File

9. SINIF
DİL VE ANLATIM
DERS NOTLARI
esenyapim.weebly.com
I. ÜNİTE: İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR
1. İLETİŞİM
Duygu, düşünce ve isteklerin yazı, konuşma ve görsel-işitsel
akla gelebilecek her türlü araçla aktarılmasına iletişim denir.
İletişimin kurulmasında altı temel öğe kullanılır:
1. Kaynak (Gönderici): Duygu düşünce ve isteğin aktarılmasında
sözü söyleyen kişiye denir.
2. Alıcı: İletilen sözü alan kişiye denir.
3. İleti (Mesaj): Gönderici ile alıcı arasında aktarılan duygu,
düşünce ya da isteğe denir.
4. Kanal (Araç): Gönderici ile alıcı arasındaki iletinin gönderilme
şekline denir.
5. Bağlam (Ortam): İletişimin gerçekleştiği yere denir.
6. Dönüt (Geri bildirim): Alıcının göndericiye verdiği tepkiye
(cevaba) denir.
İletişim Niçin Gereklidir?
Kişi, sosyal çevrede sağlıklı ve mutlu bir yaşam sürmek
için iletişim kurmak zorundadır.
İletişim hayatın vazgeçilmez bir gereğidir.
Ruhsal ve bedensel ihtiyaçlarımızı gidermek için iletişim
gereklidir.
Toplumsal yasa ve kuralları sağlıklı bir şekilde işletebilmek
için gereklidir.
Gösterge ve Türleri: Kendi dışında başka bir şeyi gösteren,
düşündüren, onun yerini alabilen, kelime, nesne, görünüş ve
olgulara gösterge denir. Türleri:
a. Dil Göstergesi: Söz veya yazıyla gerçekleştirilen her
türlü eylem bu gruba girer.
b. Doğal Gösterge: Ülkelerin doğal güzellikleri, yaprakların
sararması…
c. Sosyal Gösterge: Trafik ışıkları, görgü kuralları…
İletişim Kurarken Kullanılan Göstergeler Nelerdir?
Dil göstergeleri: Söz veya yazıyla gerçekleştirilen her türlü
eylem bu gruba girer. İnsan duygu ve düşüncelerini en iyi
şekilde dil ile anlatır. Dille gerçekleştirilen iletişim resim, şekil,
işaret ve vücut diliyle yapılan iletişimden daha güçlü ve daha
kullanılışlıdır.
Dil dışı göstergeler: Resim, şekil, işaret, hareket, jest ve
mimikler bu gruba girer.
2. İNSAN, İLETİŞİM VE DİL
İletişim Türleri:
Dille gerçekleştirilen iletişim
Jest ve mimiklerle gerçekleştirilen iletişim
Resim, şekil, çizgi gibi sembollerle gerçekleştirilen iletişim
Simgelerle gerçekleştirilen iletişim
Dil Nedir?
Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan, kendisine özgü
yasaları olan ve ancak bu yasalar çerçevesinde gelişen,
temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış seslerden örülmüş bir
anlaşma sistemidir.
Dilin Önemi ve Özellikleri
Dil, gelişmiş bir iletişim aracıdır.
Dil, seslerden oluşmuş bir anlaşma sistemidir.
Tam anlamıyla anlatma ve anlaşma; seslerden örülü
kurallar bütünü olan “dil” ile sağlanır.
Dil, düşünce ve zekânın bir göstergesidir.
Dil, canlı bir varlıktır.
Dil, sosyal bir varlıktır.
Dil, bir ortaklıktır.
Dilin Toplum Hayatındaki Yeri ve Önemi
Dil birliği, milleti oluşturan özelliklerin başında gelir.
Bir milletin dili; onun tarihi, dini ve kültürüyle iç içedir.
Millet için gerekli olan her şey, dilde saklanır.
Dil; milletin manevî ve kültür değerlerini, millet olabilme
özelliklerini bünyesinde sımsıkı muhafaza eder.
Dil, milleti meydana getiren bireyler arasında ortak duygu
ve düşünceler meydana getirir.
Dil, milletin birlik ve bütünlüğünü sağlayan en güçlü
bağdır.
Dilin İşlevleri
a. Heyecan bildirme işlevi
Of! Canımı sıkma.
b. Göndericilik işlevi
Su, iki hidrojen, bir oksijen molekülünden oluşur.
c. Alıcıyı harekete geçirme işlevi
Aç artık şu kapıyı.
d. Dil ötesi işlevi
Yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük denir.
e. Kanalı kontrol işlevi
Söylediklerimi anladın mı?
f. Şiirsel işlevi
Avazeyi bu âleme bir Davut gibi sal
Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş
3. DİL - KÜLTÜR İLİŞKİSİ
En genel anlamıyla kültür bir toplumun maddi ve manevi
alanda ortaya koyduğu tüm eserlerdir. Toplumların yaşam
biçimleri, gelenek-görenekleri kullandıkları araç gereçleri,
inançları, dili, sanat anlayışı vb. kültürü oluşturur.
Toplumlar yüzyıllar boyu maddi ve manevi alanda çok değerli
eserler üretmişlerdir. Bu eserler gelecek kuşaklara dil sayesinde
aktarılır. Örneğin İslâmiyet’ten önceki döneme ait destan,
koşuk, sağu, savlar, Orhun Yazıtları, Dede Korkut Hikâyeleri,
Yunus Emre’nin şiirleri dil sayesinde günümüze dek
yaşamışlardır. Günümüz gençleri o eserleri okuyarak o dönemle
ilgili bilgi sahibi olabilirler. Bu bilgilenme dil sayesinde
olmaktadır. Bu bakımdan dil önemli bir kültür taşıyıcısıdır.
Dil ve Kültürün Ortak Özellikleri:
a. Dil ve kültür geçmiş ile gelecek arasında bir köprü vazifesi
görür.
b. Bir toplumun oluşmasında ve ayakta kalmasında ortak
dil ve kültürün önemli bir payı vardır.
c. Kültür ve dil bir toplumun yaşayış biçiminden önemli izler
taşır.
d. Kültür ve dil bir milletin en önemli ortak özelliklerindendir.
Lehçe: Bir dilin tarih içerisinde bilinmeyen bir dönemde kendinden
ayrılmış olup büyük farklılıklar gösteren kollarına
denir. Örn: Çuvaşça, Yakutça
Şive: Bir dilin bilinen tarihi seyri içinde kendinden ayrılmış
olup bazı farklılıklar gösteren kollarına denir. Örn: Kırgızca,
Kazakça, Azerice…
Ağız: Bir ülke içinde aynı dilin farklı konuşma şekillerine
denir. Yörelere göre söyleyiş farklılıkları vardır ama yazılış
aynıdır. Örn: Karadeniz ağzı, Ege ağzı…
Konuşma Dili ve Yazı Dili
Kelime dağarcığı yazı diline göre sınırlı olan ve günlük hayatta
kullanılan doğal dile konuşma dili denir. Bir ülkede resmi
dil olarak kabul edilen ve her alanda aynı kurallarla kullanılan
dile yazı dili denir.
Konuşma Dili ve Yazı Dili Arasındaki Farklar:
a) Bir ülkede bir yazı dili varken birden fazla konuşma dili
vardır.
b) Konuşma dili doğaldır yazı dili yapma bir dildir.
c) Yazı dilinde kurallar varken konuşma dilinde yoktur.
d) Yazı dilinin kullanım sahası konuşma diline göre daha
geniştir.
e) Konuşma dili günlük hayatta farklılık gösterirken yazı dili
göstermez.
Argo: Bir dil içinde belli bir grubun sözcüklere yeni anlamlar
vererek kullanmasıyla oluşan konuşma şekline denir. Bu
sözcükler ancak bu grup içinde kullanılır ve bu gruba dâhil
olan kişiler anlamlarını bilebilir. Argo günlük hayatta ve edebiyatta
bir malzeme olarak kullanılabilir.
II. ÜNİTE: DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE
TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ
1. DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI
Bugün yeryüzünde kaç dil konuşulduğu kesin olarak belli
değildir. Bununla birlikte yeryüzünde konuşulan dil sayısının
ortalama 3000-3500 arasında olduğu tahmin edilmektedir.
Yeryüzündeki diller, ses sistemi, biçim yapısı ve söz dizimi
bakımından bazı yakınlıklar ve benzerlikler gösterir. Diller
arasındaki bu yakınlık ve benzerliğe dil aileleri (dil akrabalığı)
adı verilir.
Yeryüzündeki diller yapı ve köken olmak üzere iki bakımdan
incelenir:
A. Yapı Bakımından Dünya Dilleri
1. Tek heceli diller:
Bu dillerdeki sözcüklerde çekim eki yoktur.
Sözcükler ek almadan değişime uğramadan kalmaktadır.
Cümle içerisinde sözcükler, bulundukları yere ve başka
sözcüklerle yan yana gelme durumuna göre anlam kazanır.
Yeryüzünde Çince ile Vietnam dili ve bazı Himalaya ve
Afrika dilleri ve Avrupa’da Bask dili bu gruba girer.
2. Eklemeli (Bitişken) Diller:
Bu dillerde bir veya daha çok heceli köklere yapım ve
çekim ekleri eklenir.
Köke getirilen yapım ekleri ile yeni sözcükler, yeni kavramlar
türetilir.
Bu dile en güzel örnek Türkçedir. Ayrıca Altay dilleri,
(Moğolca, Mançu-Tunguz) küçük ayrımlarla Japonca;
Ural dilleri (Fince, Macarca, Samoyetçe) ile bazı Asya ve
Afrika dilleri bu gruba girer.
3. Çekimli (Bükümlü) Diller:
Büküm, sözcüğün çekimi sırasında kökün özellikle kökteki
ünlünün değişmesidir.
Çekim sırasında görülen değişikliklerle yeni sözcükler ve
kavramlar ortaya çıkar.
Hint- Avrupa dilleri (Almanca, Farsça, Fransızca, Hintçe)
ile Arapça çekimli dil grubuna girer.
B. Köken Bakımından Dünya Dilleri
1. Hint - Avrupa Dilleri Ailesi
a. Asya Kolu: Hintçe, Farsça, Ermenice
b. Avrupa kolu: Germen (Cermen) Dilleri: Almanca, İngilizce,
Felemekçe (Hollanda’da ve Belçika’nın bir kısmında
kullanılan dil).
Romen Dilleri: Latince, Fransızca, İspanyolca, Portekizce,
İtalyanca
İslav Dilleri: Rusça, Sırpça, Lehçe (Lehistan bölgesinde
kullanılan dil).
2. Hami-Sami Dilleri Ailesi: Akatça, Arapça, İbranice
3. Bantu Dilleri Ailesi: Orta ve Güney Afrika’da yaşayan
Bantuların dilleri bu gruba girer.
4. Çin Dilleri Ailesi: Çince ve Tibetçe bu ailedendir.
5. Ural- Altay Dilleri Ailesi:
a. Ural Kolu: Fince, Macarca, Estonca
b. Altay Kolu: Türkçe, Moğolca, Mançuca
Türkçe dünya dilleri arasında yapı bakımından sondan eklemeli
dil grubuna girer. Köken bakımından ise Ural-Altay dil
ailesinin Altay koluna bağlıdır.
2. TÜRK DİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ
Türk dilinin kökeni çok eski çağlara dayanmaktadır. Türklerin
10. yüzyıldan itibaren İslâmiyet’i kabul etmesiyle birlikte din,
dil ve kültür hayatlarında önemli değişiklikler olmuştur. Bu
dönemde bilim dili olarak Arapça, edebiyat dili olarak da
Farsça kullanılmaya başlanmıştır. Dil ve kültür alanındaki bu
etkilenme sonucu Arapçadan, Farsçadan dilimize pek çok
sözcük ve kavram girmiştir. Ancak Türkçe bir taraftan da
varlığını sürdürmüştür. Özellikle Karahanlılar döneminde
(932-1212) dil ve edebiyatımız açısından önemli sayılan
Kutadgu Bilig, Divanü Lügati’t Türk ve Atabetü’l Hakayık adlı
eserler yazılmıştır.
Anadolu’da Türkçenin gelişmesi ise şöyle olmuştur: 11-12 ve
13. yüzyıllarda Anadolu’da Anadolu Selçukluları devleti yönetime
hâkimdi. Bu dönemde devletin resmî dili Farsça idi.
Edebiyat ve sanat dili olarak Farsça, bilim dili olarak da medreselerde
Arapça öğretiliyordu. Aydınlar eserlerini Arapça–
Farsça ya da bu dillerin karışımıyla yazıyorlardı. Türkçenin
gelişimine 12 ve 13. yüzyıllarda Şeyyat Hamza, Ahmet Fakih,
Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Hoca Dehhani, Dede
Korkut vb. pek çok yazar ve düşünür katkı sağlamıştır.
III. ÜNİTE: SES BİLGİSİ VE TELAFFUZ (SÖYLEYİŞ)
1. TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
Türkçede ünlü ve ünsüz olmak üzere 29 ses vardır. Bunların
8 tanesi ünlü, 21 tanesi de ünsüzdür.
Ünlülerin Sınıflandırılması
Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve dudakların
aldığı biçime göre sınıflandırılır.
a. Dilin durumuna göre: Dilin durumuna göre ünlüler kalın
ve ince olmak üzere ikiye ayrılır.
Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü
b. Alt çenenin durumuna göre: Alt çenenin durumuna göre
ünlüler geniş ve dar olmak üzere ikiye ayrılır.
Geniş ünlüler: a, e, o, ö
Dar ünlüler: ı, i, u, ü
c. Dudakların durumuna göre: Dudakların durumuna göre
ünlüler düz ve yuvarlak olmak üzere ikiye ayrılır.
Düz ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
Ünsüzlerin Sınıflandırılması
Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sürekli
söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert
(ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.
a. Boğumlanmalarına (çıkak) göre:
Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar:
b, m, p
Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla
çıkar: f, v
Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya
dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z
Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil
kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar.
g, ğ, k, y
Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses
tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan
çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h
sesi vardır.
b. Sürekli söylenip söylenmeyeceğine göre:
Ünsüzlerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sürekli
açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söylenirken
ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa
sürekli ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün
başına bir ünlü getirilir. Ak, süt, iç seslerini söylerken ses
yolu tıkanmaktadır. Özzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini söylerken
ses yolu açık kalmaktadır. Bu özelliğine göre ünsüzler
ikiye ayrılır:
Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z
Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t
c. Yumuşak ve sert oluşlarına göre:
Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre
yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye ayrılır.
Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlerdir.
b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir. ç,
f, h, k, p, s, ş, t
Ünlü ve Ünsüz Uyumları
Ünlü Uyumu: Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.
a. Büyük ünlü uyumu: Dilin durumuna göre ünlülerin kalınlık
incelik bakımından uyumudur. Türkçe sözcüklerde ilk
hecede kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde kalın ünlü;
ince ünlü varsa ince ünlü gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu
denir.
“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın ünlüsünden
sonra a- a- a kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, i, e
ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı şeklinde kalın ünlüler
gelmektedir.
Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de
vardır. Kardeş < karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu
sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar.
Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna
uymaz.
- yor eki: geliyor, yazıyor, okuyor vb.
- mtrak eki: mavimtrak, yeşilimtrak, sarımtrak vb.
- ki eki: sabahki, akşamki, dünkü vb.
- daş eki: yurttaş, vatandaş, dindaş, yoldaş vb.
- leyin eki: geceleyin, sabahleyin, akşamleyin vb.
- iken eki: silerken, bakarken, yazarken vb.
b. Küçük ünlü uyumu: Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki
ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından uyumudur.
1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz
ünlüler gelir.
2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra;
a. Düz- geniş (a, e) ya da
b. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir.
Bu kurala küçük ünlü uyumu denir.
Örnek: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık,
yorgunluktan
Not: KÜU, kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında
aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…
Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna
uymazlar: Armut, çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak,
yağmur vb.
-yor eki KÜU’yu devamlı bozar: olmuyor
Not: Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde
ünlü uyumu kuralı aranmaz.
SES OLAYLARI
a. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi–Ünsüz Uyumu)
Sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri bulunan kelimeler “c, d,
g” ile başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak
ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” olur.
sınıfda değil sınıfta
Türk-ce değil Türkçe
at-gı değil atkı
çiçek-ci değil çiçekçi
1905’de değil 1905’te,
Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı
yabancı sözcükler ile birleşik sözcüklerde aranmaz: İstikbâl,
mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen,
Akdeniz, kırkbayır vb.
b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler (ç, k, p, t) sesli harfle başlayan
bir ek aldıklarında yumuşarlar: ç-c; k-ğ; p–b; t–d olur.
Bu kurala sert ünsüzlerin yumuşaması denir.
ağaç – ağacı
ekmek – ekmeği
söğüt – söğüde
kitap – kitaba vb.
Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı
sözcükler bu kurala uymaz: iç- içi; ok- oku; kırk- kırkı; kata kata; yat - yatı vb. gayret - gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti
vb. hukuk - hukuku; millet- milleti vb.
c. Ünlü türemesi
-cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği
görülür:
Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, darcık→
daracık…
Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:
Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz,
düz → düpedüz, çıplak → çırılçıplak
d. Ünsüz türemesi
Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür:
Af etmek – affetmek
his etmek – hissetmek
Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde
aynı türeme ortaya çıkar.
af-ı = affı
had-i = haddi
hak-ı=hakkı
Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde,
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu
ünlülerin arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden uygun olan biri
gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir.
oku-y-an okuyan
baba-s-ı babası
yedi-ş-er yedişer
elma-n-ın elmanın
e. Ünlü Düşmesi
İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında
ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler.
omuz - um omzum
oğul - u oğlu
Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:
Kahır olmak = Kahrolmak, Sabır etmek = Sabretmek
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur:
ileri – le – mek =ilerlemek
koku – la – mak=koklamak
f. Ünsüz Düşmesi
-cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur:
Küçük-cük=küçücük minik-cik=minicik
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur:
Yüksek-l-mek=yükselmek
Alçak-l-mak=alçalmak
g. Ünlü Daralması
Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) “-yor” ekinin
darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü) dar ünlülerine
dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
bekl-e-yor > bekl-i-yor
kalm-a-yor > kalm-ı-yor
özl-e-yor > özl-ü-yor
soll-a-yor > soll-u-yor
Tek heceli olan “de-, ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmektedir:
De-y-en=diyen ye-yor=yiyor
De-y-erek=diyerek ye-y-en=yiyen
Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır:
1. Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar.
Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler
vardır.
2. Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü
hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler
Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb.
3. Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi sözcükler
Türkçe değildir.
4. 4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa
araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağlan-acak, masa-s-ı vb.
5. İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene,
reis, maalesef vb. Türkçe değildir.
6. Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek,
jilet, jandarma, ajanda, vb.
7. Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kuralın
dışındadır. Fısıldamak, of, vb.
8. Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında
bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe
değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.
9. Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd,
ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçiminde
söylenir.
10. Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulunanlar
Türkçe değildir. Plan, kredi, tren.
11. Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz.
Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr
12. Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz.
Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değildir.
2. SÖYLEYİŞ (TELAFFUZ)
En geniş anlamıyla konuşmayı sağlayan hareketlerin tümüne
söyleyiş (telaffuz) denir. Konuşmada ses tonu ve söyleyişin
(telaffuzun) önemi büyüktür.
Boğumlama: Seslerden oluşan heceleri gerekli ses değerlerini
vererek bazı sesler ve heceleri atlamadan, değiştirmeden
doğru, güzel ve iyi anlaşılabilecek biçimde söylemektir.
Tonlama: Anlatıma duygu, düşünce, heyecan, yumuşaklık,
sertlik katmak amacıyla seste yapılan farklılığa tonlama denir.
İnsan sesi ton bakımından kalın, ince ve tiz olmak üzere
üçe ayrılır.
Vurgu: Konuşma sırasında bazı sözcük veya hecelerin diğerlerine
göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine
vurgu denir. Vurgu ikiye ayrılır:
a. Sözcük (Kelime) Vurgusu: Konuşma sırasında bazı
hecelerin diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine
denir.
Anlatımda vurgu söze duygu değeri katar; söylenen
sözün daha anlaşılır olmasını sağlar ve ahengi canlandırır.
Türkçede genel olarak vurgu son hecededir.
Yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir: Ankara İstanbul - Sakarya gibi
Kelimelere ek eklendiğinde, vurgu son heceden bu eke
geçer: Kitap – Kitapçı – Kitapçılık – Kitapçılar
Tek heceli kelimelerde vurgu yapılmaz.
Pekiştirme ekleri alan sıfatlardaki pekiştirme ekleri vurguludur:
Dümdüz, Sapsarı, Masmavi
Birleşik kelimelerde normalde iki vurgu bulunur ancak
genelde ilk kelimedeki vurgu daha güçlüdür: Çanakkale
b. Cümle Vurgusu: Konuşma sırasında bazı sözcüklerin
diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine
denir. Türkçede vurgulu sözcük (öğe)yükleme en yakın sözcüktür.
Vurgulu öğe aynı zamanda cümlenin de en önemli
öğesidir.
“Elbiseyi dün ben pazardan aldım.”
“Ben o elbiseyi pazardan dün aldım.”
IV. ÜNİTE KELİME BİLGİSİ
1. KELİMEDE ANLAM VE KAVRAM
Dilin anlamlı en küçük birimi sözcüktür. Sözcükler çevremizde
gördüğümüz varlık, olay olgu ve durumları karşılarlar.
Sözcüklerin bir ses, bir de anlam yönü vardır. “Okul açıldı.”
cümlesinde okul sözcüğü o-k-u-l seslerinin birleşmesiyle
meydana gelen iki heceli; açıldı sözcüğü de a-ç-ı-l-d-ı seslerinden
meydana gelen ve üç heceli bir sözcüktür. Yani sözcüğü
oluşturan sesler bir araya gelerek bir kavram; bir olay,
olgu ya da durumu karşılarlar. Bu bakımdan sözcükler karşıladıkları
varlıkların bir simgesidirler. Somut, soyut nesnelerin
ya da hareketlerin zihinde aldığı bir şekil vardır. Kuş, ağaç,
çiçek, masa denildiği zaman zihnimizde hemen bir varlık
canlanır. İyilik güzellik, doğruluk, özgürlük vb. denildiği zaman
da soyut bir olgu gözümüzün önüne gelir. Gelecek,
okuyor, söyledi sözcükleriyle bir hareketi düşününüz. İşte
nesnelerin zihinde aldığı biçime kavram denir. Kavramı şöyle
örneklendirebiliriz:
Sözcüklerin hiçbiri birer kalıp değildir. Her sözcüğe zihinde
bir anlam verilir. Zihin kendi dışındaki somut varlıkları anlamlı
hâle getirdiği gibi hayal olarak yarattığı soyut varlıkları
da anlamlı hâle getirir. Örneğin masa denildiği zaman çeşitli
meslek gruplarına ait kişilerin zihinlerinde farklı masa tipleri
canlanır. Kimisi çalışma masasını, kimisi toplantı masasını
kimisi de yemek masasını düşünür. Ağaç sözcüğü de kişilerde
farklı ağaç türlerini çağrıştırabilir. Kimisi çam ağacını,
kimisi meyve, kimisi de meşe, kavak vb. düşünebilir.
Konuşma ya da yazma sırasında sözler art arda sıralanır.
Konuşmanın akışı içerisinde konuya uygun sözcükler, kavramlar
peş peşe mantıksal bir düzen içerisinde ifade edilir.
Cümle içerisinde her bir sözcüğün bir anlamı vardır. Anlamdaş
sözcükler dahi olsa değiştirilen sözcüğün anlam değerini
tutmaz. Ak ile beyaz aynı anlamda sözcüklerdir. Ancak cümlede
“beyaz peynir” yerine “ak peynir” diyemeyiz. Aynı şekilde
kara ile siyah anlamdaş sözcüklerdir. “Ne karaymış şu
alnımın yazısı.” cümlesinde kara yerine siyah diyemeyiz. Her
bir sözcük cümlede kullanıldığı yere göre anlam kazanır.
Somut-Soyut Sözcükler
Sözcüklerin bir kısmı maddi, bir kısmı da manevi varlıkları,
olayları, olguları ya da durumları karşılar. Maddi varlıkları
(elle tutulan, gözle görülen) karşılayan sözcüklere somut, elle
tutulmayan gözle görülmeyen manevi varlıkları karşılayana
da soyut sözcükler denir. Çevremizde gördüğümüz ağaç,
çiçek, dağ, taş, el, kol, ev, cadde, sokak, ekmek, su vb. varlıklar
somut; duygu, düşünce, hürriyet, barış, dostluk iyilik,
rüya, hayal vb. soyut sözcüklerdir.
Soyut sözcüklerin kavram olanları felsefede; imgeler sanatta,
terimler de bilim alanında daha çok kullanılır.
Kavram: Nesnelerin zihinde aldığı biçime denir.
İmge: Herhangi bir uyarıcı ya da görüntü olmadan bir nesnenin
bilinçte beliren nesne ve olaylara denir.
Terim: Bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konuyla ilgili
özel ve belirli bir anlamı karşılayan sözcüklere denir.
2. KELİMELERİN FARKLI ANLAMLARDA KULLANIMI
Tek Anlamlılık: Tek adı tek kavramı karşılayan sözcüklere
tek anlamlı sözcükler denir.
Çok Anlamlılık: Bir sözcüğün temel anlamı yanında ilgili
başka anlamlar kazanmasına çok anlamlılık denir.
Temel anlam (İlk anlam): Sözcüğün anlattığı ilk ve asıl
anlamdır. Buna sözlük anlamı da denir. Dilimizdeki dil, diş,
kulak, el, ayak, baş, kahve, buğday, arpa, mısır sözcükleri
temel anlamlı sözcüklerdir. Bunlardan bir kısmı zaman içerisinde
somut, soyut anlamlar ile yan anlamlar kazanarak çok
anlamlı duruma gelirler.
Yan anlam: Temel anlamlı sözcükler zaman içerisinde yan
anlamlar kazanır. Yan anlam kazanan sözcük ile temel anlam
arasında mutlaka bir yakınlık, bir ilgi bulunur. Örneğin dil
“ağzımızdaki tat alma organı” olarak temel anlamlı bir sözcüktür.
Ancak bu sözcük “nefesli çalgılarda dil; denizin içine
doğru uzanan kara parçası; aletlerde yassı uzunca hareketli
kısım (kapı kilidinin dili) ve iletişim aracı olarak kullanılan dil”
yan anlamlarını kazanmıştır. Aynı şekilde göz görme organı
olarak temel anlamıyla kullanılırken kaynak (su), delik (iğnenin
gözü), bölme (iki göz oda), ağacın tomurcukları ve nazar
yan anlamlarını kazanmıştır. Bunun yanında iyi, doğru, güzel
vb. pek çok sözcüğün yan anlamlar kazanarak dile zenginlik
kattığı görülür.
Mecaz anlam: Sözün gerçek anlamı dışında başka bir anlamda
kullanılmasıdır. Gerçek anlam varlığın akla gelen ilk
anlamıdır. Mecaz ise sözün kendi gerçek anlamı dışında
başka bir anlam kazanmasıdır.
Güzel hayatımız bir göz açıp kapayışta eridi.
Arkadaşının böyle soğuk davranmasına çok üzülmüştü.
Buradaki küçük gölde çocuklar her sabah yüzerdi. (Temel
anlam)
Toz içinde yüzen kitaplara yazık oluyordu. (Yan anlam)
Uzun zamandan beri borç içinde yüzüyordu. (Mecaz anlam)
Ayağım ağrıyor. (Temel anlam)
Masanın ayağı kırılmış. (Yan anlam)
Bırak bu ayakları. (Mecaz anlam)
Terim anlam: Bir sözcüğün bilim, sanat, spor ya da meslek
alanına özgü kavramları karşılığında kazandığı anlama “terim
anlam” adı verilir.
Doğru haber veren gazeteler de var. (Gerçek anlam)
İki noktadan tek doğru geçer. (Terim anlam)
Olaya bir de şu açıdan bakalım. (Mecaz anlam)
İkizkenar üçgenin taban açıları eşittir. (Terim anlam)
2.1. ANLAM İLİŞKİLERİNE GÖRE KELİMELER
Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları
farklı, anlamları aynı olan sözcüklere eş anlamlı sözcükler
denir. Eş anlamlı sözcükler ulusların kültürel ilişkileri sonucu
dile giren birimlerdir.
siyah - kara, beyaz - ak, zengin - varlıklı, fakir - yoksul
Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları aynı,
anlamları farklı olan sözcüklere eş sesli (sesteş) sözcükler
denir. Eş sesli sözcüklere özellikle atasözlerinde, deyimlerde
ve cinaslı mânilerde rastlanır. Türkçede kullanılan, çay, yüz,
kara, bağ, dil vb. pek çok sözcük eş seslilere örnek olarak
gösterilebilir.
Zıt Anlamlı Sözcükler: Anlam bakımından birbirinin zıddı
olan sözcüklere zıt anlamlı sözcükler denir.
“Aşağı yukarı yirmi gün oluyor.”
“Acı tatlı pek çok günlerimiz geçti.”
Yukarıdaki cümlelerde aşağı ile yukarı, acı ile tatlı sözcükleri
zıt anlamlıdır.
Sözcüklerin olumsuzluk durumu zıt anlamlısı demek değildir.
“Ali okuldan geldi.“ cümlesi olumludur. Bu cümlenin olumsuz
hâli “Ali okuldan gelmedi” dir. Geldi ile gelmedi zıt anlamlı
değildir. Geldi sözcüğünün olumsuzu” gelmedi”, zıt anlamı
ise “gitti” dir.
Fiiller- -ma/-me ekiyle olumsuz hâle getirilir.
aldı- almadı; okudu- okumadı çalış-tı- çalışmadı, sildi-silmedi
vb.
İsimler ise -sız/-siz ekiyle olumsuz hâle gelir.
Susuz (çeşme) tuzsuz (yemek), görgüsüz adam, bilgisiz kişi
vb.
İsimler -lı/-li ekiyle olumlu hâle gelir.
taşlı yol, kumlu sahil…
Yakın Anlamlı Sözcükler: Dilimizde kullanılan bazı sözcükler
arasında anlam bakımından bir yakınlık vardır. Yakın
anlamlı sözcükler dile bir canlılık ve zenginlik katar. Duymak,
işitmek; izlemek, seyretmek; doğruluk, dürüstlük; yalan yanlış;
eğmek, büğmek (bükmek), demek, söylemek; özlem,
hasret, vb. sözcükler yakın anlamlıdır. Yakın anlamlı sözcüklerden
bazıları yabancı dillerden dilimize girmiş ve yerleşmiştir.
Özlemek, garipsemek, hasret kalmak gibi.
2.2. KELİMELERDE ANLAM DEĞİŞMELERİ
Bir sözcüğün anlattığı kavramdan az çok uzaklaşması, onunla
uzak yakın ilgisi bulunan ya da hiç ilgisi bulunmayan yeni
bir kavramı yansıtır duruma gelmesine anlam değişmesi
denir. Anlam değişmesi dilde şu şekillerde görülür:
a. Anlam Genişlemesi: Bir varlığın bir türünü ya da bölümünü
anlatan sözcüğün zamanla o varlığın bütün türlerini birden
anlatır duruma gelmesine anlam genişlemesi denir. Alan
sözcüğü “düz, açık yer” anlamında kullanılırken günümüzde,
bu anlamı yanında meslek, iş, araştırma-inceleme alanı vb.
anlamlarında kullanılmaktadır. Yıldız gökteki yıldız anlamı
yanında “herkesçe çok sevilen, mesleğinde parlayan sanatçı
anlamında kullanılmaktadır. Hatta bu sözcük sinema, televizyon
sanatçısı anlamına da gelmektedir. Anlam genişlemesi
edebî eserlerde, mecazlı sözlerde çokça görülür.
b. Anlam Daralması: Bir sözcüğün eskiden anlattığı durumun,
nesnenin bir bölümünü bir türünü anlatır duruma gelmesidir.
Eskiden (Göktürkçede) mal mülk anlamında kullanılan
tavar (davar) sözcüğü, günümüzde sadece koyun keçi
sürüsü anlamında kullanılmaktadır. Aynı şekilde oğlan “çocuk,
evlat” demek iken, yani hem kız hem oğlan çocuğunu
karşılarken, bugün sadece erkek çocuğunu karşılamaktadır.
Örneklerden görüleceği gibi anlam daralmasında sözcüğün
ilk anlamında bir daralma olmaktadır.
c. Başka Anlama Geçiş: Herhangi bir anlamda kullanılan
sözcüğün sonradan bambaşka bir anlamda kullanılmasıdır.
Eskiden (Göktürkçede) üzmek, “kırmak, kesmek” anlamında
kullanılırdı. Zamanla bu sözcük başka bir anlama geçerek
günümüzde “üzüntü vermek” anlamında kullanılmaktadır.
Sakınmak “düşünmek, üzerinde durmak, kederlenmek, yaslanmak
anlamlarına geliyordu. Günümüzde ise “herhangi bir
şeyi yap-maktan, korku ve üzüntü verir düşüncesiyle uzak
durmak” demektir. Yani önleyici tedbir almaktır. Ucuz (Göktürkçede)
kolay, değersiz, hakir anlamında iken bugün “az
para ile alınan” anlamındadır. “Duman” anlamında kullanılan
tütün sözcüğü de bir bitki türünü, tütün bitkisini karşılar duruma
gelmiştir. Bu tür anlam geçişlerinde sözcüğün ilk (temel)
anlamı kaybolmakta, zamanla başka anlamlara geçmektedir.
3. KELİME GRUPLARI
Bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği veya bir durumu karşılamak
üzere belli kurallar içerisinde yan yana gelen sözcükler topluluğuna
sözcük grupları denir. Türkçede kullanılan sözcük
grupları şunlardır:
a. Deyim: Birden fazla sözcüğün birleşerek kendi anlamları
dışında başka bir anlamda kullanılmalarına deyim denir.
Ayakları karıncalanmak, küplere binmek, kulak misafiri olmak,
göz koymak vb.
Deyimler dilde kalıplaşmış sözlerdir. Bu nedenle deyimin
sözcükleri değiştirilemez. Aynı anlamda dahi olsa bir sözcüğün
yerine başka bir sözcük konmaz. Aynı zamanda sözcüklerin
sırası da değiştirilemez. “Ayıkla pirincin taşını, tut kelin
perçeminden” sözlerinde ‘pirincin taşını ayıkla ya da kelin
perçeminden tut’ diyemeyiz.
Deyimler bir durumu anlatmak için kullanılır. En ince benzetmelere,
mecazlara ve ince hayallere yer verilir.
Çoğu mecaz anlamlı sözler olmakla beraber gerçek anlamlı
deyimler de vardır.
Yükte hafif pahada ağır / İyi gün dostu
Deyimlerin bir kısmı cümle şeklinde bir kısmı da sözcük
grubu hâlindedir.
Yorgan gitti kavga bitti. / Şeytan görsün yüzünü. / Atı alan
Üsküdar’ı geçti (Cümle)
b. İkileme (Tekrar Grubu): İkileme anlatım gücünü artırmak,
anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı
sözcüğün tekrar edilmesi veya yakın ya da zıt anlamlı olanının
bir araya gelmesiyle oluşan gruplardır. İkilemeler farklı
şekillerde oluşturulur:
Aynı kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır:
ağır ağır, güzel güzel, tatlı tatlı, konuşa konuşa, atlaya atlaya,
koşa koşa, deste deste, soğuk soğuk…
Zıt kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır:
İyi kötü, aşağı yukarı, büyük küçük, alt üst, düşe kalka, bata
çıka…
Biri anlamlım diğeri anlamsız iki kelimenin tekrarlanmasıyla
yapılır:
ev mev, kitap mitap, su mu, sıkı fıkı, tek tük, saçma sapan,
ufak tefek…
Her ikisi de anlamsız kelimenin tekrarlanmasıyla yapılır:
ıvır zıvır, çıtı pıtı, abuk sabuk, paldır küldür, apar topar, mırın
kırın…
Yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır:
akıl fikir, ak Pak, mal mülk…
Eş anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: bitmek tükenmek,
sağ salim, doğru dürüst, ses seda, güçlü kuvvetli…
Yansımayla yapılır:
tıkır tıkır, çatır çatır, horul horul, gümbür gümbür…
İkilemelerin Görevleri:
İkilemeler isim olarak kullanılabilir:
Çarşıdan öteberi aldık.
Bu ıvır zıvırı tavan arasına kaldırın.
Babadan bize mal mülk kalmadı.
İkilemeler sıfat olarak kullanılabilir.
Bebeğin kırmızı kırmızı yanakları vardı.
Üzerinde eski püskü bir ceket vardı.
Sınıfta pırıl pırıl simalar vardı.
İkilemeler zarf olarak kullanılabilir.
Bu konuyu enine boyuna düşündük.
Öğretmen konuyu yavaş yavaş anlattı.
Çamura bata çıka ilerliyorduk.
c. Tamlamalar
Bir ismin ya da sıfatın başka bir isimle oluşturduğu gruba
tamlama denir. Tamlamalar isim ve sıfat tamlaması olmak
üzere önce ikiye; isim tamlamaları da kendi arasında dörde
ayrılır.
1. İsim Tamlaması
Bir ismin başka bir isimle oluşturduğu gruba isim tamlaması
denir. Bir isim başka bir isimle araya bir ek alarak ya da ek
almadan tamlama oluşturur. Tamlamada birinci sözcük tamlayan,
ikinci sözcük tamlanandır. İsim tamlamaları dört türlüdür:
a. Belirtili isim tamlaması: Belirtili isim tamlamasında tamlayan
da tamlanan da ek alır. Bu tür tamlamada tamlayan ın/in, tamlanan 3. kişi iyelik ekini (-ı,-i,-sı,-si) alır.
Ayşe’nin elbisesi, çocuğun gömleği, kapının kolu, okulun
bahçesi vb.
b. Belirtisiz isim tamlaması: Bu tamlamada yalnız tamlanan
ek alır, tamlayan ek almaz.
çam ağacı, tarla kuşu, utanma duygusu, Türk bayrağı, okul
çantası, yemek masası vb.
c. Takısız isim tamlaması: Bu tamlamada tamlayan ve
tamlanan ek almaz. Bu tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın
ya neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır.
taş duvar, cam boru, tahta köprü, çelik masa, demir kapı, yün
çorap vb.
Takısız tamlamada tamlayan tamlananın neden yapılığını
gösterir; tahta köprüde köprünün tahtadan; “demir kapı”da,
kapının demirden yapıldığı anlatılmaktadır.
Yufka yürek, kiraz dudak, elma yanak, taş yürek, sırma saç
tamlamalarında tamlayan, tamlanan varlığın neye benzediğini
mecazlı olarak ifade etmektedir.
d. Zincirleme isim tamlaması: Tamlayanı isim tamlaması
olan tamlamalara zincirleme isim tamlaması denir. Bu tür
tamlamalar birden çok sözcükten oluşur.
Bahçe duvarının önü, okul kapısının rengi, çantanın içindeki
eşyalar, kitabın son sayfası vb.
Ad Tamlamalarıyla İlgili Özellikler:
Belirtili ad tamlamalarında tamlayan çoğul, tamlanan da
belgisiz bir sözcük olursa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki
kullanılabilir.
Aşağıdakilerden hangisi (Aşağıdakilerin hangisi)
Yolculardan biri (Yolcuların biri)
Belirtili ad tamlamalarında kimi zaman tamlayan ile tamlanan
yer değiştirebilir.
Tadı yok sensiz geçen günlerin.
Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan
arasına sözcükler girebilir.
Masanın ayağı (Masanın kırık ayağı)
Evin borcu (Evin bir türlü bitmek bilmeyen borcu)
Belirtili ad tamlamalarında tamlayan, tamlanan ya da ikisi
birden zamir olabilir.
Onun kızı (Tamlayan zamir)
Çocukların birçoğu (Tamlanan zamir)
Onların birçoğu (Tamlayan da tamlanan da zamir)
Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamalarında tamlayan
genellikle düşer. Bunlara “tamlayanı düşmüş ad tamlaması”
denir.
Olayı bize babası anlatmıştı. (Onun babası)
Evimiz çok güzel oldu. (Bizim evimiz)
Paran var mı? (Senin paran)
Bir tamlayan, birden çok tamlanan için; bir tamlanan da birden
çok tamlayan için ortak kullanılabilir.
Evin kapısı ve penceresi açık kalmıştı. (Tamlayan ortak)
Ahmet’in, Murat’ın ve Deniz’in velisi toplantıya katılmadı.
(Tamlanan ortak)
2. Sıfat tamlaması
Bir sıfatın bir isimle oluşturduğu tamlamaya sıfat tamlaması
denir. Tamlayan durumundaki sıfat tamlanan varlığın bir
niteliğini, özelliğini belirtir ve ek almaz.
Güzel yazı, büyük bir iş, çalışkan çocuk, beş kişi, kırmızı
kalem, yeşil saha, vb.
d. Bağlama Grubu (Bağlaçlar): Cümleleri veya aynı görevdeki
sözcükleri birbirine bağlayarak aralarında anlam ilgisi
kuran sözcüklere denir.
Ogün okula gelemedim çünkü çok hastaydım. (sebep)
Bu maçı kazanacağız hatta şampiyon olacağız. (Pekiştirme)
Mademki söz verdin, sözünü tutacaksın.
Bu mağazada elbiseler çok güzel üstelik çok ucuz.
Sanki dağları sen yarattın.
Meğer bütün evi o dağıtmış.
Eğer kardeşine uğrarsan selamımı söyle.
Çok geç kaldılar; yoksa kaza yaptılar.
Ders çalışmıyor; üstelik yaramazlık yapıyor.
Uyarı: Biri bağlaç diğeri edat olan iki çeşit “ile” vardır. Bir
cümlede “ile”nin yerine “ve”yi getirebiliyorsak bağlaç, getiremiyorsak
edattır.
Bazen yandık bazen menekşelerle söyleştik. (Edat)
Kazaklarla ceketi unutma! (Bağlaç)
Uyarı: “Ancak” ,“Yalnız”:
Ama, fakat anlamında kullanılıyorsa bağlaç,
Bir tek, sadece anlamında kullanılıyorsa edat,
Önündeki ismi niteliyorsa sıfat,
Fiili niteliyorsa zarftır.
Geziye yalnız bizim sınıf katıldı. (edat)
Bu adam evde yalnız yaşıyor. (zarf)
Yalnız insanlar hayata karamsar bakarlar. (sıfat)
Onunla konuşurum yalnız fikrim yine de değişmez. (bağ)
e. Edat Grubu (İlgeçler): Tek başına bir anlam taşımayan,
ancak kendinden önceki sözcükle birlikte kullanıldığında
belirli bir anlamı olan sözcüklerdir. Edatlar çekim eki alırsa
adlaşırlar. En çok kullanılan edatlar şunlardır:
Galatasaray bu maçı alacak gibi (tahmin)
Sen de onun gibi düşünüyorsun (karşılaştırma)
Yağmur yağdığı için pikniğe gidemedik. (n.s)
İşe girmek için ehliyet almış (a.s)
Köye dolmuşla gidebilirsin. (araç)
Adana, cennet kadar güzel bir yerdir. (benzerlik)
Denize karşı bir ev yaptırmış. (yön)
Bilim adamlarına göre dünya yok oluyor. (görüş)
Akşama geri vermek üzere bu kitabı alabilirsin. (koşul)
Akşama doğru misafir gelecek. (zaman)
Sabahtan beri dışarıyı izliyor. (zaman)
f. Ünlem Grubu (Ünlemler): Aniden ortay çıkan duyguların
etkisiyle ağızdan bir çırpıda çıkan, bu duyguları daha etkili
anlatmaya yarayan kelimelerdir veya sözlerdir. Bu kelimelerin
yanında dilek, emir, tehdit gibi anlamlar taşıyan kelimeler,
cümleler ve yansımalar da ünlem değeri kazanabilir. Bu
bakımdan ünlemler ikiye ayrılabilir:
1. Asıl Ünlemler
Asıl görevi ünlem olan kelimelerdir. Başka görevlerde kullanılamazlar.
Seslenme veya duygu anlatırlar.
Ey Türk Gençliği!
Hey! Biraz bakar mısın?
Ee, yeter artık!
Aa! Bu da ne?
Ah, ne yaptım!
2. Ünlem Değeri Kazanmış Kelime ve Sözler
Anlamlı kelimelerin bazılarına vurgu ve tonlama yoluyla ünlem
değeri kazandırılabilir. Bunlar da duygu ya da seslenme
anlatır.
Komşular!
Babacığım!
Ne olur yardım et!
g. Unvan Grubu: Bir şahıs ismiyle, bir unvan veya akrabalık
isminden meydana gelen kelime gruplarıdır.
Bayındır Han, Osman Gazi, Mehlika Sultan, Hasan Paşa, Ali
Bey, Ahmet amca, Şinasi Efendi, Kemal Ağa, Nigâr Hanım...
h. Fiilimsi Grupları:
I. İsim Fiil Grubu: İsim fiiller fiil soylu sözcüklerin sonuna mak, -mek , -ış, -iş, -uş, -üş, -ma, -me ekleri getirilerek yapılır.
Bir gülüşün ömre bedel.
Seni bile özlemek istemiyorum bu akşam.
İçimde maziden kalma duygular var.
Not 1: İsim-fiil ekiyle türetilen bazı sözcükler, isim- fiil özelliğini
yitirip kalıplaşarak kalıcı bir nesne ya da kavram adı
olabilir. Artık bunlara isim - fiil eki olarak bakmamak gerekir.
Kaymak, çakmak, dondurma, kavurma, dolma, gözleme,
bağış, geviş…
Not 2: Fiilden fiil yapım eki olan -iş ile isim - fiil eki olan -iş’ i
birbiri ile karıştırmamak gerekir. Anlamsal olarak fiilden fiil
yapım eki (işteşlik eki) bir işi karşılıklı ya da birlikte yapma
anlamı verirken isim fiil eki böyle bir anlam vermez.
Gülüşün çok güzel. (isim fiil eki)
Onu öyle görünce gülüştüler. (işteşlik eki)
Not 3: Fiilden fiil yapan olumsuzluk eki olan -ma, -me ile isim
fiil eki olan -ma, -me birbiri ile karıştırılmamalıdır. Fiilden fiil
yapan -ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katarken isim fiil eki
olan -ma, -me fiile olumsuzluk anlamı katmaz.
Artık sevmeyeceğim. (olumsuzluk eki)
İnsanın mesleğini sevmesi gerekir. (isim – fiil eki)
II. Sıfat Fiil Grubu (Ortaçlar): Fiil soylu sözcüklerin sonuna an, -en, -ası, -esi, -mez, -maz, -ar, -er, -dık,-dik, -duk, -dük, tık, -tik, -tuk, -tük , -ecek, -acak, -miş, -mış, -muş, -müş ekleri
getirilmek suretiyle yapılır. Sıfat- fiil ekleri genellikle sıfat
tamlaması kurar.
İşleyen demir pas tutmaz.
O öpülesi eller beni büyüttü.
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç.
Senin bu yaptığın olur iş değil.
Benim doğduğum köyleri akşamları eşkıyalar basardı.
Tanıdık bir yüz çıkmadı karşımıza.
Görülecek günler var daha aldırma gönül.
Mayın tarlasına düşmüş bir deliyim.
Not: Zaman ekleriyle sıfat fiil eklerini karıştırmamak gerekir.
Zaman ekleri, şahıs ekinden önce fiile gelerek fiili yüklem
yapar. Sıfat fiil ekleri ise genellikle fiilleri sıfat yapar ve üzerine
isim çekim eklerini alabilir oysa zaman ekleri isim çekim
eklerini alamazlar.
Hiç oturacak zamanım yok. (-acak sıfat fiil eki)
Oğlum, okuyacak ve büyük adam olacak. (zaman eki )
Okumuş insanlar daha kültürlü (s.f.e)
Annem de okumayı çok istemiş. (zaman eki)
III. Zarf Fiil Grubu (Bağ Fiiller - Ulaçlar): Fiil kök ve gövdelerinin
üzerine -ınca, -dıkça, -dığında, -ken, -r… -mez, -alı, erek, -madan, -meksizin, -a…-a, -ıp ekleri getirilerek oluşturulur.
Zarf- fiil ekleri temel cümlenin zarf tümleci olurlar.
Ben gidince hüzünler bırakırım.
Ağladıkça dağlarımız yeşerecek göreceksin.
Öldüğünde henüz çok gençti.
Sen ağlarken ben nasıl gülerim.
Onu görür görmez tanıdım.
Yârim, sen gideli yedi yıl oldu.
Gülerek yanıma geldi.
Hiçbir şey söylemeden çekip gitti.
Sizin durmaksızın çalışmanız lazım.
Gide gide bir söğüde dayandık.
Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var kaderde.
Not 1: Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar da yan
cümle var demektir.
Not 2: Bir cümlede fiilimsi varsa o cümle girişik birleşik bir
cümledir.
Not 3: Bir cümledeki fiilimsi sayısıyla temel cümlenin yükleminin
toplamı o cümledeki yargı sayısını verir.
ı. Sayı Grubu: Basamak sistemine göre sıralanmış sayı
isimleri topluluğudur. Sayılar sondan başa doğru büyür. Küçük
sayı sonda bulunur.
On bir, doksan iki, yüz elli dört, yedi yüz elli iki bin…
V. ÜNİTE CÜMLE BİLGİSİ
1. CÜMLEDE ANLAMIN OLUŞUMU
Cümle kelime ve kelime gruplarından yargı bildirme özelliği
ile ayrılan bir anlam birimidir. Cümlede anlam, yükleme göre
şekillenir. Çünkü cümlenin özü yüklemdedir. Diğer öğeler
yüklemin anlamlarını açmak, göz önüne sermek için vardır.
Cümle zaten kelime ve kelime gruplarının bir anlam ifade
etmek üzere bir kurala uygun biçimde düzenlenmesiyle oluşan
bir anlam birimidir. Bu düzenleme yüklem temel alınarak
yapılır. Yüklemin bildirdiği anlam kişi, zaman, yer, nesne,
durum, sebep gibi noktalardan zenginleştirilir:
“Yazdım.” kelimesi sadece yüklemden oluşan bir cümledir.
Bu cümleye kişi eklenirse “Ben yazdım.”,
Zaman eklenirse “Ben gün boyu yazdım.”,
Yer eklenirse “Ben gün boyu evde yazdım.”,
Nesne eklenirse “Ben gün boyu evde bir hikâye yazdım.”,
Durum eklenirse “Ben gün boyu evde zorlukla bir hikâye
yazdım.”,
Sebep eklenirse “Ben dergiye yetiştirmek için gün boyu evde
zorlukla bir hikâye yazdım.” cümlesi elde edilir.
Bağdaştırma
Dil tek tek kelimelerle konuşulmaz. Bir kavramı anlatmak için
birden fazla kelime bir araya getirilerek bir şey anlatılır. “Ben
dergiye yetiştirmek için gün boyu evde zorlukla bir hikâye
yazdım.” cümlesindeki dil öğeleri (Ben, dergi, yetiştirmek,
için, gün boyu, ev, zorlukla, bir hikâye, yazmak) arasında
anlam ilişkisi vardır. “Hikâye” yazılan bir şeydir. Bir “yer”de
yazılır, mesela “evde”... Öylesine de yazılabilir, bir yere “yetiştirmek
için” de yazılabilir. Yetiştirilecek yer bir matbaa,
öğretmen, arkadaş, okul da olabilir bir “dergi” de olabilir.
Yazarken “zorluk” da çekilebilir, kolayca da yazılabilir. İşte bu
cümleyi oluşturan on bir kelimenin bir merkezde anlamlanmasına
“bağdaştırma” denir.
2. BİLDİRDİKLERİ KİPLERE GÖRE CÜMLELER
2.1. HABER CÜMLELERİ
Haber cümleleri daha çok anlatmaya bağlı bilgi, vermek,
aydınlatmak amacıyla yazılan metinlerde kullanılır. Burada
kişinin gördüğü, duyduğu olaylar anlatılır. Eylemin belirttiği
anlam geçmişle, şimdiyle ve gelecekle ilgili bildirme görevi
yerine getirilir. Eylem kök ve gövdelerine çeşitli kip (zaman)
ekleri getirilerek zaman; zaman eklerinden sonra da kişi
ekleri eylemin kimin yaptığı belirtilir.
Örneğin; yazacağım yüklemi yaz-acakım, “yaz” eylem kökü)
“-acak” gelecek zaman eki, “-ım” kişi eki (ben)dir.
Ek Fiil: İsim soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onların yüklem
olmalarını sağlayan dil birimine ek fiil denir.
“Ahmet çalışkandır. Hepimiz arkadaşız. Hava güzel. Çok
yorgunum.” cümleleri isim soyludur. Bunlar eklerle çekimli
hâle gelir ve yüklem görevini yaparlar.
Ek fiil imek fiilinden doğmuştur. idi, imiş, ise, iken olarak ek
hâline gelmiştir.
Çekimi şöyledir:
çalışkan-ım I. Tekil kişi
çalışkan - sın II. “ “
çalışkan-dır III. “ “
çalışkan-ız I. Çoğul kişi
çalışkan-sınız II. “ “
çalışkan-lar III. “ “
Ek fiil “değildir” sözcüğüyle olumsuz hâle getirilir. Çalışkandır.
Çalışkan değildir. vb.
2.2. DİLEK, İSTEK, SORU CÜMLELERİ
Bir dileği, bir isteği, bir emri ya da bir gerekliliği ifade eden
cümlelere dilek-istek cümleleri denir. Dilek-istek cümleleri
grubunda istek bildiren cümleler, dilek-şart bildiren cümleler,
soru cümleleri, gereklilik bildiren cümleler, emir cümleleri ile
ünlem cümleleri yer alır.
Dilek-şart cümleleri: Dilek şart cümleleri fiil kök ya da gövdesine
-sa/-se ekleri getirilerek kurulur.
“Ah bir zengin olsam.”
“Okulumu bitirsem, yüzmeyi öğrensem.” cümlelerinde şarta
bağlı bir dilek anlatılmaktadır.
İstek cümleleri: Bu tür cümleler kişinin kendi kendine yapmak
istediği eylemi ifade eder.
“Kalkayım, eve gideyim,
Haydi, bize gidelim. Burada iki gün kalalım.” cümleleri bu tür
cümlelerdir.
Gereklilik cümleleri: Mutlaka yapılması gerekir anlamı ifade
ederler.
Başarmak için çalışmalıyım.
Eve gitmeliyim.
Emir cümleleri: Bir buyruğu bir emri ifade eden cümlelerdir.
oku, çalış, git, gel, vb.
2.3. HABER VE DİLEK KİPLERİNDE SORU
Soru anlamı ifade eden cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde
soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla
veya soru edatıyla sağlanabilir.
Dün beni arayan sen miydin? (soru anlamı soru edatıyla
sağlanmış.)
Bize ne zaman geleceksin? (soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
Bana ne aldın? (soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış)
Hangi okulda çalışıyorsun? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Bu tür cümlelerde mutlaka cevap verilmesi beklenir. Cevap
beklenen soru cümlelerine gerçek soru cümlesi, cevap beklenmeyen,
dikkat çekmek duygu ve düşünceyi daha güzel
ifade etmek amacıyla kurulanlara da sözde soru cümlesi
denir.
Okula neden gelmedin? (Gerçek soru cümlesi )
Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru cümlesi)
Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi)
Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
Ünlem cümlesi: Coşku ve heyecan ifade eden cümlelere
ünlem cümlesi denir.
Eyvah, ne yer ne yar kaldı!
Neydi o güzellik öyle!
Süper bir iş buldum!
2.4. HABER VE DİLEK KİPLERİNDE OLUMLULUK –
OLUMSUZLUK
a. Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını,
gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler
olumludur.
O günler çok güzeldi. (olumlu isim cümlesi)
Hep seni bekledim. (olumlu fiil cümlesi)
b. Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini
anlatan cümleler olumsuzdur. Fiil cümleleri “-ma,-me”
olumsuzluk ekiyle; isim cümleleri “yok, değil ” sözcükleriyle
olumsuz yapılır.
Kapını çalan bendim (olumlu isim cümlesi)
Kapını çalan ben değildim (olumsuz isim cümlesi)
Dışarıda birkaç kişi vardı (olumlu isim cümlesi)
Dışarıda hiç kimse yoktu (olumsuz isim cümlesi)
Eve gelmiş (olumlu fiil cümlesi)
Eve gelmemiş (olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bazı cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuz olabilir:
Haydi, bu işi yapabilirsen yap (yapamazsın ) (Biçimce olumlu,
anlamca olumsuz cümle)
Gel de bu işin içinden çık (Çıkamazsın) (Biçimce olumlu,
anlamca olumsuz)
Ne arayanım var ne de soranım (yok) (Biçimce olumlu, anlamca
olumsuz)
Not: Bazı cümleler biçimce olumsuz anlamca olumlu olabilir:
Seni sevmiyor değilim (seviyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla
olumlu)
Böyle güzel yerlerde yaşanmaz mı?(yaşanır) (Biçimce olumsuz,
anlamla olumlu)
Sanki bilmiyorum hakkında neler söylediğini.(biliyorum) (Biçimce
olumsuz, anlamla olumlu)
3. METİNDE KAZANDIKLARI ANLAMLARA GÖRE
CÜMLELER
1. Üslup Cümleleri
Üslup bir duygunun, düşüncenin kişisel anlatım biçimidir.
Sözcüklerin seçimi ve kullanımı gibi dil ve anlatım özelliklerinin
bütünüdür.
Şiirlerinde süslü, söz oyunlarına dayalı bir dil yerine, günlük
konuşma dilini tercih etmiştir.
Kısa, düzgün cümlelerle, edebiyat oyunlarına düşmeden,
süssüz, yoğun bir anlatım ortaya koymuştur.
2. Tanım Cümleleri
Bir varlığa, kavrama özgü niteliklerin belirtilmesi, o varlık ya
da kavramın tanıtılmasına “Tanımlama” adı verilir. Bu amaçla
kurulan cümleler de tanım cümleleridir.
Not: Bir cümleye “Bu Nedir?” sorusunu sorduğumuzda cevap
alabiliyorsak bu cümle tanım cümlesidir.
“Şiir toplumun sözcüsüdür” cümlesine “Şiir nedir?” sorusunu
sorduğumuzda “toplumun sözcüsüdür” cevabını alırsınız.
Öyleyse, cümle tanım cümlesidir.
“Şiir hayal gücünden uzak olamaz.” cümlesine “Şiir nedir?”
sorusunu sorduğumuzda yanıt alamazsınız. O halde bu
cümle tanım cümlesi değildir.
3. Karşılaştırma Cümlesi
İki varlık, kavram ya da iki durumun nitelik veya nicelik bakımından
karşılaştırıldığı cümlelerdir. Bu cümlelerde karşılaştırılan
şeylerin benzerliği de farklılığı da vurgulanabilir. Karşılaştırma
daha çok “gibi, kadar, daha, en, ise” vb. sözcüklerle
sağlanır.
Komedi, ciddi bir dramdan daha zordur.
Okumak, tutkuların en soylusudur.
4. Nesnel Anlatımlı Cümleler
Kişilere göre değişmeyen yargılar taşıyan cümleler nesnel
anlatımlı cümlelerdir. Nesnel anlatımlı cümlelerde kişinin
duygu ve düşüncelerine yer verilmez; anlatıcı kendini anlatımın
dışında tutar. Ayrıca nesnel anlatımlı cümleler “kanıtlanabilir”
özelliği taşımaktadır.
“Tiyatro sinemaya göre daha eğlencelidir.” cümlesi kişinin
tiyatro hakkındaki kişisel yargılarını içerir. Bu nedenle nesnel
anlatımlı cümle değildir.
“Kentlere göç edenlerin sayısı yıldan yıla artmaktadır.” Kişisel
bir düşünceyi içermediğinden nesnel anlatımlı cümledir.
5. Öznel Anlatımlı Cümleler
Kişilerin duygu ve düşüncelerine bağlı olan, bu sebeple de
kişiden kişiye değişebilen yargılar taşıyan cümlelere “Öznel
anlatımlı cümle” denir.
“Türk edebiyatının dil ve anlatım açısından en güçlü şairi
Yahya Kemal Beyatlı’dır.” cümlesinin anlatımı özneldir. Bu
görüşe başkaları katılmayabilir.
6. Doğrudan Anlatım, Dolaylı Anlatım Cümleleri
Doğrudan Anlatım: Bir kişiye ait sözün olduğu gibi aktarılmasına
“Doğrudan anlatım” denir.
Atatürk: “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” diyerek bir gerçeği
dile getirmiştir. (Atatürk’e ait söz değiştirilmeden aktarılmış)
Dolaylı Anlatım: Bir kişiye ait sözün, anlamı değiştirilmeden;
ancak anlatıcının kendi ifadesi içinde eritilerek aktarılmasına
“Dolaylı anlatım” adı verilir.
Atatürk ilmi, hayatta en gerçek yol gösterici olarak görmüştür.
(Yazar kendi anlatımıyla Atatürk’e ait sözü değiştirerek aktarmış)
7. Neden-Sonuç İlişkili Cümleler
Bu cümlelerde bir ek, bağlaç ya da edat aracılığıyla yargılar
arasında neden- sonuç ilişkisi kurulur.
Geç kaldığım için sinema salonuna giremedim.
Ayağının kaymasıyla yere düştü.
Bu dilekçe kabul edilmez, imzasız.
Sonuç Neden
8. Amaç-Sonuç İlişkili Cümleler
Bu cümlelerde sonuç bildiren bir yargı ile o sonucun hangi
9.
amaçla yapıldığını anlatan başka bir yargıdan oluşur. Genel
de -mek için, -mak için edatlarıyla birlikte kullanılır. Cümlede
amacıyla anlamı vardır.
Sınavı kazanmak için çok çalışmış.
Buralara kadar sizleri görmeye geldim.
Anlatımını tekdüzelikten kurtarmak adına çeşitli yollara başvurmuş.
9. Koşul (Şart) İlişkili Cümleler
Bir yargının olmasını bir koşula bağlayan cümlelerdir. Genelde,
-sa, -se, -ince, -dıkça ekleriyle kurulur. Cümleye koşuluyla
anlamı katar.
Ödevini yaparsan oyun oynayabilirsin.
Koşul Sonuç
Çalışarak her türlü başarıya imza atabilirsiniz.
Daha iyimser olsa bütün sorunlar çözülecek.
10. Karşılaştırma Cümleleri
İki varlık, kavram ya da durumu benzer ve farklı özellikleriyle
anlatan cümlelerdir. Bu cümlelerde karşılaştırma ilişkisi, “gibi,
kadar, daha, en…” gibi bağlaç ve edatlarla kurulur.
O da senin gibi akıllı bir çocuktu.
Davranışlar sözden daha çok etkiler insanı.
İçimizde en çalışkanı odur.
11. Varsayım Cümleleri
Varsayım, bir olay ya da durumun gerçekte olup olmadığına,
olup olmayacağına bakılmaksızın var kabul etmek, olmuş
kabul etmektir.
Diyelim ki sözlerine inandı.
Tut ki, öyle bir durum karşısında kaldık. Ne yapacağız?
12. Olasılık Cümleleri
Olasılık, kesinliği bilinmeden bir olay ya da durumun gerçekleşmesinin
beklenmesi, olabilirliktir.
Bizimle görüşmek için belki buraya gelir.
Sanıyorum küçükken ağır bir hastalık geçirmiş.
13. Beğenme, Takdir Etme Anlatan Cümleler
Beğenmek, iyi veya güzel bulmak, onaylamak, kabul etmektir.
Gereksiz betimlemelerden kaçınan, yoğun bir anlatım ilk
bakışta göze çarpıyor. (Beğenme)
Roman aradan geçen bunca yıla rağmen konusuyla, üslûbuyla
hala genç. (Beğenme)
14. Hayıflanma, Üzülme, Yakınma Anlatan Cümleleri
Hayıflanma, bir olay ya da durum karşısında üzülmektir.
Yakınma ise bir kişinin bir durum ya da olayı sızlanarak,
şikâyet ederek anlatmasıdır.
Bir de aldığı gibi getirmesini öğrense. (Yakınma)
Nasıl geçti habersiz o güzelim yıllarım. (Hayıflanma)
Hayıflanma - üzülmektir.
Yakınma - şikâyet etmektir.
15. Öneri Anlatan Cümleler
Öneri, bir sorunu çözmek üzere öne sürülen düşüncelerdir.
Tavsiye niteliği taşır.
Eğitime yönelik kitaplar, ancak okurların anlayabileceği bir
dille hazırlanırsa amacına ulaşır.
16. Eşitliğin Söz Konusu Olduğu Cümleler
Eşitlik, iki veya daha fazla varlığın eşit olma durumudur.
Ekmeği tam ortadan bölüp yaşlı adama verdi.
Çocuklar yemeklerini aynı anda bitirmişti.
17. Çaresizlik anlatan Cümleler
Çaresizlik bir sonuca varmak, sıkıntıyı ortadan kaldırmak için
çıkar yolun olmamasıdır.
İstesek de istemesek de bu sıkıntıyı çekeceğiz.
Parasızlıktan ne yapacağını bilmiyordu.
18. Önyargı İçeren Cümleler
Herhangi bir şey hakkında kişisel izlenimlerden hareketle,
önceden edinilmiş olumlu ve olumsuz yargıları içeren cümlelerdir.
Önyargıda Peşin hüküm vardır.
Bu filmin uluslar arası ödül alması bence bir hayal.
Bence bu kitabın yayımlanışındaki amaç gerçekleşmeyecek.
19. Tasarı Anlatan Cümleler
Tasarı, bir kimsenin yapmayı düşündüğü şey, olması veya
yapılması istenen bir şeyin zihinde aldığı biçimdir.
Bakanlığımız, kitap dağıtımı ve tanıtımını bir devlet politikası
haline getirmeyi düşünüyor.
20. Eleştiri İçeren Cümleler
Bir kişi ya da yapıtın olumlu ve olumsuz yönlerini belirten
cümlelerdir. Genellikle olumlu yargı içeren cümlelere beğenme
cümlesi, olumsuz yargıları içeren cümlelere de eleştiri
cümlesi adını veririz.
Özellikle genç sanatçılar dile gereken önemi vermiyorlar.
(Eleştiri)
Öykülerin anlatımında bir kuruluk, bir tekdüzelik görülüyor.
(Eleştiri)
Halk sanata ilgi duymuyorsa bizim suçumuzdur. (Özeleştiri)
VI. ÜNİTE PARAGRAF BİLGİSİ
1. ANLATIM BİRİMİ OLARAK PARAGRAF
Bir düşünceyi ana düşünce etrafında destekleyen cümle
veya cümleler topluluğuna paragraf denir. Paragrafı oluşturan
cümleler birbirleriyle bağlantılıdır; bu bağlantı paragrafta
anlam bütünlüğünü oluşturur.
2. PARAGRAFTA YAPI
Yapı bakımından bir paragrafta üç bölüm bulunur. Bunlar
giriş cümlesi, gelişme cümleleri ve sonuç cümlesidir.
Giriş
Genel bir yargı niteliğindedir. Bu bölüm bir ya da iki
cümleden oluşur.
Paragrafın konusu genellikle bu cümlelerdir.
Giriş bölümü paragrafın bir çeşit özeti olduğundan ana
düşünce hakkında ipuçları verir.
Asla bağlaçla başlamaz.
Giriş cümlesinde kendisinden önce bir cümle daha olduğunu
düşündürecek bazı zamir, sıfat ya da edatlar bulunmaz.
Gelişme
İkiden fazla cümleden meydana gelir.
Girişte belirtilen konu, bu bölümde örnekleme, tanık
gösterme, karşılaştırma gibi düşünceyi geliştirme yollarına
başvurularak açıklanır.
Bu bölümde yer alan düşünceler paragrafın konusuyla
ilgili olmalıdır, yoksa anlatımın akışı bozulur.
Sonuç
Genellikle bir cümleden ibarettir.
Anlatılmak istenen düşünceyle ilgili son sözün söylendiği
bölümdür.
Yazar paragrafta asıl anlatmak, vurgulamak istediği
düşüncesini (ana düşünce) genellikle bu bölümde verir.
Sözlerin toparlanması niteliğinde olduğundan kapsamlı
bir yargıdır. Bu yönüyle de giriş cümlesine benzer.
Toparlayıcı, özetleyici olması nedeniyle “demek ki, sonuç
olarak, öyleyse, özetle…” gibi sözlerle başlayabilir.
Uyarı: Ana düşünce, genellikle paragrafın sonuç bölümünde
olmakla birlikte, bazen metnin başında ya da tümüne yayılmış
olabilir.
Paragrafın boyutu anlatılan, tanıtılan, bildirilen konunun yer
zaman ve kişilerle ilgi derecesine göre belirlenir. Anlatıcının,
anlattığı yer ve objeyle ilişkisi paragrafın uzun veya kısa
olmasını belirler. İletişim biçimi; iletinin (mesajın) niteliği;
alıcının, göndericinin durumu ve ileti kanalının durumu paragrafın
boyutunu etkiler. Tek cümleden oluşan paragraflar
olduğu gibi birden fazla cümleden oluşan paragraflar da
vardır. Yalnız karışık konularla ilgili düşüncelerin bir paragrafta
toplanması güçtür.
3. PARAGRAFTA ANLAM VE ANA DÜŞÜNCE
Bir metinde yazarın okuyucuya vermek istediği temel düşünceye
ana düşünce denir. Başka bir söyleyişle ana düşünce
paragrafta iletilmek istenen iletinin en kısa ve açık ifadesidir.
Paragrafta ana düşünceyi destekleyen onu açıklayan diğer
düşüncelere de yardımcı düşünce denir. Paragraftaki yardımcı
düşünceler ana düşünce etrafında, onu değişik yönlerden
destekleyen, tamamlayan, açıklayan ve onun doğruluğunu,
yanlışlığını kanıtlayan cümle ve ifade kalıplarıdır. Paragraftaki
ana düşünce diğer paragraflardaki ana düşüncelerle
bağlanır. Bu bağlantılarla metnin bütünlüğü sağlanır. Paragrafta
metnin tamamı dikkate alınarak ne, kim, nerede ne
zaman, nasıl, ne kadar gibi soruların cevabı olacak şekilde
iletiyi belirten düşüncelere yer verilir.
Her paragrafın bir yazılış amacı vardır.
Yazar; bir olay, durum veya düşünceyi doğrudan doğruya
ulaştırmayı, bilgi vermeyi amaçlayabilir.
Önceden yerleşmiş düşünceleri değiştirmeyi, çürütüp
kendi fikrini kabul ettirmeyi amaçlayabilir.
Olmuş veya olması muhtemel olayları yer, zaman ve
şahıslarla birlikte verebilir.
İçinde bulunduğu ortamı, gördüğü birini, bir varlığı okurun
gözünde canlandırmak isteyebilir. Yani dört farklı
amaç taşıyabilir ve yazarın amacıyla anlatım biçimi arasında
bir uyum vardır. Amacına göre anlatım biçimini
seçer.
4. PARAGRAFTA DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI
1. Karşılaştırma
İki kavram, varlık veya olayın benzer ya da farklı yönleriyle
ortaya konmasıdır. Genellikle “oysa, ise, daha, en” gibi ifadeler
kullanılır.
2. Tanımlama
Bir kavramın veya varlığın ne olduğunu bildiren cümlelerdir.
“Bu nedir?” sorusuna cevap verir ve genellikle “…dir, …
denir” gibi ifadeler bulunur.
3. Benzetme
Kavramları ya da varlıkları benzer, ortak yönleriyle anlatmaktır.
4. Örneklendirme
Bir düşünceyi inandırıcı kılmak için örneklere başvurmaktır.
Soyut haldeki düşüncenin somut hale getirilmesi ve anlatımı
görünür ve anlaşılır kılmak için bu yola başvurulur. O konuyla
ilgili kitap, yazar ismi olan çeşitli örnekler verilir.
5. Tanık Gösterme
Yazarın, düşüncesini kanıtlamak için işlediği konuda söz
sahibi olan kişilerin düşüncelerinden, sözlerinden yararlanmasıdır.
Konuyla ilgili uzman kişilerin düşünceleri genellikle
tırnak içinde doğruda aktarma yöntemiyle verilir.
5. METİN VE PARAGRAF
Bir metin duygu düşünce ve isteklerin iletilmesinde kullanılan
bir iletişim aracıdır. Paragraflar ise bu iletişim aracının bir alt
birimidir. Paragraflarda ele alınan düşünce ve görüşler metni
oluşturur. Metinlerde okuyucuyu bilgilendirmeye, onu coşturmaya
ya da hüzünlendirmeye yarayan hususlar yer alabilir.
esenyapim.weebly.com