigger zone bölgesinin uyarılması, bulantı merkezine sinyalin gitmesi
ve opioidlerin yan etkilerinin yaşanması bulantı
kusma gelişimine neden olabilir.[19]
• Hastanın günde en az 8-12 bardak sıvı tüketmesini desteklemeli.
• Yüksek proteinli diyet takviyesi almasını sağlamalı.
• Hastaya kendine dinlenme molaları vermesini,
gereksiz görevleri ortadan kaldırması ve iş organizasyonları yapmasının gerekliliğini belirtmeli.
İştahsızlık ise bireyin metabolik gereksiniminden daha az besin alması sonucu kilo kaybı olmasıdır.[13] Kanserli hastanın iştahsız, düzenli ve
yeterli yemek yememesi en çok zorlanılan semptomlardandır (%54).[18] Kanserli hastalar da beslenme problemi hastalığın evresi ve tedavinin yan
etkilerine bağlı değişebilmektedir. İştahsızlık başboyun kanserleri, GIS kanserler, akciğer, karaciğer
ve pankreas kanserleri, lenfoma, metabolik ve hormonal anormallikler, hyperkalsemi ve tümörlerin
ürettiği sitokinler, KT, RT, cerrahi tedavinin yan
etkilerine bağlı gelişebilir. Kemoterapi tedavisine
bağlı oluşan konstipasyon, diare, erken doyma,
yorgunluk, oral mukozit, özefagit, bulantı, kusma,
tat/koku değişiklikleri KT bağlı malnütrisyon ve
oral alımın azalmasına neden olabilir. Radyoterapiye bağlı olarak gelişen disfaji, darlıklar, yorgunluk, oral mukozit, özefajit, bulantı/kusma, ağrı ve
ağız kuruluğu oluşumu iştahsızlık oluşturabilir.[13]
• Sevdiği sosyal faaliyetlerle ilgilenmesini.
• Uyku hijyenine dikkat etmesi gerekliliğini vurgulamalıdır.[15,16]
• Bireye 12 adımda yorgunluğu yönetmesini öğretmelidir.[17]
• Yardım isteyin
• Egzersiz yapın (orta düzeyde)
• Yeterli uyuyun (en az sekiz saat)
• Düzenli beslenin
• Yaşadığınız ortamı rahat duruma getirin
• Önceliklerinizi belirleyin
• Gün içinde dinlenin/vücudunuzu dinleyin
• Alkol ve kafeinden uzak durun
Sağlık personeli;[13-19]
• Günlük tutun
• Hastanın günlük vücut ağırlığı, oral alım durumu, son 24 saatte tüketilen besin miktarı, bulantı/kusma varlığı, çiğneme ve yutma fonksiyonlarını değerlendirilmeli.
• Stresinizi yönetin
• Yorgunluğunuzu azaltıcı alternativ terapiler
kullanın (terapötik dokunma, akapunktur)
• Bir destek grubuna katılın.
• Hastaların BKI, kilo kaybı (son 6 ayda >10 kilo
kaybı), antropometrik ölçümlerini yapmalı.
Bulantı-Kusma, İştahsızlık
• Laboratuvar testlerini kontrol etmeli (CBC,
elektrolitler, glukoz, kalsiyum, total protein, albumin, pre albumin, kreatinin, karaciğer fonksiyon testleri, LDH düzeyleri...).
Bulantı/kusma çeşitli yollarla kemoreseptör
tetikleme alanının uyarılması ile epigastriyum ve
boğazın arkasında deneyimlenen, kusma ile sonuçlanabilen, hoş olmayan duygu, midede rahatsızlık
hissi gelişme olasılığının olmasıdır.[13] İlerlemiş
kanserli hastalarda; bulantı prevelansı %7-49 arasında değişirken, kusma prevelansı %11-78 arasında değişmektedir. Daha önceden hiçbir bulantı
deneyimi olmamış kanser hastalarının %40’ında
opioid kullanımına bağlı bulantı ve kusma deneyimlerinin olduğu belirtilmektedir. Yaşam sonu
dönemde yaşanılan bulantı ve kusma; psikolojik
• Diyetisyenle işbirliği yaparak beslenme programı planlamalı.
• Yüksek kalorili ve proteinli besinlerin alınması
için hastayı cesaretlendirmeli.
• Diyet düzenlemesi yapılırken hastanın tercihleri, iştah durumu, sıvı tüketimi, tat duyusu, barsak değişiklikleri dikkate alınmalı.
127
Türk Onkoloji Dergisi
litlerin salınımının bozulmasına neden olan gaita
sayısı ve sıklığındaki artıştır.[13]
• Bulantı/kusma ve iştahsızlığın yönetimini ilaçlarla kontrol altına alınmalı (antiemetikler, ağrı
için analjezikler, kortikosteroidler).
Diyare oluşumuna kemoterapi ajanları (Capasitabine, Dasatinib, 5-Fu, İrinotecan, Cisplatin, yüksek doz interferon veya interlökın 2 uygulanması),
pelvis, abdomen ve lomber bölgeye radyoterapi
uygulanması, uzun veya kısa bağırsak rezeksiyonları, pankreatik duedonektomi, whipple ve vagotomy gibi cerrahi işlemler, bazı ilaçlar (Laxativler,
antibiotikler, prokinetik ajanlar (metoclopramide),
narkotik analjezikler, NSAID...), tıbbi anemnezinde kısmı bağırsak obstruksiyonu olan hastalar,
enflamatuvar bağırsak hastalıkları (crohn hast., ülserativ kolit...), kemik iliği sonrası hastanın GVH
olması, hastanın ileri yaşta olması, anksiyete,
stress, enfeksiyon, feeding ile beslenmesi, laktoz
intoleransı diyare oluşumuna neden olan faktörlerdendir.
• Bulantı/kusma nedeni kullanılan opioidler ise
dr önerisi ile değişimi tavsiye edilebilir (morfin
oxycone, hidromorfon; fentanyl methadone).[20]
Hastanın;[21]
• Sosyal destekleri değerlendirilmeli (Bakım verenlerin diyete uyumları, ev ortamı, finansal durumları...).
• Yemeğin oluşurduğu gerginliği azaltmak ve iştahı artırmak için yemekten 30-60 dakika önce
relaksasyon egzersizleri yapması önerilmeli.
• Beslenme ile ilgili hastalara önerilerde bulunulmalıdır.
• Günde 8-12 bardak sıvı alımı sağlayın.
Sağlık personeli;[22]
• Yemekten 30 dakika önce, uyku bölünmelerini
önlemek için yatmadan iki saat önce sıvı alımını azaltın/sınırlayın.
• Neden olan faktörleri belirlemeli.
• Bulantı dönemlerinde sıvıları yavaş tüketin.
• Hastanın bağırsak alışkanlığını değerlendirmeli.
• Küçük ve sık öğünlerle beslenin (günde 5-6
kez).
• Diyarenin başlangıcı, gaita sayısı, içeriği ve süresini takip etmeli.
• Yüksek kalorili ve proteinli gıdalar almayı
tercih edin (peynir, yoğurt, yumurta, fıstık yağı,
proteinli gıdalar).
• Hastayı dehidratasyon bulguları, sıvı-elektrolit
kayıpları, abdominal ağrı, halsizlik, ateş gibi
semptomlar yönünden değerlendirmeli.
• Sindirimi kolaylaştırmak için yemek yedikten
30-60 dakika boyunca dik oturun.
• İrrinotecan kullanımından 24 saat sonra oluşan
diyarelere, kolinerjik reseptörlerin uyarılmasına
bağlı erken oluşan diyarelere karşı dikkatli olmalıdır.
• Gıdaların kokusu iştahı bastırır. Mide bulantınız varsa soğuk içecekler, hafif kokulu gıdalar
yiyin ve yemek yapmaktan kaçının.
• Hastanın kilo ve yaşam bulguları takibini yapmalı.
• Eğer yorgunsanız veya öğünlerinizi hazırlayamıyorsanız kolay hazırlanan gıdaları (dondurulmuş gıdalar, konserveler), eve yemek getiren
servisleri tercih edin, aile veya arkadaşlarınızdan yemek yapmasını isteyin
• Geç başlangıçlı ishallerde, RT’ nin indüklediği
ishallerde yüksek doz loperamid uygulaması
yararlı olabilir. Doktor istemine göre hastaya
loperamid başlanabilir.
• Acil tıbbi yardım isteyebileceğiniz durumları
hastaya açıklayın (38 derecinin üzerinde ateş,
kanlı dışkı, akut abdominal kramplar, ağrılar,
baş dönmesi, halsizlik, konfüzyon, aşırı susama, koyu renkli idrar).
• Gerekliyse oral beslenme takviyelerine başvurun.
Diyare
Diyare, bağırsaklardan besinlerin emiliminin
ve/veya gastrointestinal kanaldan sıvı ve elektro-
Hastalara;[22]
128
Kanser hastasının semptom yönetimi
• Hafif ve sindirimi kolay, posasız yiyecekler tercih etmesini, aşırı sıcak ve soğuk besinlerin tüketiminden kaçınmasını.
öyküsü gibi diğer etkenlerde konstipasyon gelişimini tetikleyen faktörlerdendir.[24]
• Günde 10-12 bardak sıvı almasını.
• Hastanın bağırsak fonksiyonlarını günlük olarak değerlendirmeli.
Sağlık personeli;[24]
• Diyetine lif ilavesi yapmasını (elma, muz, yulaf
ezmesi, patates).
• Komple kan sayımı, elektrolit profilleri ve tanı
testlerini kontrol etmeli.
• Sık sık ve az az beslenmesini.
• Opioid alan ve risk faktörlerini taşıyan bazı
kanser hastalarına doktor önerisi ile profilaktik
olarak bağırsak protokolü başlanabilir (Bu protokolün amacı hastanın son iki-üç gün içinde
normal kıvamda dışkı çıkarmasıdır).
• İshali kötüleştirecek yiyecek (kızarmış gıdalar,
soğuk içecekler, alkol, kafein...) ve ilaçlardan
kaçınmasını önerin.
• Cilt bakımınıza önem göstermesinin önemini
vurgulayın (cilt bütünlüğünüzü koruyun, perianal cilt bölgesini ılık su ile temizleyin, ılık su
ile oturma banyosu yapın, nemlendiriciler kullanın).
• Nötropenik veya trombosit değeri düşük olan
hastalar rektal suppozituarlar, enema, fitil kullanımından kaçınılmalıdır.
• Yüksek dozda laktüloz kullanımı sakıncalıdır.
• Sağlık profesyonelleri ile iletişime girebileceği
adresleri verin.
• Bağırsak obstrüksiyonu şüphesi olan hastalarda
semptom çeşitliliğine, hidrasyona dikkat edilmeli.
Konstipasyon
Konstipasyon, haftada üç dışkılamadan az boşaltımın olması, anormal sert gaita yeya ek güç
gerektiren defekasyondur.[13] Literatürde kanser
hastalarının %54’ünün tedavinin herhangi bir döneminde konstipasyon yaşadıkları belirtilmektedir.
[23]
Konstipasyon oluşumuna kemoterapi ajanları
(Vinka alkoloidler, platinumlar, hormonal ajanlar,
taxanlar), ilaç tedavileri (Alüminyum ve kalsiyum
içeren antiasitler, antikolinerjikler, antikonvülzanlar, antiemetikler, antihypertansifler, antispazmodikler, baryum sülfat içeren ilaçlar, kalsiyum ve
demir ilaçları, amino oxiadase inhibitörleri, opioidler, trisiklik antidepresanlar), metabolik yetersizlikler (Hyperkalsemi, hyperglisemi, hypottroidi),
nörolojik yetersizlikler (sakral sinir infiltrasyonu,
otonomik yetersizlikler, spinal kord kompresyonu ve hasarı, multipl skleroz, Parkinson hastalığı),
barsak obstrüksiyonu (tümör büyümesine bağlı
kompresyon, radyasyon fibrozisi/skar dokusu),
hastanın fiziksel aktivitesinin az olması, immobilite, kas tonüsünün kötü olması, irritabl bağırsak
sendromu varlığı, ileri yaş, çeşitli kognitif değişiklikler, sedasyon, depresyon, barsak alışkanlığındaki değişiklikler, acil defekasyon ihtiyacı, laksatif
kullanım öyküsü, diyet (yetersiz lif ve sıvı gıda
alımı), bulantı, yorgunluk, mukozit ve iştahsızlık
• Hastalar acil durumlar hakkında bilgilendirilmelidir.
• 38 derecenin üzerinde ateş.
• Kramplar, akut gelen abdominal ağrılar, distansiyon oluşumu, duyu kaybı, spinal kord basısı.
• Baş dönmesi, halsizlik, konfüzyon, aşırı susama, koyu renkli idrara yapma, olası dehidratasyon bulguları.
• Kabızlık bu önerilere rağman geçmiyorsa dr ve
hemşirenizi bilgilendirin
Sağlık bakım ekibiyle iletişiminizi kesmeyin
Sağlık personeli hasta eğitiminde şu noktaları
özellikle vurgulamalıdır:[24]
Gastrokolik reflexi uyarmak için yemeklerden
30-60 dakika sonra defakasyonu uyarın.
Gizliliğe önem gösterin ve tuvalet ihtiyacınız
için yeterli zaman ayırın.
Aşırı ıkınmaktan kaçının.
Bağırsak boşaltımı için oturma veya çömelme
pozisyonu alın. Rahat olduğunuz zaman boşaltım
eylemini başlatın.
129
Türk Onkoloji Dergisi
Hareket ve konforunuz için ağrı kontrolünü
sağlayın.
• Cilt bütünlüğü için yeterli hidrasyon, protein, B
ve C vitamini desteği alınmasının önemi.
Günlük 8-12 bardak sıvı alın. Hastada herhangi
bir sorun yoksa günde 1500-2000 ml sıvı alımını
sağlayın.
• Cilt ve oral bakım hijyeninin önemi.
İçeceklerin çok sıcak veya soğuk olması peristaltik hareketleri artırır. Kahve, çay, alkol kullanımından kaçının.
• Sıcak ve soğuk gıdaların uygun sıcaklıkta korunmasının önemi.
• Gıdaların temizliği, sebze ve meyvelerin tazeliği.
• Pastörize olmamış peynirler, deniz ürünleri,
yumurta, pişmemiş et tüketimine, yeterli temizlenmemiş sebze ve meyvelerin tüketiminin yapılmaması.
Kuru erik, kuru erik suyu, papaya gibi doğal
laksatif ilaçların kullanımını tercih edin.
Lif kullanımında distansiyon ve şişkinlik belirtileri yönünden dikkatli olun.
• Elle hayvan dışkısı ile temas etmekten, evcil
hayvanlarla oynarken yaralanmaktan kaçınılması gerektiği.
Enfeksiyon Riski
Kemoterapi ve radyoterapi kemik iliğinin yeni
hücre üretme yeteneğini bozması, hücrelerin yapılma hızında azalma meydana getirir. Hücrelerin
hızlı ölmeleri sonucunda lökositler ve buna bağlı
olarak da nötrofil sayısı düşer. Nötropeni KT’yi takiben 7-14. günler arasında meydana gelir.[13]
• İki hafta önce KT veya immünosupressif tedavi
alan hastaların canlı virüs aşısı olanlarla temasının azaltılması gerektiği vurgulanmalıdır.
• Kanserli hasta ve ev halkına yıllık influenza aşılaması yaptırması önerilir (Özellikle lenfoma
ve splenektomi ameliyatı olmuş olanlar).
Sağlık personeli;[25]
• Hastada enfeksiyon belirtilerini gözlemeli.
Kanama Riski
KT ilaçlarının kemik iliğini baskılanması nedeniyle trombosit üretim yeteneğinin azalması sonucu oluşur.[13]
• Hasta ve ailesini enfeksiyon koruma yöntemleri
hakkında bilgilendirmeli.
• Hastayla ilgili tüm işlemlerde el temizliğinin
önemini vurgulamalıdır.
Sağlık personeli;[13]
• Elektrolit değerlerini kontrol etmeli.
• Hastanın kanama riski taşıdığını tespit etmek
için trombosit değerini kontrol etmeli.
• Mutlak nötrofil sayısı <1500 mm3 ise nötropenik diyet başlanır. Diyet hakkında hasta bilgilendirilmeli.
• Hastayı düşmelerden korumak için güvenli çevre yaratılmasının önemi hasta ve yakınına vurgulanmalıdır.
• Doktor istemine göre hastaya antibiyotik ve antipiretik ilaç desteği sağlanmalıdır.
• Deri ve mukoza bütünlüğünün sürdürülmesinin
önemi vurgulanmalı.
• Nötropeni riski %20>’den fazla ise doktor önerisi ile hastaya Koloni Stimüle Edici Faktör
(CSF) kullanımı önerilir.[26]
• Ağız bakımı için yumuşak diş fırçası kullanılması önerilmelidir.
• İnvaziv girişimler önlenmeli.
Sağlık personeli hasta eğitiminde şu noktaları
özellikle vurgulamalıdır:[25]
• Ateş görülme sıklığı ve nedenleri.
• İşlemlerde yapışmayan, nemli yara bakım ürünleri kullanılmalı.
• Hastaya ağız ve vücut hijyeninin önemi anlatılmalıdır.
• Travmayı önleyici giysi seçimi ve kıyafet değişimi sağlanır.
130
Kanser hastasının semptom yönetimi
re...), Genitoüriner sistem rahatsızlıkları (üriner
retansiyon, inkontinans...), solunum sıkıntısı, kaşıntı veya ağrı gibi kişiyi rahatsız eden diğer semptomlar, ilaçlar (kortikosteroidler, antiemetikler,
antiöstrojenler, analjezikler, depresanlar), çevresel faktörler (odanın ısısı, hastanedeki düzen,gece
yarma ritüellerindeki değişiklikler...) gibi durumlar
uyku bozukluklarına neden olabilir.
• Aspirin ve non steroid antienflamatuvar ilaçların kullanılmamasının gerekliliği hasta ve yakınına anlatılmalıdır.
Oral Mukoz Membran Bütünlüğünde
Bozulma Riski
KT ve RT uygulanması ile tetiklenen reaktif
oksijen ürünlerinin (ROS) DNA hasarına bağlı
eşzamanlı olarak oluşan immün sistemin (NF-kB,
TNF-alfa, IL-1beta, IL-6) mukoza harabiyetini
başlatması ile oluşur.[13]
Sağlık personeli;[28]
• Uykusuzluğa neden olabilecek ağrı, yorgunluk,
psikolojik faktörler, anksiyete ve depresyonu
değerlendirmeli,
Sağlık personeli;[13-27]
• Günlük mukoza değerlendirilmesi yapmalı,
mukoza değerlendirilmesini hasta ve ailesine
öğretmeli.
• Yatan hastalar için hastanede düzenlemeler
yapmalıdır (yatma zamanı, ilaç tedavileri...).
• İrritan gıdaların alımını engellemeli (baharat,
portakal, limon vs...).
Sağlık personeli hasta eğitiminde şu noktaları
özellikle vurgulamalıdır:[28]
• Günlük oral ağrı değerlendirmesi (0-5 VAS)
yapmalı.
• Nikotin, alkol, kafein tüketimini azaltması.
• Uykudan önce ağır baharatlı veya şekerli yiyecekler yememesini.
• Mukozitlerin şiddetini azaltmak için ağız bakımı planlaması oluşturmalıdır.
• Yatmadan önce sıvı alımından kaçınmasını.
• Sıklığı: 2-4 saatte bir yapması.
• Yatmadan iki veya üç saat önce düzenli egzersiz
yapması.
• Diş Fırçalama: En yumuşak diş fırçasını kullanması önerilir. Fakat hastanın trombosit sayısı
<50.000 mm3 ise diş fırçalamayacağı, ağız bakımını gargara ile yapması gerektiği anlatılır.
• Odanın sıcaklığını ayarlaması (ne sıcak ne soğuk olsun).
• Gürültüyü azaltması.
• Ağız bakımı solüsyonu olarak salin solüsyonu
veya isteğe göre bikarbonat ve steril su kullanımı önerilebilir.
• Yatak odasındaki saati ortadan kaldırması.
• Odanın aydınlanmasına dikkat etmesi (gece karanlık, gündüz aydınlık).
• Mukozitin derecesine göre enteral veya parenteral beslenme başlanır.
• Uyku öncesi rutinlerini uygulaması (Eğer TV
seyretmek rahatlatıyorsa uykudan 10-15 dakika
önce TV izlemesi...).
• Gerekli durumlarda kültür alınarak doktor istemine göre antibiyotik kullanımına başlanabilir.
• Masaj, yoga, meditasyon, progressiv kas relaksasyonu, solunum teknikleri, aromaterapi yöntemlerinden herhangi birini uygulaması önerilerinde bulunmalıdır.
Uyku Düzeninde Bozulma
Uyku düzeninde bozulma, dinlenme düzeninin
nitelik ve niceliğinde rahatsızlığa yol açan, kişinin
yaşam şeklini ve kalitesini etkileyen bir durumdur.
[13]
Kemik ve karaciğer metastazları, radyoterapi,
kemoterapi tedavisine bağlı gelişen bulantı, kusma, anemi, yorgunluk, biyoterapi, cerrahi, östrogen
düzeyindeki değişimler, kortizol düzeyi, melatonin
üretimi, GIS rahatsızlıklar (konstipasyon, diya-
Özellikle
• Sağlık personeli ile iletişimi koparmaması ve
• Gerekiyorsa doktorundan medikal destek almasının önemini vurgulamalıdır.
131
Türk Onkoloji Dergisi
oluşan yetersizlik).
Palmar- Planter Erythrodysesthesia (PPE)
• Ağrı gelişmişse doktorunun önerdiği sistemik
analjezikleri düzenli kullanması.
El-ayak sendromu olarak bilinir. Fizyopatolojisi iyi tanımlanmamıştır. Kemoterapötik ajanların
el-ayak mikrokapillerlerine ekstravazasyonu sonucu el ve ayaktaki vasküler anatomik yapının bozulmasıdır.[13] 5 Fu veya kapacitabine dozlarını içeren
protokol alımlarından sonra gelişebilir. AST, ALT,
bilirubin değerlerini bozar. Sağlık personeli hasta
eğitiminde şu noktaları özellikle vurgulamalıdır.[29]
• Sağlık personeliyle iletişimin artırılmasının
önemini vurgulamalıdır.
Davranış Değişikliği/Duygu-Durum
Değişiklikleri
Kanser hastalarının %48.7’sinde davranış değişikliği oluştuğu özellikle daha sinirli oldukları
literatür tarafından vurgulanmaktadır.[23] Kanser
hastalarında emosyonel sıkıntı prevelansı %3045 arasında değişim göstermektedir. Kanser tanısı
ve tedavisi potansiyel olarak hastaları emosyonel
sıkıntıya veya yaşanılan belirsizlik ise hastaları
depresyona sokabilmektedir. Kanser hastasının
bakımında; hastanın ve bakımverenin gereksinimlerinin karşılanmaması, yetersiz ev hizmeti alması, finansal problemler yaşamaları, tıbbi tedavinin
yönetiminde bireyin yaşadığı fiziksel yetersizlikler
gibi nedenler bireyi ve bakım verenini strese sokabilir. Kanser tanısı almış popülasyonun bütüncül
bakımında psikososyal bakım oldukça önemlidir.
Hastaların yaşam kalitesini etkileyerek emosyonel
sıkıntılarını azaltır. Bu süreçte hasta ve ailesiyle
psikososyal sıkıntılarına yönelik görüşmeler planlanmalıdır.[30]
• Ellerin karıncalanması, uyuşukluk, avuç içinin
kızarması, kuruması, çatlaması, ağrısız şişlik,
hassasiyet varlığı yönünden ekstremiteleri değerlendirmesi.
• Sıkı ayakkabı, çorap, giysi, kemer, takı ve sert
kumaş kullanımından kaçınması.
• Dışarıda sandalet veya çıplak ayakla dolaşmaktan kaçınması.
• Sıkı pansuman ve cilde yapışan bantlar kullanmaması.
• Güçlü detarjan, çamaşır suyu ve diğer kimyasal
ajanların kullanımında koruyucu eldiven kullanması.
• Güç faaliyetlerini gerektiren uygulamalarda
(örn: koşu, atlama, aerobik egzersizler, sıkı bir
nesneyi kavrama) ellerin korunması.
• Buhar ile direkt temas etmekten kaçınması.
Sağlık profesyonelleri hastaların öncelikle;[31]
• Kemik çıkıntılarının mümkün olduğunca zemine veya birbirine sürtünmesinden kaçınması.
• Psikososyal gereksinimlerini tanımlamalı.
• Anksiyete ve depresyonun sıklığını ve derecesini değerlendirmeli.
• Güneş koruyucu kremler kullanması.
• Günlük olarak 8-12 bardak su içmesi ve bir sorunu yoksa tüketilen su miktarını artırması.
• Anksiyete yönetimini öğretmelidir.
• Hastanın hastalığına yüklediği anlam, prognozu
hakkındaki düşüncelerini öğrenmeli.
• Yüksek proteinli, B ve C vitamini içeren yiyecek ve içecekler kullanması önerilerinde bulunmalıdır.
• Hasta ve ailesi ile olumlu bir iletişim ve işbirliği
ağı oluşturulmalıdır.
Sağlık personeli;[29]
• Geçmişteki baş etme yöntemlerini değerlendirmeli.
• Hasta ve ailesine cilt bakımı ve hijyenine yönelik önerilerde bulunmalı.
• Uygun baş etme yöntemini kullanılması için
onları desteklemelidir.
• Gelişebilecek acil durumlar hakkında hasta ve
yakınını bilgilendirmelidir. (38 derecenin üzerinde ateş, kızarıklık, kontrol edilemeyen ağrı,
günlük yaşam aktivitelerini yerine getirirken
• Hastaya ve yakınına gevşeme egzersizlerini öğretmeli.
132
Kanser hastasının semptom yönetimi
• Hemşire kişinin cinsel yönelimini keşfetmeli
ve ona saygılı olmalıdır. Tartışma ortamını etkileyebileceği için kendi düşünce ve duygularını
yansıtmamalıdır.
• Fiziksel egzersizler yapmasını önermelidir (3040 dk).
• Duygularını ifade etmesi için onu cesaretlendirmelidir.
• Koşullar ne olursa olsun bir kişinin kapasitesi
ve isteğinin önemli olduğunu unutmamalıdır.
• Yeni tanı almış kanser hastasını tedaviye, hastalığına uyum sürecine alıştırmalıdır. Onlarla
15-20 dakikalık bire bir görüşmeler yapmalı,
sorularını yanıtlamalıdır.
• Bireylerin eşinden beklentilerini keşfetmeye
çalışmalı ve isteklerini ifade etmek için uygun
ortamı hazırlamalıdır.
Cinsel Sorunlar
• Hastanın ve eşinin değişen durumlarla yüzleşmesi gerekebilir. Onların yüzleşmesine yardım
etmelidir.
Kansere, cerrahi, kemoterapi, radyoterapi, hormonal ve biyolojik ajan tedavisine bağlı olarak kadın ve erkekte de cinsel sorunlar gelişebilir.[32]
• Hastanızı cinsellik hakkında soru sormaları için
teşvik edin.
Kemoterapi her iki cinste over ve testiküler
fonksiyonları etkileyerek geçici veya kalıcı zarar
verebilir. Kadınlarda erken menapoz semptomlarının gelişimine neden olabilir. Radyoterapi pelvik
bölgedeki damar ve sinirlerin yapısını zedeleyerek
geçici veya kalıcı zarar verebilir. Kadınlarda vaginal atrofi, stenoz, fibrosis, kısalma, ağrılı cinsel
ilişki, lubrikasyon azalması, over yetmezliği, premenapoz sendromları ve libido da azalma meydana gelebilir. Erkeklerde testesteron sekresyonunun
azalmasına bağlı testicüler aplazi, yetersiz semen
volümü, ejekulatörde ağrı, libidoda azalma söz konusu olabilir. Ayrıca yorgunluk, dispne, ağrı, bulantı, psikolojik stress, mesane ve bağırsak fonksiyonlarında görülen değişim cinsel ilişkide azalma ve
isteksizliğe neden olabilir. Bazı ilaçlar (emetikler,
opioidler, anksiyolitikler, antidepresanlar, antihipertansifler, antihistaminikler) ve beden imajındaki
değişikliklerde cinselliği etkileyen faktörler arasındadır (saçsızlık, cerrahi skarlar, ostomiler, kateterler gibi eliminasyon paternindeki değişimler).
• Hasta ve eşiyle kanser ve cinsellik hakkında iletişime girmelidir.
Hemşire bireylere;
• Normal olan cinselliği tanımlamalı
• Cinsel işlev, yaşlanma ve hastalık deneyimi ile
ilgili cinsel sorunlar hakkında hastayı bilgilendirmeli
• Onu bilgilendirmek için cinsellikle ilgili materyaller vermelidir.
• Cinsel ilişkide konforu sağlayacak pozisyonlar,
vaginal sürtünmeyi azaltan ilaçlar (vaginal östrogenleri astroglida) hakkında bilgi vermelidir.
• Cinsel fonksiyonu artıracak psikososyal ve tıbbi girişimleri hasta ve yakınlarına tanıtmalı.
• Danışmanlık alması için onu yönlendirmelidir.
Sonuç olarak; kanserli hastanın semptom yönetimi hastanın sağlığı ve yaşam kalitesini yükseltmek için önemlidir. Bu hasta ve ailesinin ihtiyaçlarını karşılayabilecek kapsamlı bir bakımla
karşılanabilir. Kanserli hastaya bakım veren hemşireler, hastaların semptomlarını kontrol altına alabilmek için hasta ve bakım verenine gerekli bakım
ve eğitimi vermelidir. Hastaların semptomlarını
düzenli değerlendirmeli, fizyolojik semptomlar
yanında psikolojik semptomların varlığını gözlemeli, hastaların ve ailelerin deneyimledikleri
semptomların onlar için önemli olduğunu unutmamalıdır!
Sağlık personeli;[32]
• Bireylerin inançlarını ve kültürel değerlerini
göz önünde bulundurmalı ve saygı sınırları içinde görüşlerini dile getirmelidir.
• Konuların tartışılması için ortamın uygunluğuna dikkat etmelidir.
• Cinsellikte hemşirenin ana rolü iletişimdir. Bireylerin bu konuda endişelerinin olup olmadığını değerlendirmeli ve onu kendisini ifade etmesi için desteklemelidir.
133
Türk Onkoloji Dergisi
mer K, Nail L. A randomized clinical trial of energy
conservation for patients with cancer-related fatigue.
Cancer 2004;100(6):1302-10. CrossRef
17.Lynne Eldridge MD, Coping With Cancer Fatigue, Updated September 18, 2012.
18.Uğur Ö, Elçigil A, Arslan D, Sönmez A. Kanser
hastasına bakımverenlerin, hastalarının günlük yaşam
aktivitelerini yerine getirirken yaşadıkları zorluk ve
nedenlerinin incelenmesi. 20. Ulusal Kanser Kongresi
Özet Kitapçığı 2013; Sözel Bildiri.
19.Baldwin C, Spiro A, Ahern R, Emery PW. Oral nutritional interventions in malnourished patients with cancer: a systematic review and meta-analysis. J Natl Cancer Inst 2012;104(5):371-85. CrossRef
20.Laugsand EA, Kaasa S, Klepstad P. Management of
opioid-induced nausea and vomiting in cancer patients:
systematic review and evidence-based recommendations. Palliat Med 2011;25(5):442-53. CrossRef
21.
Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines Anorexia (The Symptom
Management Guidelines Developed by Professional
Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the
BCCA are currently being reviewed and will be updated
in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
22.
Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines: Cancer-Related Dıarrhea
(The Symptom Management Guidelines Developed by
Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being reviewed and
will be updated in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
23.Tsigaroppoulos T, Mazaris E, Chatzidarellis E,
Skolarikos A, Varkarakis I, Deliveliotis C. Problems
faced by relatives caring for cancer patients at home. Int
J Nurs Pract 2009;15(1):1-6. CrossRef
24.
Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines Constipation (The Symptom
Management Guidelines Developed by Professional
Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the
BCCA are currently being reviewed and will be updated
in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
25.Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines Fever and Neutropenia (The
Symptom Management Guidelines Developed by Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being reviewed and
will be updated in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
26.Febril Nötropenik Hastalarda Tanı ve Tedavi Klavuzu.
Febril Nötropeni Çalışma Grunu. 2004.
27.Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines Oral Mucositis (The Symptom
Management Guidelines Developed by Professional
Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the
Kaynaklar
1. International Agency for Research on Cancer. World
Cancer Report. http://www.icrc.fr/en/publications/
books/WCR 1980- 2013.
2. Siegel R, DeSantis C, Virgo K, Stein K, Mariotto A,
Smith T, et al. Cancer treatment and survivorship statistics, 2012. CA Cancer J Clin 2012;62(4):220-41. CrossRef
3. Ulusal Kanser Programı 2009-2015 Verileri, TUİK
İstatistikleri.
4. Cleeland CS. Symptom burden: multiple symptoms and
their impact as patient-reported outcomes. J Natl Cancer
Inst Monogr 2007;(37):16-21. CrossRef
5. Tsigaroppoulos T, Mazaris E, Chatzidarellis E,
Skolarikos A, Varkarakis I, Deliveliotis C. Problems
faced by relatives caring for cancer patients at home. Int
J Nurs Pract 2009;15(1):1-6. CrossRef
6. Akdemir N, Birol L. İç Hastalıkları ve Hemşirelik
Bakımı, Sistem Ofset; 2005; Ankara.
7. Yeşilbalkan UÖ, Akyol AD, Çetinkaya Y, Altın T, Ünlü
D. Kemoterapi Tedavisi Alan Hastaların Tedaviye Bağlı
Yaşadıkları Semptomlar ve Yaşam Kalitesine Olan Etkisinin İncelenmesi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2005;21(1):13-31.
8. Homsi J, Walsh D, Rivera N, Rybicki LA, Nelson KA,
Legrand SB, et al. Symptom evaluation in palliative
medicine: patient report vs systematic assessment. Support Care Cancer 2006;14(5):444-53. CrossRef
9. Jones RV, Hansford J, Fiske J. Death from cancer at home:
the carers’ perspective. BMJ 1993;306(6872):249-51.
10.Erdine S. Ağrının Tanımı. Erişim tarihi: 24.02.2010.
http://www.algoloji.org.tr/etkinlik_ kitap.asp
11.Ripamonti CI, Santini D, Maranzano E, Berti M, Roila
F; ESMO Guidelines Working Group. Management of
cancer pain: ESMO Clinical Practice Guidelines. Ann
Oncol 2012;23 Suppl 7:139-54. CrossRef
12.Kwekkeboom KL, Bumpus M, Wanta B, Serlin RC.
Oncology nurses’ use of nondrug pain interventions in
practice. J Pain Symptom Manage 2008;35(1):83-94.
13.Can G. (ed). Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı
Bakım. İstanbul Konsensusu, Nobel Tıp Kitabevleri;
2010.
14.Hofman M, Ryan JL, Figueroa-Moseley CD, JeanPierre P, Morrow GR. Cancer-related fatigue: the scale
of the problem. Oncologist 2007;12 Suppl 1:4-10. CrossRef
15.Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines: Cancer-Related Fatıque. (The
Symptom Management Guidelines Developed by Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being reviewed and
will be updated in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
16.Barsevick AM, Dudley W, Beck S, Sweeney C, Whit134
Kanser hastasının semptom yönetimi
BCCA are currently being reviewed and will be updated
in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
28.Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines: Sleep-Wake Dısturbances
(The Symptom Management Guidelines Developed by
Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being reviewed and
will be updated in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
29.Professional Practice Nursing Standards-Symptom Management Guidelines: Palmar-Plantar Erythrodysesthesıa
(PPE) (The Symptom Management Guidelines Developed by Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being
reviewed and will be updated in 2011). www.bccancer.
bc.ca/legal.htm
30.van Scheppingen C, Schroevers MJ, Smink A, van
der Linden YM, Mul VE, Langendijk JA, et al. Does
screening for distress efficiently uncover meetable
unmet needs in cancer patients? Psychooncology
2011;20(6):655-63. CrossRef
31.Jacobsen PB, Jim HS. Psychosocial interventions
for anxiety and depression in adult cancer patients:
achievements and challenges. CA Cancer J Clin
2008;58(4):214-30. CrossRef
32.Professional Practice Nursing Standards-Symptom
Management Guidelines: Intımacy and Sexuality (The
Symptom Management Guidelines Developed by Professional Practice Nursing and Interdisciplinary colleagues at the BCCA are currently being reviewed and
will be updated in 2011). www.bccancer.bc.ca/legal.htm
135
Download