İdrar Test Şeritleri

1
RUTĐ ĐDRAR AALĐZLERĐDE ĐDRAR TEST ŞERĐTLERĐ
Şeritlerle ölçüm kolay, hızlı, daha spesifik ve duyarlı, üstelik daha ucuzdur. Ancak
gene de bazı noktalara dikkat etmek gereklidir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Đdrar şerit daldırılmadan önce iyice karıştırılmalıdır.
Đdrar çalışma sırasında oda sıcaklığına getirilmelidir.
Şerit idrar içinde tutulmamalı, hemen çıkarılmalıdır. Ayıraç bölümlerinde
bulunan maddeler karışabilir. Örneğin, aşırı asidik protein bölgesi düşük pH
okumalarına yol açar.
Đdrarın aşırısı, şeritin kenarı kaba değdirilerek alınmalıdır.
Eğer cihazla değil de gözle değerlendirme yapılıyorsa, zamanlama önemlidir.
Aydınlanması iyi olan bir yerde okuma yapılmalıdır.
Şeritlerin depolanmasına dikkat etmek gerekir. Işığı geçirmeyen, sıkı kapanan
kaplarda olmalı, serin (buzdolabında değil) ve nemsiz ortamda tutulmalıdır.
Reaksiyonları interfere eden maddeler bilinmelidir.
Testin avantajları ve sınırları bilinmelidir.
Kontrol kullanılmalıdır.
Miadı dolmuş ve havayla uzun süre temas etmiş şeritlerin kullanılması
sakıncalıdır.
Şeritlerde ölçüm prensipleri
Günümüzde idrar şeritlerinde ölçülen başlıca parametreler pH, özgül ağırlık, glukoz,
keton, protein, bilirubin, ürobilinojen, nitrit, lökosit ve eritrosittir. Bazı şeritlerde
askorbik asit de yer almaktadır.
Değişik ticari ürünlerde hemen hemen aynı kimyasal prensipler kullanılmaktadır.
Örneğin tüm protein testleri “pH indikatörlerinin protein hatası” prensibine
dayanmaktadır; ürobilinojen, bilirubin, nitrit ve lökosit reaksiyonlarında ise diazo –
kenetlenme (coupling) reaksiyonları kullanılmaktadır.
pH
pH ölçümleri genellikle iki ya da daha fazla pH indikatörü ile yapılır: metil kırmızısı,
fenolftalein ve tetrabromtimol mavisi. Bu iki indikatör pH 5.0 ile 9.0 arasında renk
değişimi ile pH ölçümü sağlar. Renk değişimi turuncudan (asit) yeşil ve maviye
(alkali) kadardır. Genellikle karşılaşılan pH değerleri 4.7-7.8 arasındadır. Aşırı asidik
ve alkali idrarlar örneğin yanlış alındığını gösterir.
Đndikatör
+
(M. kırmızısı + TBF mavisi)
H+ → Renk değişimi
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci
2
Özgül ağırlık
Özgül ağırlık ölçümü iyon konsantrasyonuna dayanmaktadır. Katyonların varlığında
ortama bir kompleks yapan ajan tarafından proton salıverilir. Salıverilen protonlar da
bir pH indikatöründe (bromtimol mavisi) renk değişimine (sarı-yeşil-mavi) yol açar.
K+ + Kompleks yapan ajan →
H+
H+ +
Renk değişimi
Bromtimol mavisi
→
Ketoasidoz durumunda veya 100-500 mg/dL idrar proteini varlığında özgül ağırlık
değerlerinde artış olur. Glukoz konsantrasyonu >1000 mg/dL olduğunda, bu özgül
ağırlığa yansımaz.
Glukoz
Şeritlerle glukozun saptanması, bildiğimiz glukoz oksidaz yöntemini andırır:
GOD
Glukoz + O2 + H2O → Glukonik asit + Hidrojen peroksit
POD
Hidrojen peroksit + Kromojen → Okside kromojen
(renksiz)
(renkli)
Burada kullanılan kromojen genellikle o-tolidindir. Kromojen olarak iodid (potasyum
iodide) kullanan şeritler de vardır (Ames, Multistix). Okside o-toludin mavi renklidir.
Yöntem son derece spesifiktir. Kimyasal yöntemlerden (Fehling, Benedict gibi) çok
daha duyarlıdır. Fehling’in duyarlılığı 150-200 mg/dL’dir. Clinitest tabletleriyle
(Benedict yöntemine dayanır) ancak >250 mg/dL idrar glukozu saptanabilir. Oysa
şeritlerle, özellikle o-tolidin kullananlarda 50 mg/dL idrar glukozu saptanabilir. Đodid
kullananlarda duyarlılık sınırı daha yukarıdadır: 100 mg/dL; ama bunlarla daha
yüksek glukoz değerleri, 2000 mg/dL gibi, okunabilir. Glukoz oksidaz glukoz ile
reaksiyona girerek iki hidrojen iyonunu uzaklaştırır, böylece glukonolakton oluşturur,
glukonolaktonsa glukonik asite hidrate olur. Uzaklaştırılan hidrojen atomları
atmosferdeki oksijen ile birleşerek hidrojen peroksit oluşturur. Hidrojen peroksit,
peroksidaz varlığında o-tolidini okside eder ve sonuçta mavi renk oluşur. Ortamda
bulunan indirgen maddeler oksijen için kromojen madde ile yarışarak ortamda glukoz
bulunmasına rağmen negatif sonuç elde edilmesine yol açabilirler. Bu maddelerin
başlıcaları askorbik asit, yüksek doz aspirin, idrara koruyucu olarak katılan
formaldehit, homogentisik asit, levodopa, civalı diüretikler ve tetrasiklinlerdir. Đdrarda
bu maddelerin bulunabileceği düşünülerek, şeritlere gerekli enzim ve maddelerin
aşırısı konmuştur. Ancak bu durum fizyolojik denilebilecek düzeylerdeki, <20 mg/dL
idrar glukozu ile bile pozitif sonuç alınmasına neden olur. Buna karşılık, normal
idrarda bulunmayan bazı maddelerse pozitif interferansa neden olabilir. Bunlar
hipoklorit ve bazı peroksitlerdir.
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci
3
Keton
Keton cisimcikler içine birbiriyle ilşikili olan şu maddeler girer: Asetoasetik asit,
aseton, beta-OH-bütirik asit. Đdrar şeritlerinde keton testi sodyum nitroprussiat
reaksiyonuna (Rothera testi) dayanır. Bu reaksiyona katılan keton cisimler aseton ve
asetoasetattır; beta-OH-bütirat reaksiyona girmez. Ama başlıca keton cisim de budur.
Aseton ile asetoasetat ta eşit reaksiyon vermez. Asetonun reaktivitesi asetoasetatın
%20’si kadardır. Bu nedenden, keton çalışması çabuk yapılmalıdır. Çünkü,
asetoasetat asetona dekompoze olur. Şeritlerin duyarlılığı 10 mg asetoasetik asit/ dL
idrar kadardır. Tablet formlarının duyarlılığı daha yüksektir (5 mg/dL).
Asetoasetik asit + Sodyum nitroprussiat + Glisin → Mor renk
Ftaleinler (Bromsülfalein, fenolsülfoftalein) ve fenilketonlar yanlış pozitifliğe yol
açar. Ayrıca, captopril gibi SH grubu içeren ilaçlar yanlış pozitiflik verirler. Aspirin
yanlış negatif sonuca yol açar.
Protein
Protein testi “pH indikatörlerinin protein hatası” veya “Sorensen protein hatası”
prensibine dayanmaktadır. Bu amaçla kolorimetrik pH indikatörleri kullanılır. Ortam
sitrik asit tamponu ile pH 3.0’e tamponlanmıştır. Boya bu ortamda protonlanmış olup
sarı renktedir. Negatif yüklü proteinler indikatör boya ile bağlanırlar. Bu bağlanma
sonucu boyanın anyonik ve protonlanmış şekilleri arasındaki dengede bir değişiklik
olur, sonuçta mavi renkli anyonik şekiller oluşur. Đndikatör boya (tetrabromfenol
mavisi) protein varlığında başka (yeşil-mavi), protein yokken başka (sarı) renktedir.
pH 3.0
Tetrabromfenol mavisi (sarı) → Tetrabromfenol mavisi (yeşil-mavi)
Protein
Ortam pH’sı >10 ise protein olmasa da pozitif sonuç alınabilir. Doğru sonuç için
pH<7 olmalıdır. Ortamda pozitif yüklü proteinler bu reaksiyonu vermez. Bu nedenle
şeritlerle Bence-Jones proteinürisi veya globulinüri saptanamaz. Ayrıca ortamın tuz
konsantrasyonu da okumayı etkiler. Dansiteyi çok atıran tuz konsantrasyonu (yüksek
özgül ağırlık) negatif interferansa yol açar. Prezervatif olarak sodyum florür
kullanılmışsa, bu da negatif interferansa neden olur.
Şeritlerle “eser” (trace) ya da +1 sonuç sülfosalisilik asit (SSA) testiyle saptanamaz.
Bu değerler bir bulanıklık testiyle doğrulanmalıdır. Ancak bulanıklık testleri de
radyokontrast maddelerle ve bazı antibiyotiklerle pozitiflik vermektedir.
Eğer her iki yöntem de pozitifse proteinüri pozitiftir.
Eğer her iki yöntem de negatifse proteinüri yoktur.
Eğer şeritler 1 pozitif, SSA testi negatifse kayda değer (patolojik) proteinüri yoktur.
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci
4
Eğer şeritlerle negatif, SSA ile pozitif sonuç veriyorsa, protein Bence-Jones proteini
veya ağır zincir bir protein olabilir. Bu durum immünolojik (elektroforetik)
yöntemlerle doğrulanmalıdır. Şeritlerle kantitatif protein ölçümü yapılmaz. Şeritlerle
10 mg/dL’ye kadar protein saptanabilir. Bazı ürünlerde bu 7 mg/dL’ye kadar inebilir
(BMD).
Bilirubin
Diazo reaksiyonuna dayanır. Bilirubin bir diazo bileşiği ile birleşir ve renk oluşturur.
Bilirubinden başka ürobilinojen, nitrit ve lökosit testleri de diazo reaksiyonuna
dayanır.
Kullanılan diazo bileşiğinin genel formülü: ArN2+AAr:
N:
A:
Aromatik halka
Azot
Anyon
asit
Bilirubin + ArN≡ N+A- → Azobilirubin + HCHO
Diazonyum
Renkli kompleks
Tuzu
Diazo tuzu Ames’te (Multistix) diazotize 2,4-dikloroanilin. Bilirubinle kahverengine
dönüşür. Şeritlerle 0.5 mg/dL bilirubini saptamak mümkündür. Aşırı nitrit ve askorbik
asit yanlış negatifliğe yol açmaktadır.
Bazı renkli idrarlar bilirubin olmasa da pozitiflik verebilir. Klorpromazin, pyridium,
rifampin ve fenazopiridin pozitif interferans gösterir. Ictotest tabletleriyle doğrulama
yapılabilir. Beklemiş idrarlarda ise bilirubin bulunmasına rağmen negatif sonuç
alınabilir.
Ürobilinojen
Bazı ürünler Erlich reaksiyonuna dayanır, bazıları diazonyum bileşiği kullanır.
Ürobilinojen p-dimetilaminobenzaldehit ile pembe renk oluşturur. Reaksiyon spesifik
değildir. Porfobilinojen ve PAS da reaksiyon verir. Đdrarda eğer azo boyası varsa
yanlış negatif sonuç alınır. Bu yöntemin duyarlılığı 1.5 mg/dL ürobilinojendir.
Diazonyum tuzu olarak p-metoksibenzen-diazonyum-floroborat kullanılan BMC
şeritlerinde ürobilinojen kırmızı bir azo bileşiği oluşturur. Bu yöntem daha spesifiktir.
Ancak, ortamda bilirubin varsa oluşan kırmızı rengin algılanmasını interfere edebilir.
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci
5
H2O, H+
Ürobilinojen + Đndikatör → Ürobilinojen-indikatör kompleksi
Ürobilinojen de ışığa duyarlı bir bileşiktir, bu nedenle taze idrarda çalışılmalıdır.
Şeritler ürobilinojen pozitifliği için geliştirilmişlerdir. Ürobilinojen negatifliğini
ortaya koyamazlar.
itrit
Nitrit testi, bazı bakterilerin enzimatik olarak nitratı nitrite indirgemesine dayanır.
Asit pH’da nitrit p-arsanilik asit ile reaksiyona girerek bir diazonyum bileşiği
oluşturur, bu da N-(1-naftil) etilendiamin ile pembe renk verir (Multistix).
Chemstrip benzokinolin ve sulfonilamid içerir. Sonuçta pembe renkli azo boyası
oluşur.
→ ArN≡ N+ + 2 H2O
NO2- + 2H+ Ar-NH2
Nitrit
Aromatik amin
Diazonyum
ArN≡ N+ + ArOH
Diazonyum Aromatik alkol
→ ArN=N-Ar
Azo boyası
Nitrit testi ya sabahın ilk idrarında yapılmalı ya da organizmanın nitratı nitrite
dönüştürmesi için mesanede en az 4 saat geçmelidir. Sondadan alınan idrarlarda, bu
nedenle bakteriüri bulunmasına rağmen nitrit testi negatif kalabilir.
Beklemiş idrar kontaminasyon nedeniyle yanlış pozitiflik verebilir. Bu nedenle nitrit
testinin klinik hastaları için önemi azdır. Poliklinik hastaları için daha değerlidir.
Nitrit testi gram negatif bakteriler için pozitiflik verir. Gram pozitifler -enterokoklar,
streptokoklar ve stafilokoklar- ile pozitif sonuç görülmeyebilir; çünkü bunlar nitrit
oluşturmaz. Hasta az nitrat almış ya da hiç almamışsa nitrit testi bakteri bulunmasına
rağmen negatif kalabilir. Nitrit testinin duyarlılığı mikrobiyolojik işlemlere göre
yaklaşık %60’tır. Yanlış pozitiflik az görülür. Đdrarı kırmızıya boyayan ilaçlar yanlış
pozitiflik verebilir. Askorbik asit, düşük pH ve ürobilinojen yanlış negatifliğe yol
açar.
Lökosit
Đdrarda lökosit testi ile parçalanmış ve parçalanmamış lökositler saptanabilir. Test bu
hücrelerin esteraz enzimlerine (insan lökosit esterazı, nötrofil elastazı ya da granülosit
elastazı) dayanır. Bu enzimler bazı ester yapısındaki bileşikleri hidroliz ederler, bu
hidroliz ürünleri renk reaksiyonlarında kullanılırlar. Oluşan rengin şiddeti ortamdaki
lökosit sayısıyla orantılıdır.
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci
6
Đnsan lökosit esterazı, bağ dokusu matriks proteinlerini yıkan başlıca endojen
proteinazdır. Bu nedenle, dolaşımda bu proteinazları etkisiz kılan pek çok proteinaz
inhibitörü vardır. Bunlardan birisi alfa-1-antitripsindir (alfa-1-proteinaz inhibitörü).
Bazı proteinaz inhibitörleri idrara çıkar ve lökosit esteraz testini interfere eder. Bazı
yeni geliştirilmiş sentetik inhibitörler de amfizem ve artrit gibi durumlarda
kullanılmaktadır ve bunların da idrara çıkabileceği, dolayısıyla lökosit testinde yanlış
negatifliğe yol açabileceği öne sürülmektedir.
RCOOR + H2O
Aromatik ester
ROH
+
→
ROH
+
esteraz
Aromatik alkol
2RCOOH
Ester
RN ≡ N+A → R-N=N-R + H+
Trikomonaslar ve oksidan ajanlar yanlış pozitiflik verebilir. Eosinofillerin ve
histiositlerin pozitif reaksiyon verip vermediği belli değildir. Askorbik asit ve çok
miktarda protein yanlış negatiflik verebilir.
Eritrosit (kan)
Hemoglobinin (ve miyoglobinin) peroksidaz benzeri aktivitesine dayanır. Ayıraç
olarak kromojen (o-tolidin, benzidin), peroksit ve tampon içerir. Eritrositler içindeki
Hb, ayıraçların litik etkisi sonucu açığa çıkar ve hidrojen peroksiti parçalayarak
oksijen salınımına neden olur; sonuçta indikatör (o-tolidin, benzidin) okside olur ve
mavi renk açığa çıkar.
Hb (FeII) + ROOH + Đndikatör → Hb (FeIII) + Okside ind. + ROH
Organik
(renksiz)
(renkli)
Hidroperoksit
Pü (pus) (lökositlerin peroksidaz enzimi nedeniyle), iodürler, bromürler, hipoklorit
yanlış pozitiflik verir. Bakteriyel üreme de, bakterilerin peroksidaz enzimi nedeniyle
yanlış pozitifliğe neden olur. Askorbik asit renk reaksiyonunu inhibe ederek yanlış
negatifliğe neden olur. pH<5.1 olduğunda da yanlış negatiflik görülebilir. Testin
duyarlılığı yaklaşık 2 mg/dL Hb’dir (1 uL idrarda 10 eritrosit gibi, büyük büyütme ile
3-10 eritrosit). Duyarlılık %91-100, özgüllük %65-99 kadardır.
Prof. Dr. Fidanci
http://veterinary.ankara.edu.tr/~fidanci