BİTKİ BİLGİSİ

BİTKİ BİLGİSİ
H A Z I R L AYA N L A R
Murat ERMEYDAN
Peyzaj Yüksek Mimarı
Nazmiye ERMEYDAN
Peyzaj Yüksek Mimarı
Gülcan BEKAROĞLU
Ziraat Mühendisi
BİTKİ BİLGİSİ
1. GİRİŞ
Ülkemiz dünyanın sayılı flora ve vejetasyon merkezlerinden birisidir. Tahminen
9000 otsu ve odunsu bitki doğal olarak yetişmektedir. Daha basit organizasyonlu bitkileri de eklersek bu sayı 12000 e çıkmaktadır. Ülkemizde doğal yetişen bu bitkilerin yanında ülkemize adapte olmuş ve yetiştirilen doğal olmayan bitki sayısı da az değildir. Bu
kadar zengin floranın içinde bitkilerin dünyasına biraz daha yaklaşıp onları algılamak istediğimizde bilmemiz gereken ve bizim bilmediğimiz birçok soru ile karşılaşırız.
Bir alan bitkilendirilmek istenildiği zaman kullanılacak bitki materyali ve bitki ile ilgili olan terimlerin bilinmesi gerekmektedir. İlk olarak kullanacağımız bitkinin ağaç,
ağaççık, çalı, tek yıllık gibi özelliklerden hangi özelliği taşımasını istediğimize karar vermeliyiz. Daha sonra bitkinin iklim, toprak vb ihtiyaçlarını bilmemiz gerekmektedir. Taban suyu yüksek bir yere suyu sevmeyen, güneş görmeyen bir alana güneşli alanda yetişen, rüzgarlı bir alana rüzgardan kolay etkilenen bir bitkiyi diktiğimizde istediğimiz sonucu alamayız. Bitki istekleri tam karşılanmadığı için gelişmesini tamamlayamayarak
ömrü kısalacak belki de hemen ölecektir.
Bitki bilgisi olarak hazırladığımız bu çalışmada birçok bitkinin toprak, sıcaklık, nem
gibi ihtiyaçlarını, etkilendikleri hava koşullarını, bitkilerin gençlik evresinden itibaren
ulaşabilecekleri nihai boyutlarını, üretim tekniklerini, budanabilme durumlarını, mevsimlere göre çiçeklenme, renklenme ve meyve özelliklerini, bitkilerin alt tür ve kültivarlarını bulacaksınız. Bu bölüm (kitapçık) bitkiler hakkında genel bilgiler verilerek başlanmış olup, üretim teknikleri ve isimlendirme ile devam edilmiştir. Bitkiler iğne yapraklı
ağaçlar, ağaççıklar, çalılar, yapraklı ağaçlar ve ağaççıklar, süs çalıları, sarmaşıklar ve yer
örtücüler başlıkları altında sınıflara göre incelenmiştir.
Tarihi Ağaçlar
Dünyada ve ülkemizde tarihe mal olmuş uzun ömürlü ve
boylu ağaçlara rastlamak mümkündür. Yaşamlarını asırlar
boyunca devam ettirebilen ağaçlar belli özelliklere kavuştuklarında anıt ağaç özelliği kazanmaktadır. Bizim küçük bir bitki olarak gördüğümüz ağaçları gelecek nesiller devasa boyutlara ulaşmış ağaçlar olarak görmektedir.
Kuzey Amerika’da bugün canlı birer tabiat abidesi olarak
ömür süren Sekoya (Squoiadendron giganteum), General
Sherman isimli ağacın boyu 82m çevresi 30m ve yaşı ise tahminen 3500’dür. “General Grand Tree” isimli bir diğer mamut ağacı 85m boyundadır ve çevresi 34m’dir. Yaşı tahminen
3500 olan bu ağacın gövde ağırlığı 565 ton, hacmi ise 1500
metre küp olarak hesaplanmıştır.
Bugün dünyanın en boylu ağaçları olarak Avustralya kıtasında doğal olarak yetişen
Okaliptüs ağaçları gösterilmektedir. Bir türünde “Eucalyptus amygdalina” 92m boy ölçülmüştür. Kuzey Amerika’nın güneyinde, Meksika ve Guatemala’da su basar ormanlarında yetişen bataklık servisi (Taxodium mucronatum) fazla boylanmamakla beraber
dünyanın en fazla çap yapan ağaçlarındandır. (10-16m). Söz konusu bu ağacın yaşı da
4000-5000 olarak tahmin edilmektedir.
15
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Ülkemizde de tarihe tanıklık etmiş birçok asırlık ağaç bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ise; Bursa’da bulunan İnkaya çınarı; yaklaşık 600 yaşında, yüksekliği 40m çevresi
ise 9,2m civarındadır. Nevşehir Özkonak’ta bulunan yaklaşık 520 yaşında olan sapsız
meşe ağacı (Quercus petraea) 30m boya ve 5,50m çevreye sahiptir.
2.GENEL BİLGİLER
2.1.Bitkiler
I. GÖVDESİZ BİTKİLER (Thallophyta)
Bakteriler
Mavi-yeşil algler
Alkler
Mantarlar
Karayosunları
II. GÖVDELİ BİTKİLER (Cormophyta)
Eğreltiler
Tohumlu veya çiçekli bitkiler (Spermatophyta)
Bitkiler dünyasının en gelişmiş grubunu Spermatophyta (Tohumlu veya çiçekli bitkiler) oluşturur. Spermatophyta kendi arasında iki grupta incelenir:
Gymnosperm (Açık tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğramış yaprak) kapanmamış yani tohum açıktadır. Yani tohum pulları açık kalanlar.
Angiosperm (Kapalı tohumlu bitkiler): Tohumu taşıyan karpel (değişikliğe uğramış yaprak) veya tohum pulu iki yan kenarlarıyla birleşerek kapalı bir muhafaza (Ovaryum) oluşturmuştur.
Tohumla (meyve) üreyen ve çiçekli bitkiler diye isimlendirilen yüksek organizasyonlu bitkiler “Odunsu” ve “Otsu” olmak üzere iki gruba ayrılırlar.
“AĞAÇ”: Boyu en az 5 m, çapı da 10 cm’den az olmayan, dal, sürgün ve yaprakların oluşturduğu tepe tacını tek bir gövde ile taşıyan, her sene çap artımı yaparak kalınla16
BİTKİ BİLGİSİ
şan, boy büyümesi yaparak boylanan ve dokularındaki hücrelerin büyük bölümü odunlaşmış olan uzun ömürlü odunsu bitkilerdir.
“ÇALI”: Toprak seviyesinden itibaren aynı kalınlıkta birçok gövdesi bulunan ve fazla boylanmayan (ancak 5m’ye kadar ulaşabilen) odunsu bitkilerdir.
Ağacı Oluşturan Bölümler
Kök: Topraktan su ve suda erimiş halde bulunan maddelerin yapraklara ulaştırılmasında iletim boruları yardımı ile hizmet eder ve gövdeyi toprağa bağlar.
Gövde: Dal ve sürgünlerden oluşan tepe çatısını (tacı) taşır, desteklik görevi yapar
köklerin aldığı su ve suda erimiş maddelerin yapraklara ulaştırılmasında iletim boruları
yardımı ile hizmet eder, organik maddeleri depolar. Günlük hayatımızda yüzlerce kullanış yeri olan odun hammaddesi de gövdede oluşur.
Tepe tacı: Ağacın mimari yapısını oluşturan ve her sene tepe ve yan tomurcuklan ile
boy büyümesi yapan “uzun sürgün”ler ile, çok yavaş büyüyen ve üzerinde çoğunlukla çiçek (meyve) tomurcukları taşıyan “kısa sürgün’lerden oluşur. Sürgünler üzerinde yaprak
ve çiçek tomurcukları taşıyan dalların gençlik safhasıdır.
Ağaçların gençlik döneminde piramidal olan tepe taçları ileri yaşlarda yayvanlaşır
Hayatı boyunca tepesi dar-sivri kalan ağaçlar (Ehrami Kavak. Ehrami Servi) olduğu gibi,
dal ve sürgünleri yerlere kadar sarkık ağaçlar da vardır(Salkım Söğüt). Fıstık Çamı, Ceviz, Meşe, Kestane gibi ağaçlar da yayvan ve geniş tepelidirler.
Tepe tacını oluşturan uzun ve kısa sürgünlerden başka, gövde ve dalların kabukları
altında uyuyan gözler vardır ki kuvvetli ve aşırı budamalar veya tepe kurumaları gibi nedenlerle ağacın tepesi ile kökleri arasındaki dengenin bozulması durumunda bu tomurcuklar kabuk altından sürerler ve ağacın gövdesi yeniden genç sürgünlerle dolar. Bunlara “Su sürgünleri” denir. Ayrıca ağacın toprağa yakın gövdesi veya kökleri yaralandığında buralardan bir takım sürgünler sürer ki, bunlara “Kök ve Kütük sürgünleri” denir. Baltalık ormanlar bu sürgünler yardımı ile yenilenir işletilir.
Odunsu Bitkilerde Organlar
1. Kök
Görevi, topraktan su ve suda erimiş halde bulunan anorganik maddelerin alınmasını sağlar, aynı zamanda bitkilerin toprak üstü organlarını toprak altına bağlar. Ayrıca gövde ve yapraklarda olduğu gibi yedek madde depo ederler.
Depo kökleri: (Şeker pancarı, havuç gibi) Besin maddesi depo ederler.
Tutunucu kökler: Hedera helix, orman sarmaşığında olduğu gibi adventif (sonradan
oluşan) kökler.
Destek kökleri: Ficus religiosa (Brahman inciri), Monstera (Devetabanı)’da olduğu gibi.
Özümleme kökleri: Epifit bitkilerde havada kalan klorofil taşıyan kökler gibi.
Hava kökleri: Bataklık servisi gibi bataklıklarda yetişen bitkiler toprak ve sularda oksijen yetersizliğini gidermek için toprak ve su yüzeyine çıkardığı domuz burnu şeklindeki köklerdir.
2. Gövde ve Sürğünler
Odunsu bitkilerde gövde, her yıl kalınlaşan, toprak seviyesinden yükselmiş olarak
ana ve yan dallar ile sürgünleri ve bunlar üzerinde yer alan yaprak, çiçek, kozalak veya
17
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
meyveleri birlikte taşıyan, ağaç ve çalıların tabii ömürleri kadar kalıcı, odunlaşmış bir organdır.
Buna karşılık otsu bitkilerde gövde bir sene içinde (bir vejetasyon periyodunda) gelişen, yaprak ve çiçek açan, meyve ve tohum veren, aynı sene içerisinde ölen, kısa ömürlü bir organdır.
Sürgünler, ağaç ve çalıların habitusunu (genel görünümünü) oluşturur. Üzerinde
yaprakları, çiçek, tohum, kozalak ya da meyveleri taşıyan dalların veya gövdenin gençlik
safhasıdır. Sürgün sözcüğü ile pek fazla yaşlanmamış gövde ve kalın dallar ucundaki birkaç yıllık genç dallar kastedilir.
Uzun Sürgün: Tomurcukları belirli internodlarla (aralık) birbirinden ayrılmış, ağaç
ve çalılarda “boy büyümesi” sağlayan ve uzun ömürlü sürgünlere denir.
Kısa Sürgün: İnternodlar (tomurcuklarının aralıkları) birkaç milimetreyi geçmeyen,
kısa ömürlü ve ağacın gövde ve dallarının uzamasında rolü olmayan sadece üzerinde vejetatif (yapraklar) veya generatif (çiçek, tohum, kozalak) organları taşıyan sürgünlere de
kısa sürgün adı verilir. Mesela Çamlarda 2,3.5 iğne yaprak veya Sedirlerde birçok iğne
yaprak püskül gibi bir arada kısa sürgünlere bağlıdır Armut, Erik ve Elmada çiçek veya
meyveler kısa sürgünlerde yer alır.
Kök ve Kütük Sürgünü: Çoğunlukla yapraklı ağaçlarda ve bazı iğne yapraklılarda
kök veya gövdenin yaralanması veya kesilmesi halinde, yara kambiyumundan oluşur. Bu
tomurcuklardan oluşan sürgünlere de “Kök sürgünü” veya “Kütük sürgünü” denir,
3. Kabuk
Kabuk özellikle sürgün ve yapraklarına ulaşılamayacak kadar boylanmış veya sonbahar ve kış aylarında yaprakları dökülmüş bulunan yaşlı ağaçların tanınmasında, en
önemli karakteristiklerden biridir.
Dış kabuk canlı iç kabuk ile kambiyumu korumaktadır. Bazı ağaçlarda ilk teşekkül
eden periderm uzun yıllar hatta ağacın hayatı boyunca üzerinde kalmaktadır. Bu tip kabuklarda hücreler radyal yönde bölünmek ve büyümek suretiyle çevresini genişletmekte
ve böylece çap artımına ayak uydurabilmektedir. Bunun sonucu olarak da, yaşlı ağaçların kabukları düz pürüzsüz ve çatlaksızdır. Örneğin Fagus (Kayın), Carpinus(Gürgen),
Fraxinus ornus(Çiçekli dişbudak), Laurus nobilis (Defne) gibi.
Bazı ağaçlarda ise, ilk oluşan peridermin altında yeni yeni peridermler oluşur ve önceki peridermlerin içeri ile bağlantısı kesilerek ölürler, çatlarlar ve bunların sonucunda
kabuğun dış görünüşü pullu veya boyuna çatlaklı olur. Örneğin, Betula(Huş)’larda, bazı
Akçaağaç türlerinde ve Rosaceae familyasının bazı cins ve türlerinde (Örneğin; Prunus
türlerinde) görüldüğü gibi kabuk kâğıt gibi ince ve geniş levhalar halinde soyulur. Meşe
türlerinde Örneğin; Q.cerris, Q.libani gibi “Kırmızı Meşeler” grubunda kabuk çok kalın
derin çatlaklı, pullar uzun ve geniştir.
Kabuk rengi ağacın yaşına göre değişikliğe uğramakla beraber türlerin tanımında kolaylık sağlayabilir. (Örneğin Pinus sylvestris (Sarıçam)’de kabuk tilki sarısı rengindedir,
diğer yerli çam türlerimizden kolaylıkla ayırt edilebilir. Asya Servi Kavağında kabuk düz
parlak ve kireç beyazı renginde olduğu halde, Avrupa Servi Kavağında kabuk koyu esmer renkli ve çatlaklıdır.
18
BİTKİ BİLGİSİ
4. Tomurcuk
Tomurcuk, yaprakları birbiri üzerine sıkıca kapanmış ve internodları uzamamış bir
embriyonik sürgündür. ‘Sürgünün gençlik devresi” veya ‘Genç bir sürgünün kışlama
şekli’ de denilebilir.
Bu tanımlara göre tomurcuk internodları çok kısa olan bir sürgün olup yaprak ve çiçek partileri bu sürgün üzerinde karşılıklı, sarmal veya çevrel olarak birbirinin üzerine
kapanmış, tıkız bir şekilde istiflenmiş vaziyettedirler ve çoğunlukla “Pul” adı verilen metamorfoza olmuş (değişime uğramış) yapraklarla dıştan örtülerek korunmuştur.
Tomurcuklar Üç Ana Tipte Toplanabilir
1. Uyuyan Tomurcuklar (Uyuyan gözler): Başlangıçta normal oluşmuş, fakat gelişmeleri frenlenen ve ancak dışarıdan bir etkiyle (Örneğin; çiçek ve sürgünlerin donması,
sürgün tepesinin kesilmesi gibi) uyarılarak kabuk üzerinde sürebilen tomurcuklara denir.
2. Arızi (Adventif) Tomurcuklar: Kök ve gövdelerin yaralanmasından sonra oluşan
tomurcuklardır.
3. Kış Tomurcukları: Vejetasyon periyodunun sonuna doğru normal renk ve büyüklüklerini alan ve sürgünlerin üzerinde cins ve türlerine has bir diziliş gösteren tomurcuklardır.
Sürgün üzerinde yaprak koltuklarında yer alan tomurcuklara “yan durumlu” veya
“lateral tomurcuk” tepede yer alanlara “terminal tomurcuk” gibi adlar verilir.Bunlardan
ayrı olarak “yalancı terminal tomurcuk” dan söz edilir. Bu tip tomurcuklar sympodial dallanma gösteren Kestane, Gürgen, Ihlamur, Çınar, Söğüt, Kayın’larda görüleceği gibi sürgünlerin uç kısımlan kuruyarak, tepeye yakın yan durumlu tomurcuk terminal duruma
geçer Lupla bakıldığında bu tomurcuğun yanında sürgünün kurumuş ucu, bir çıkıntı
(mahmuz) halinde görülür.
Bazı tomurcuklar hem yaprak hem de çiçek partilerini bir arada taşırlar ki bunlara
“karışık tomurcuk” adı verilir. Tomurcuklar çoğunlukla sürgüne doğrudan doğruya otururlar. Bunlara “sapsız tomurcuk”, veya Kızılağaç ve Yalancı Cevizlerde olduğu gibi sürgüne bir sapla bağlanır ki bunlara “saplı tomurcuk” denir.
Çoğunlukla her yaprak koltuğunda bir adet yan durumlu, lateral tomurcuklar bulunuyorsa da, bazen bunların sayısı iki veya üçe çıkabilir; bu tip tomurcuklara “yedek tomurcuklar” adı verilir.
Tomurcuklar dıştan pulla örtülüp örtülmediğine veya örtülmüşse pul sayısına göre
“Çıplak”, “Tek pullu” (Salix L-, Platanus L.), “Çift pullu” (Alnus L.), “Az sayıda pullu”
(Castanea L., Tilia L.), “Çok sayıda pullu” (Prunus spinosa L.) gibi isimler alırlar.
5. Yaprak
Yapraklar, sürgünler üzerindeki nodlara bağlı, (Nod; yaprağın sürgün üzerinde oluştuğu yere verilen isimdir.) aya, sap ve taban gibi üç kısımdan oluşan, genellikle geniş,
yassı ve yeşil bir organ olup, bitkilerde gaz alışverişinde bulunurlar, terleme (transpirasyon) ve özümleme (fotosentez) yaparlar. Sürgünlerin nodlarında, vejetasyon konisinin
yaprak taslaklarından bir yan organ olarak meydana gelirler.
19
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Yaprak Sapı: Yaprak sapı (petiol) kısa veya uzun, ince ya da kalın, silindirik, köşeli
veya yandan basık olabileceği gibi, tüylü, siğilli veya az çok üstten boylu boyunca oluklu veya yanlardan kanatlı olabilir.
Yaprak sapının olmaması veya yok denecek kadar kısa olması halinde, yaprak ayası
sürgüne doğrudan doğruya oturur ki (Quercus robur- Saplı meşe gibi) böyle yapraklara
“sapsız” (sessile) denir. Yaprak sapının sürgüne bağlandığı yerde, sapın iki tarafında bir
çift zarsı veya yaprak biçiminde çıkıntılar görülür, bu organlara “kulakçık” adı verilir.
Yaprakların sürgünler üzerinde 4 değişik tipte dizildikleri görülür;
1.Karşılıklı (opposit): Her nodda karşılıklı bir çift yaprak bulunur. (Acer, Fraksinus. Aesculus Cornus)
2. Çevre (vertisillat): Her nodda üç veya daha fazla sayıda yaprak çevrel olarak bulunur. (Nerium, Catalpa)
3. İki Sıralı Sarmal (almaşlı): Yapraklar sürgün üzerinde iki sıra boyunca ve her
nodda bir yaprak çıkacak şekilde dizilmişlerdir. (Fagus, Castanea, Carpinus, Ulmus,
Coryllus, Tilia).
4. Çok Sıralı Sarmal (spiral): Bir nodda tek yaprak bulunur ve müteakip yapraklar sürgün üzerinde helezoni bir tarzda dizilerek yer alırlar (Quercus, Populus, Salix, Juglans, Alnus).
Yaprak Şekilleri: Yaprak ayası, yaprağın yassılaşmış, az veya çok geniş yüzey oluşturan yeşil kısmıdır Yaprak ayasının çeşitli şekillerine göre isimler verilmiştir: Örneğin,
iğne, ipliksi, şeritsi, yumurtamsı, ters yumurtamsı, eliptik, mızraksı, yüreksi, ters yüreksi, böbreksi, geniş eliptik, dairemsi, baklava dilimsi, deltat, oraksı, kılıçsı, yelpaze, filkulağı şekilli, biz şeklinde gibi.
Yaprak Kenarı: Yapraklar ayanın kenar şekillerine göre de değişik adlar alırlar. Düz
veya tam kenarlı, dişli, testere dişli, oymalı veya dilimi çift sıralı dişli, dalgalı gibi. Yaprak kenarlarındaki dalgalılık az veya çok, düzenli veya düzensiz bir şekilde parçalanma
gösterir ki bu şekildeki yapraklara loplu denir.
Yaprak Tipleri; Bir sap üzerinde tek olarak bulunan yapraklara “Basit” (yalın), aya
parçalanarak ayrı ayrı bölümlere (yaprakçıklara) ayrılmış ise, bu tip yapraklara da “Bileşik” veya “Tüysü”’ denir. Bileşik yaprakta en uçtaki yaprak tek ise “Tek Tüysü”, çift ise
“Çift Tüysü” terimleri kullanılır. Tüysü yapraktaki yaprakçıklar da ikinci veya üçüncü
derecede yaprakçıklara bölünmüş olabilir (Acacia dealbata ve bazı eğreltilerde olduğu gibi) Bunlara “Katlı Tüysü” adı verilir.
Yaprak Tepesi: Yaprak ucunun veya tepesinin şeklini tanımlamak için de kullanılan
terimler vardır. Örneğin, sivri. yuvarlak, küt, küt ve kesik, kertikli, damla uçlu, kılçıksı
uçlu, biz uçlu gibi.
Yaprak Tabanı: Yaprak ayasının sapa bağlandığı taban (dip) kısmı için de bazı terimlere gereksinme duyulur Taban çoğunlukla simetriktir. Bazı cins ve türlerde yaprak ayasının bir yarısı diğerine nazaran daha uzun veya daha dardır; buna “Çarpık” ya da “Asimetrik” yaprak denir.(Ulmus. Celtis. Tilia yapraklarında olduğu gibi.)
Yaprak Yüzeyi: Ayanın alt ve üst yüzünde örtü tüyleri bulunmazsa ‘’çıplak” terimi
kullanılır “Tüylü” olduğu takdirde, tüylerin karakterine ve sıklık derecesine göre (sık,
20
BİTKİ BİLGİSİ
seyrek, kısa veya uzun, yumuşak, ipeksi. sert ve kilsi, dik veya yatık, basit veya dallı, yıldız şeklinde, keçe veya pamuksu tüylü gibi) isimlendirilirler. Aya, düz, parlak olabileceği gibi, küçük, sert ve sivri çıkıntılar ile kaplı bir yüzeye sahip olabilir. Bazı yaprakların
yüzeyleri bir mum tabakasıyla kaplı olduklarından dolayı mavimsi-yeşil (glaucus) renkli
görünürler.
6. Çiçek
Çiçek eşeysel üremeye hizmet için yaprakları değişime uğramış bir kısa sürgündür.
Kısa sürgün üzerindeki yapraklar az veya çok değişikliğe uğrayarak çiçek örtüsü İle eşeysel organları meydana getirmektedir. Her çiçek bir yaprağın koltuğundan çıkar, fakat bu
yaprak normal yapraklar gibi değil, daha çok pul şeklinde olup bazı bitkilerde iyice körelmiştir. Bu yapraklara “Brahte” denir. Brahtenin koltuğundan çıkan ve ucunda çiçek taşıyan dala çiçek sapı (pedisel) denir.
Erkek ve dişi organları bir arada bulunan çiçekler “erdişi veya erselik”(Hermafrodit), erkek ve dişi organlardan yalnız birini taşıyanlara da bir eşeyli veya bir cinsli çiçek
denir.
Erkek ve dişi çiçekler aynı bitkinin ayrı ayrı dallarında yer alırsa (Örneğin Quercus,
Betula. Abies, Pinus gibi) bu bitkilere “Bir Evcikli” bitkiler denir. Eğer dişi ve erkek çiçekler ayrı ayrı ağaçlar üzerinde bulunuyorsa bunlara da “İki Evcikli” bitkiler denir. Örneğin Taxus, Salix, Populus gibi. Bazı bitkilerde hem erselik ve hem de erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı bulunabilir, bunlara poligam bitkiler denir. Örneğin Fraxinus, Acer gibi.
Yaprakların sürgün üzerindeki dizilişi; normal sürgünler dikkatli bir şekilde incelendiğinde, çiçeklerde döllenme olabilmesi için, çiçek tozlarının (polenlerin) bir araçla dişi organın stigmasına taşınması gerekir. Bu taşınma olayına tozlaşma denir Poleni rüzgârla taşınan bitkilere “Anemogam”,böceklerle taşınan bitkiler “Entomogam”, sularla taşınan bitkilere “Hidrogam” ve tozlaşması kuşlarla olan bitkilere “Ornitogam” adı verilir. Bitkiler
aleminde polenlerin taşınması çoğunlukla rüzgarlar ve böcekler aracılığıyla olmaktadır.
Çiçek Kurulları: Çiçekler ya sürgünler üzerinde teker teker veya dallanmış bir eksen üzerinde birçok çiçek bir arada toplu halde bulunurlar. Bu toplu duruma, “Çiçek
Kurulu” veya “İnflorosens” denir.
Çiçeklerin teker teker bulunması halinde, bu çiçek sürgünün ucunda yer almış ise
artık o sürgünün vejetatif büyümesi durmuş olur; böyle çiçek “Terminal Çiçek” adını
alır. Eğer çiçek sürgünün tepesinde değil yanında yer almış ise çiçekler bitkinin vejetatif
büyümesine mani olmazlar. Bu durumda “Lateral Çiçek” adını alırlar.
Çiçek kurulları basit ve bileşik veya dallanma tarzına göre “Rasemoz” veya “Simoz”
diye sınıflandırılır.
Rasemoz: Çiçek kurulunda monopodial bir dallanma görülür. Yani ana eksen büyümeye devam eder, yan dallar bu eksenin yanlarından çıkarlar. Ana eksen yan dallardan
daha hakim durumda kalır. İki gruba ayrılır.
(a) Yan eksenleri dallanmayan tipler
1. Basit Salkım: Uzamış ana eksen üzerinde brahtelerin koltuğundan saplı çiçekler
çıkar.
2. Başak: Uzamış ana eksen üzerinden brahtelerin koltuğundan sapsız çiçekler çıkar.
21
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
3. Çomak: Ana ekseni kalınlaşmış ve etlenmiş bir başaktır. (Mısır)
4. Kedicik: Ana ekseni aşağıya doğru sarkar, başağı andıran bir basit salkımdır.(Juglans, Populus, Salix),
5. Basit şemsiye: Ana ekseni kısa kalmış ve her biri birer çiçek taşıyan yan dallar bir
noktadan çıkarlar.
6. Basit yalancı şemsiye: Alt çiçeklerin sapları ana eksen seviyesine erişir.
7. Kümeç: Kalınlaşmış ve ekseriyetle çiçek tablası şeklini almış ana eksenin çok sayıda sapsız çiçekleri vardır.
(b) Yan eksenleri dallanan tipler
1.Bileşik salkım: Yan eksenleri dallanmış bir salkımdır.(Vitis-Üzüm, Syringa-Leylak
gibi)
2.Bileşik şemsiye: Yan eksenleri dallanan bir yalancı şemsiyedir. (Sambucus-Mürver)
Simoz: Çiçek kurulunda simpodial bir dallanma sistemi vardır. Ana eksenin büyümesi devamlı değildir Bu eksen bir çiçekle sonuçlanıp olgunluğa kavuştuktan sonra, yan
eksenler büyümeye devam ederek ana eksenin yerini alırlar.
1. Monokazyum: Bu tipte dallanma tek yan dalda devam eder.(Yelpaze, Helezon)
2. Dikazyum: Karşılıklı duran aynı dereceden iki yan dalın dallanmaya devam etmesi ile oluşan çiçek kuruludur. (Fagus, Quercus, Castanea. Carpinus, Betula)
3. Polikazyum: İkiden fazla aynı dereceden yan dalın aynı noddan çıkarak dallanmaya devam etmesine denir
7. Meyve
Yan kenarları ile kapanmış bir veya çok sayıda karpelden oluşan, tohum tomurcukları olgun birer tohum haline gelinceye kadar onu içerisinde saklayan, daha sonra da etrafa yayılmasına yarayan oluşuma denir.
I. Basit (Sade) Meyveler
(a) Etli ve sulu meyveler.
Üzümsü meyve-Üzüm, Defne, Portakal, Limon, Balkabağı
Çekirdekli sulu meyve- Erik, Şeftali, Kiraz, Vişne, Kayısı, Ceviz, Zeytin
Yalancı etli meyve- Elma, Armut, Ayva
(b) Kuru meyveler.(Tek tohumlu açılmayan kuru meyveler)
Kanatlı-Akçaağaç, Dişbudak, Huş, Karaağaç
Kanatsız-Buğday, Arpa, Nuks, Kayın, Fındık. Meşe, Kestane,Kızılağaç)
(c) Bir veya çok tohumlu açılan kuru meyveler
Magnolia, Fasulye, Erguvan,
Kapsül-Salix, Populus, Haşhaş
II. Agregat Meyveler: Tek çiçek çok pistilden oluşan meyvelerdir. Burada çoğunlukla etli kısımlar, çiçek tablasından gelişir.Örneğin; Çilek, Ahududu. Magnolia, Liriodendron
III. Bileşik Meyveler: Bazı bitkilerde meyveler sürgünlerde teker teker yer aldığı halde, bazılarında ise birçoğu bir araya gelerek “Meyve kurulu” meydana getirirler. Agregat
22
BİTKİ BİLGİSİ
meyveden ayıran özellik, her bir pistilin ayrı bir çiçek çevresinin bulunmasıdır. Örneğin:
Çınar, Sığla, İncir, Dut.
2.2. Vejetatif Üretme Teknikleri
Bu üretme tekniği süs bitkileri üretiminde temeldir. Vejetatif üretme veya eşeysiz üreme yoluyla çoğaltma, kök sürgünü, yaprak, yumru ve rizom gibi vejetatif bitki kısımlarından alınan parçalarla yapılan üretme şeklidir. Vejetatif üretme teknikleri dört temel
üretme metodunu içermektedir.
• Çelikle üretme,
• Aşı ile üretme,
• Daldırma ile üretme,
• Diğer vejetatif üretme yolları
I. Çelikle Üretme Tekniği
Çelikle üretme tekniği üretilecek bitkiden alınan ve çelik adı verilen bir gövde, kök
veya yaprak parçası ile yeni bir bitki oluşturma tekniğidir.
Özellikle herdem yeşil ve yarı daimi yeşil yapraklı türlerin hemen hemen hepsinde
tohumla üretme zaman aldığı ve buna rağmen istenilen nitelikler çoğunlukla sağlanamadığı için bu türler ekseriyette çelikle üretilirler.
Çelik alınacak anaçlar her türlü hastalık, don ve kuraklık zararlarından etkilenmemiş, sağlıklı ve iyi yetişmiş bitkiler olması gerekmektedir..
Köklendirme ortamı ve ortamdaki rutubet faktörü köklenmeyi önemli ölçüde etkilemektedir.
Çelikle üretme yöntemleri çok çeşitlidir.
1- Gövde Çelikleriyle Üretme:
a) Yumuşak (yeşil) Çelikle Üretme: Odunsu bitkilerin henüz odunlaşmamış olan
taze ilkbahar sürgünlerinden hazırlanan yumuşak çeliklerle birçok süs bitkisi üretilebilir.
Bunların en önemlileri; Açelya, Acer saccarum (Şeker Akça ağacı), Amorpha, Ampelopsis, Aralia, Berberis, Kelebek çalısı, Buxus, Eleagnus, Euonymus, Hydrangea, Ligustrum,
Robinia, Rosa, Tamarix’dir.
Yumuşak çelikle üretmede çelik alma zamanının türlere ve iklim koşullarına göre isabetli seçimi çeliklerin köklenmesinde çok etkilidir. Yumuşak ve yeşil çelikler tepe tomurcuğu taşıyan sürgünlerden ‘Baş çeliği’ olarak alınır. Buna karşılık sürgünün altından yan
tomurcukları içerecek şekilde alınan ayak çelikleri tercih edilmez. Yumuşak çelikler daima yapraklı olarak, türüne göre değişmekle beraber 5-12cm boyunda genellikle 2-3 boğumlu olarak hazırlanır ve kesim son boğumun hemen altından yapılır.
Çeliğin boyuna göre de toprağa girecek kısımdaki yaprakla yukarı doğru çekilerek
gövdeyi sıyırmadan alınmalı ve çeliklerin üzerindeki bütün çiçek gözleri köreltilmelidir.
Çelik alımı ve kesimi sabah erken saatlerde yapılarak alınan çelikler hemen nemlendirilmiş çuval veya yosun içine konup serin ve nemli bir yere alınmalıdır. Çeliklerin birkaç dakika da olsa güneş altında kalmaları çok zararlıdır. Suda bekletilmeleri de tavsiye
edilmez. Kesilen çeliklerin hemen dikilmeleri gerekir. Dikim aralıkla türlere ve yaprak
büyüklüklerine göre değişse de yaprak kenarları birbirine hafif değecek şekilde dikim
23
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
aralıklarının ayarlanması en iyi olur. Köklenme ortamı olarak dişli kum ile turba toprağı
karışımı iyi bir ortam oluşturur Dikimden hemen sonra yastıklar iyice sulanır. Bu suretle çeliklerin ortamla iyi temas ettirilmesi sağlanmış olur.
İğne yapraklı türlerde de yumuşak çelik olarak sürgün uçlarından faydalanılır. Bunlar keskin bir bıçakla bir sene evvelki yılın odunuyla birleştiği yerden kesilerek elde edilir. Chamaecyparis, Thuja ve birçok Juniperus türlerinde alışılagelmiş olarak yan sürgünlerin kullanılması halinde çeliklerin kesilmesi yerine odundan koparılarak alınması daha
uygundur.
b) Yarı Odunlaşmış (odunsu) Çelikle Üretme: Yarı odunlaşmış çelikler yumuşak
bir ölçüde olgunlaşmış ve kısmen de sertleşerek odunlaşmaya yönelmiş olmaları ile farklılık gösterir. Sert çeliklerden ise onlar gibi tamamen odunlaşmış olmamalarıyla ayrılırlar.
Bu yöntemle Orman gülleri, Pittosporumlar, Kamelyalar, Laz kirazları. Çobanpüskülleri.
Limonlar gibi büyük yapraklı daimi yeşil bitki türlerinin üretilmesinde kullanılır. İğne
yapraklı türlerde ise Porsuk, Cyriptomeria ve ardıçlar bu şekilde üretilir.
Bu çelikler büyüme mevsiminin sonlarına doğru sürgünler kısmen olgunlaştığında
alınır, genellikle Ağustos ayı ve kısmen de Eylül başları bu konuda en uygun zamandır.
Çelik alınacak anaçların mümkün olduğu kadar genç olması ve yaşlı anaçlardan ziyade
alt dallarından faydalanılması başarı şansını yükseltir.
Yarı odunlaşmış çelikler tepe kısmındaki yapraklar bırakılmak ve dip kısmındakiler
koparılmak suretiyle ve diğer koşullara göre 7.5 15 cm boylarda hazırlanır. Yaprak satıhları kesilerek küçültülür. Olgunlaşmış sürgünlerin uçları çelik olarak kullanıldığı gibi
sürgünün alt kısımları da ayak çeliği olarak alınıp kullanılabilir. Kesim bir boğumun hemen altından yapılır.
Herdem yeşil türlerde bu çelikler uç veya baş çeliği olmakla beraber, adi çelik, ökçeli çelik ve dipçikli çelik, olmak üzere üç tıp olarak alınabilir. Adi çelikler: yalnız o
yılın sürgününü içerir. Ökçeli çelik; çeliğin tabanında, geçen seneki yanı iki yıllık odundan küçük bir kısmı da içerir. Dipçikli çelik ise: daha yaşlı dalın 1-2,5cm uzunluğunda
bir parçasını da taşır.
Yapraklı yarı odunlaşmış çeliklerin, daha rutubetli ortamlarda köklendirilmesi şarttır.
c) Sert (odun) Çelikleriyle Üretme: Bir yaşında tamamen olgunlaşmış ve odunlaşmış sürgünlerden elde edilen çeliklerle yapılan üretme şeklidir. Bu çelikler büyüme durduğunda, yani latent devrede gerçekleştirilir (Yapraklı türlerde yapraklar döküldükten
sonra). Söğüt, kavak (akkavak ve titrek kavak dışında) türlerinde, sürünücü ardıçlar, yalancı serviler, ladinler, tsuga ve sedirlerde bu yöntem uygulanır.
Geç ilkbahar ve erken kış, çelik alımları için en uygun zamandır. İğne yapraklı türlerde, anaç bitkiler ilk kış soğuğunu gördükten sonra tam dinlenme haline geçtikleri sonbahar sonu ve kış başları en iyi çelik alma zamanıdır. Alınan çelikler uygun saklama koşullarında ilkbahara kadar saklanırlar. Çelikler muhafaza edilirken sık sık kontrol edilirler.
Çelik alırken yumuşak çeliklerin aksine sürgün uçları kullanılmaz. Zira sert çelik için
onlar çok zayıf kalır. Bu yüzden ayak çelikleri tercih edilir Çelikler 10-20cm uzunluğunda ve 3-5 boğumludur. Çelikler tabanda gözün hemen altından kesilirse köklenme daha
24
BİTKİ BİLGİSİ
fazla olur. Çeliğin hemen üst kısmı da fazla koltuk kısmı kalmaması için en üst gözün
hemen üstünden düz veya daha iyisi eğimli olarak kesilir.
Odunsu çelikler de yumuşak çeliklerde olduğu gibi adi çelik, ökçeli ve dipçikli çelik
şeklinde alınabilir. Çeliklerin dikileceği ortamın derin ve entansif işlenmiş, gübrelenmiş,
organik maddece zengin kumlu balçık toprağı içeren ortamlar olması tercih edilir. Dikim
sonbaharda olabilirse de ilkbahar tercih edilir.
Dikimlerde çeliğin en az iki gözü toprak altında kalmalıdır. En iyisi bir gözün toprak
üstünde kalarak üstünün de hafif bir kapama materyali kullanılarak örtülmesidir. Dikimden evvel yastıklara siyah plastik örtü serilmesi ve dikimin bu örtüyü delerek yapılması
köklenmenin daha iyi yapraklanmanın daha sıhhatli olmasını sağlar.
2-Kök Çelikleriyle Üretme:
Köklerden alınan parçalarla yapılan üretme olan bu tür çok kullanılan bir yol değildir. Fakat bazı bitkiler için uygun bir yöntemdir Eğer bir bitki türü doğal şartlar altında
kolayca kök sürgünü verebiliyorsa bu bitki kolaylıkla kök çelikleriyle üretilebilir. Bu tür
bitkilerin başlıcaları; Robinia. Albizzia, Ailanthus, Aesculus, Prunus, Daphne, İlex, Lagerstroemia, Rhododendron, Syringa, Yucca filamentosa’dır.
Kök çeliklerinde köklerde yer alan uyuyan gözler veya adventif gözlerden sürgünler
oluşmaktadır. Adventif tomurcuklar daha ziyade en üstte köklerin kalın kısımlarında yer
alır. Dolayısıyla bu kısımlar en iyi kök çeliklerini verirler.
Kök çelikleri sonbahar veya kış başlangıç ile kış kök çelikleri olarak Ocak, Şubat ve
Mart aylarında alınıp dikilebilirler. Her ne şekilde olursa olsun çelik almada Mart ayını
geçirmemek gerekir.
3-Yaprak Çelikleriyle Üretme:
Bir yapraktan yeni bir bitkinin üretilmesi yöntemidir. Bu üretmede ya yalnız yaprak
ayası kullanılır veya yaprak ayası yaprak sapıyla birlikte kullanılır. Her iki durumda da
yaprağın tabanından adventif kökler ve üstten de bir adventif sürgün çıkarak yeni bir bitki oluşturur. Yeni bitki oluşurken bunu sağlayan yaprak da çoğunlukla ölür ve yok olur.
Yaprak çeliklerinin başarılı bir köklenme yapabilmesi için 18-24 derecelik bir hava
sıcaklığı ile nemli bir hava, bol ışık ve nemli iyi havalanan süzek bir köklendirme ortamı
aranır. Bu üretme tarzı Kalanchoe, Peperomia, Afrika menekşeleri. Peygamber kılıcı, Rex
begonyalar, Zambaklar, Sedum türleri, Kauçuk ve Kamelyalarda kullanılır.
4-Yaprak-Tomurcuk (göz) Çelikleriyle Üretme:
Bu tip çelikler bir yaprak ayası, yaprak sapı, koltukaltı gözü veya bir göz ile küçük
bir gövde parçasından oluşur. Bu konuda dikkat edilecek husus, çeliğin alındığı zaman
yaprak ve sapı kadar gözün de olgunlaşmış olması gerekir. Çelikler genellikle TemmuzEylül arası bu duruma ulaşmış olurlar.
Diffenbahia, Rhododendron, Camelia, Vitis ve Rubuslar bu yöntemle kolaylıkla üretilir. Dişli kum bu yöntem için iyi bir köklendirme ortamı oluşturur iyi bir köklenme için
köklenme ortamı ısıtılmalı ve nemli tutulmalıdır.
Çelikle üretmede hangi yöntem uygulanırsa uygulansın köklenme süresi boyunca ihtimamlı bir bakım gerekir. Bu konuda sulama en başta gelen bakım tedbiridir. Sulama çeliğin köklerini oymayacak şekilde ince süzgeçler veya şişleme ile yapılır.
25
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
II. Aşı ile Üretme Tekniği
Aşı ile üretme tekniği, üretilmesi istenilen bir bitkinin bir parçasını, kökünden faydalanmak istenilen başka bir bitkiyle kaynaştırarak tek bir bitki olarak geliştirme tekniğidir. Bitkinin toprak üstü kısmını yani gövde ve dallarını oluşturmak üzere asıl üretilmesini istediğimiz bitkiden alınan kısma ‘kalem’ veya ‘Göz’ denir. Bunlardan kalem, üzerinde birkaç uyur göz bulunan bitki parçasıdır. Yeni bitkinin kök kısmını oluşturacak
olan aşı kısmına ise ‘Anaç’ veya ‘Altlık’ denir Böylece kalem veya göz anaçla birleştirilmek üzere anaca aşılandığı zaman anaç kökü oluştururken, kalem veya göz de sürerek
yeni bitkinin gövde ve dallarını oluşturur
Bazı süs bitkileri yeterli derecede köklendirilemedikleri için bunların ekserisi aşı yoluyla çoğaltılır
Bir aşının tutmasını etkileyen en önemli faktörler şunlardır:
1, Kalem ve anaç birbiriyle uyuşur olmalıdır
2 Aşıda başarı türlere göre de değişmektedir. Bazı türlerde aşılama başarısı düşüktür.
Örneğin Meşeler. Kayınlar çok güç aşılanır,
3. Anaç kaliteli, kuvvetli ve genç bir fidan olmalıdır.
4. Kalemlerin alınması ve aşının yapılması için en uygun zaman seçilmelidir. Genelde kalem aşıları için yaz aşısı dışında en başarılı aşı zamanı, ilkbaharda anaçta kök faaliyeti başlarken fakat kalemde gözler henüz uyku durumundayken yapılan aşıdır.
5. Kaynaşmanın çabuk olması için kalem ile anaç mümkün olduğunca sıkı bir şekilde üst üste gelmelidir.
6. Aşı yeri süratle uygun bir macunla kapanmalıdır.
7. Aşıdan sonra uygun bir bakım ve ihtimam icap eder.
8. Havanın ve ortamın rutubeti ve sıcaklık şartları uygun olmalıdır.
Aşılama yöntemleri iki ana metoddan oluşur. Birincisi “Kalem aşısı” ikincisi ise yalnız bir göz içeren sürgünü kullanıldığı “Göz aşısı”dır.
Kalem Aşısı Metotları: Üzerinde birkaç tomurcuk bulunan ve “Kalem” adı verilen
bir gövde parçası kullanılarak yapılan aşı yöntemi “kalem aşıları” adı altında toplanır.
Birçok kalem aşısı metodu vardır. Bunlardan en önemlileri şunlardır;
1. Bindirme Aşı: Bu yöntemde esas olan anaç ve kalemin aynı kalınlıkta olmasıdır.
Uygulamada anaç ve kalemde birbirine denk uzunluk ve şekilde birer kesit oluşturulur.
Kesitin keskin bir aşı bıçağıyla bir kerede açılması, düz ve pürüzsüz bir satıh sağlayarak
başarı oranını arttırır. Her iki kesim yüzeyi birbirine intibak edecek şekilde kalem anacın
üstüne oturtulur ve bir lastik veya rafya ile bağlanır, sonra da macunlanır. Bağlama ve
macunlama sahasına girecek tomurcuk üzerine bağ gelmemeli ve tomurcuğun üstünün
macunlanmamasına dikkat edilmelidir.
İntibakın daha iyi sağlanması için karşılıklı kesitlerde ikinci bir kesim yapılarak karşılıklı diller oluşturulur, anaç ve kalem birbirleri üstüne getirildiği zaman bu diller birbirinin içine girerek iyi bir uyum sağlarlar. Bu özel şekle “Dilcikli Aşı” denmektedir. Dilcikli aşıda tutma oranı daha yüksek olur.
Castanea, Clematis, Cornus. Crataegus, Hibiscus. Malus. Morus, Pyrus, Syringa, Ulmus, Weigela türlerinde özellikle dilcikli aşı kullanılmaktadır. Tutma oranı düşük, sert
26
BİTKİ BİLGİSİ
odunlu yapraklı türler olan Meşe ve Kayınlar için de dilcikli aşı önerilir.
2. Yanaştırma Aşı: İki serbest bitkinin gene kendi köklerini muhafaza edecek şekilde her birinin gövdesinde oluşturulan çeşitli tipte kesim satıhlarının üst üste getirilecek
tarzda her iki bireyi birbirine yanaştırarak uygulanan bir aşılama yöntemidir.
Gövdede oluşturulan kesim satıhlarının şekline göre “Kertikli yanaştırma aşı”, “Dilcikli yanaştırma aşı”, Kakmalı yanaştırma aşı” gibi çeşitleri vardır.
3. Yarma Aşı: Bu aşı genellikle tepe seviyesinde yapılır. Bunun için anaçta kalem kalınlığına denk yükseklikte tepe sürgünü kesilerek atılır. Bu kısımda ibre ve yapraklar temizlenir. Bundan sonra kesitin ortasında kalemi oluşturacak şekilde ve uzunlukta tepe
sürgünü boyunca uygun derinlikte bir yarık oluşturulur. Diğer taraftan aynı kalınlıkta kalem de kama şeklinde iki yüzü kesilerek hazırlanır. Anaçta açılan yarığa kalem kama şeklinde oturularak aşı tamamlanır.
Yarma aşı Hatmiler, Kamelya, Kartopu, Melez(Larix), Vitis, Mürver cinslerine ait türlerde başarıyla uygulanır. Göknar, Sedir ve Çam türleri de bu aşıya uygundur.
4. Keçiayağı veya Kakma Aşı: Bu metot yaprağını döken türlerde geniş bir uygulama yeri bulmaktadır. Anacın kalemden kalın olduğu durumlarda uygulanır. Anaçta bir
tarafa doğru hafif meyilli pürüzsüz bir kesit açılır. Sonra kesitin daha yüksekte kalan kısmında aşı çakısı ile üç köşeli uzunca bir kama oyuğu oluşturulur. Kalemde de bu oyuğa
uygun iki tarafı kesilmiş bir kesit meydana getirilir. Anaçtaki oyuğa kalem tam isabet ettiği zaman bağlamaya dahi ihtiyaç kalmaz fakat iyi bir macunlama şarttır.
5. Kabuk Aşısı
6. Kök Aşıları
7. Boğaz Aşıları
8. Çifte Aşı
9. Ters Aşılar
Göz Aşısı Metotları: Üzerinde bir göz veya tomurcuk bulunan küçük bir kabuk parçasından alınan bir kalem kullanılarak yapılan aşılama yöntemine “Göz Aşısı” veya “Tomurcuk Aşısı” denir. Birçok bitki türlerinde yaradan sakız akımı olması dolayısıyla diğer yöntemler başarılı olmamakta, yalnız göz aşısı başarılı olmaktadır.
Göz aşıları genellikle genç anaçlara veya ince dallar ve nodlar arasına yapılır. Bu itibarla anaç olarak bir yıllık fidanlar yeterlidir.
Genellikle göz aşıları anacın aktif olduğu ve kabuğun odundan kolaylıkla ayrıldığı,
gözün yani tomurcuğun ise iyi geliştiği aylarda yapılır. Göz aşıları iki kısımda ele alınabilir.
1.Sürgün Göz Aşıları: Sürgün göz aşılarında anaca yerleştirilen göz, aşının yapıldığı yıl içinde sürgün verir. Bu aşılar ‘erken sürgün göz aşıları’ ve “geç sürgün göz aşıları’
olmak üzere iki zamanda gerçekleştirilir.
Erken sürgün göz aşılarında kalem yani göz tomurcuklarda henüz bir kabarma görülmeden yanı göz latent halde iken alınır. Anacın ise aktif hale geçmiş olması gerekir.
Geç sürgün aşıları ise genellikle daha geç; Haziran ayının ilk yarısında yapılır,
2.Uyuyan gözde yapılan durgun göz aşıları: Bu yöntem Temmuz ayından Eylül başına kadar olan periyotta yapılır. Ancak anaçta büyüme halen durmamıştır. Aksı halde
27
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
büyüme durmuş ise kabuk oduna sıkıca yapışmış demektir ve bu durumda artık göz aşısı yapılamaz.
III. Daldırma ile Üretme Teknikleri
Daldırma anaç bitkinin sürgünlerini ana bitkiden ayırmadan köklenmelerini sağlamak ve sonra ayırmak suretiyle yapılan bir üretme yöntemidir. Özellikle Açelya ve Orman güllerinin kıymetli kültivarları bu yöntemle üretilir. En önemli daldırma metotlarından bazıları şunlardır;
1. Adi Daldırma: Anaçtan çıkan dalların bükülüp kavis verilerek sürgün ucu toprak
dışında kalacak şekilde toprağa daldırılması ve daldırılan dalların köklendikten sonra ana
bitkiden ayrılması suretiyle gerçekleştirilen bir üretme metodudur. Orman gülleri ve
magnolialarda çok kullanılır.
Daldırmada sürgünün daha iyi köklenmesi için toprağa yatırılan dalın alt kısmında
bir çizgi açılması veya kabuğun kısmen halkalanması veya dalın bir kısmında kabuğu
kesmeden bir telle boğulması önerilir. Dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da anaçtan çıkan sürgünün anaca mümkün olduğu kadar yakın bir şekilde hemen kıvrılarak toprağa daldırılmasıdır. Bu suretle kuvvetli bir kök teşekkülü sağlanabilir.
Kızılcık, kartopu, fındık, leylak türlerinde daldırma işlemi Haziran sonlarında yapılabilir. Bazen, Wisteria, Clematis, Smilax, Ficus pumila ve Philodendronlar gibi sarıcılarda uzun ve kıvrılabilen sürgünleri dalgalı bir şekilde bir hat üzerinde birkaç defa daldırmak da mümkündür. Buna “Bileşik Daldırma” denir.
2.Hava Daldırması: Anaca bağlı dalın köklenmesinde adi daldırmada olduğu gibi
toprakta değil dal üstünde yani havada olmasına verilen isimdir. Bu yöntemin uygulaması Kauçuk ve Croton’larda yaygındır.
3.Tepe Daldırması: Sürgünleri kolayca eğilemeyen dik dallara sahip buna karşılık
kök boğazından her yıl bol sürgün veren türlerde bu yöntem uygulanır. Bir yıl önce dikilen bitkinin kök boğazının 5-10cm üstünden gövde kısmı kesilir ve bu kısımdan bitki
mümkün olduğu kadar fazla sürgün vermeye zorlanır.
Ortanca, Leylak. Frenk üzümü, Japon ayvası, Filbahri, Krizantem ve benzeri bitkilerde bu yöntem kolaylıkla uygulanır.
4.Hendek Daldırması: Hendek daldırmasında anaç bitkinin dalları bütün uzunluğu
boyunca açılan hendeğe tamamen yatırılır ve üzerleri toprakla örtülür. Daldırılan dallar
üzerindeki tomurcuklardan sürüp örtü tabakasını delerek yüze çıkan sürgünler vejetasyon devresi sonunda diplerinde meydana gelen köklerle birlikte kesilerek anaçtan ayrılır
ve ayrı birer bitki olarak şaşırtılır.
Bu yöntem tepe daldırmasından çok daha fazla kullanılır, zor koşullarda daha başarılı olur. Ancak toprak daha iyi ve gübreli olmalıdır.
2.3. İsimlendirme
Tür: Bir birbirine fevkalade benzerlik gösteren ve aralarında döllenerek kendilerine
benzer döller meydana getirebilen bireyler topluluğudur.
Tür Alt Kategorileri
Alt Tür: Alt tür ssp, veya subsp. şeklinde kısaltılarak gösterilir. En az bir morfolojik
özelliği bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış bir popülasyondur.
28
BİTKİ BİLGİSİ
Varyete: :Kısaltılmış olarak var. işareti ile gösterilen, en az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılan, fakat türün yayılış alanı içerisinde küçük gruplar veya büyük
gruplar halinde bulunur.
Tür Üstü Kategorileri
Cins: Birbirine benzeyen ve müşterek birçok karakteri olan türlerin topluluğudur.
Familya: Müşterek özellikleri olan yakın cinslerin topluluğuna familya denir
Takım: İki veya daha çok familyanın birleşmesi ile oluşur.
Sınıf: Takımların birleşmesi ile sınıf oluşur.
Hibrid: Aynı cinsin iki türü arasında ya da ayrı cinslerin türleri arasında oluşan melez durumlardır.
Kültivar: Kısaltılmış olarak (cv) olarak gösterilir. Doğada veya fidanlıklarda mutasyon (Genetik değişim) sonucu ortaya çıkmış bireylerdir.
3. İĞNE YAPRAKLI AĞAÇLAR, AĞAÇÇIKLAR, ÇALILAR
3.1. PINACEAE
Coniferae sınıfının en önemli familyasıdır. 10 cins ve takriben 210 türle temsil edilir. Cinsleri sırası ile Abies, Picea, Keteleria, Tsuga, Pseudotsuga, Pinus, Cedrus, Larix,
Pseudolarix, Cathaya’dır Tropik ormanlardan başlamak üzere Kuzey kutbuna kadar Kuzey yarım küresinde geniş ormanlar kurarlar.
Botanik özelliği: Yaprakları çoğunlukla herdem yeşil veya birkaç cinsinde kışın dökülür. Sürgünlere sarmal dizilmiştir. İğne yapraklar döküldüğünde veya koparıldığında
sürgün üzerinde cinse bağlı olarak değişik şekillerde çıkıntılar veya çukur izleri bırakır.
Erkek çiçekler bir eksen etrafında dizilmiş, birçok puldan, yani etaminlerden meydana gelmiş bir tek çiçek hüviyetindedir. Her bir etamin istisnasız iki adet çiçek torbası
taşır. Çiçek tozları Marttan itibaren olgunlaşmaya başlar, pulların üzerine dökülür, kuruduktan sonra etrafa saçılır.
Bir brahte (dış pul), bir karpel (iç pul) ve iki tane tohum tomurcuğundan ibaret olan
dişi çiçeklerin birçoğu bir eksen etrafında sarmal dizilerek bir kozalak meydana getirirler. Bu familyada dişi kozalak bir çiçek kuruludur. Kozalak olgunlaşması 1 yılda, 26 ayda (Cedrus’da) ve 2-3 yılda (Pinus’da) olur Bazı cinslerde kozalak olgunlaşınca dağılır
(Abies, Pseudolarix, Cedrus). Tohumlar çoğunlukla kanatlıdır.
Bazı cinslerde hem uzun hem de kısa sürgün (Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cathaya), bazı cinslerinde ise yalnız uzun sürgünler vardır (Abıes, Keteleria, Picea, Tsuga,
Pseudotsuga gibi.
3.1.1. ABIES (GÖKNARLAR (PINACEAE)
Göknar cinsi 35-40 türle Kuzey Yarımkürenin mutedil ve serin bölgelerinde, Kuzey
ve Orta Amerika, Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da yayılmış ve dağılmıştır. Ülkemizde de
4 göknar türü bulunmaktadır. A. bornmülleriana, A. cilicica. A. equitrojani ve A. nordmanniana
Genç yaşlarda piramidal ve orta yaşlarda konik bir tepeye sahip, dalları gövdeye çevrel dizilmiş, her dem yeşil, boylu orman ağaçlarıdır. Kabuk açık gri renkli olup ince ve
29
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
düzgündür, yaşlılarda kalın ve çatlaklıdır. Uzun sürgünler üzerinde
tek tek ve iki taraflı dizilen yapraklar (tarağımsı diziliş) kısa, yassı ve
alt yüzleri çift beyaz çizgilidir. Koparıldığında sürgün üzerinde (iç
içe iki daire halinde, çukur) bir iz
bırakır. Kozalakları bir yılda olgunlaşır; biçimleri çoğunlukla silindirik, dik durumludur ve ağacın tepe
kısmında yer alır. Kozalaklar olgunlaştığında (kışın) kolayca dağılır ve tohumlarını bırakır, dal üzerinde kozalak eksenleri kalır. Üretimi tohumla yapılır. Tohumlar ilkbaharda ekilirse, çimlenir ve fideler
oluşur, fidanlar 2-3 yaşından sonra
ya dikilir ya da şaşırtılarak yaşlandırılır.
Göknarlar genç yaşlardan itibaren kazık kök yaparlar. Toprak ve rutubet istekleri fazladır. Yüksek bir hava rutubeti isterler. Işık istekleri azdır, gölgeye dayanıklıdırlar, donlardan zarar görürler, kirli havaya özellikle zehirli gazlara karşı duyarlıdırlar.
I. ABIES PINSAPO - İSPANYOL GÖKNARI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: İspanya’nın güneyinde, Rondo civarındaki dağlık bölgelerde yetişir.
Boy ve Çap: 25-30 m boy, 1 m. gövde çapı piramidal bir tepe (çap 5 m) yapar
Genel Özellikleri: İğne yaprakları kalın, kısa (1-1,5 cm uzunlukta), uç kısmı küt veya sivri batıcıdır. Çoğu göknarlarda olduğu gibi yassı, yani ikiyüzlü değil, ladinlerde olduğu gibi hemen hemen dört köşelidir. İğne yapraklar koyu yeşil renkte, etrafa doğru dik
olarak çıkmakta, sürgünü silindir şeklinde çevrelemektedir (fırçamsı diziliş). Kozalakları
10 15 cm. uzunluğunda, alt tarafı dar, silindirik ve çapı 4- 4,5cm. dir.
İklim ve Toprak İstekleri: Serin Akdeniz ikliminin ağacıdır, derin ve nemli topraklarda iyi gelişir, kuraklığa biraz dayanır, kireçli topraklarda da biraz yetişebilir. Donlara
karşı dayanıklı değildir, güneşli veya yarı gölge yerlerde kullanılabilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir.
Çok dekoratif bir görünüme sahiptir; park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter (tek başına) kullanılır.
Kültivarları:
A.p.cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavi yeşil renktedir.
A.p.cv. ‘Argentea’ - İğne yaprakları gümüşi gri renktedir.
A.p.cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarımsı yeşil renktedir.
A.p.cv. ‘Fastigiata’ - Sütun şeklindedir, dalları yukarı yönelmiştir,
30
BİTKİ BİLGİSİ
A.p.cv. ‘Pendula’- Dallar aşağıya doğru sarkıktır.
A.p.cv- ‘Pyramidata’- Kısa ve konik formludur.
II. ABIES CONCOLOR - GÜMÜŞİ GÖKNAR - KOLORADO AK GÖKNARI
(PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında oldukça geniş bir coğrafi yayılışı vardır.
Boy ve Çap: 30-40m boyunda, 1-1,2 m gövde çapında, konik tepeli, aşağıdan tepeye kadar sık ve bol dallanma gösteren bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu genç yaşlarda düzgün, gri kül renkli, yaşlı gövdelerde çatlaklıdır. Genç sürgünler altuni yeşil, oldukça kalın ve çıplaktır. İğne yaprakları
tırpan biçiminde dar ve 4- 8 cm. uzunluğunda ve uç kısımları genellikle küt nadiren sivri, derimsi, alt yüzü mat, mavimsi gri, sürgünlerin her tarafına dik açı yapacak biçimde
dizilmişlerdir. Kozalakları 8-14cm uzunluğunda, silindirik, pulları önce yeşil sonra kahve renklidir, dış pulları görülmez. Park ve Bahçelerde dekoratif görünümü ile soliter ya
da grup halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, yarı gölge yerlerde normal topraklarda yetişir.
Dona kuraklığa ve kirli havaya, kent iklimine dayanır, hızlı büyür. Toprak istekleri bakımından diğer Göknar türlerine nazaran en kanaatkar olanıdır. İç Anadolu’da endüstriyel
kesimlerde kirli hava koşulları için önerilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir,
Kültivarları:
A.c.cv. ‘Argentea” - Gümüşi yapraklıdır.
A.c.cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renklidir.
A.c.cv. ‘Conica’ - Konik bodur bir çalıdır.
A.c.cv. ‘Compacta’ - Yaprakları gümüşi mavidir.
III. ABİES NORDMANNİANA- DOĞU KARADENİZ- KAFKAS GÖKNARI
(PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Geniş yayılış bölgesi Kafkasya’dadır. Kafkasya ile Kuzeydoğu Anadolu’nun dağlık yörelerinde bulunur.
Boy ve Çap: 40-50m boya ulaşan geniş konik piramidal tepe yapan gri gövdeli bir
ağaçtır. Çok sık bir dallanma yapar. Alt dalları yanlara doğru horizontal yönelir ve hafifçe aşağı doğru sarkar.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri yeşilimtırak sarı renkte olup üzen kısa, sık, esmer tüylerle örtülmüştür. İğne yaprakları 2-2,5cm uzunluğunda, parlak koyu yeşil renkte uç kısımları kertikli veya küt, alt yüzeyleri çift beyaz çizgilidir. (stoma bandı) Kozalakları 15-20 cm uzunluğunda, 5 cm çapında, üstte daralan silindirik biçimli ve uçları sivricedir; önce yeşil sonra koyu kahve renkli, dış pulları iç pullardan daha uzundur ve geriye doğru kıvrıktır. Dekoratif bir park ağacıdır. Soliter ya da gruplar halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol yağışlı ve nemli deniz ikliminden, serin derin nemli
topraklarda yetişir. Tam bir gölge ağacıdır. İlkbahar donlarına duyarlıdır. Kent iklimine
dayanır. İlk gençlik devresinde (1 20 yaş arası) gayet yavaş gelişme gösterir.
31
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohum ve aşı ile yapılabilir.
Kültivarları:
A.n.cv, ‘Aurea’ - Yaprakları sarı alacalı
A.n.cv. ‘Tortifolia’ - Yaprakları dönük ve kıvrık
A.n.cv. ‘Alba spicata’ - Sürgünleri beyaz
A.n.cv. ‘Brevifolia’ - Yaprakları küçük kısa bodur formlu çalı
A.n.cv. ‘Pendula’ - Sürgünleri ve dalları sarkık
A.n.cv, ‘Glauca’ - Yaprakları mavi yeşildir.
IV. ABIES BORNMULLERIANA - ULUDAĞ-BATI KARADENİZ GÖKNARI
(PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Ülkemizin özgün bir göknar türüdür. Kuzey Anadolu’da Kızılırmak
(Bafra) ile Uludağ arasındaki Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesine yayılmıştır.
Boy ve Çap: 30-40m boy, 1,4 m kadar gövde çapı ve dar piramidal bir tepe (4-6m)
yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, genç sürgünleri kahve renklidir. 2-3cm uzunluğundaki iğne yaprakları tarağımsı dizilmiş, alt yüzleri çift beyaz çizgili (stoma çizgisi),
üst yüzleri parlak koyu yeşildir. A. nordmanniana ‘ya çok benzer ama sürgünlerinin parlak ve çıplak olmasıyla ayırt edilir. Silindirik ve dik durumlu kozalakları 15-20 cm, uzunluğunda olup. 4-5cm çaplı ve pulları geriye doğru kıvrıktır. Park ve bahçelerde geniş çim
alanları üzerinde çok dekoratiftir, grup halinde ya da soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ve serin deniz ikliminde, derin balçık topraklar
üzerinde iyi gelişir. Gölge ağacı olup ilkbahar donlarına biraz duyarlıdır, kireçten kaçınır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
V. ABIES EQUI-TROJANI- KAZDAĞI GÖKNARI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Türkiye’de (Çanakkale/Kazdağı) mevzii bir yayılış gösterir. A. cephalonica x A. bornmülleriana’nın doğal melezi kabul edilir.
Boy ve Çap: 20-25m boy, dar-konik bir tepe (6m.)yapar.
Genel Özellikleri: Taze sürgünleri kırmızı kahve renkli ve tüysüzdür. İğne yaprakları A. Bornmülleriana’ya benzer. Kozalakları 15-20cm uzunluğunda ve silindiriktir, dış
pulu uzundur ve dıştan gözükür. Park ve bahçelerde kullanımı yaygın değilse de önemli bir park ağacı olup soliter ya da grup içinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminden ve serin kuzey yamaçlardan hoşlanır,
derin balçık topraklarında iyi gelişir ve hızlı büyüme gösterir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
VI. ABIES CILICICA - TOROS GÖKNARI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Ülkemizde, Akdeniz bölgesinde (Burdur’dan Kahramanmaraş’a kadar)
Toros dağlarında yayılış gösterir.
Boy ve Çap: 25-30 m boy ve konik dar piramit bir tepe (6m.) yapar.
32
BİTKİ BİLGİSİ
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri, gençken düz, yaşlanınca boyuna çatlaklıdır.
Genç sürgünleri gri esmer, parlak ve çıplak veya üzeri ince esmer tüylüdür. Doğal Göknar türlerimiz içerisinde en büyük kozalaklı olanıdır. Kozalakları 15-25 cm. uzunluğunda ve 5-6cm çapındadır. Pulları yelpaze biçimindedir, dış pul iç puldan kısa olduğu için
dışarıdan görünmez.
İyi bir park ağacıdır, soliter ya da gruplar halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminde, dağların kuzey yamaçlarında, nemli
derin topraklar üzerinde iyi gelişir. Gölge, yarı gölge ağacıdır. Kirece dayanır, hızlı gelişme gösterir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
3.2.ARAUCARIACEAE
Dallar gövdeye düzenli etajlar halinde
dizilmiş olan herdem yeşil orman ağaçlarıdır. Yaprakları geniş veya iğne yaprak biçimindedir. Çoğunlukla bu familya mensuplarında çiçekler bir cinsli iki evciklidir. Bol
etaminli erkek çiçekler büyük kozalak
oluştururlar. Kozalağı oluşturan etaminlerden her biri çok sayıda çiçek tozu torbası
taşır. Çok sayıdaki dişi çiçekler bir eksen
üzerinde toplanarak büyük bir kozalak
oluştururlar. Kozalak olgunlaştığında pullar dağılır. Her bir pulda tek bir tohum
vardır.
3.2.1.ARAUCARIA (AROKARYA)
(ARAUCARIACEAE)
Güney Amerika, Avustralya, Yeni Guinea, Yem Caledonia, Yeni Hebrides ve
Norfolk Island’da yetişir, 12 kadar türü
bulunmaktadır. Ülkemizde A. araucana, A.
heterophylla ve A, excelsa türleri, yetişmektedir. 50-60m kadar boylanabilir. Genç ağaçlar simetrik, dallar yatay yönde uzar, gövdeye çevrel olarak etajlar halinde dizilmiştir,
gövdeyi tamamen örtmüşlerdir. İleri yaşlarda alt dallar kuruyarak dökülür. Gayet düzgün, silindirik gövde yapısına sahiptirler. Genç sürgünler yeşil renkli ve çıplaktır. Sürgünlere çok sıralı sarmal dizilen ve sürgün üzerinde uzun yıllar dökülmeden kalan yapraklar, deri gibi sert, yassı, sivri uçlu ya da üç veya dört köşeli biz gibi uzun ve ağacın değişik kısımlarında değişik boydadır. Dişi kozalakları büyük ve yuvarlaktır, 2 veya 3 yılda
olgunlaşır, olgunlaştığında dağılır. Arokaryalar en iyi biçimde tohumla üretilirler. Ancak
bir türünde (A. heterophylla) çelikle üretilebilir.
33
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
I. ARAUCARIA ARAUCANA - ŞİLİ AROKARYASI (ARAUCARİACEAE)
Yetiştiği Yer: Şili ve Güneybatı Arjantin’de yetişir.
Boy ve Çap: Vatanında dişi ağaçlar 30-50, erkek ağaçlar 15-18m boylanabilen bir orman ağacıdır.
Genel Özellikleri: İkizkenar üçgen biçimindeki deri gibi sert, uçları batıcı yaprakları sürgünlere sık bir vaziyette kiremit gibi üst üste binecek şekilde sarmal olarak dizilmiştir. Yeşil olarak 10-15 sene, kahverengine dönüştükten sonra daha uzun yıllar sürgün
veya gövde üzerinde kalırlar. Kozalakları ovalimsi yuvarlak, l5-20 cm çapındadır, sürgünlerin ucunda dik durur. Tohumları 3-4 cm uzunluğunda, parlak soğan kabuğu rengindedir, yerli halkın gıdasını teşkil eder.
İklim ve Toprak İstekleri: Bütün türler içerisinde dış çevre koşullarına, soğuklara
en dayanıklı olanıdır. Olağanüstü dekoratif bir ağaçtır. Yarı gölge veya ışıkta, rüzgara maruz olmayan yerlerde, taze, kumlu balçık, kireççe fakir, rutubetli topraklarda iyi gelişir.
Kuru taşlı ve sığ topraklarda veya atmosferik koşulların zehirli baca gazları ile bozulduğu yerlerde erken yaşlarda ağaçların alt dalları kuruyarak dökülür. Peyzaj mimarisinde
geniş veya küçük yeşil saha tesislerinde soliter bitki olarak kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
A.a. cv. ‘Angustifolia’ - Sürgünleri daha ince, yaprakları daha dar ve uzundur.
A.a. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir.
3.3. CEDRUS (SEDİRLER) (PINACEAE)
Ülkemizde halk arasında ‘katran’ adı ile anılan sedir cinsinin günümüzde Kuzey Afrika (C.atlantica), Güney Anadolu ve Lübnan (C.
libani), Kıbrıs (C.brevifolia), ile himalayalar ve Nepal’de (C. deodora)
birbirine az çok benzerlik gösteren
4 türü ve park ve bahçelerde süs
bitkisi olarak aranan, yetiştirilen
pek çok doğal veya kültür formları
ile varyeteleri vardır.
Adını ‘Kozalaklı Ağaç’ anlamına
gelen ‘Kedros’ sözcüğünden alan
sedirler, kışın yaprağını dökmeyen, boylu orman ağaçlarındandır. Genç yaşlarda piramidal formlu, yaşlanınca geniş-yayvan tepelidir. Dolgun ve düzgün gövde yaparlar. Orman
içinde değil de serbest halde büyürlerse toprağa yakın kısımlara kadar dallanabilirler.
Gençlerde kabuk ince, pürüzsüz ve grimsi renkli olup, yaşlılarda kalın, derin çatlaklı ve
ufak levhalar halinde pulludur. Uzun ve kısa sürgünleri belirgindir, kısa sürgünler çamların aksine her sene uzarlar. Erkek çiçekler silindirik yapıda, 3-5cm boyunda, dik duran kozalakcık şeklindedirler ve kısa sürgünler üzerinde yer alırlar. Temmuz ayında gö34
BİTKİ BİLGİSİ
zükürler. Eylül. Ekim aylarında tamamen olgunlaşırlar. Dişi çiçekleri küçük nohut büyüklüğünde, yeşil; kozalak biçimlidir. Döllenmeden sonra kozalak 26 ay içinde olgunlaşır, fıçı biçimini alır ve sürgünler üzerinde dikine durur. Kozalak pulları yelpaze seklindedir. Kozalak olgunlaşınca ve özellikle yağmurlarla ıslanınca pullar dağılır.
Sedirler serin Akdeniz ikliminin ağacıdır. Hızlı büyürler. Güneşli yamaçları ve sıcağı
seven ışık ağaçlarıdır. Sıcak istekleri fazla, buna karşılık nem istekleri nispeten azdır.
Donlara duyarlıdır, kireçli topraklarda yetişebilir ve kuraklığa dayanırlar. Gençlikte ve orta yaşlarda derine giden, kazık kök yapan sedirlerin, yaşlandıkça kökleri ‘yürek kök’ sistemine dönüşür. Gençlikte ve hatta orta yaşlarda hızlı büyümeleri sebebiyle daimi rüzgarlardan etkilenir ve ‘bayrak teşekkülü’ diye bilinen bir şekil bozukluğu gösterirler.
Üretimi tohumla çelikle ya da aşıyla yapılır.
I. CEDRUS LIBANI - LÜBNAN SEDİRİ - TOROS SEDİRİ (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Geniş yayılışını ülkemizde Burdur’dan K.Maraş’a kadar uzanan Toros
dağları üzerinde yapar ve Hatay Amanos dağları üzerinden Lübnan’a uzanır. Yerel bir yayılışı da Kelkit/Yeşilırmak vadisinde (Erbaa Niksar) görülür.
Boy ve Çap: 40m boy, 2m gövde çapı, önce piramit sonra yayvan bir tepe (çap: 1020m) yapar ve 1000 yıl kadar yaşar; ülkemizin anıt ağaçlarındandır.
Genel Özellikleri: Gövde ile hemen hemen 90 derecelik bir açı yaparak çıkan yan
dallar gençlikte yukarı doğru yönelmiş ise de yaşlılarda tam yatay olarak uzanmıştır. İğne yaprakları koyu yeşil, sert, sivri ve batıcı; 1,5 -3.5cm uzunluğunda, 10-15 adeti bir
rozet yaprak oluşturur. C.atlantica’da 19-28, C.deodora’da 15-20 adettir. Kozalakları 810 cm uzunluğunda 4cm çaplı, fıçımsı silindiriktir. C.deodora’nın kozalaklarından biraz
daha küçüktür. İyi bir park ve bahçe ağacıdır. Büyük alanlarda gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kültür çeşitleri vardır.
İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ikliminin serin kesimlerinde; sığ-taşlı-kalker
toprakları üzerinde yetişir, derin topraklarda iyi gelişme gösterir, ışık ağacıdır, tepesi rüzgara duyarlıdır. Alçaklarda ve sıcak yerlerde hızla gelişirse de erkenden hastalanır(Akar
hastalığı) ve kurur.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.l.cv. ‘Aurea’ -İğne yapraklı altın sarısı renklidir.
C.l.cv. ‘Deciolua’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formludur.
C.l.cv. ‘Glauca’ -Yapraklarını kışın döker kısa dallı çalı formlu, mavi-yeşil yapraklıdır.
C.l.cv. ‘Nana’ -Bodur ve kompakt formlu.
C.l.cv. ‘Pendula’ -Sarkık dallı
C.l.cv. ‘Aurea Prostrata’ -Altın sarısı iğne yapraklı olup dalları yerde sürünür formludur.
C.l.cv. ‘Stricta’ -Yaprakları parlak gri-yeşil, gümüşi, dar piramit tepelidir.
II. CEDRUS ATLANTICA - ATLAS SEDİRİ (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Afrika’da, Cezayir ve Fas’ın Atlas dağlarında, daha çok
1000m’nin üzerindeki yerlerde orman kurar.
35
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Boy ve Çap: 30-40m boy ve gençken piramit bir tepe, dik bir tepe sürgünü yapar
dalları dar bir açı ile gövdeye bağlanır ve yukarı bakar. Tepesi (6-8m çaplı) seyrek dallıdır.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylüdür. İğne yaprakları mavi ya da mavi-yeşil
renkli ve kısa sürgünler üzerinde çevrel dizili ve 19-28 adettir. Kozalakları 5-7cm uzunluğunda, fıçımsı, parlak, açık kahve renklidir. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminden hoşlanır. Kalkerli ve gevşek
topraklarda iyi gelişir. Şiddetli soğuklara karşı duyarlıdır. Soğuk dönemde iğne yapraklar dökülür ama ilkbaharda yeniden yeşerebilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.a.cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi renktedir.
C.a.cv. ‘Argentea Fastigiata’ -Gümüşi-mavi yapraklı ve sütun formludur.
C.a.cv. ‘Aurea’ -Yaprakları daha kısa ve altın sarısı renklidir.
C.a.cv. ‘Fastigiata’ -Sürgünleri kısa ve yukarıya doğru yönelmiştir. Sütun görünümlüdür.
C.a.cv. ‘Columnaris’ -Yeşil yapraklı ve sütun formludur.
C.a.cv. ‘Glauca’ -(Mavi atlas sediri) Yaprakları mavi-gri renkli geniş konik forma sahiptir. Kent iklimine dayanır, şiddetli donlardan zarar görebilir.
C.a.cv. ‘Glauca Pendula’ -Tepesi asimetrik, dar ve sürgünleri hatta daha sonra tepe
ucu sarkıktır.
C.a.cv. ‘Glauca Pyramidalis’ -Dar, simetrik ve tamamen sütun formludur.
C.a.cv. ‘Nana’ -Bodur formlu gri-yeşil yapraklıdır.
III. CEDRUS BREVIFOLIA -KIBRIS SEDİRİ (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanı Kıbrıs adasıdır. Burada Baf ormanlarında, Toros veya Karlıdağ’da
900-1400m yükseltiler arasında bulunur.
Boy ve Çap: 15m boy, dar bir tepe (çap: 4m) yapar. C. libani’yi andıran bir yapıdadır ama daha dar habitusludur.
Genel Özellikleri: Dalları yatay; iğne yaprakları 5-8mm uzunluğunda ve mavi yeşildir. Kozalakları da küçük (7-8cm,) uç kısmı basıktır. C. libani ve C. atlantica’dan yaprak
ve kozalak boyunun küçük olması ile ayrılır. Zarif görünümü ile park ve bahçelerde soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminde ve derin topraklarda iyi gelişir,
donlara duyarlıdır. Kireçli topraklarda da yetişir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
IV. CEDRUS DEODORA - HİMALAYA SEDİRİ (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Coğrafi yayılışı Kuzeybatı Himalaya, Afganistan ve Bulucistan dağlarıdır.
Boy ve Çap: Vatanında 40-50m (Avrupa’da 15-20m.) boy, 3m gövde çapı yapar.
36
BİTKİ BİLGİSİ
Gençken tepesi piramit, yatay dallar ve sarkık sürgünler yaşlanınca yaygın bir tepe formu gösterir.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü; iğne yaprakları 3-5 cm uzunluğunda, ince, 15-20 adedi bir arada, açık mavi gri yeşil renklidir. Kozalakları 7-l0cm. uzunluğunda 5-6 cm. çaplı ve fıçı biçimlidir. Kozalak rengi önceleri mavimsi, sonra kırmızımsı kahve renklidir. Sedir türleri içerisinde yaprağı en uzun kozalakları en büyük olanıdır. Park
ve bahçelerde, çoğunlukla soliter yada grup halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak deniz iklimlerinde, güneşli ve yarı gölgelerde, kuru asidik topraklarda yetişir. Işık ağacı olup donlara duyarlıdır. Nem sever, kuru ve kireçli topraklardan kaçar, hızlı gelişme gösterir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.d. cv. ‘Argentea’ -Gümüşi gri mavi yapraklı
C.d. cv. ‘Aurea’ - Altın sarısı alacalı yapraklı
C.d. cv. ‘Fastigiata’ - Sütun biçimli
C.d. cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık
3.4. CHAMAECYPARIS (YALANCI SERVİLER) (CUPRESSACEAE)
Altı türden oluşan yalancı serviler Japonya,
Formosa ve Kuzey Amerika’da yetişirler.
Genellikle konik formludurlar, sarkık biçimleri de vardır. Sürgünleri yassı, yaprakları pulsudur, sürgünlere karşılıklı dizilmişlerdir. Sürgünlerin geniş yüzüne rastlayan pul yapraklar yassı ve
düz, yandakiler kayık biçimindedir. Genç sürgünlerin alt yüzeylerinde, bazı türler hariç karakteristik stoma lekeleri veya çizgileri, sürgünlerin
geniş yüzünde yer almış olan pul yaprakların sırtlarının ortasında ise uzunca bir yarık ve bunun
içerisinde de yağ bezeleri vardır. Kozalakları beş
köşeli kalkan biçimli, sırtları çıkıntılı karpelden
oluşmuştur. Genellikle bir, bazı türlerde de iki
yılda olgunlaşır. Olgunlaştığında dağılmaz gevşeyerek açılır. Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır
I. CHAMACYPARIS LAWSONIANA LAWSON YALANCI SERVİSİ
(CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kaliforniya ve Oregon; Felsengebirge dağlarının batı yamaçlarında), Avrupa ve ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap: 50-60m boy, 2-4m gövde çapı ve konik bir tepe (6-8m.) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu, kırmızımsı kahve renkli ve çatlaklıdır. Dalları
37
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
gövdeye geniş bir açı ile bağlanır ve aşağı sarkar. Dalcıkları yassı, pul yaprakları altında
beyaz renkte (x) biçimli birer çizgi, üst yüzünde ise küçük bir yarık içinde bir yağ bezesi bulunur. Sürgünler ve yapraklar ovuşturulduğunda reçine ile karışık kuvvetli maydanoz kokusuna benzer bir koku alınır. Kozalakları küçük, yuvarlak önceleri mavi yeşil olgunlaştığında açık kahve renklidir. 8 puldan oluşan kozalakları, nohut büyüklüğünde ve
kozalak pullarının sırtı çıkıntılıdır. Çok dekoratif görünümü ve dokusuyla park ve bahçelerde, çoğunlukla soliter ya da gruplar halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, taze kumlu balçık topraklarda iyi
gelişir. Kuraklığa, şiddetli kış soğuklarına duyarlı ve yarı gölge ağacıdır. Kök mantarlarından zarar görür.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.l.cv. “Allumii’ - Dar konik tepeli, yaprakları mavi yeşildir.
C.l.cv. ‘Allumii Gold’ - Sürgünleri ve yaprakları sarı/altuni sarı renklidir.
C.l.cv. ‘Columnaris’ -Dar sütun tepeli, yapraklarının üst yüzü yeşil, altı mavimsi yeşildir.
C.l.cv. ‘Ellwoodii’ - Bodur, sütun formlu; dalları sık ve dik, yaprakları biz biçimli gri
yeşil gri mavi renklidir.
C.l.cv. ‘Lutea’ - Piramit yapılı, sürgün ve yaprakları altın sarısıdır.
C.l.cv. ‘Argentea’ - Yaprakları gümüşi renktedir.
C.l.cv. ‘Aurea’ - Önceleri yaprakları altın sarısı, kış içerisinde yeşile dönüşür.
C.l.cv. ‘Gracilis Pendula’ - Sürgünler, ince uzun ve aşağı sarkıktır.
II. CHAMACYPARIS NOOTKATENSIS - NUTKA YALANCI SERVİSİ
(CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzeybatı Amerika’da Oregon’un Kaskad dağlarından Washington,
British Colombia ve Alaska’ya kadar doğal yayılış gösterir.
Boy ve Çap: Vatanında 30-40m boy ve 2m gövde çapı yapar, dar konik tepe oluşturur.
Genel Özellikleri: Yaşlı ağaçların kabukları kahverengimtırak gri renkli, dar şeritler
halinde boyuna çatlaklıdır. Dallar ve sürgünleri gövdeye dik bağlanmıştır, uçları aşağıya
doğru sarkıktır. Yan sürgünler ana sürgünlere iki sıra üzerinde almaçlı dizilmişlerdir. Koyu yeşil renkli pul yaprakları dört köşelidir, yaprak sırtlarında beze yoktur; elle ovuşturulduğunda kötü kokar. 4-6 puldan oluşan küre biçimli kozalakları (çap: 1cm) iki yılda
olgunlaşır. Kozalak pullarının sırtında üç köşeli, ucu kıvrık bir çengel çıkıntı görülür.
Lawson yalancı servisinden, sürgünlerinin daha kalın; dişi kozalaklarının iki yılda olgunlaşması ve kozalak pullarının sırtında belirgin ve çengel biçiminde bir çıkıntının bulunması ile ayrılır. Dekoratif ve iyi bir park ağacıdır, çoğunlukla soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde (Kuzey yamaçlarda); yüksek hava
nemi ve serin topraklar ister; gölgeye oldukça dayanır, derin ve serin topraklarda iyi yetişir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
38
BİTKİ BİLGİSİ
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.l.cv.’Compacta’ - Bodur ve basık formludur.
C.l.cv.’Columnaris’ - Sütun formludur.
C.l.cv.’Glauca’ - Yaprakları mavi, sürgünleri sarkıktır.
C.l.cv.’Lutea’ - Sarı sürgünlü, dalları ve sürgünleri sarkıktır.
C.l.cv. ‘Pendula’ - Dalları sarkık formludur.
3.5.CRYPTOMERIA (JAPON KADİFE ÇAMI) (TOXODIACEAE)
Her dem, yeşil piramit biçimli
ağaçlardır, ancak bodur formları da
vardır. İki yüzü de çizgili olan iğne
yaprakları, ince uzun (1 cm), üç köşeli, sivri ve hafif kıvrık; tomurcukları
pulsuzdur. Bir evcikli tek cinsi çiçekleri vardır. Bir yıl içinde olgunlaşan ve
sürgünlerin ucunda yer alan kozalakları yuvarlak biçimli, pulcukları sarmal
dizilmiştir. Bir türü ve 50’ye yakın kültür çeşidi vardır.
I. CRYPTOMERIA JAPONICA JAPON ÇAMI JAPON KADİFE
ÇAMI (TAXODIACEAE)
Yetiştiği Yer: Cryptomeria cinsinin günümüzde Japonya’da yetişen tek
bir türü olduğundan, burada cins özelliği, tür içerisinde birlikte verilmiştir. Japonya’da yetişir.
Boy ve Çap: Vatanında 40-50m boy ve 1-2m gövde çapı, piramidal bir tepe (6m.)
yapar.
Genel Özellikleri: Gençlikte hızlı büyüyen her dem yeşil bir ağaçtır. Gövde kabuğu
kırmızımsı kahverenginde olup uzun ve dar şeritler halinde çatlaklıdır. Genç sürgünler
yeşil ve çıplaktır. İğne yaprakları 3-4 köşeli, 6-12m uzunluğunda, koyu yeşil renkli, sert
ve batıcıdır. Yaprakları sürgün üzerinde 4-5 sene kalır. Kış soğuklarında mavi yeşil veya
morumsu bir renk alır. Kozalakları 1-3cm büyüklüğünde, kozalak pullarının kenarı dişli olup sürgün uçlarında yer alır, bir yılda olgunlaşır. İyi bir park ağacıdır; soliter ya da
grup halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Nemli deniz ikliminde yetişir; yaz kuraklığına ve şiddetli donlara karşı duyarlıdır. Nemli ve derin toprakları sever, kuru topraklarda iyi gelişemez. Karadeniz sahil mıntıkası bu ağaç için çok elverişlidir. İlk yıllar fidanlarını siper altında yetiştirmek doğru olur. Işık isteği yaşlandıkça artar.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
39
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Kültivarları:
C.j. cv. ‘ Compacta’ - Toplu ve sık dallı, mavi yeşil yapraklıdır.
C.j. cv.’ Compressa’ - Bodur ve yuvarlak formludur.
C.j. cv. ‘ Elegana’ - Yaprakları yazın açık taze yeşildir, kışın kırmızı bronz renge değişir. Gövde tepeden tırnağa kadar sık dallıdır. Makasla form verilebilir, çelikle yetiştirilebilir, rüzgârsız kuytu yerlere dikilmelidir, kuraklıktan etkilenir.
C.j. cv. ‘Globosa Nana’ - Yavaş büyüyen, küre biçiminde bodur bir çalıdır.
C.j. cv.’ Pungens’ - Yapraklar sert, sivri uçlu, mavi yeşil renklidir.
C.j. cv.’ Elegans Nana’ - Bodur Japon kadife çamı
3.6. CUPRESSACEAE
Bu familya 15 cinsi ve 140 kadar türü ihtiva eder. Güney ve Kuzey yarım küremizin
ormanlarında geniş yayılış gösterir. Bu familya mensuplarından Juniperus (Ardıçlar) yaklaşık 60 türle temsil edilir.
Botanik Özellikleri: Yapraklar daimi yeşil, pul yaprak ve iğne yaprak halindedir. Pul
yapraklı olanlarda yapraklar karşılıklı, iğne yapraklı olanlarda ise yapraklar çevrel dizilmişlerdir. Her iki yaprak tipine bazı türlerde bir arada rastlanır.
Bazı taksonlar bir cinsli bir evcikli, bazıları da iki evciklidirler.
Gruplar halinde bulunan erkek çiçekler yan durumludurlar veya kısa sürgünlerin
ucunda terminal olarak da görülürler. Dişi çiçekler genellikle karşılıklı veya çevrel dizilmiş karpel veya karpele benzeyen kısa pullardan oluşmuştur. Her bir karpelin altında iki
veya çok sayıda dik duran tohum tomurcukları vardır.
Kozalak odunsu veya deri gibi sert yapıdadır ya da yarı etlidir (üzümsü). Karpeller
karşılıklı veya çevrel dizilmiştir.
Cupressaceae familyasındaki ağaçların gövde kabukları, asma gövdelerinde olduğu
gibi, uzunlamasına şeritler halinde yol yol çatlaklıdır.
Bu familya kozalak yapısına göre üç alt familyaya ayrılır:
1. Thujoideae: Kozalak eksenine karşılıklı olarak dizilmiş olan kozalak pulları (karpeller) biri birini kiremitvari örtmüştür. (Thuja, Biota, Calocedrus, Libocedrus, Thujopsis)
2. Cupressoideae: Odunsu olan kozalak pulları kalkan şeklindedir ve bunlar kozalak eksenine karşılıklı olarak dizilir, yan kenarları biri birinin üstünü kapatmaz, yan yana durur; açılır dağılmaz. (Cupressus, Cupressocyparis, Chamaecyparis)
3. Juniperoideae: Hiçbir zaman açılmayan etli, üzümsü kozalak yaparlar. Kozalak
pulları üçlü çevrel veya karşılıklı dizilmişlerdir. (Juniperus, Arceuthos)
3.6.1.CUPRESSUS (SERVİLER) (CUPRESSACEAE)
Bu cinsin Kuzey Amerika’da Oregon’dan Meksika’ya; Akdeniz rejyonundan Himalaya ve Çin’e kadar, Yeni ve Eski Dünya’ya yayılmış takriben 20 türü ve bu türlerin çeşitli
alt taksonları vardır.
Her dem yeşil ağaç ve çalılardır. Sürgünleri dört köşeli veya yuvarlakçadır. Sürgünlere çapraz karşılıklı (dört sıra halinde) dizilmiş pul yapraklar birbirlerinin üzerine sıkıca
kapanmıştır. Pul yaprakların kenarları dişlidir ve sırt taraflarında yağ bezeleri vardır. Er40
BİTKİ BİLGİSİ
kek çiçekleri terminal durumlu, küçük, uzunca silindiriktir. 6-12 puldan
oluşan kozalakları odunsudur küre biçimlidir, iki yılda olgunlaşır.
Chamacypans (Yalancı Serviler)’ler
servilerden sürgünlerinin basık; kozalaklarının küçük ve bir türü hariç bir
yılda olgunlaşması ile ayırt edilebilirler.
Uygun iklim koşullarının bulunduğu
yerlerde, rutubetli saf kum topraklarında, hafif veya ağır balçık veya kurak kireçli topraklara kadar, değişik özelliklerdeki topraklarda yetişebilirler Genelde tohumla ve ilkbahar ekimleriyle
yetiştirilirler, kültür varyeteleri ise çelik ve aşı yolu ile çoğaltılabilir. Çelikleme temmuz ve ağustos aylarında yapılmalıdır.
Tüm serviler park bahçe, koruyucu şerit ve canlı çit ağaçları olarak,
özellikle gençlik dönemlerinde dekoratiftirler. Yeşil alan düzenlemeleri için önemli servi
türleri aşağıdadır.
I. CUPRESSUS SEMPERVIRENS: ADİ SERVİ - AKDENİZ SERVİSİ
(CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Türkiye, Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarında; Lübnan, Suriye ve Filistin’den Kuzey İran’a kadar olan kuşakta yetişir. Ülkemizde doğal olarak toplu yayılışını
Manavgat çayı yukarılarında kuytu bir vadide yapar; dağınık olarak da Silifke’den Antalya’ya kadar uzanır 200 yıl kadar yaşar.
Boy ve Çap: 15-20m boy, dağınık (6m) ya da dar (2m) konik piramidal bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabukları düz, ince uzun çatlaklıdır Sürgünleri 4 köşeli,
pul yaprakları koyu yeşil renkli ve sırtları çıkıntılı, ortasında uzun biçimli, çukur yağ bezeleri içerir 8-14 pullu kozalakları 2-3 cm çapında ve kısa sürgünlerin ucunda tek tek yer
alır. İyi bir perde ağacıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Tipik Akdeniz ikliminin ağacıdır, toprak isteği az, kireçli-taşlı topraklarda da iyi yetişir. Kuraklığa dayanıklıdır. Ancak şiddetli kış soğuklarına ve
kar baskınına duyarlıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Kültivarları:
Ülkemizde en çok yetişen iki varyetesi şunlardır.
C.s var horizontalis - (Yatay dallı servi/ Doğu servisi) Ülkemizde doğal olarak yetişen
bu varyete; 15-20m boy, geniş konik tepe(6m çap) yapar. Koyu renkli pul yaprakları, sık
41
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
dokusu ve koyu görünümü, yatay uzanan dalları ile dikkati çeker. Özellikle rüzgar perdesi kuruluşlarında yer alır. Budanarak biçimlendirilebilir. Soliter olduğu kadar kızılçam
ve fıstık çamı ile güzel grup karışıklığı yapar kitle ağacı da olabilir.
C.s. var Pyramidalis - (Ehrami-Piramidal Servi-Mezarlık Servisi) İran’da elde edildiği
sanılan bu servi çeşidi 30 35m boy ve dar dik, sütun biçimli bir tepe (2m çap) yapısı, siyaha yakın koyu yeşil bir renk ve sıkı bir doku gösterir. Dalları yukarı doğru gövdeye paralel bir uzanım gösterir. Ülkemizde mezarlıklarda, cami ve türbelerde görüldüğünden
park ve bahçelerde kullanılmak istenmez.
II. CUPRESSUS ARIZONICA: ARİZONA SERVİSİ (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da, Kuzey Meksika ve Teksas’ta yetişir ve 2000m yükseğe çıkar. Ülkemizde de yetiştirilir ve çok kullanılır.
Boy ve Çap: 10-15m boy ve piramidal bir tepe (4m çap) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı-kahve renkli ve çatlaklıdır. Mavi- yeşil pul
yaprakları 4 köşeli sürgünler üzerinde yer alır, uçları sivridir. Olgun kozalakları 2,5-3cm
çaplı kırmızı-kahve renkli ve mavi dumanlıdır. 6-8 karpelden oluşur. Mavi-gri-yeşil yaprakları ve piramit formu ile park ve bahçelerde soliter ya da 2-3’lu gruplar halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak iklimlerde yetişir. Işık ağacıdır. Toprak istekleri bakımından kanaatkardır.
Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
C.a. cv. “Compakta” - Top biçimli sık dallı, mavi-yeşil iğne yapraklı ve 2-3m boylanır.
G.a cv “Conika” - Konik biçimli, mavi-gri yapraklı ve dona duyarlıdır.
C.a, cv. “Glauca” Mavi ya da gümüşi-gri yapraklı, dar-piramit biçimlidir Kireçli topraklarda ve siper altında yetişebilir, dona karşı duyarlıdır.
III. CUPRESSUS GOVENIANA: KOKULU SERVİ, LİMON SERVİSİ
(CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da tepelik arazide yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 10-12m boy, geniş-konik bir tepe (5m çap) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu koyu kırmızı-kahve renklidir. Pul yaprakları açık
yeşil ve oval biçimli uçları sivri ve yağ bezeleri belirgindir. Ovuşturulduğunda limon kokusu verir. Kozalakları 6-18 mm çaplı parlak Koyu kahve ve 8-10 karpellidir. Park ve
bahçelerde gruplar halinde ya da soliter olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak nemli deniz ikliminde yetişir. Kuru topraklarda da
yetişebilir. Kış soğuklarına duyarlıdır.
Budama Durumu: İyi bir perde ya da çit ağacıdır, budanmaya yatkındır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır.
IV. CUPRESSUS MACROCARPA: MONTERİ SERVİSİ - BÜYÜK KOZALAKLI SERVİ
(CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batı kıyılarında (Kaliforniya-Monteri dolayları) yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
42
BİTKİ BİLGİSİ
Boy ve Çap: 20-25m boy, geniş piramit dar tepe yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu esmer-kırmızı levhalar halinde çatlaklıdır. Sürgünleri 4 köşeli pul yaprakları koyu yeşil, uçları kütçe, sırtlarında belirgin olmayan uzun
yağ bezeleri vardır. Kahve renkli kozalakları 2.5-3cm çaplı, yuvarlak ve 8-12 puldan oluşur. Perde ağacı olarak soliter ya da grup kompozisyonlarında kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikte sıcak Akdeniz iklimini sever, kışlara adi serviden daha duyarlıdır Tuzlu topraklarda da yetişebilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
C.m. cv “Fastigiata” - Akdeniz piramidal servisi gibi sütun şeklindedir
C.m. cv. “Lutea” - Son sene sürgün ve yaprakları parlak sarı renklidir, ikinci yılda yeşil renge dönüşür.
C.m. cv. “Gold crest” - Orta büyüklükte, dar konik bir tepe oluşturan bir ağaçtır. Henüz pul yaprağa dönüşmemiş gençlik yaprakları tüy gibi yumuşak ve göz kamaştıracak
şekilde sarıdır
C.m. cv. “Donald Gold’ - Dar konik bir ağaç olup, sürgün ve yaprakları koyu altın sarısı renktedir.
C.m. cv. ‘Variegata’ - Genç sürgünleri beyaz alacalıdır.
3.7.CUPRESSOCYPARIS (MELEZ SERVİLER) (CUPRESSACEAE)
Serviler ile yalancı servilerin doğada çaprazlanmasından ortaya çıkmış olan melez bir
cinstir.
CUPRESSOCYPARIS LEYLANDII- LEYLANDİİ MELEZ SERVİSİ (CUPRESSACEAE)
Boy ve Çap:15 m boya çıkmaktadır.
Genel Özellikleri: Cupressus macrocarpa x Chamacyparis nootkatensis türlerinin
melezidir Kozalaklarının büyük olması (10-20mm,çapında), piramidal veya sütun şeklinde olması ile C. macrocarpa’ya benzer Pul yapraklarının büyüklük, biçim ve sürgüne
diziliş bakımından C, nottkatensis’e benzer ama sürgünler daha ince ve narindir. Kozalakları 2 cm, çaplıdır genellikle 8 puldan oluşur.
İklim ve Toprak İstekleri: Toprak istekleri bakımından oldukça kanaatkardırlar.
Hava kirliliğine, kıs soğuklarına ve ilkbahar donlarına karşı çok dayanıklıdırlar. Park ve
bahçelerde çit bitkisi olarak da değerlidir.
Budama Durumu: Budanarak çit formu verilebilir. Makastan zarar görmez.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
3.8.GINKGO (MABET AĞACI) (GINKGOACEAE)
Kışın yapraklarını döken ve yelpazemsi (ya da filkulağı) biçimli yaprakları olan boylu ağaç ve ağaççıklardır. Bu cinsin bir türü bulunmaktadır.
I.GİNKGO BİLOBA - (MABET AĞACI, ÇİN YELPAZE ÇAMI) (GINKGOACEAE)
Yetişme Yeri: Dünya üzerinde yaşamakta olan tohumlu bitkilerin en eskisi ve en yaşlısıdır. Çin kökenlidir. Doğu Asya’da (Japonya ve Kore) yayılış gösterir. Ülkemizde de yetiştirilmektedir.
43
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Boy ve Çap: Vatanında 30-40m
boy 2,5m gövde çapı, önceleri piramidal daha sonra yayvan bir tepe (7-l0m)
yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu
koyu gri renkli ve çatlaklıdır. Yaşlı gövde ve dallardan aşağıya doğru hava
kökleri salar, toprağa ulaşan uçları toprakta yeniden köklenir ve toprak üstünde yeni yapraklı sürgünler verir. Yaz
yeşili yaprakları 8cm genişliğinde, paralel damarlı, uzun saplı, ayası yelpazemsi, kalın-derimsidir. Sonbaharda
dökülmeden önce sarı (altın sarısı) bir
renklenme gösterir. Tohumu oldukça
büyük, (2,5cm çapındaki bir fındık kadar), sarımsı yeşil ve kötü kokuludur. Çok kötü kokan tohumlarından dolayı yollara ve
parklara dikilecek ağaçların erkek ağaç olmasına dikkat edilmektedir. Park ve bahçelerde soliter ya da 2-3 tanesi bir arada, ya da dar caddelerde alle ağacı olarak kullanılır. İyi
bir biçim kazanması için serbest yetiştirilmelidir. İyi sürgün verir.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ya da ılıman iklimlerde güneşli-yarıgölge yerlerde
ve kuru nemli (kumlu ve killi) topraklarda yetişir. Kış iklimine kış soğuklarına (oldukça)
dayanıklıdır; toprak istekleri bakımından da kanaatkar sayılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
G.b. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısıdır.
G.b. cv. ‘Fastigiata’ - Piramit ya da sütun formludur.
G.b. cv. ‘Lacinata / Macrophylla’ - Yaprakları 20-30cm geniş, kenarları dalgalı ve 2-5
parçalıdır.
G.b. cv. ‘Pendula’ - Sarkık formlu olanıdır.
G.b. cv. ‘Variegata’ - Yaprakları altın sarısı renkli çizgilidir.
3.9. JUNIPERUS (ARDIÇLAR) (CUPRESSACEAE)
Ardıç cinsi 60 türü ile kuzey yarım küresinde (Alaska’dan Meksika’ya kadar Kuzey
Amerika’da; Arktik bölgelere kadar tüm Avrupa’da; Kuzey ve Doğu Afrika’da; ön Asya,
doğu Asya ile orta ve kuzey Asya’da geniş bir coğrafi yayılışa sahiptir.
Ağaç, ağaççık ve çalı, ya da bodur çalı formundadır. Gövdeleri ince kabuklu; kabukları lif lif ya da saçak saçak ayrılır. İğne ya da pul biçimli yaprakları herdem yeşil ve üçlü çevrel dizilmiş (nadiren karşılıklı haçvari);uçlar sivri batıcı ve üst yüzeyleri beyazdır.
Çoğunlukla iki evcikli nadiren bir evcikli olan ardıçlarda erkek çiçekler oval biçimli birçoğu bir aradadır. Dişi çiçekler, yuvarlak, kısa ve pullu, etli ve üzümsüdür. Kozalak için44
BİTKİ BİLGİSİ
de 1-10 adet kanatsız tohum bulunur. Kozalakları 1, 2 veya 3 yılda olgunlaşır. Olgunlaşmadan önce yeşil
olan kozalaklar, olgunlaştığında, vişneçürüğü-kırmızı, kırmızı-kahverengi, mavi, mavi-siyah gibi renk alırlar
ve üzerleri çoğunlukla dumanlıdır.
Tohumlarında çimlenme engeli vardır, çimlenebilmek için toprakta iki
veya daha fazla yıl bekler.
Bütün ardıç türleri, açık güneşli
alanları ve hafif toprakları severler.
Taş, kaya ve funda bahçelerinde, mezarlıklarda, çim alanların üzerinde ya da örtü elemanı olarak kullanılırlar. Üretimleri tohumla ya da çelik aşı ve daldırma ile yapılır.
I. JUNIPERUS CHINENSIS (ÇİN ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Çin, Moğolistan ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boy, geniş konik bir tepe (4-6m) yapar.
Genel Özellikleri: Boylu çalı veyahut bodur, yerde sürgünleri oldukça incedir. Yaprakları bitkinin alt kısmında, ince uzun iğnemsi (12mm) üst yüzleri iki beyaz stoma çizgilidir. Bitkinin üst kısımlarında pulcuklar halinde sırtları yağ bezelidir. Çiçekleri bir-iki
evciklidir. Kozalakları (5-18mm) başlangıçta mavi-beyaz ve dumanlı sonraları koyu mavi-siyah renkli, 4-8 puldan oluşur. 2 yılda olgunlaşır. Sürünücü yayılıcı formları da vardır. Park ve bahçelerde soliter ya da guruplar halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ve kara iklimlerde; kil ile karışık humusça zengin,
hafif topraklarda iyi gelişir. Dona dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi daldırma, çelik ya da aşı ile yapılır.
Kültivarları:
J.c. ‘Columnaris’/ ‘Pyramidalis’ - İğne yaprakları mavi-yeşil sütun formlu en çok 5m
boyludur.
J.c. ‘Columnaris Glauca’ - Dalları sık, iğne yaprakları, mavi renklidir.
J.c. ‘Pfitzeriana’ - Yüksekliği 3m, çapı 3-5m gri-yeşil yapraklı yayvan tepeli bir çalıdır.
J.c. ‘Pfitzeriana Aurea’ - Yaprakları yazın altın sarısı, kışın yeşilimsi veya bronz sarı
renkli, bodur yapılı; 2.5-3m boylu, 6-8m çap’lı bir tepe yapar.
J.c. ‘Pfitzeriana Glauca’ - Çeşidinin iğne yaprakları mavi, bodur formlu 1.5-2m boylu 5-6m çaplı, yaygın tepelidir.
J.c. “Blaauw’ Yüksekliği ve çapı 2m’dir. Mavi-yeşil yapraklı yayılıcı bir çalıdır.
J.c. ‘Blue Gold’ - Yüksekliği ve çapı 1m’dir. Yayılıcı formu ile yaprakları gökyüzü mavisi ve altın sarısı alacalıdır.
J.c. ‘Hetzii’ - Yükseklik 3-4m, çapı 4m’dir. Yaprakları grimsi yeşil, sıralıdır.
J.c. Plumosa’ - Yüksekliği 1m çapı 2-3m’dir Orta yeşillikteki yaprakları sarkık, yayılıcı bir çalıdır.
45
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
II. JUNIPERUS COMMUNIS (ADİ ARDIÇ, AVRUPA ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Avrupa, N. Afrika ve Akdeniz ülkelerinde, Kafkasya, İran, N ve Orta
Asya (Çin hariç) ve N Amerika’da yetişir. Türkiye’de bu türe Trakya’da rastlanır. Çok geniş bir yayılış bölgesine sahip olan bu türün, yüksek boylu ağaç (15m kadar), yerde sürünen çalı birkaç tepe sürgününe sahip piramidal, sütun şeklinde olmak üzere, coğrafi
alttür, varyete ve kültivarları vardır.
Boy ve Çap: 15m boy ve piramit bir tepe 4m çap yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri-kahverenginde, önceleri pürüzsüz, daha sonraları asma gövdesi gibi boyuna çatlaklıdır. Yaprakları iğne yaprak şeklinde olup, sürgünle dik açı teşkil edecek biçimde üçlü çevrel dizilmişlerdir. Sert ve uç kısımları sivri batıcı olan iğne yapraklar 10-15mm uzunlukta ve 1 -2mm genişliktedir. Üst kısımlarında
uzunlamasına beyaz renkte geniş tek bir stoma bandı görülür. Üzümsü kozalakları 69mm çapında, kısa bir sap ile sürgüne bağlıdır. İki veya üç yılda olgunlaşır. Birinci yılın
sonlarında yeşil, ikinci yılın sonlarında ise üzeri dumanlı, siyahımsı bir renk alır. Park ve
bahçelerde soliter ya da küçük guruplar halinde kullanılır. Birçok varyetesi ve kültivar
çeşidi vardır.
İklim ve Toprak İstekleri: Serin kontinental iklimde; nemlice ya da kuru ve güneşli yerlerde, fakir, hafif ve taşlı topraklarda yetişir. Soğuğa dayanıklı, ışık isteği fazladır; hafif sipere dayanabilir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi çelik, daldırma ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
J.c. ‘Aurea’ - Sarkık dallı, altın sarısı sürgünlüdür.
J.c. ‘Compressa’ - Yavaş gelişmeli sütun formludur. 60-100cm boy yapar, yaprakları
çok ve mavi-yeşil renklidir, kaya bahçeleri için uygundur.
J.c. ‘Oblonga Pendula’ - Sarkık formludur. Kaya bahçeleri için uygundur.
J.c. ‘Nana’ - Bodur formludur, ülkemizin doğal türüdür.
III. JUNIPERUS COMMUNIS SUBSP NANA (BODUR ARDIÇ)
Yetiştiği Yer: Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’nın kutup bölgelerinde ve yüksek dağlarında yayılmıştır. Ülkemizde yüksek dağlarda (Uludağ, Kazdağı, Murat dağı, Erciyes dağı, Nemrut dağı krateri gibi) yayılış gösterir.
Boy ve Çap: Yerde sürünen 30-40 cm boyunda sık dallı bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Dallar kalın kısa ve köşelidir. Bu alttürün yaprakları sürgüne hemen hemen yatmış gibidir, daha kısa (3-10mm) ve daha az batıcıdır. İğne yaprakları parlak koyu yeşil renkli, üst yüzeyleri beyaz bir stoma bandı ile donanmıştır. J. communis
subsp communis’den daha büyük olan (8-12mm çaplı) kozalakları mavi dumanlı-siyah
renklidir Yavaş gelişir. İyi bir örtücü olarak park ve bahçelerde kaya ve alp bahçelerinde
kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağ ikliminin ardıç türü olup, sığ, taşlı ve kayalık yerlerde yetişir. Kar baskısına ve şiddetli donlara dayanır. Bol güneşli, bağıl nemi düşük olmayan yerlerde iyi gelişir. Soğuğa karşı dayanıklıdır. Endüstri bölgelerinde yetişebilir.
46
BİTKİ BİLGİSİ
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Kültivarları:
J.c.cv ‘Aurea’ - Dalları aşağıya doğru sarkık, iğne yaprakları altın sarısı renginde bir
ağaçtır.
J.c.cv. ‘Compressa’ - 1m boya ulaşabilen, bodur bir çalıdır. İğne yaprakları açık yeşil,
3-6mm uzunluğundadır. Yan dalları gayet sık dizilmiştir.
J.c.cv.’Echiniformis’ - Kirpi görünümlü ardıçtır. 30-60cm boyunda, yarı küre biçiminde, dal, sürgün ve yaprakları sık yerleşmiş küçük bir çalıdır.
J.c.cv. ‘Hibernica’ - Dallar ve dal uçları yukarı doğru yönelmiştir, gövde dar piramidal
veya sütun şeklinde, 3-4m boya ulaşır. Gümüşi, mavi-yeşil renkte olan bu kültivar gayet
sık dallanma yapar. Taş bahçelerinde ve özellikle mezarlıklarda kullanılmaya elverişlidir.
J.c.cv. ‘Honibrookli’ - En fazla 50cm boyundadır Dalları parlak koyu kahve renginde
olup yatay yönde çıkar ve toprak üzerinde sürünücü iğne yaprakların üst yüzlerinde geniş gümüşi beyaz stoma bandı vardır.
IV. JUNIPERUS SABINA (SABİN ARDICI KARAARDIÇ) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Güney ve Orta Avrupa’nın dağlık bölgelerinde (Alpler ve Pirene’ler)
Akdeniz bölgesinde özellikle Anadolu’da, Kafkaslar, Güneydoğu Rusya (Altaylar) ve Batı
Kazakistan olmak üzere geniş bir yayılışa sahiptir.
Boy ve Çap: 3-4m’ye kadar boylanan eğri gövdeli, boylu bir çalı veya yerde sürünen
yatık bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu yaşlı bitkilerde kırmızı kahverengidir, levhalar halinde kavlar. Dalları incedir Başlangıçta yaprakları iğnemsidir, sonraları pulsu yapraklara
dönüşür. Yaşlı ardıçların bazı dallarında yapraklar iğne yaprak halindedir. 4mm uzunluğunda, uçları gayet sivri mavi-yeşildir. Sürgünler çoğunlukla dört köşeli, incedir. Dört sıra üzerinde karşılıklı olarak birbiri üzerine kapanan, koyu yeşil renkli pul yapraklar yumurta biçiminde, 1 mm boyunda, tam kenarlı, küt, kabarık ve çoğunlukla sırtlarında yağ
bezeleri bulunur Yapraklar ovulduğu zaman fena kokar.5-9 mm çapındaki üzümsü kozalak, küre biçiminde olup olgunlaştığında kalın kabuklu tohum taşır. Bunlar ilk yılın
sonbaharında veya ikinci yılın ilkbaharında olgunlaşırlar.
Juniperus sabina ülkemizde son yıllarda yeşil sahalarda en fazla kullanılan ardıç türüdür.
Kültivarları
J.s.cv ‘Cupressifolia’ - J. sabina’nın en güzel görünüşüne sahip olan bu formu genellikle geniş ve bodur çalı şeklinde gelişme gösterir. Pul yapraklar koyu yeşil renktedir, sürgün uçları mavi yeşildir.
J.s.cv ‘Erecta’ - 3-4 m. ye ulaşır, serviyi andırır.
J.s.cv ‘Tamariscifolia’ -İspanya Sabin Ardıcı İğne yaprakları kısa, batıcı, mavi-yeşil
renklidir. Toprak üzerinde yayılan dağınık formludur.
J.s.cv ‘Variegata’ - Bodur bir çalıdır. İğne yaprakların uçları sarımsı beyaz alacalıdır.
V. JUNIPERUS OXYCEDRUS (KATRAN ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Akdeniz kuşağında; Türkiye, Suriye, Kuzey İran ve Kafkaslar’da yetişir.
Ülkemizde bozkırlar ile Doğu Karadeniz ve yüksek dağlık bölgeler hariç hemen her böl47
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
gede yetişir (İç Anadolu’nun Tuz Gölü çevresi ve Anadolu hariç).
Boy ve Çap: 4-8m. boy ve 30cm ye kadar gövde çapı ve piramit bir tepe (3m.) yapar; ancak otlatmalar nedeniyle çalımsı bir formda kalır.
Genel Özellikleri: İğne yaprakları 16mm uzunluğunda 1-2 mm. genişliğindedir.
Sürgünlere dik açı yapacak biçimde üçlü çevrel dizilmiştir. Üst kısımları hafif olukludur,
iki tane beyaz stoma bandı vardır. Uçları sivri ve batıcı olup açık yeşil renklidir. Üzümsü kozalak parlak kahverengi- kırmızı renkli, küre ve yumurta biçiminde, 3-6 puldan
oluşmuştur; 5-11 veya 12-18 mm. çapında, çok kısa saplıdır, iki yılda olgunlaşır.
İklim ve Toprak İstekleri: Akdeniz ve karaiçi iklimlerde; sığ ve fakir taşlı topraklarda yetişir ve çeşitli yörelere uyum sağlar. Dekoratif bir ağaçtır; taş bahçelerinde, sahil arazilerinde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Kültivarları:
Ülkemizde 2 alt türü doğal yetişir.
(1) J. oxycedrus subsp. oxycedrus - Küçük Kozalaklı Katran Ardıcı
(2) J. oxycedrus subsp. macrocarpa - Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı
Birinci alttür, en yaygın olanıdır. Büyük Kozalaklı Katran Ardıcı ise Güney Batı Anadolu’da Söke kıyı arazisinde, denize yakın kumlar üzerinde rastlanır. Kozalakları 12-I8
mm. çapındadır, önceleri mavi dumanlı, olgunlaşınca kırmızımtırak kahverengine dönüşür. Dallar gövde ile dar bir açı teşkil edecek şekilde, incedir; iğne yaprakları birinci alttürünkine benzerse de, 3 cm. uzunlukta ve elastikidir. Genellikle 2-4 m. boya ulaşan çalı, nadiren de ufak bir ağaçtır.
VI. JUNIPERUS FOETIDISSIMA (KOKULU ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Türkiye, Yunanistan, Arnavutluk, Yugoslavya, Suriye ve Kırım Yarımadasında doğal olarak yayılmıştır. Ülkemizde özellikle Toroslar’da bulunur.
Boy ve Çap: 10-15m ye kadar boylanabilen gençliğinde düzgün gövdeli ve piramidal tepeye sahip ufak tepeli bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Dalları yukarıya doğru yönelmiştir Gövde kabuğu gri renklidir.
Genç sürgünler kısa ve belirgin bir şekilde köşelidir. Yapraklar ovuşturulduğunda fena
bir koku verir. Yapraklar kısmen iğne yaprak ve kısmen de pul yaprak şeklindedir. Genel olarak sürgüne gevşek bir şekilde kapanmıştır veya sürgünlerle dar bir açı yaparlar,
uçlar sivri, batıcıdır; pul yapraklar ise yumurta şeklinde, uç kısmı siyah, sırt kısmı yuvarlaktır, yağ bezesi içermez. 8-12mm çapındaki üzümsü kozalakları, kısa sürgünler ucunda dik durur, siyah, üzeri mavi dumanlıdır. Odununun güzel kokulu olması nedeniyle
“Kokulu Ardıç’ adı verilmiştir.
Kokulu Ardıç, kendisine çok benzeyen Boylu Ardıç (Boz Ardıç)‘dan kalın ve dört köşeli sürgünleri, uçları sürgünlerden kalkık, gevşek kapanmış koyu yeşil ve daha büyük
pul yaprakları; üzümsü kozalaklarının büyük, içerisinde ise tohum sayısının az olması,
öz odununun açık kırmızı kahverenginde ve çok güzel kokulu olması ile ayrılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır. Sert Akdeniz ya da
yumuşak karaiçi ikliminde; kuru taşlı ve sığ topraklarda yetişir, kirece dayanır. Park ve
bahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Dokusu ve koyu rengi ile kontrast oluşturur.
48
BİTKİ BİLGİSİ
Budama Durumu: Budanıp biçimlendirilebilir.
Kültivarları: Yunanistan’ın Pindus dağlarında, buruşuk kozalaklı ‘f. Pindicola’ ile
yaprakları sürgüne yatık olmayıp serbest halde bulunan ‘t. Squarrosa’ gibi formları vardır.
VII. JUNIPERUS EXCELSA (BOYLU ARDIÇ, BOZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Batıda Balkanlar, doğuda kuzey doğu ve güney doğu İran olmak üzere
Makedonya, Yunanistan adaları, Bulgaristan’ın güneyi, Kırım, Küçük Asya, Kafkasya,
Lübnan Suriye’nin ve Irak’ın batısında doğal olarak bulunur. Ülkemizde Katran Ardıcından sonra en geniş yayılışa sahip olan bu tür kuzey, batı, orta ve güney Anadolu’da, özellikle Toroslarda kuru ve taşlı yamaçlarda teker teker veya toplu halde görülür.
Boy ve Çap: 15-20m. boy 30-50 cm. gövde çapı ve piramit ya da topumsu bir tepe
(8m.) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahverengi olup şeritler halinde soyulur ya da çatlaklıdır. Sürgünleri (1 mm) ince, pulsu ve karşılıklı, uçları serbest, sırtları yuvarlakça yağ
bezelidir; mavi-gri ya da gri-yeşil boz renkleriyle (yapraklarıyla) uzaktan tanınır. 8-12
mm. çapındaki kozalaktan 4-6 puldan meydana gelmiştir. İki yılda olgunlaşırlar. Olgun
kozalakları koyu morumtırak- kahverengi veya siyah renklidir ve üzerleri çoğunlukla dumanlıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Çoğunlukla karaiçi ikliminin ağacıdır Akdeniz ikliminde
de yetişir; kuru-taşlı, sığ ve kireçli topraklarda da gelişebilir. Gölgeye biraz dayanır. Park
ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Çit tesisine uygundur.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur Budamaya gelir.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır.
Kültivarları:
J. e. cv Striata’ çeşidi mavi yeşil yapraklı, sık dallı ve sütun biçimlidir.
J.e. cv. Variegata’ çeşidinin sürgünleri alacalıdır.
VIII. JUNIPERUS HORIZONTALIS (YATIK ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika kökenlidir ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 0.4m. boy. 2m. tepe yapar.
Genel Özellikleri: Devrik dalları, horizontal (yatay) uzanır.
Yaprakları pulsu, küçük ve mavimsi yeşil renklidir. Kışın renk değişmez. Mavimtırak
renkli kozalakları 2 cm. çaptadır fakat nadiren oluşur.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Alan yeşillendirmelerinde örtücü olarak, küçük bahçelerde ve kap içinde kullanılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur
Üretim Tekniği; Çelikle ve aşı ile üretilir.
Kültivarları:
J.h. cv, ‘Glauca’ (Mavi -Yatık Ardıç) çeşidi 0.3m boy ve 2-3m tepe yapar Pulsu yaprakları ince uzun, çelik mavisi renklidir; kışın renk değiştirmez. Güneşli - yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Özellikle kışa dayanıklıdır. Soliter ve örtücü olarak taş-kaya bahçeleri ile mezarlıklarda kullanılır.
49
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
J.h. cv ‘Wiltonii’ Yaprakları mavimsi gri, kışın da yaprak rengini muhafaza eder.
IX. JUNİPERUS X MEDİA (MELEZ ARDIÇ) (CUPRESSACEAE)
Muhtemelen J. sabina ile J. sphaerica ardıç türlerinin melezidir Ekseriya J. chinensis
ve J. sabina adları altında zikredilmektedir.
Cv. ‘Pfitzeriana’- Herdem yeşil, yatay gelişmeli bir çeşittir. Sürgünleri uç tarafta sarkıktır. Yatay gelişmesiyle geniş alanları örter.
Cv. ‘Pfitzeriana Aurea’- Çeşidinin yaprakları hafif sarı alacalıdır, kışın biraz yeşil renklenme kazanır.
X. JUNIPERUS SQUAMATA (HİMALAYA ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Himalaya ve Batı Çin kökenlidir.
Boy ve Çap; 30cm ile 4m’ye kadar boylanır. Yatayda 1m ile 5m arasında yer kaplar.
Genel Özellikleri: Yatık ve horizontal gelişmeli, sürgünleri dik ve yaprakları kiremidimsi dizili, yeşil mavi renklidir. Gövde kabuğu kırmızı kahverengidir, ince tabakalar halinde çatlar. Bitki aromatik kokuludur.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Kuru ve nemli topraklarda yetişir.
Budama Durumu. Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohum ile üretilir.
Kültivarları:
a.) J. squamata cv. ‘Meyeri’ çeşidi, daha dik yapılı, dalları sert yaygın gelişmeli yaprakları mavimsi yeşildir. Çok yaşlandığında 6m kadar boylanabilir.
b.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 30cm yüksekliğinde 2-3m çapındadır. Mavimsi
yeşil mavi yaprakları ile tamamen yatay dallanır.
c.) Juniperus squamata ‘Blue Star’ 50cm yüksekliğinde 60cm çapındadır. Yoğun yuvarlak çalı formundadır. Yapraklar mavidir.
XI. JUNIPERUS VİRGİNİANA (KURŞUN KALEM ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusudur. Kuzey Güney Kanada ve Göller
Bölgesi, doğusu Atlas okyanusu, güneyi Meksika Körfezi ve Florida, doğusu ise Mississippi nehrinin batısı olmak üzere çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır ve bunun sonucu
olarak da çok değişik toprak tipleri üzerinde bulunur.
Boy ve Çap: 12-15m boy, 25-60cm çap yapabilen, dar veya geniş tepeli bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımtırak kahverenginde olup, dar şeritler halinde boyuna çatlaklı ve liflidir; yaşlı ağaçların dış kabuğu ise kül grisi rengindedir. Sürgünleri ince, pul yapraktan mavi yeşil renkli ve uçları sivridir. Koyu yeşil renkli pul yapraklar, son derece ince, dört köşeli sürgünler üzerinde, karşılıklı olarak yer almışlardır,
birbirlerinin üzerine sıkıca kapanmıştır. Sırtlarında küremsi yağ bezeleri bulunur; genç
yaşlarda, hatta çok kere yaşlı ağaçlarda, uzun-sivri uçlu iğne yapraklara (gençlik yaprakları) rastlanır; bu yapraklarda yağ bezeleri bulunmaz. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar küre biçiminde başlangıçta açık yeşil, olgunlaşınca koyu mavi üzeri dumanlı ve buğuludur.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde; kuru, sığ ve taşlı topraklarda,
hatta vadi tabanlarında (batağımsı yerlerde) yetişebilir; gölgeye, dona ve kirli havaya dayanır, ışık sever.
50
BİTKİ BİLGİSİ
Budama Durumu: Budamaya yatkındır Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Yeşil çit tesisine yatkındır.
Kültivarları:
J.v.cv. ‘Aurea Variegata’ çeşidi, piramit biçimli ve altın sarısı alacalıdır.
J.v.cv. ‘Elegantissima’ 2-3m boylu, piramit formlu, dalları altın sarısı renklidir.
J.v.cv ‘Skyrocket’ 4-6m boylu ve 60-80cm (sık tepeli sık dallı, pulsu-iğne yapraklı
(güzel mavi-yeşil) kanaatkâr ve kışa dayanıklıdır.
J.v.cv, Pyramidalis glauca’ İğne yaprakları mavi yeşil, sütun formludur.
J.v.cv ‘Pendula’ -12-15m boylu, sarkık formlu, seyrek dallı pul yapraktan açık yeşil,
kozalaktan mavimsi, beyaz damarlı küçük ve çok sayıda.
J.vcv. ‘ Nana Compacta” - Hem pul hem de iğne yapraklı, yaprakları yeşilimsi mavi
renkli, 80cm boylu ve top biçimlidir.
J.v.cv.’Horizontalis’ - sürünücü ve pul yapraklıdır.
J.v.cv. ‘Albo-variegata’ çeşidi, geniş piramit biçimli, sürgün uçları beyazdır.
J.v.cv. Fastigiata’ J.sabina’yı andırır, ancak yaprakları elle ovuşturulduğunda kötü koku vermez, Sütun formlu, mavi yeşil yapraklıdır.
J.v.cv. ‘Filifera’ pul yaprakları mavi-gri sürgünleri ince uzun, ipliğimsi geniş piramidal formludur.
J.v.cv. ‘Glauca’ Pul yaprakları çelik mavisi, 6-8m boylu ve 1.5-2m tepeli, çok dallı, sütun formludur.
XII. JUNIPERUS PHOENİCEAE (FİNİKE ARDICI) (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Akdeniz Bölgesi, Güney Avrupa, Kuzey Afrika, Kanarya Adaları ile Güney Batı Anadolu’da deniz kıyısına yakın sahil kesimlerinde, taşlı, kurak veya kayalık yamaçlar üzerinde doğal yetişen bir ardıç türüdür.
Boy ve Çap: Çalı veya 6m ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır, dağınık bir tepe yapar. Uzaktan bakıldığında ‘Servi’yi anımsatır. Bu nedenle bu Ardıca ‘Servi Ardıç’ da denir.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kahve renklidir. Yaprakları gençken, alt kısımlarında iğnemsi, üst kısımlarda fırçamsı pul yapraklıdır Açık yeşil renkli pul yapraklar sürgünlere dört sıra üzerinde karşılıklı olarak yerleşmişlerdir. Sırtlarında yuvarlakça yağ bezesi vardır. Pul yaprakların alt kısmı dışarıya doğru şişkindir, uçları küttür. İki yılda olgunlaşan kozalakları 3 puldan oluşur; 6-15 mm çapta, üzümsü ve kiremit kırmızımsı
renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak Akdeniz ikliminin ağacıdır; kuru, taşlı ve sığ topraklarda yetişir, kirece dayanır, ışık sever, kış soğuklarına duyarlıdır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Park ve bahçelerde, soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır. Taş-kaya ve funda
bahçelerinde de yararlanılır.
Kültivarları:
J.p.cv. ‘Myosurus’ çeşidinin yan dalları kamçımsı, ince sürgünleri sarkıktır.
J.p.cv. ‘Turbinata’ çeşidi bodur ve yayılıcıdır.
51
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
3.10. PICEA (LADİNLER) (PINACEAE)
Kuzey Yarım kürenin ılıman, serin
ve soğuk bölgelerinde, çoğunlukla Kuzey ve Orta Asya’da (Çin-Japonya), Kuzey Amerika ve Avrupa’da geniş bir yayılış gösterir ve 40 kadar türü içerir.
Ladinler düzgün gövdeli, yüksek
boylu ve açıkta serbest olarak yetişen
fertlerinde yerden itibaren dallanabilen
sivri ve dar, konik bir tepe oluşturan
orman ağaçlarıdır. Sürgün ve dalları
gövdeye çevrel dizilmiştir Yaşlı ağaçların gövde kabukları pullu, çatlaklıdır.
İğne yaprakları uzun sürgünler üzerinde tek tek bulunur, döküldüğünde ya
da koparıldığında sürgün üzerinde törpü gibi iz bırakır. Yapraklar dört köşelidir, (parmaklar arasında kolayca döndürülebilir),
uçları sivri ve batıcıdır. Kozalakları bir yılda olgunlaşır, önceleri dik dururlar, olgunlaştıktan sonra aşağıya doğru sarkarlar.
Gölgeye dayanıklıdırlar (yarı gölge ağacı), sığ köklüdürler ve bu nedenle de kuvvetli rüzgâr ve fırtınalara karşı dayanıklı değildirler. Endüstrinin yoğunlaştığı kentlerde fabrika bacalarından çıkan zehirli gazlara karşı çok duyarlı olduklarından zarar görürler, gelişmeleri duraklar ve kururlar. Bağıl nemi yüksek yerlerde, hafif asidik ve balçık topraklarda iyi gelişme gösterirler.
I.PICEA ABIES (AVRUPA LADİNİ) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da yetişir.
Boy ve Çap: 30-40m boy, 1.5-2,5 m gövde çapı, geniş piramit (konik) bir tepe formu yapmaktadır.
Genel Özellikleri: Kabuk genç yaşlarda açık kahverengi, yaşlanınca kırmızı açık
kahve ya da gri renklidir, ufak levhalar halinde parçalanır ve yer yer dökülür. Genç sürgünleri kahvemsi kırmızı sarı renktedir. Üzerleri çıplak ve hafif tüylüdür. İğne yapraklar
gençlerde de gölge dallarında yatay uzanırlar. Yaşlı ağaçların ışık dallarında ise yukarıya
doğru fırça gibi yönelmişlerdir. 1-2cm uzunluğundaki iğne yapraklar parlak yeşil renktedir. Uçları sivri batıcıdır. Ağaç üzerinde 5-7 yıl soğuk iklimlerde ise daha fazla kalırlar.
10-15cm uzunluğundaki kozalaklar silindiriktir. Kozalak pullarının kenarları düz değil
seyrek kaba dişlidir. Kozalaklarının bazıları yeşil bazıları da kırmızı yeşil, olgunlaştığında açık kahverengidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak yayvandır. Ağır ıslak veya sıkı
topraklarda sığ; gevşek topraklarda ise oldukça derine giden kök sistemi vardır. Nem isteği yüksek, ısı isteği azdır. Yaz kuraklığına ve zehirli gazlara karşı çok duyarlıdır. Gölge
ağacıdır fakat ona da Göknar kadar dayanıklı değildir Kışları soğuk karaiçi iklimlerin
ağacıdır, kuru, nemli topraklarda (taze, serin ve gevşek, humuslu topraklarda, dağ yamaçlarında) yetişir. Kökleri sığ ‘tabak kök’ biçiminde ve rüzgâra çok duyarlıdır. Rüzgâr
52
BİTKİ BİLGİSİ
kırması ve devirmesinden zarar görür.
Piramit ya da konik formları, dokuları ve renkleriyle çok ilginç ve dekoratif bir ağaçtır. Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya yatkındır ve yeşil perde / çit tesisinde yararlanılır.
Kültivarları:
P a. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı renklidir.
P a, cv. ‘Compacta’ -Geniş yuvarlak toplu gelişme gösteren 1-1,5m boya ulaşan bodur formdur.
P a. cv. ‘Conica’ - Top konik biçimli sık dokulu, iğne yaprakları koyu yeşil renklidir.
P.a. cv. ‘Cupressina’ - Görünüş bakımından geniş bir piramidal serviyi anımsatır. 1520m boya ulaşır, sık dallıdır, dalları yukarıya yönelmiştir. İğne yaprakları hafif mavi yeşildir.
P.a.cv ‘Pendula’ - Sarkık formludur.
P a. cv ‘Nana’ - Bodur yapılıdır.
P.a.cv. ‘ Pyramidata’ - Dalları yukarıya doğru yönelmiş, dar konik tepeli bir ağaçtır.
II. PICEA ORIENTALIS (DOĞU LADİNİ) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Anadolu’da. (Doğu Karadeniz dağları) ve Kafkasya’da yetişir: yayılış
alanı bütün yıl yağış alır. Toprağa kadar dallanan güzel bir görünüşe sahiptir.
Boy ve Çap: Sivri tepe, dolgun ve düzgün gövdeye sahip, 40-50m kadar boylanabilen 1.5-2 m çapa ulaşan 1. Sınıf orman ağacıdır.
Genel Özellikleri: Kabuk genç gövdelerde genellikle açık renkli ve düzgün, yaşlı
gövdelerde koyu renkli ve çatlaklıdır Dallar çevrel olarak sık bir vaziyette bütün gövdeye yerleşmiştir. Genç sürgünleri çok sık, parlak açık kahve renkli ve tüylü: iğne yaprakları parlak koyu yeşil, çok kısa (6-10mm.) uçları küt sürgünlere yatık konumdadır Doğu
Ladini mevcut ladin türlerinden kısa iğne yapraklarıyla ayrılır. Kozalakları 5-9cm uzunluğunda 2-3cm çaplı, silindirik biçimli: gençken yeşil ya da purpur kırmızı olgunlaşınca
kahve renklidir Ters yumurta biçimindeki kozalak pullarının kenarları dişsiz ve yuvarlakçadır. Bu sayede Avrupa ladininden ayrılır.
İlk yaşlarda büyümesi gayet yavaştır. Fakat 8-10 yaşından sonra hızlı büyümeye başlamakta ve sürekli bir biçiminde uzun yıllar devam etmektedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Kök sistemi genel olarak sığdır. Ancak gevşek derin yani
fiziksel yapısı elverişli olan topraklarda kuvvetli yan kök yapabilmektedir. Yağışları bol ve
yıl içine dağılmış olan serin deniz ikliminde, güneşli yarı gölge yerlerde ve normal nemli topraklarda yetişir; kış soğuklarına dayanır, hava nemi ve yağışı az yerlerden kaçınır.
Gölgeye oldukça dayanıklıdır. (Yarı gölge ağacıdır.)
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşıyla olur.
Çok iyi bir park ve bahçe ağacıdır. Geniş çim alanları üzerinde soliter ya da küçük
gruplar halinde kullanılır. Çeşitleri de çoktur.
Kültivarları:
Po, cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları altın sarısı bronz renklidir.
53
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Po. cv. ‘Gracilis’ - 3m boya ulaşabilen ince narin yapılı yuvarlak habitusa sahip bodur bir formdur.
Po. cv. ‘Nana’ Bodur Doğu Ladini geniş piramidal veya yuvarlak gelişme gösteren bodur formludur.
Po. cv ‘ Nutans’ - Sarkık formda gelişme gösterir. Yan dallar narin olup aşağı doğru
sarkar.
III. PICEA GLAUCA - P. ALBA (AK LADİN) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika ve Kanada’da akarsu, göl ve deniz kıyılarında yetişir.
Boy ve Çap: Vatanında 25-30m’ye kadar boylanabilen bir ağaçtır. Açıkta büyüdüğünde yerlere kadar dipten dallanan konik tepeli bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri kahverengi, ince pullu ve levhalıdır. Dallar ve
yan dallar gayet sık dizilmiş olup horizontal yönde çıkarlar. Genç sürgünleri çıplak ve sarı beyaz renklidir. İğne yaprakları mavi yeşil, 10-18mm uzunluğunda, küt veya sivri uçlu, dört köşelidir. Yapraklar parmaklar arasında ovuşturulduğunda hoşa gitmeyen bir koku çıkarırlar. Kozalaklar dar silindirik biçimli, 4-4,5 cm, uzunlukta ve 1,5-2 cm. çapındadır. Kozalak pulları açık kahverenginde ince, yumuşak, sırt kısmı çizgili ve tam kenarlıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: En iyi gelişmesini rutubetli, kumlu balçık veya alluviyal
topraklarda yapar; kireçli ve rutubetli toprak şartlarında, endüstri bölgelerinde ve şehir
içi sahalarında bulundurulmaya ve rüzgâra karşı dayanıklıdırlar. Yarı gölge şartlarına
uyum sağlayabilirse de güneşli yerlerde daha canlı bir gelişme gösterir. Kuraklığa nispeten dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Ağaç ve tepe formları ve iğne yapraklarının rengi bakımından ilginç kültür çeşitleri
vardır. Kıyılarda kumulların tespitinde ve rüzgâr perdesi tesislerinde ya da bahçelerde soliter kullanılır.
Kültivarları:
R.g. cv. ‘Aurea’ - İğne yaprakları sarı alacalıdır.
R.g. cv. ‘Conica’ - 2-3m boya ulaşabilen, gayet şık, kompakt ve tepeye doğru dar piramidal gelişme gösteren bodur bir bahçe formudur, yavaş büyür. Küçük yeşil sahalarda,
taş bahçelerinde soliter olarak bulundurulabilir.
R.g. cv. ‘Echiniformis’ - 60cm boylu, sık dokulu ve çalı formludur. Sürgünleri kısa ve
iğne yaprakları mavi yeşil renklidir. Taş bahçeleri için uygundur.
R.g. cv. ‘Nana’ - Bodur yapılı Ak ladindir.
IV. PICEA PUNGENS (MAVİ LADİN - KOLORADA LADİNİ) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Kolerada, Utah ve Arizona eyaletinin doğusunda Rocky dağlarının orta ve yüksek kesimlerinde doğal olarak yayılış gösterir.
Akarsu boylarında ya da bataklıklarda dağınık olarak yetişir.
Boy ve Çap: Çoğunlukla 30, iyi yetişme koşullarında ise 50m’ye kadar boylanabilen,
dalları yatay yönde uzanan, kalın dallı bir ağaçtır. Serbest büyüdüğünde toprağa kadar
dallanan, konik tepeli piramidal ağaçlardır.
54
BİTKİ BİLGİSİ
Genel Özellikleri: Gövde kabukları önceleri ince, kül grisi veya kahverengi gri, pullu, daha sonraları gri esmer, kalın ve derin çatlaklıdır. Genç sürgünler kalın, koyu sarımtırak esmer ve çıplaktır. İğne yapraklar 2-3cm, boyunda, dört köşeli, biraz kıvrık ve uçları sivri batıcıdır. Yeşil mavi, yeşil gümüşi beyaz renklidir. Sürgünlerin her tarafına sıkı
bir vaziyette fırça gibi yerleşmişlerdir. Kozalak 8-10 cm uzunlukta, 3cm çapındadır. Taze iken yeşilimsi olgunlaşınca saman sarısı renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi ikliminde; bol güneşli, güneşli yerlerde ve kuru
asidik topraklarda, akarsu kenarlarında, kuru fakir topraklarda, hava nemi az yerlerde
yetişir. Kış soğuklarına dayanıklı olduğu gibi yaz kuraklığından da en az etkilenen bir
türdür. Zehirli gazlara karşı da pek duyarlı değildir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır.
Park ve bahçelerin çok dekoratif bir ağacıdır. Soliter ya da 2-3 ü bir arada kullanılır.
Varyete ve kültür çeşitleri vardır.
Kültivarları:
Rp. cv. ‘Glauca’ - İğne yaprakları mavidir.
Rp. cv. ‘Glauca Koster - Simetrik ve piramidal formludur, kışın iğne yapraklarının
rengi gümüşileşir.
Rp.cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallıdır.
Rp.cv. ‘Globosa’ - Geniş tepeli küre biçiminde bodur bir çalıdır, iğne yaprakları mavi yeşildir.
3.11. PINUS (ÇAMLAR) (PINACEAE)
Bu cins tür zenginliği bakımından, ibreliler içerisinde en geniş ve en önemlisidir. 8090 türle Kuzey yarımküresinde. Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa’nın son ağaç sınırına kadar geniş yayılışı vardır. Tropikal bölgelerde yüksek dağların ağacıdır, polar zonda ise bir
ova ağacıdır. Çamların birçok da kültür çeşidi bulunmaktadır. 40m’nin üzerinde boylu
ve piramidal habituslu çamlar yanında bodur ve sürünücü olan türler de vardır. İğne yaprakları genellikle uzun, çok kere ikili üçlü ya da beşlidir. Kozalakları genellikle iki yılda
bazı türlerde üç yılda olgunlaşır, çeşitli biçim ve büyüklüktedir. Olgunlaştıktan sonra tohumlarını 1-2 yılda dökerler.
Üretimleri genellikle tohumla, nadiren aşı ile yapılır. Derin ve kazık kök yapan ve
hızlı gelişen çamların çoğu, karaiçi iklimlerin ağacıdır. Fakir topraklarda (steril kum veya sığ topraklarda) yetişebilirler. İklim ekstremitelerine (don, yüksek sıcaklık, rüzgar ve
fırtınaya) dayanırlar. Genellikle ışık ağacıdırlar, gölgeye dayanamazlar, bazıları (sarıçamda olduğu gibi) yarıgölge tipi gösterirler. Ülkemizde 5 çam türü ve varyeteleriyle yetişme
yeri ırkı vardır.
I.PINUS NIGRA (KARAÇAM) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa’da (Avusturya), İtalya’da ve Batı Asya’da (Anadolu) çeşitli yetişme yeri ırklarıyla, oldukça geniş bir yayılış gösterir. En geniş yayılışını
ülkemizde yapar.
Boy ve Çap: 20-35 m ye kadar boylanır. Gençken piramidal, yaşlı durumda yaygın
tepe yapar.
55
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Genel Özellikleri: Gövdesi düz,
kabuğu kalın ve iri plakalı, koyu gri
renkli ve derin çatlaklı, sarıçama göre
daha kalın dallı bir ağaçtır. 4-18 cm
uzunluğundaki iğne yapraklar koyu yeşil ve serttir; sürgün uçlarında bulunan
yapraklar ise tomurcuğa doğru yönelmiş olduğundan, çanak görünümünde
bir boşluk meydana getirirler; iğne
yaprakların kenarları ince dişli, uç kısımları sertleşmiştir ve iğne gibi batıcıdır. İki yılda olgunlaşan kozalakları
3.5-10 cm uzunluğunda, 3 cm çaplı,
yumurtamsı konik, sarıçam kozalaklarının aksine, simetriktir ve yok denecek kadar kısa saplıdır. Kozalağının uç kısmındaki kozalak pullarının çoğunun göbeğinde iğne gibi ufak bir dikenimsi çıkıntı bulunur.
İklim ve Toprak İstekleri: Karaçamın üstünlüğü veya avantajı ise Sarıçamın yetişemediği veya iyi gelişme gösteremediği yerlerde yetişmesidir.
Genellikle kontinental iklimin ağacıdır; ışık sever, gölgeye de bir süre dayanır. Serin
ve derin balçık topraklar üzerinde iyi gelişir. Sığ fakir topraklarda da yetişebilir. Deniz kenarlarına yakın saf kum topraklarında, ağır balçık ve killi topraklarda yetişebilir. Kireççe
zengin topraklarda daha iyi gelişme gösterir. Denizden esen kuvvetli rüzgârlara karşı koyabilir; çok önemli bir rüzgâr perdesi olarak vazife görür. Rüzgâr etkisi altında kalan yerlerde, özellikle portakal ve şeftali bahçelerinin korunmasında ön sıraya dikilecek ağaçların “ Karaçam” olması düşünülmelidir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla, bazen çelik ve aşı ile yapılır.
Çeşitli ülkelere ve yurdumuzda yetişen ırkları ve varyeteleri vardır. Genellikle park
ve bahçelerde soliter kullanılır.
II. PINUS BRUTIA - KIZILÇAM (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Genel coğrafi yayılış
alanı Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır.
Fakat asıl geniş yayılışını Doğu Akdeniz Bölgelerinde yapar. Filistin, Ürdün,
Suriye, Irak, Lübnan, Kıbrıs, Türkiye,
Yunanistan ve İtalya’da yayılır. En geniş
yayılışını ülkemizde yapar, Marmara,
Ege ve Akdeniz Bölgelerinde çok geniş
ormanlar kurar.
Boy ve Çap: Ülkemizde 15-20 m.
boy, 1 m’nin üstünde gövde çapı, serbest durumda yaygın ve genellikle gevşek bir tepe yapar.
56
BİTKİ BİLGİSİ
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahverengi ve büyük plakalıdır. Sahil
kesimlerinde 15-20 m. boyunda kalın dallı bir ağaçtır, gövdeleri de çok kere düzgün değildir ancak rakım yükseldikçe ağaçlarda gövdeleri düzgünleşmeye, boyların artmaya
başladığı, tepelerin sivrileştiği ve dalların inceldiği görülür. Gençlikte hızlı büyür. 12-18
cm uzunluğunda, koyu yeşil yaprakları sert ve batıcıdır. 6-11 cm uzunluğundaki kozalakları topaç biçimindedir; sapsız veya çok kısa saplıdır. Açık koyu kırmızı renklidir; sürgünleri dik ya da hafif eğik oturur. Tek tek ya da birkaçı bir arada (bazen 15-20 adet) yer
alır.
İklim ve Toprak İstekleri: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı Akdeniz
ikliminin tipik ağacıdır Bol ışıkta iyi gelişir, kazık kök yapar; rüzgâra, dona ve kuraklığa
dayanır; fakir, kuru topraklarda yetişir, kanaatkârdır, kirece de dayanır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi genellikle tohumla yapılır.
Çevre düzenlemelerinde gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Kurak yamaçların ve
kumulların ağaçlandırılmasında önemli bir türdür. Doğal varyeteleri de vardır.
III. PINUS SYLVESTRIS - SARIÇAM (PINACEAE)
Yetişme Yeri: Mevcut çam türleri
arasında en geniş coğrafi yayılışa sahip
olanlardan biridir. Avrupa’nın bütün
rejyonlarında bulunur. Asya’da da geniş alanlar kaplar. Sarıçam ülkemizde
saf ve karışık olarak bir milyon hektara
yakın bir saha üzerinde yayılmıştır.
Boy ve Çap: Yetişme yerine göre
20-40m’ye kadar boylanan, narin ve silindirik gövdeli, sivri tepeli ve ince dallı yahut da dolgun gövdeli, yayvan tepeli ve kalın dallı bir ağaçtır. Nadirense
çalı formunda da bulunur.
Genel Özellikleri: Genç gövdelerde, yaşlı ağaçların üst kısımlarında, kalın dallarda
kabuk tilki sarısı rengindedir ve ince levhalar halinde ayrılır. Yaşlı gövdeler ise gri-kahverengi kalın ve çatlaklıdır. Boyları 3-8cm arasında değişen iğne yaprakları mavi-yeşil
renktedir. Uçları sivri-batıcı, kenarları ince dişlidir. Dikkati çekecek derecede kıvrıktır.
Dişi kozalak saplı ve aşağıya sarkıktır. Asimetrik ve rengi boz mattır. Genellikle kuvvetli
bir kök sistemi kurar. Fırtınalara karşı dayanıklıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Hafif kumlu toprakların ağacıdır. Mineral maddeler ve nem
bakımından isteği fazla değilse de derin ve gevşek toprakları sever. Işık isteği fazladır.
Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşıyla üretilir.
Kültivarları:
P.s. cv. ‘Argentea’ -Yaprakları gümüşi-mavi yeşildir.
P.s. cv. ‘Aurea’ - Yavaş büyüyen küçük bir ağaçtır. Yaprakları kışın altın sarısı renktedir.
57
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
P.s. cv. ‘Compressa’ - Konik biçimli küçük bir çalıdır. İğne yaprakları kısa mavi-yeşil
renklidir.
IV. PINUS HALEPENSIS - HALEP ÇAMI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinin
sahil ağacıdır. Yayılış sahası Batı Portekiz’den başlayarak Doğu Akdeniz’e ulaşır. Esas yayılışı Kızılçamın aksine Batı
Akdeniz sahilleridir. Batıdan doğuya
gidildikçe bu sahalar daralır. Nitekim
Türkiye’de çok lokal iki yayılış alanı
vardır. Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin
alçak kesimlerinde (Adana-”Sarıçam
Ormanı”, Kadirli ve Kartepe), Bodrum
ve Milas arasında (Güvercinlik Körfezi)
kızılçamlarla birlikte bulunur.
Boy ve Çap: 10-15 m. boyunda,
eğri gövdeli, gençlikte sivri, yaşlanınca
dağınık tepeli bir orman ağacıdır.
Genel Özellikleri: Gövdenin açık
kül rengi kabuğu başlangıçta düzgün,
yaşlanınca çatlaklıdır. Sürgünler açık
gri renklidir. İğne yaprakları (ikili, nadiren üçlü) açık yeşil renkli, 6-15 cm
uzunluğunda, narin ve yumuşak, kenarları ince dişli, sürgünlerin ucunda
püskül durumludur. 8-18 cm uzunluğundaki kozalak uzun ve koniktir, çok uzun ve kalın bir sapı vardır ve bu nedenle kozalak uçları kızılçamın aksine aşağı bakar. Açık tuğla
kırmızısı ya da sarıca renkli kozalakları tek tek ya da birkaçı bir arada bulunur.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarına,
donlara duyarlı, toprak isteği az, fakir, kuru, kireçli, taşlı ve kumlu balçık topraklarda iyi
yetişir. Sahil kumluklarında, tepelik arazide, hemen hemen her çeşit topraklarda, özellikle kalkerli topraklar üzerinde yetişir. Kumulların tutulmasında da yararlanılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Park ve bahçelerde soliter olarak kullanılır.
V. PINUS PINEA - FISTIK ÇAMI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanı Portekiz’den Anadolu’ya kadar tüm Akdeniz sahil kesimidir. En
geniş coğrafi yayılışını Anadolu’da yapar. Özellikle Batı Anadolu’da, Bergama yakınında,
Kozak’ta, Aydın, Muğla dolaylarında ormanlar kurar. Ayrıca Antalya, Manavgat sahillerinde, Gemlik Körfezi kıyılarında, Maraş yakınında Önsan Köyünde, Trabzon’da Kalenema
deresinde, Çoruh vadisinde, Naşviye (Fıstıklı) Köyünde lokal olarak bulunur.
Boy ve Çap: Diğer çamlardan kolayca ayırt edilebilecek şemsiye gibi dağınık bir te58
BİTKİ BİLGİSİ
peye sahip, 15-20 m. boyunda
bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Gövde
düzgün kırmızımtırak gri renkli,
kalın kabuğu derin çatlaklıdır.
10-15 cm uzunluğundaki iğne
yapraklar parlak açık yeşil renktedir. Kenarları dişlidir; dip tarafı saran kın 10-12 mm. uzunluğunda ve açık esmer renklidir.
İğne yaprakları fıstık çamına
benzeyen sahil çamında kının
boyu daha uzun rengi de daha
koyu esmerdir. 3 yılda olgunlaşan kozalakları çok kısa saplı,
portakal büyüklüğünde, top biçimli. 8-10 cm uzunluğunda, 6-10 cm çaplı, odunsu ve
iri pullu; göbeği bombeli, parlak kırmızı kahverengidir. Fıstık çamının tohumları halk
arasında çam fıstığı diye adlandırılır ve yenir.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak Akdeniz ikliminin ağacı; ışık isteği bakımından biraz gölgeye dayanıklıdır. Rüzgâra ve kirece dayanır, dona duyarlıdır, toprak isteği azdır. Kök sistemi kuvvetlidir. Elverişli topraklarda ilk yaşlardan başlayarak derine
giden kazık kök yapar, oldukça hızlı gelişir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Çevre düzenlemeleri için önemlidir. Servi İle kontrast oluşturur. Küçük mekânlarda
soliter kullanılır. Bol gölge verir, kumulların tutulmasında ve ağaçlandırılmasında kullanılır.
BAZI ÖNEMLİ EGZOTİK (YABANCI) ÇAM TÜRLERİ
I. PINUS PINASTER - PINUS MARITIMA - SAHİL ÇAMI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Akdeniz ülkelerinde (Fransa ve Portekiz’den Yunanistan’a kadar uzanan) yayılış gösterir, ülkemizde doğal yetişmez ama çok kullanılır.
Boy ve Çap: 20-25 m. boyunda gençlikte piramidal, yaşlanınca dağınık bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahve renkli kalın ve derin çatlaklıdır.
Genç sürgünler kırmızı renklidir. Yaprakları 10-20 cm uzunluğunda, kalın, parlak yeşil,
uçları sivri ve batıcı, kenarları ince dişlidir ve sürgünlerin uçlarında yer alır. Yaprak kını
uzun (fıstık çamından iki kat daha uzun) ve koyu renklidir. Kozalakları 8-9 cm uzunluğunda, sivri-konik, kısa saplı, parlak açık kahve renkli, pul kalkanları piramidimsi, göbeği çok çıkık, kıvrık ve biraz çarpıktır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman deniz ikliminde yetişir; kış soğuklarına
duyarlı, toprak isteği azdır. Hızlı gelişen kuvvetli ışık ağacıdır. Monteri çamına nazaran
Marmara Bölgesinde donlara karşı daha dayanıklı olduğu araştırmalarla ortaya çıkarılmıştır.
59
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kumulların durdurulmasında geniş açık alanlarda grup ya da sıralar halinde, park ve
bahçelerde soliter kullanılır.
II.PINUS RADIATA - MONTERİ ÇAMI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanı Amerika’dır. Kaliforniya sahillerinde ve adalarında, kumulluklarda ve tepelik arazide ormanlar kurar. Vatanında daha fazla bir gelişme göstermediği
için hiçbir ekonomik değeri yoktur. Fakat vatanı dışında, bilhassa Avustralya, Yeni Zellanda, İspanya, İtalya ve Güney Afrika ile memleketimizde hızlı büyümektedir.
Boy ve Çap: 30 m. boy ve yatay dallanma yapar.
Genel Özellikleri: Gövdeleri gençlikte açık kül renginde, yaşlılarda koyu kahverengindedir ve kalın kabukludur. İğne yaprakları (üçlü) genç sürgünlere güçlü surette yapışmıştır; canlı sarımsı yeşil renkli ve 15 cm uzunluğundadır. Kozalağı kısa saplı veya sapsız, 7-14 cm uzunluğunda, ovalimsi, asimetriktir, uzun süre dallarda kalır. Işık gören tarafı daha fazla gelişir, fındıkkabuğu rengindedir, kalkan, bombeli ve göbek dikenlidir.
Gençlikte hızlı büyümektedir. Çok sayıda sürgün verme özelliğindedir. Tepe tomurcukları kurursa veya herhangi bir şekilde tahrip olsa dallar üzerinden fırça gibi yeni sürgünler çıkar.
İklim ve Toprak İstekleri: Rüzgâra çok dayanıklıdır (özellikle kıyı kesimlerinde).
Rutubetli ve kışları mutedil geçen Batı Karadeniz ve Marmara Bölgesinde çok iyi gelişme
göstermektedir. Kış soğuklarına karşı sahil çamına nazaran daha hassastır. Gençken en
son yerine dikilmelidir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Dar mekânlarda ancak soliter kullanılır.
III. PINUS COULTERI - BÜYÜK KOZALAKLI ÇAM (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da(Kaliforniya kıyı dağlarında) yetişir. Ülkemizde de
birkaç örneği bulunmaktadır.
Boy ve Çap: 10-25 m. boy, gevşek ve piramidal bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Dalları çok kalın; gövde kabukları derin çatlaklı, esmer veya siyaha çalan renktedir. İğne yaprakları (üçlü) 15-20 cm. uzunluğunda, kalın ve sert, mavi-yeşil renklidir; sürgün uçlarında püskül gibi toplanmıştır. Kozalakları 25-35 cm uzunlukta mat açık sarımtırak renkli, hafifçe çarpık, çok kısa saplı, pulun kalkanı çıkıntılı, göbeği büyük, yırtıcı kuşların gagası gibi eğri çengel dikeni gelişmiştir. En büyük kozalakları 2-2.5 kg ağırlıktadır. Tohumları iridir, fıstık çamı tohumları gibi yenir.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, sıcak ve kurak yerlerde yetişir; dona ve
rüzgâra duyarlı; killi ve balçıklı topraklarda iyi gelişir; yarı gölgeye ve kirece dayanır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır. Park ve bahçelerde soliter olarak kullanılır.
60
BİTKİ BİLGİSİ
IV. PINUS STROBUS - VEYMUT ÇAMI, KUZEYDOĞU AKÇAMI (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’ da yetişir.
Boy ve Çap: 20-30m boy gençlikte dar, yaşlanınca piramidal bir tepe yapar, çok zarif görünümlüdür.
Genel Özellikleri: Dalları çok esnek, gövdesi düz ve kabuğu parlak gri yeşil sonradan çatlaklıdır. İğne yaprakları (5lı) 7.5 -15 cm uzun koyu mavimsi yeşil renklidir, ince
üç köşeli ve yumuşaktır. Kozalaklar 10-20 cm uzunluğunda dar silindirik - koniktir, ekseriya hafif kıvrıktır, saplıdır, kozalak pulları deri gibi incedir.
Kök sistemi orta derinliktedir, kazık kök yapmaz. Dalları elastiki olduğundan kar kırılması görülmez. Bol yaprak dökümü ile toprakları ıslah eder. Gençlikte hızlı büyür.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk kara içi iklimin ağacıdır. Bol güneşli yerlerde ve
humuslu nemli topraklarda (özellikle taze serin topraklarda) iyi gelişir, kuraklığa kısmen
donlara tamamen dayanır. Dalları elastiki olduğundan kar kırılması görülmez.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ya da çelikle yapılır.
Park ve bahçelerin zarif ve endamlı süs çamıdır. Çoğunlukla soliter ya da gruplar halinde kullanılır.
Kültivarları:
Ps. cv ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı rengindedir.
Ps. cv Concorta’ - Genç sürgünleri helezoni kıvrıktır.
Ps. cv Umbreculifera’ -Kompakt yapıda bodur çalıdır.
Ps. cv ‘Fastigiata’ - Sütun şeklinde bir yapıya sahiptir.
Ps, cv ‘Prostata’ - Yerde sürünücü çalıdır.
Ps. cv ‘Glauca’ - Yaprakları mavi-yeşildir
Ps. cv “Nana’ - Bodur 1-2 m boylu geniş tepelidir.
V. PINUS GRIFFITHII- AĞLAYAN ÇAM (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanı Himalaya’dır.
Boy ve Çap: 50 m. ye kadar boylanabilen geniş ve açık piramit yapılı bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Kabuk gri esmer renkte, gençlerde düzgün, yaşlılarda küçük levhalar halinde çatlaklıdır. İğne yapraklar (5’li) 3-5 sene kadar ağaç üzerinde kalır. Boyları
10-12 cm. renkleri mavimsi yeşil veya gri yeşildir: aşağıya doğru püskül gibi sarkarlar.
Silindirik kozalaklar saplıdır, önceleri dik durur, sonra aşağı sarkarlar, tek tek ya da iki
üçü bir aradır. Bu çam türü P Strobus’a çok benzese de sürgün uçlarında Veymut çamının aksine, geriye doğru dökülmüş çok daha uzun mavi-yeşil yaprakları 15-25 cm. uzunluğundaki büyük kozalaklarıyla onlardan kolayca ayrılır. Kozalakların ve iğne yaprakların üzerinde gözyaşı damlalarını andıran duru reçineler görülür, Bundan ötürü kendisine “ Ağlayan Çam” adı verilir.
İklim ve Toprak İstekleri: Gençlikte hızlı büyür fakat donlara dayanıklı değildir. Bol
güneşli ve korunaklı yerlerde normal asidik topraklarda yetişir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Olağanüstü dekoratif bir çam ağacıdır. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.
61
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
3.12.PSEUDOTSUGA (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE)
Kuzey Amerika’nın batısı ile Çin’in
güney batısında Japonya ve Formoso’da ormanlar kuran boylu ağaçlardır.
Genellikle piramit tepe geliştirirler. Ana
dalları gövde üzerinde çevrel dizilidir.
Genç ağaçların gövde kabuğu ince,
düz, çatlaksız, yaşlı ağaçların gövde kabuğu ise kalın boyuna ve derin çatlaklıdır. Herdem yeşil ulan bu cinsin iğne
yaprakları sürgünlere sarmal dizilmişlerdir, ancak ışığa yönelmeleri sonucu
iki sıralı sarmal, yanı tarakvari görünüm alırlar. Kısa saplı lineer, yassı, üst
yüzlerinde damarlar içeri gömülmüş
olup alt yüzlerinde genellikle stoma
bandı bulunur. Uçları küt veya birdenbire daralarak sivrileşir. Sürgünlerin üzerinde 5-8 yıl dökülmeden kalabilirler. Ovuşturulduğunda güzel kokuludurlar.
Bir yılda olgunlaşan kozalaklar döllenmeden önce dik, sonra sarkıktır. Kozalak pulları açılır fakat dağılmaz, iç ve dış pulları belirgin, dış pul uzun ve dar üç loplu orta lop
daha uzun kılçık gibi sivridir.
I.PSEUDOTSUGA MENZİESSİİ (DUGLAS GÖKNARI) (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerikanın batısında British Colombia’dan güneyde Meksika’nın kuzeyine kadar geniş ve yaygın bir coğrafi bölgede yayılış gösterir.
Boy ve Çap: Vatanında 80 90m boy ve 2,5-4m gövde çapı yapar, bin yıl kadar yaşar.
Dünyanın en uzun boylu iğne yapraklı ağaçlarındandır. Gençliğinde ladin gibi, piramidal (0 8m) yaşlanınca dağınık ve geniş bir tepe 10- 15 m oluşturur.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gençken düz, ince, daha sonraları kalır, geniş levhalı ve çatlaklıdır. Genç sürgünleri sarımsı, yeşil ve tüysüz; iğne yaprakları sürgünlere tarağımsı dizili: uçları sivri, üst yüzleri koyu yeşil ya da mavi yeşil, alt yüzleri iki stoma
bantlı, ayrıca kokuludur. Bir yılda olgunlaşan kozalakları silindirik biçimli 5-l0 cm uzunluğunda ve sarkıktır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminin ağacıdır. Isı isteği orta, humuslu balçık
topraklarda iyi gelişir. Ama toprak isteği fazla sayılmaz. Steril kum, ağır kil topraklarına
ve devamlı ıslak yerlere isteksizdir. Gençken gölgeye dayanabilir. Park ve bahçelerde soliter, geniş alanlar üzerinde küçük gruplar halinde kullanılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
I. 1. Pseudotsuga menziessii var. menziessii (Sahil Duglas Göknarı)
Yetiştiği Yer: British Colombia’dan Kaliforniya ya kadar özellikle Oregon’un batısında ve Sierra Nevada’nın tepelik arazilerinde geniş ormanlar kurar.
62
BİTKİ BİLGİSİ
Boy ve Çap: 60-85 m boy. 1,2-1,8 m çap yapabilirler.
Genel Özellikleri: En önemli botanik özelliği; iğne yaprakları yeşil renklidir, kozalakları dağ formuna nazaran daha büyüktür, takriben 10 cm uzunluğundadır ve dış pul
düz olup uca doğru yönelmiştir, geriye kıvrılmıştır, İyi gelişmiş geniş ve yaygın yan kökler yapar.
İklim ve Toprak İstekleri: Çeşitli tipteki topraklar üzerinde bulunsa da en iyi gelişimini derin, iyi drenajlı, mineralce zengin, geçirgen balçık topraklarda ve toprak rutubeti ve bağıl nemi yüksek olan yerlerde yapar.
l.2. Pseudotsuga menziessii var. glauca (Mavi Duglas Göknarı)
Yetiştiği Yer: British Colombia ve Alberta’nın güney batısından güneye doğru Meksika’nın kuzeyine kadar. Pasifik sahillerinden uzak iç kesimlerde ve yüksek dağlık bölgelerde orman kurar.
Genel Özellikleri: İğne yaprakları mavi-yeşil’dir. Kozalaklar bir önceki varyeteninkine oranla daha kısadır.Takriben 7,5cm uzunluğundadır ve dış pullar geriye kozalak sapına doğru kıvrılmıştır.
İklim ve Toprak İstekleri: Kontinental iklimde dağ kesimlerinde yetişir, kışa dayanıklıdır ancak ilkbahar donlarından zarar görürler.
Kültivarları:
İki önemli kültivarı taş bahçelerini süsler;
P.m. cv. ‘Brevifolia’ - 2m ye kadar boylanabilen bodur bir çalıdır: iğne yaprakları 6 10
mm boyundadır, kısadır
P.m. cv. ‘Fletcheri - Yavaş büyüyen, küre biçiminde 1,5-2m boyunda bir çalıdır.
3.13.SEQUIA (SEKOYA) (TAXODIACEAE)
Kuzey Amerika’nın Pasifik sahillerinde, Kaliforniya çevresinde sınırlı, bir alanda kalmış cinsin
Sequia sempervirens adlı tek bir türü vardır.
Herdem yeşil yapraklı, dev yapılı 80-100 m.
boylu ağaçlardır, gövde kabukları çok kalın (15
25cm) derin çatlaklı, kırmızı kahve renklidir.
Tüysü iğne yapraklar sürgünlere almaçlı ve yaprakçıklar tüysü dizilidir. Bir yılda olgunlaşan kozalakları 15 20 puldan oluşur.
I.SEQUIA SEMPERVIRENSSAHİL SEKOYASI- MAMUT AĞACI
(TAXODIACEAE)
Boy ve Çap: Genel olarak 60 90m boy, 2.53.5m çap yapabilen konik bir yapıya sahip herdem yeşil ağaçlardır.
Genel Özellikleri: Çok düzgün gövde, kısa
dar ve gayri muntazam konik bir tepe oluştururlar. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın (1.563
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
2.5cm.) boyuna derin çatlaklı, lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Sürgünlere sarmal dizilmiş bulunan yapraklar iki şekildedir. Yan dallar üzerindeki yapraklar Abies ve Tsuga
yapraklarına benzer, 1-2.5 cm uzunluğundadır ve iki sıralı gibi dizilmişlerdir alt yüzlerinde iki stoma bandı vardır. Göknar’dan ise, yan sürgünlerde yer alan iğne yaprakların
eşit uzunlukta olmayışı ile kolayca ayrılır. İkinci tip yapraklar ana sürgün uçlarında ve
kozalak taşıyan verimli sürgünler üzerindekilerdir. 0.5-1 cm. uzunluğundadır, biz gibi
uçları sivridir ve çok sıralı sarmal diziliş gösterirler. Kozalakları siyahımsı kahve renkli
oval biçimli, 2-2.5cm. uzunluğunda ve 1.5-1.8cm genişliğindedir bir yılda olgunlaşır. Tohumları açık kahve renkli, basık ve dar kanatlıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde yetişir, yüksek hava ve toprak nemi ister, serin ve derin topraklarda iyi gelişir; (-100° lik) donlara dayanır; kök ve kütük
sürgünü verir. Geniş açık alanlarda ya da büyük parklarda soliter kullanılır,
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Kültivarları:
S.s.cv. ‘ Adpressa’ / ‘Alba spica’ çeşidinin sürgünlerinin ucu krem beyaz renklidir.
S.s.cv ‘Prostata’ çeşidi, horizontal gelişir, dal uçları yerde sürünür, fakat daha sonra
dik ve güçlü sürgünler yapar. Bu form ileride gelişerek sürünücü bir durum kazanır. Küçük bahçelerde ve kaya bahçelerinde kullanılır.
3.14.SEQUIADENDRON (GERÇEK MAMUT AĞAÇLARI) (TAXODIACEAE)
Birçok türlerinin fosillerine rastlanmıştır; bugün dünya üzerinde bir türü yaşamaktadır.
I. SEQUİADENDRON GİGANTEUM-GERÇEK MAMUT AĞACI- DEV SEKOYA
(TAXODIACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da Kaliforniya / Sierra Nevada dağlarında yetişen görkemli bir ağaçtır.
Boy ve Çap: Vatanında 80-90m boy, 10-16m gövde çapı serbest durumda geniş / dar konik bir tepe (815m.), gövdesi uca doğru daralır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kalın, açık kırmızı-kahve renklidir. Yaşlı gövdelerin kabuğu çok kalın
(25-30cm.) boyuna derin çatlaklı, oluklu, yumuşak lifli ve tarçın kırmızısı rengindedir. Ana sürgünler üzerindeki iğne yapraklar 1-2cm uzunluğunda, biz gibi sivri
ve üç köşeli olup, sürgüne yatık değildir. Yan ve alt dallar üzerindeki yapraklar ise 6mm uzunluğunda, üçgenimsi ve sürgünlere yatıktır. Üst yüzlerinde iki stoma
bandı bulunur. Mavimtırak yeşil renkli yapraklar, ikinci ve üçüncü seneden sonra, kahverengine dönüşmekte ve fakat uzun yıllar sürgün üzerinde kalabilmektedir. Ovalimsi kozalakları iki yılda olgunlaşır, 2-5cm uzunluğunda ve
2-4cm genişliğinde, açık sarı/sarımsı kahve renklidir. Oldukça geniş, yayılan bir kök sistemine sahiptir.
64
BİTKİ BİLGİSİ
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminin ağacıdır. Bol güneşli - yarı gölge
yerlerde ve normal verimli topraklarda yetişir. Nemli, derin ve geçirgen, humuslu, balçıklı toprakları ister. Rüzgâra ve fırtınaya, kış soğuklarına dayanır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Gençlikte yavaş büyür, bu dönemde korumaya gereksinimi vardır. Serbest geliştiğinde çok dekoratif bir ağaçtır. 10’dan fazla kültür formu elde edilmiştir, ama bu çeşitlerden
az yararlanılmaktadır.
3.15.TAXODIUM (BATAKLIK SERVİSİ) (TAXODIACEAE)
Bu cins de, Sekoya ve Mamut ağaçları gibi jeolojik devirlerde, Avrupa başta olmak
üzere Kuzey Amerika ve Asya’da çeşitli taksonları ile geniş ormanlar kurarken bugün bir
türü (T. Distichum) Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda, diğer türü (T. Mucronatum)
ise Guatemala’dan Meksika’ya Güneybatı Teksas’a kadar uzanan bölgelerde yetişen iki türü
kalmıştır. Batı Anadolu’da, Kütahya Tunçbilek’te linyit ocaklarında fosillerine rastlanmıştır.
Kışın yapraklarını döken, bataklıklarda
yaşayan, su içinde 1m’ye kadar yukarıya çıkan
hava kökleri (solunum kökleri) yapan ağaçlardır. Bataklık servisinde hem uzun hem de kısa sürgün vardır. Yapraklar açık yeşil renkte ve
yumuşaktır, sürgünlere sarmal olarak dizilmişlerdir. Uzun sürgünler üzerindekiler kısa
ve pul yaprak halinde, kısa sürgünler üzerindekiler de uzun iğne yaprak halindedir. İğne yapraklar ışığa yöneldiklerinden dip tarafları kıvrılmıştır. Kısa sürgünlerde iki sıra üzerinde tüysü yaprak (üç veya daha fazla yaprakçıktan meydana gelen bileşik yaprak) görünümünde dizilmişlerdir. İlkbaharda canlı
yeşil, yaz aylarında sarımtırak yeşil, sonbaharda da kırmızımtırak kahverengine dönüşür,
yaprakların alt yüzeylerinde soluk gri renkte stoma bantları vardır. Bir yılda olgunlaşan
kozalakları, küremsi biçimde ve pulları kaynaşmış durumdadır, pulları dağılmaz.
I. TAXODIUM DISTICHUM- AMERİKAN BATAKLIK SERVİSİ (TAXODIACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın güneydoğu kesiminde, Teksas- Florida arasında,
özellikle Mississippi nehri kıyısı bataklıklarında ve Mexica’da yetişir. Ülkemizde de yetiştirilmiştir.
Boy ve Çap: Vatanında 30-40m’ye kadar boylanabilen, 1.2-3 m. çap yapabilen gençlikte konik, piramidal, ileri yaşlarda geniş ve dağınık tepeli ağaçlardır.
Genel Özellikleri: Gövde silindirik değildir, uca doğru fazlaca incelir. Bataklık yerlerde veya çok rutubetli topraklarda yetişen fertlerin dip kısımları belirgin biçimde geniş
65
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
ve olukludur. Bu gibi yerlerde aynı zamanda, köklerden toprak yüzeyine çıkmış, 5060cm boyunda, 15-30cm çapında silindirik veya konik şekilli, odunsu ve iç kısımları boş
‘hava kökleri’ görülür. Kırmızımtırak kahverengindeki kabukları lifli olup, uzunlamasına
ince şeritler halinde soyulur. Genç ana sürgünler önceleri yeşil veya gri yeşil, daha sonra
parlak kahverengindedir. Sonbaharda dökülen kısa sürgünlerin dairesel izlerini üzerlerinde taşırlar. Sürgünlerin uçlarında yer alan kısa sürgünler dökülmediği halde, yan durumlu kısa sürgünler sonbaharda yaprakları ile birlikte dökülürler. Bir yılda olgunlaşan
kozalakları 2-3cm uzunluğunda, yuvarlak ya da oval biçimli ve kısa saplıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde, nemli
ıslak topraklarda ve bataklıklarda yetişir. Kil ya da killi balçık topraklarda iyi gelişirler. Kışa ve kent iklimine dayanır, ama gençlikte donlara duyarlıdır, ışık isteği azdır. Su basar sahalarda, ıslak topraklarda, su kıyılarında soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
T. d. cv. “Fastigiatum’ sütun formlu ve dik büyümeli bir çeşittir.
T.d. cv.’Pendula’ geniş tepeli ve sarkık formludur.
3.16.TAXACEAE
Bu familyanın 3 cinsi ve 13 türü vardır. Cinsleri Torreya (Tumion), Taxus ve Austrotaxus’dur. Son
cins mono tipiktir (Bir türle temsil
edilir).
Bu familyaya giren taksonlarda
iğne yapraklar herdem yeşildir, sürgünlere sarmal dizilmiştir. Çoğunluğu bir cinsli iki evciklidir (nadiren
bir evcikli olanları vardır). Çiçekler
yaprağın koltuğunda teker teker
(Torreya’da) veya küçük küresel şekilde kurul halindedir (Taxus’da kısmen, Torreya’da
tamamen).
3.16.1.TAXUS (PORSUKLAR) (TAXACEAE)
Doğu Asya, Anadolu, Kuzey Afrika, Avrupa ve Kuzey Amerika’da doğal yetişen 7 türü vardır. Porsukların ağaç, ağaççık ya da çalı formları bilinmektedir.
Gövde kabukları kırmızı-kahve ve çınardaki gibi ince pulludur. Sürgünleri gövdeye
düzensiz dizilidir. Herdem yeşil yaprakları sürgüne çok sıralı sarmal dizilmişlerdir, ışık
durumuna göre tarak biçimini almışlardır. Üst yüzleri koyu yeşil alt yüzleri açık yeşil
renkli ya da gri yeşil veya sarı yeşildir. İğne yapraklar taxin denilen zehirli bir madde içerir. Tohumu 1 yılda olgunlaşır, kuşlar tarafından taşınır, odun çürüğü, nemli yosunlar ve
ölü örtü üzerinde kolayca çimlenir. Çok yavaş büyürler. Kütük sürgünü verirler.
Rutubetli ve mineralce zengin, kireçli derin ve gevşek topraklarda iyi gelişirler. Ku66
BİTKİ BİLGİSİ
raklık, yüksek sıcaklık ve fazla sudan zarar görürler, rüzgâra duyarlıdırlar. Gölgeye çok
dayanıklıdırlar, budamaya yatkındırlar, çit tesislerinde ve mezarlıklarda kullanılırlar.
Ülkemizde doğal olarak yetişen ve yetiştirilen türü Taxus baccata’dır.
I. TAXUS BACCATA - ADİ PORSUK (TAXACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey ve Orta Avrupa, Akdeniz ülkeleri, Azor adaları, Türkiye ve Kafkasya’da yetişir. Ülkemizde en çok Istranca ve Karadeniz dağları ormanlarında, dağınık
olarak da Marmara, Ege ve Hatay (Amanos) dağlarında yetişir.
Boy ve Çap: 15-25m boy, yuvarlakça veya geniş konik bir tepe (10-15m.) yapar, sık
ve çok esnek dallıdır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı kahve renkli, ince levhalar halinde ve ince çatlaklıdır. Toprağa kadar dallanır. Genç sürgünleri yeşil, iğne yaprakları 1-3cm.
Uzunluğunda iki sıralı, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman deniz ikliminde: bol güneşli-gölge yerlerde kuruasidik topraklarda yetişir. Besince zengin, taze ve serin, kireçli balçık ve kil topraklarında iyi gelişir. Koyu gölgeye, kışa ve kent iklimine dayanır, rüzgâra ve donlara duyarlıdır.
Budama Durumu: Kütük sürgünü verir, budamaya yatkındır. Makasla şekil verme
yaz aylarında yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimleri tohum, çelik veya aşı ile olur
Çok iyi bir çit bitkisidir. Sürgün, yaprak ve tohumları son derece zehirlidir, hayvanların otlak ve çayır alanlarına ve çocuk bahçelerine gerek görülmedikçe bu bitkilerin dikilmemesine özen gösterilmelidir.
Kültivarları:
Birçok varyete ve çeşidi de makbul süs bitkileridir.
T.b.cv, Adpressa’ - En çok 3m’ye ulaşan bodur bir çalıdır, iğne yaprakları mavimsi
renklidir.
T.b.cv. ‘Adpressa Aurea’ - Bir önceki kültivara benzer ancak sürgün uçları altın sarısı, iğne yaprakları da sarı alacalıdır.
T.b.cv ‘Fastigiata’ -Geniş sütun şeklinde, gençlikte dar piramidal, yaşlılarda geniş piramidal, 3-5 m. ye ulaşan bir formdur. Dalları kısa ve yukarıya yönelmiştir.
T.b.cv ‘Fastigiata Aurea’ 6-8m, boylu. 1.2-1.5 m. tepe çaplıdır, sürgünleri ve iğne
yaprakları altuni sarı renklidir.
T.b.cv ‘Repandens’ - Küçük ve yatık gelişmeli. 50-70cm boylu. 2-3m geniş tepelidir.
Toprakların örtülmesinde ve yeşillendirilmesinde kullanılır.
3.17.THUJA (MAZILAR) (CUPRESSACEAE)
Kuzey Yarımkürede; Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da (Çin, Japonya ve Formosa) boylu ağaç veya çalı
halinde yetişen 6 türle temsil edilmektir.
Mazılar pul yapraklı, herdem yeşil bitkilerdir. Gövde kabukları genç fertlerde ince ve düz yaşlılarda ise asma gövdelerinde görüldüğü gibi ince uzunlamasına dar
şeritler halinde çatlaklıdır, dalları yatay ve yukarı yöne67
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
liktir. Kuvvetli kokuya sahip olan pul yaprakları, sürgünlere karşılıklı dizilmiştir; sürgünlerin alt yüzeyleri koyu yeşil, alt yüzleri açık yeşildir. Sürgünün geniş yüzeyinde yer alan
yapraklar düzdür ve bu yaprakların sırtında yağ bezeleri görülür; sürgünün yanlarında
yer alan karşılıklı yapraklar da kayık gibi katlanmış, sürgünü kavramıştır Yapraklarla örtülü sürgün üstten basık, yassıdır; orta sürgünden yanlara çıkan yan sürgünler aynı düzlem üzerinde ve birbirine bir dereceye kadar paraleldir. Kozalakları, oval biçimli, olgunken pulları sert ve odunsudur, bir yılda odunlaşır ancak pulların 2-3 ü tohum tutar.
Üretimi genellikle tohum ve-çelikle bazı kere de aşı ile yapılır. Ilıman iklimlerde, derin ve gevşek balçık topraklarda iyi gelişirler; nemli ya da kuru topraklarda da yetişir, gölgeye dayanır, bazı kere donlara da direnç gösterirler. Açık alanlarda, park ve bahçelerde,
mezarlık ve taş bahçelerinde soliter yada grup veya sıralar (çit, perde) halinde kullanılır.
I.THUJA OCCIDENTALIS- BATI MAZISI (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğusunda büyük kısmı Güney Kanada’da olmak
üzere, Hudson Körfezi kuzeyde, Göller Bölgesi ortada ve güneyde. Atlas Okyanusu kalacak şekilde çok geniş bir coğrafi yayılışı vardır. Ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap: 10-15 (20)m boy, konik bir tepe (3-4m çap) yapar. Gençlikte piramidal, dar ve sık dallı bir ağaçtır. İleri yaşlarda tepe bozulur, dallar aşağıya doğru sarkar ancak dal uçları yukarıya doğru dönüktür.
Genel Özellikleri: Gövde kabukları ince, boyuna çatlaklıdır, kırmızımtırak-gri kahverengidir, Genç sürgünlerinin üst yüzü mat, koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil kışın kahverengi yeşil (yada bronz) bir renklenme gösterir. Pul yapraklarının (ana sürgünde 4mm
uzun, yan sürgünde 2.5 mm uzun) ucu sivri, sırtlarında yuvarlak çıkıntılı yağ bezeleri
vardır. 1 yılda olgunlaşan kozalakları oval biçimli ve 1 cm büyüklüğündedir. Kiremitvari dizilmiş 4-5 çift puldan oluşur.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli -yarı gölge yerlerde ve kuru nemli topraklarda yetişir. Batağımsı ve soğuk yerlerde, derin ve gevşek balçık toprakları üzerinde iyi gelişir. Dumanlı ve kirli havalı yerler için pek önerilmez. Sığ yaygın bir
kök sistemine sahiptir, bu nedenle gövdenin dip kısımları düzensiz bir biçimde genişlemiştir. Çit ve yeşil perde tesisi için uygundur. Park ve bahçelerde küçük gruplar halinde
ya da soliter kullanılır, siper altında da kullanılır ama o zaman gevşek bir doku kazanır.
Birçok kültür formu vardır ve çevre düzenlemelerinde kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya yatkındır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Kültivarları:
T.o. cv. ‘Alba’ - Sürgün uçları beyaz renktedir.
To, cv. ‘Aurea’ - Yaprakları altın sarısı renktedir.
T.o. cv. ‘Filiformis’ - 1-1.5m boylu, gri yeşil yapraklıdır.
T.o. cv. ‘Globosa’ - 1.5-2m boylu, yarı küre şeklinde geniş tepeli bir çalıdır; yan sürgünler açık yeşil renktedir.
T.o. cv. ‘Fastigiata’ - 10-15m boylu, geniş sütun formlu, çok sayıda kısa dallı bir ağaçtır.
T.o. cv. ‘Pendula’ - Yan sürgünler ince ve aşağı sarkıktır.
T.o. cv ‘Recurve Nana’ - Kubbe şeklinde bodur bir çalıdır. Sürgün uçları kıvrıktır. Ye68
BİTKİ BİLGİSİ
şil renkli yaprakları kışın kahve renklenme yapar.
T.o. cv ‘Rheingold’ - Geniş konik bir çalı, yaprakları yaz ayında sarı renkli, fakat kış
aylarında parlak kahverengiye dönüşür.
II. THUJA ORIENTALIS- BIOTA ORIENTALIS - DOĞU MAZISI (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Asya’da (Çin ve Türkistan) yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap: Vatanında 20-25m boya ulaşan bu tür, Avrupa iklim koşullarında ve ülkemizde boylu bir çalı veya ancak 5-10m’ye kadar boylanabilen küçük bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Oval veya geniş piramidal gelişme ve bol dallanma gösterir. Ana
dal ve birinci derecedeki sürgünler düşey düzlemde yer alırlar. (Yapraklı dal ve dalcıklar
kitap sayfası gibi birbirine dik yönde paralel dururlar.) Sürgünlerin her iki yüzü de yeşil
veya sarımsı yeşildir, üst yüzündeki pul yaprakların sırtlarında çizgi halinde bir girinti ve
bu girintinin içerisinde yağ bezesi vardır. Genç sürgünler parmaklar arasında ovuşturulunca hafif reçine kokar. Kozalakları diğer mazı türlerininkinden daha büyüktür. 1-2 cm.
uzunluğundadır olgunlaşmadan önce mavi yeşil dumanlı, buğulu, etli; olgun halde kahverengi, odunsu ve serttir. Kozalak pullarının sert kısmında, uçta uzunca ve geriye dönük (çengel gibi) mahmuza sahiptir.
İklim ve Toprak İstekleri: Vatanında kayalık, kurak yamaçlarda, kireçli topraklarda
yetişir. Hafif kumlu balçık topraklarda çok iyi gelişir. Dona ve gölgeye dayanır, saçak kök
yapar.
Budama Durumu: Budanabilir, biçimlendirilebilir. Çit, perde tesislerine uygundur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter kullanılır.
Kültivarları:
T.o. cv ‘Aurea’ - Dar sütun formlu, yaprakları kışın altın sarısıdır.
T.o. cv ‘Argentea’ - Genç sürgünlerinin uçları krem beyaz renkli, yaprakları gümüşi
veya gümüşi beyaz lekelidir.
T.o, cv. ‘Aurea Nana’ - Yaprakları altın sarısı, bodur bir çalıdır.
T.o. cv. ‘Compacta Nana’ - Bodur formlu yavaş gelişimli, dipten dallıdır.
T.o. cv “Globosa’ - Sık dallı yarı küre şeklinde bodur çalıdır.
T.o. cv. ‘Filiformis stricta’ - Dik büyümeli, ince uzun sürgünlüdür.
III. THUJA PLICATA- BOYLU MAZI (CUPRESSACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’da (Kuzey Kaliforniya’dan Alaska’ya kadar).yetişir.
Boy ve Çap: 30-60 m boy (Avrupa’da ancak 20-25m) ve sivri piramidal tepe (8-10m
çap)yapar.
Genel Özellikleri: Yaygın ve sığ kök sistemi nedeniyle gövdenin dip kısımları çok
kalınlaşmış, oluklu bir duruma gelmiştir. Tepe düzensiz, çok sayıda horizontal ve aşağı
sarkan dallardan oluşur. Aşağı sarkan dalların uçları yukarıya doğru yönelir. Serbest büyüyen ağaçlarda dallar yerden itibaren gövdeyi saklar, gençlikte dar uzun piramidal görünümdedir. Sürgünleri çok uzun ve birbirine paralel, alt yüzleri açık-gri, pul yaprakların sırtlarındaki yağ bezeleri yoktur ya da belirgin değildir. 1 yılda olgunlaşan kozalakları 12.5mm uzunluğundadır, 5-8 çift puldan meydana gelmiştir. Batı mazısından ayırt
69
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
edebileceğimiz özellikleri; ana sürgünden oldukça geniş açıyla ayrılan yan sürgünlerinin
uzun oluşu ve pul yapraklarında yağ bezelerinin olmayışı ya da belirgin olmayışıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Serin deniz ikliminde yetişir; derin ve serin humuslu topraklarda, yüksek hava nemi olan yerlerde iyi gelişir. Toprak bakımından biraz da kanaatkârdır; hızlı büyür, gençlikte donlara ve kuraklığa oldukça duyarlıdır.
Budama Durumu: Budanabilir.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum çelik ve aşı ile yapılır.
Kültivarları:
Dekoratif bir türdür, park ve bahçelerde soliter kullanılır. Kültür çeşitleri de vardır.
T.p. cv. ‘Aurea’ Yaprakları altın sarısı renktedir.
T.p. cv. ‘Aurea-variegata’ -Yaprakları yeşil ve sarı alacalıdır.
T.p. cv. ‘Fastigiata’ -Th. Pyramidalis dik ve dar görünüşlü, koyu yeşil yapraklıdır.
T.p. cv. ‘Pendula’ -Dallar gevşek bir şekilde aşağıya sarkıktır.
3.18.TSUGA (PINACEAE)
Kuzey Amerika’nın doğu ve
batısında, Doğu Asya’da, Japonya, Formoza, Çin ve Himalaya’larda ormanlar kuran. 10 türle temsil edilen bir cinstir. Avrupa’da ve ülkemizde doğal türü
bulunmaz.
Herdem yeşil ağaçlardır.
Gövde kabukları çatlaklı ve tarçın rengindedir. Gençlikte piramidal, düzgün ve simetrik sık
dallıdırlar. Yaşlı fertlerde ise dallar gövdeden yatay olarak çıkar, sürgünler incedir, uçları
aşağıya doğru sarkar, dallar gövdeye düzensiz olarak yerleşir. Yaşlı ağaçların gövdelerindeki kabuklar boyuna derin çatlaklıdır, tanence zengindir. İğne yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir, fakat yaprak saplarının kıvrılması nedeniyle iki sıralı sarmal gibi görünürler, yaprak boyları değişiktir, sürgünlerin uçlarına yakın kısımlarda iğne yapraklar en kısadır. Yaprakların üst yüzünde orta damar derinde kalmıştır, alt yüzeylerinde iki stoma
bandı görülür, kenarları yaprağın üst kısmında dişli, ucu küttür. Sürgünlerde gaga şeklindeki bir çıkıntının üzerinde yer almış bulunan kısa saplı iğne yapraklar 3-6 yıl dökülmeden kalabilir. Bir yılda olgunlaşan kozalakları önceden dik sarkık durumludur dağılmaz, açılarak tohumlar dökülür, açık haliyle ağaç üzerinde yıllarca kalabilir.
Üretimleri tohum ve çelikle olur. Sığ geniş ve yayvan kök sistemini oluşturular. Gölgeye dayanıklıdırlar. Genellikle deniz ikliminin ağacıdır. Hava ve toprak nemi isteği yüksek derin ve serin balçık topraklarında iyi gelişir.
70
BİTKİ BİLGİSİ
I. TSUGA CANADENSIS- KANADA veya DOĞU TSUGA’sı (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın doğu kıyılarında ve Kanada’da yetişir; derin vadilerde ve kuzey yamaçlarda görülür. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: Vatanında 20-30m boy 1-1,5m gövde çapı, geniş konik bir tepe (810m.) yapar.
Genel Özellikleri: Narin gövdesinin kabuğu koyu-esmer, yaşlı gövdelerde kalın ve
derin çatlaklıdır. Gençlikte dar sivri piramidal bir tepeye sahiptir. Dallar gövdeye dik gelecek şekilde çıkar, sürgünler elastiki olduğu için uç kısımları aşağı doğru sarkıktır. Gölgeye çok dayanıklıdır. Sürgünleri ince, sarı esmer ve tüylüdür. İğne yaprakları 10-15mm
uzunluğunda ve 1,5mm genişliğinde, tarağımsı dizili, üst yüzü parlak koyu /açık yeşil iki
yüzü beyaz (stoma çizgisi) çizgilidir. Sürgünün uç tarafında yer alanlar diğerlerinden kısadır. İğne yapraklar uca doğru daralır ve kenarları hafif dişlidir. Kısa saplı, ucu sivri, dar
yumurta biçimindeki kozalakları 15-25mm boyundadır. Kozalak pulları deri gibi sert, yuvarlakça, kenarları tam ve dikkati çekmeyecek derecede de dişlidir. Bir yılda olgunlaşır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçık
topraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı duyarlıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ile yapılır.
Park ve bahçelerde soliter ya da küçük gruplar halinde kullanılır.
Kültivarları:
T.c.cv. ‘Nana’ - En fazla 1 m. boya ulaşan, geniş çalımsı gelişme gösteren bodur bir
formdur.
T.c.cv. ‘Pendula’ - Genç sürgünler meyilli olarak aşağıya doğru yönelmiştir.
II. TSUGA HETEROPHYLLA- BATI veya PASİFİK TSUGA’sı (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Alaska’dan başlayarak Kaliforniya’ya kadar pasifik sahil arazilerinde ve özellikle Kaskad ve Olimpik dağlarının batıya dönük yamaçlarında yetişir.
Boy ve Çap: 40-50 m. boy, 65-130 cm. çap yapabilen, sivri piramit tepeli, sarkık dallı, düzgün ve simetrik gövdeli, birinci sınıf orman ağacıdır.
Genel Özellikleri: 5-20mm. uzunluğunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yaprakları
dipten uca kadar aynı genişlikte devam eder ve altındaki stoma bantları (T. Canadensis
‘e göre) daha da belirgindir; uçları yuvarlakça veya küttür; sürgün üzerinde dökülmeden
4-7 sene kadar kalabilir. 2.5-3cm uzunluğunda ve dar yumurta biçimindeki kozalaklarında dış pulların kenarları düz fakat ondülelidir. Kabuk koyu kırmızımtırak kahverengidir, derin yarıklarla, dar şeritlerle ayrılmıştır, şeritsi pulların üzeri düzdür; iç kabuk koyu kırmızı olup üzeri pembemsi renkte çizgilidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerin türü; nemli, derin ve serin balçık
topraklarında iyi gelişir. Soğuklara ve gölgeye dayanır, kar baskınına ve yangına karşı duyarlıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır.
71
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
III. TSUGA MERTENSIANA- DAĞ TSUGA’sı (PINACEAE)
Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika’nın batısında. Güney Alaska’dan Kaliforniya’ya kadar
Pasifik Okyanusuna paralel uzanan dağlar üzerinde yetişir.
Boy ve Çap: 25-30 m. boy yapabilen, ince sarkık dallı, piramidal tepeli bir ağaçtır
Orman sınırına yakın yüksek yerlerde küçük bir ağaç veya dağınık tepeli bir çalı görünümüne dönüşürler.
Genel Özellikleri: Genç sürgünler oldukça kalın, kırmızımtırak kahverenginde ve
sık tüylüdür. 10-20 mm. boyunda ve 1 mm. genişliğindeki iğne yaprakları mavi yeşil
renktedir ve her iki yüzünde de beyaz stoma bantları bulunur Tüm tsuga türleri içinde,
kozalağı en büyük olanıdır ( 5-8cm. uzunluğundadır ) Geniş silindirik biçimli kozalağın
pulları geniş yelpaze şeklindedir, oldukça kalındır ve kenarları kemirilmiş gibi ince ve
dışlıdır. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları tamamen geriye doğru kıvrılarak açılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Yüksek dağlık bölgelerin ağaç türü olduğundan, toprak
erozyonuna karşı dik yamaçların önem taşımaktadır Kış soğuklarına karşı dayanıklı olduğu ve hızlı büyüdüğü için Avrupa ülkelerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum yapılır.
4.YAPRAKLI AĞAÇLAR VE AĞAÇÇIKLAR
4.1.ACACIA (GERÇEK AKASYALAR) CİNSİ
Dünyanın tropik ve subtropik bölgelerinde, özellikle Avustralya ve benzeri yerlerde yetişen 450-500 kadar türü vardır.
Çoğunluğu ağaççık ya da ağaç bazıları da
çalı formunda olan gerçek akasyaların, sarılıcı olanları da vardır. Yaprakları çift kat tüysüdür. Bazen de tüysü yaprak körleşmiş bunun
yerine şerit halinde yaprağı andıran yaprak
sapını görürüz. Bu cinsin örneklerinin çoğunda kulakçıklardan değişme dikenler de
bulunur. Çiçekler küçük, çoğunlukla sarı ender olarak da beyazdır, kokuludur.
Hızlı büyüdükleri için ağaçlandırmalarda, özellikle vatanları dışındaki ılıman iklimlere sahip yerlerde, örneğin, Akdeniz çevresinde kumulların durdurulmasına hizmet etmektedirler.
Baklagiller familyasına dahil olan bu türler, havanın azotunu alıp köklerindeki yumrularda biriktirirler ve toprağa vererek, onu
72
BİTKİ BİLGİSİ
azotça zenginleştirirler. Bu nedenle, azotça fakir topraklarda yetişebilirler ve diğer türlerin beslenmelerine de yardımcı olurlar.
Ülkemizde iki türü yetiştirilmektedir.
Acacia cyanophylla - Kıbrıs Akasyası
Acacia dealbata - Yalancı Mimoza - Gümüşi Akasya
I.ACACIA DEALBATA: YALANCI MİMOZA-GÜMÜŞİ AKASYA
Yetişme Yeri: Yanlışlıkla Mimoza ismini alan bu tür, Avustralya ve Tasmanya’da yetişir, ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap; Vatanında 30m (Ülkemizde 15m) boy, yuvarlak ve gevşek bir tepe (6m
çap), ince dallar yapar
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu açık gri ve düzgün, bileşik tüysü yaprakları, 3050 çift yaprakçıktan oluşur, ince hafif dokulu ve güzel görünümlüdür. Ocak-Mart arasında açan çiçekleri sarı renkli ve kokulu, çiçek kurulları 7-12cm uzundur. Park ve bahçelerde, büyük gruplar halinde ya da çim alanların üzerinde soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol ışık, sıcak ve korunaklı yer, yeter derecede hava ve
toprak nemi ister. Donlara ve rüzgâra duyarlıdır. Balçıklı-kum topraklarını sever, kirece
dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ve çelikle yapılır.
4.2.ACER (AKÇAAĞAÇLAR)
Çoğunlukla ağaç ve ağaççık, bazen de çalı formunda 100’ü aşkın tür içerir. Bazı türleri ülkemizde de dahil kuzey yarımkürede yetişir. Alttür, varyete ve kültür formlarınca
zengin olması nedeniyle, çevre düzenlemeleri için değerlidirler.
ACER JAPONICUM: (JAPON AKÇAAĞACI)
Kültivarları
A.j. cv. “Aureum” - (Alacalı Japon akçaağacı) çeşidi 2-4m boy yapar, çok yavaş gelişir. Yaprakları yumurta biçimli; 12cm büyük, 7-11 lobludur. Bütün yıl rengini korur,
sonbaharda altın sarısı renklenme gösterir. Yatay köklenme yapar. Özellikle taş bahçeleri için ya da soliter kullanılması önerilir.
A.j. cv. ‘Aconitifolium”- (Japon Akçaağacı) çeşidi, Batı-Çin kökenlidir. 1.5-2 m boy
yapar, orta derecede gelişme gösterir. Yaprakları eğreltimsi, derin yırtmaçlıdır; güzel çiçekleri yanında, sonbaharda alev kırmızısına dönüşen yapraklar 4-7cm büyük ve taze yeşil renklidir. Çok değerli bir çeşittir. Özellikle kenar tarhları, taş bahçeleri için elverişlidir. Genellikle soliter kullanılır.
A.j. cv. “Vitifolium” - çeşidinin yaprakları asma yapraklarını andırır. Sonbaharda koyu-kırmızı renklenme yapar.
ACER NEGUNDO: (DİŞBUDAK YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da yetişir ve ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap:15-20m boy ve yuvarlak bir tepe (6-8m)yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu grimsi bej, düzensiz çatlaklı; sürgünleri açık yeşil,
73
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
bileşik yaprakları 3-5 yaprakçıktan
oluşur, 5-10cm uzun, üst yüzü
parlak yeşil; sonbahar renklenmesi
sarı; Mart-Nisan’da açan çiçekleri
sarımsı-beyaz-yeşil ve etkisizdir.
Gençlikte hızlı büyür.
İklim ve Toprak İstekleri:
Işıkta ve yarı gölgede, kuru-nemli,
taze balçık toprakları üzerinde iyi
yetişir; ısı isteği değişken, su baskınlarına ve rüzgara dayanıksızdır.
Tepe ve dalları çabuk kırılır. Kent
içi allelerde, park ve bahçelerde
kompozisyonlarda, grup halinde
ya da soliter kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.
ACER PALMATUM (ALEV AKÇAAĞACI)
Yetişme Yeri: Japonya kökenlidir.
Boy ve Çap: Genellikle daha
kısa boylu olan Alev Akçaağacı 9 m
kadar boylanabilen bir ağaççıktır.
Genel Özellikleri: Sonbaharda çok parlak kırmızı bir renklenme gösterir. Birçok hibridi vardır.
A. Palmatum ile A.japonicum türlerinin çaprazlanmasından elde
edilmiştir
Kültivarları:
A.p. cv. “Atropurpureum” çeşidinin yaprakları 5-7 loblu, koyu kırmızı purpur renkli, sonbaharda daha parlak-kırmızı
renklenme gösterir.
A.p. cv. “Dissectum” çeşidinin yaprakları çok ince parçalara ayrılmıştır. Yazın sarımsı- yeşil renkli, sonbahar renklenmesi çok güzel sarı renklidir.
ACER PLATANOIDES (ÇINAR YAPRAKLI AKÇAAĞAÇ)
Yetişme Yeri: Avrupa, Kafkaslar ve Ülkemizde (Trakya, Marmara. Ege ve Karadeniz)
yetişir ve yetiştirilir. 150 yıla kadar yaşar.
Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı; sürgünleri parlak kahve ve
tüysüzdür. Yaprakları 5 sivri loblu, 10-18cm büyük, çınar yapraklarını andırır. Sonbahar
renklenmesi açık sarı ya da kırmızıdır. İyi bir park ve alle ağacıdır. Gruplamalara katılır,
74
BİTKİ BİLGİSİ
çıplak arazinin yeşillendirilmesinde
rüzgar perdelerinde, ya da bahçelerde
soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcakserin iklimlerde, kuru-taze, derin
topraklarda İyi yetişir; fakir ve ağır
(killi) topraklara da uyar; güneşli ve
yarı gölge yerlerde yetişir. Yayvan kök
yapar, kontinental iklime dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum
ekimi ile yapılır,
4.3. AESCULUS (ATKESTANESİ) CİNSİ
Kuzey Amerika, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya’da yetişen atkestanelerinin 25 kadar türü vardır; çoğunlukla ağaç ve ağaççıklardır; geniş bir tepeye ve kaba bir dokuya sahiptirler, iyi alle ve kitle ağacı olurlar.
Atkestaneleri oldukça soğuk rejyonlarda da yetişebilir. Ancak A. carnea cv. “Briotti’
fazla soğuk yerlerde kullanılmalıdır. Bu tür güneşli ve yarı gölge koşullarda tercihen rutubetli ve iyi drenajlı yerlerde iyi gelişirse de gerek kuraklığa ve gerekse rüzgâr etkilerine
beyaz çiçekli atkestanelerinden daha dayanıklıdır.
Atkestaneleri rutubetli, drenajı iyi topraklarda iyi gelişir, ışık ağacıdırlar. İlk yıllardan
sonra gelişmesi hızlanır.
Atkestaneleri cadde, bulvar ve yol ağacı olarak eskiden beri kullanılırlar ve kentin
kirli havasına, tuz etkilerine ve mekanik zararlara dayanıklıdırlar. Ancak köklerinin kaldırımları, tretuvarları parçalaması, meyve ve diğer döküntüleri dolayısıyla zamanımızda
bu konuda daha az tercih edilir olmuşlardır. Park ve yeşil alanlarda ve yoğun olan gölgesinden faydalanılmak üzere soliter ağaç olarak yaygın şekilde kullanılırlar.
I. AESCULUS X CARNEA (KIRMIZI ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın
doğusunda yetişir; ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 15-20m. boy 8-10m
tepe yapar.
Genel Özellikleri: Koyu yeşil,
parlak ve düz yaprakları ışınsal dizili
5 parçadan oluşur, 8-15cm uzunluğundadır, kenarları kaba dişlidir. Mayısta açan çiçekleri rubi kırmızıdır.
Çiçek kurulu 10-20cm uzunluğundadır. Meyveleri A. hippocastanum’un75
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
kinden biraz küçük (2.5-4cm. çap)tür. İyi bir park ağacıdır. İyi gölge verir. Endüstriyel
yerleşmelerle kent içinde de kullanılabilir.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak, güneşli ve gölge yerlerde, derin ve taze topraklarda iyi yetişir. Kent iklimine ve kuraklığa dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.
Kültivarları:
Aesculus X carnea cv. “Briotil’ - Kapalı-geniş, piramit tepeli, orta gelişmelidir. 15m
boy ve 8m. tepe yapar. Yaprakları 15cm. uzunluğunda, 5 parçalı, koyu yeşil renklidir.
Mayısta açan çiçekleri koyu kırmızı renklidir. Meyveler az sayıda ve dikensizdir. Güneşli - yarı gölge yerlerde taze ve yarı nemli ya da normal derin topraklarda yetişir. Kent iklimine dayanır. Alle ve park ağacı olarak siper altında kullanılır.
II. AESCULUS HİPPOCASTANUM (BEYAZ ÇİÇEKLİ ATKESTANESİ)
Yetişme Yeri: Balkan yarımadasında yetişir; Ülkemizde de çok
yetiştirilir.
Boy ve Çap: 20-25m boy ve
çok geniş yuvarlak bir tepe (1215m.) yapar; kalın dallı ve kaba
dokuludur.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızımsı kahve renkli, çatlaklıdır. Tomurcukları sürgünler
üzerinde karşılıklı olarak dizilir.
Yaprakları 10-25cm. uzunluğunda,
5-7si bir sapın ucunda ışınsal durumludur, rengi koyu yeşildir, Sonbahar renklenmesi sarı ya da sarımsı kırmızıdır. Dallar üzerinde dik durumlu çiçek kurulu 20 cm. uzunluğundadır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, sarı-kırmızı yansımalı ve dekoratiftir. Çok iyi bir kitle, park, gölgeleme ve alle ağacıdır. Kaba dokusu nedeniyle kapalı mekânlardan uzaklarda kullanılmalıdır. Anlara da konukçuluk da yapar.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli ılıman iklimlerde, ışıklı ve yarı gölge yerlerde; normal, derin, taze ve yarı nemli, ağır balçık, hatta taşlı topraklarda yetişir. Derine
kök salar, iyi bir toprak tutucudur.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekimi ile yapılır.
Kültivarları:
Ah. cv. ‘Baumanni’, ‘Flore plena’ 20-25m. boy ve piramit bir tepe (10m.) yapar Yaprakları 10-15cm uzunluğunda. 5-7 parçalı ve koyu yeşildir Çiçekleri katmer beyaz ve bol
sayıdaki çiçek kurulu 15cm uzunluğunda ve dik; çiçeklenme süresi uzundur. Meyve tutmaz, bu nedenle trafik yolları için uygundur Derin topraklarda ve güneşli yarı gölge yerlerde yetişir Park ve alle ağacı olarak ya da soliter kullanılır
A-h. cv. ‘Pumila’ - çeşidi, bodur yapılıdır.
76
BİTKİ BİLGİSİ
A.h. cv. ‘Pyramidalis’ - çeşidi, sivri (piramit tepeli).
Ah, cv Schirmkofen’ çeşidi, sarı kırmızı çiçeklidir.
A.h. cv ‘Variegata’ çeşidi, sarı alacalı yapraklıdır.
4.4. AILANTHUS (KOKARAĞAÇ/CENNET AĞACI) CİNSİ
Kuzey Avustralya’da Güney ve Doğu Asya’da yetişir Ülkemizde de bir türü yetiştirilmekledir. Dünyada 7 türü bulunmaktadır.
Kışın yaprağını döken ağaçlardır. Genellikle 13-41 yaprakçıktan oluşan sarmal diziliş gösteren yaprakları vardır Yaprakçıklar mızrak şeklinde olup, kenarları düz veya dişlidir dip taraflarında kulak memesi gibi iki çıkıntı ve altında da yağ bezeleri vardır.
I. AILANTHUS ALTISSIMA (KOKARAĞAÇ CENNET AĞACI)
Yetişme Yeri: Doğal olarak
Çin’de yetişir Ülkemizde de yetiştirilir ve iç bölgelerimize kadar sokulur
Boy ve Çap: 20-25m- boy ve
yuvarlak tepe (8-10m.)yapar. Hızlı
buyur güçlü kök ve kütük sürgünü
yapar
Genel Özellikleri: Genellikle
50-60 cm. uzunluğunda olan tek
tüysü ve almaşlı bileşik yaprakları
13-41 yaprakçıktan (7-12cm uzunlukta) oluşur Sonbaharda kızarır bu
halı dekoratiftir; yapraklarını döktükten sonra da plastik görünümü
dikkat çeker Kötü kokusu nedeniyle yapraklarını hayvanlar yemez.
Yapraklarının üst yüzü açık yeşil, alt yüzü gri yeşildir Haziran- Temmuzda açan çiçekleri yeşilimsi, çiçek kurulları 10-20cm. uzun salkımlar durumundadır. Meyveleri çok sayıda, kırmızı renkli; özellikle sonbaharda dekoratif bir görünüm kazanır. İyi bir arı konukçusudur. Toprak erozyonu kontrolünde, yol/demiryolu şevlerinin tutulmasında, dumanlı mevkilerde kullanılır. Park ve bahçelerde alle ağacı olabilir grup ya da soliter kullanılır. Büyük kentlerin kirli havasında, endüstri bölgelerinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve güneşli yamaçları sever; kışa, ağır/hafif ve sığ
topraklara dayanır; kuru, kalkerli ve normal topraklarda yetişebilir Ekstrem kent iklimine dayanır
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Özellikle kök çelikleri çok elverişlidir
Kültivarları:
A.a. cv. Erythocarpa’ - çeşidi kırmızı meyveleri ile çok ilginçtir.
77
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
4.5. ALBIZZIA (GÜLİBRİŞİM) CİNSİ
Asya, Avustralya ve Afrika’da tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaç ya da ağaççıklardır.
Yaprakları iki katlı tüysü, çiçekleri saplı, baklaları 10-20cm uzunluğundadır. Dünyada biri Meksika’da olmak üzere 25 kadar türü vardır Burada yalnız bir türü ele alınacaktır.
I. ALBIZZIA JULIBRISSIN (GÜLİBRİŞİM/İPEK AĞACI /İSTANBUL AKASYASI)
Yetişme Yeri: Asya’nın tropikal bölgelerinde, İran’dan Orta Çin ve Kuzey Hindistan’a kadar geniş bir yayılış alanına sahiptir. Ülkemizde
de yetiştirilir
Boy ve Çap: 10m ye kadar boylanabilen,
geniş tepeli (6m) bir ağaçtır. Ancak yaşlı bireylerde tepe yayvanlaşır şemsiye görünümü alır.
Genel Özellikleri: Tüysü çift katlı bileşik
yaprakları 40-60 yaprakçıktan oluşur HaziranTemmuzda açan çiçekleri açık pembe renkli,
güzel kokuludur Baklaları 10-15cm. uzunluğundadır. Ön bahçelerde, bina yakınlarında,
soliter, parklarda soliter ya da küçük gruplar
halinde kullanılır; rüzgâr kuytusu yerlere dikilmelidir
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve ılıman
iklimlerde; güneşli yerleri, taze, serin ve derin
toprakları sever ağır topraklarda da yetişebilir.
Donlara ve rüzgâra duyarlıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve kök çeliği ile yapılır.
4.6. BETULACEAE
6 cins ve bu cinslerin kışın yaprağını döken 100 kadar türü, Kuzey Yarım Kürenin
ılıman ve serin bölgelerinde ormanlar kurmaktadır.
Bir cinsli bir evcikli anemogam, odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere almaçlı
veya sarmal olarak dizilmişlerdir; çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcukludurlar. Çiçekler teker teker değil, simoz çiçek kurulu halindedir. Bu çiçek kurulları da
ayrıca bir araya gelerek kedicik veya başak durumunda kurullar oluştururlar. Çiçekler
yapraklanmadan önce veya beraber, ender olarak da sonbaharda ortaya çıkarlar.
Betulaceae familyası, meyvenin yapısına, erkek ve dişi çiçeklerde çevre yaprağın (perianth) bulunup bulunmadığına göre Betuleae, Coryleae diye iki alt familyaya ayrılır. (Betula -Huşlar-, Alnus -Kızılağaçlar-, Carpinus Gürgenler. Ostrya Kayacıklar-, Coryllus Fındıklar-).
78
BİTKİ BİLGİSİ
4.6.1. BETULA (HUŞ) CİNSİ
Betula cinsinin Kuzey Yarımkürede.
Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika”da yayılmış 40 kadar türü vardır Bunlardan
ancak dördü ülkemizde doğal olarak yetişmektedir.
Gövdelerinin çoğunlukla beyaz ince
kabuklan vardır. İnce levhalar halinde soyulur veya kavlar dökülür Kabuk üzerinde yatay çizgiler bulunur (lentiseller). Sürgünler ince, elâstiki ve bazı türlerinde ise
aromatiktir, çoğunlukla yeşilimtırak veya
kestane kırmızı renklidir; çıplak veya tüylüdürler Tomurcuklar sürgünlerde iki sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yapraklar uzun saplı, çoğunlukla üçgenimsi yumurta biçimindedir
ve kenarları çift sıralı dişlidir. Baharda görülen erkek çiçekleri güzel ve etkileyicidir.
Huşlar ılıman ve serin yerlerin ağaçlarıdır, ışık istekleri fazladır. Yangınlardan sonra
gelirler öncü ağaçlardır, kısa ömürlüdürler. Genellikle derin, zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederlerse de rutubetli, çakıllı ve taşlı yerlerde, kaya çatlakları arasında da
yetişirler.
Park ve bahçelerde, yol kenarlarında süs bitkisi olarak da yetiştirilir.
I. BETULA PENDULA - AKHUŞ - SALKIM HUŞ - SİĞİLLİ HUŞ
Yetişme Yeri: Doğal yayılış alanı tüm Avrupa, Kafkasya. Doğu Anadolu,. Kuzey Irak,
Kuzey ve Kuzeybatı Iran ve Batı Sibirya’dır. Ülkemizde Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da,
Nemrut Dağı krateri içerisinde, Tunceli, Ovacık, Munzur vadisi, Artvin, Erzincan, Erzurum, Muş, Gümüşhane ve Kars dolaylarında 1800-3000m yükseltiler arasında bulunur.
Boy ve Çap: 20m’ye kadar boylanan dalları aşağıya doğru sarkık bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Gövde kabukları parlak beyaz renkli, geniş ve İnce levhalar halinde soyulabilir. Yaşlı ağaçların dip kısımlarındaki kabuklar kaba esmer ve çatlaklıdır.
Genç sürgünler son derece ince elastiki, aşağıya doğru sarkık, kırmızımtırak kahverenginde, çıplak ve üzerleri de yapışkan siğillidir. Uzunluğu 3-7cm sivri damla uçlu, dip tarafı kama biçiminde daralan, yumurtamsı-baklava dilimi yaprakların kenarları çift sıralı
sivri dişlidir. Dişi çiçekler kışı tomurcukta geçirir. Yapraklanma ile birlikte ortaya çıkar.
Erkek çiçek kurulları sonbaharda oluşur ve ikisi-üçü bir arada kışı sürgün uçlarında açıkta geçirir. İlkbaharda daha da gelişip 5-6 cm’e ulaşır ve aşağıya doğru sarkarlar.
Kültivarları:
B.p. cv. ‘Fastigiata’ Dalları, yukarıya doğru yönelmiş, konik görünümlü bir ağaçtır
B.p. cv. Purpurea’ - Kırmızı Yapraklı Huş: son derece gösterişli, yavaş büyüyen bir
ağaçtır. Yaprakları kırmızımtırak mor renklidir.
B.p. cv ‘Tristis’ - Son derece ince sarkık dallı dar ve simetrik tepeli bir ağaçtır.
B.p. cv ‘Youngii’ - Tepesi kubbe şeklinde, dalları aşağıya doğru sarkmış, son derece
dekoratif küçük bir ağaçtır.
79
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
II. BETULA LUTEA - SARI HUŞ - ALTUNİ HUŞ
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın doğusunda oldukça geniş ve Kanada’nın güneydoğusunda lokal bir yayılış alanına sahip olan Sarı Huş, Amerika’da ki huş türleri arasında
en önemlisidir.
Boy ve Çap: 20-25m boy, 60-75cm çap yapabilen, ormanda bir arada yetiştiğinde
düzgün ve uzun bir gövde üzerinde gayri muntazam yuvarlak bir tepeye sahipken, açıkta tek başına yetiştiğinde de kısa gövdeli, geniş ve dağınık tepeli bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Genç gövde ve sürgünlerde kabuk parlak altın sarısı-gri veya parlak bronz rengindedir Kağıt gibi ince levha veya yatay şeritlere ayrılırsa da, kolay soyulmaz. Daha ileri yaşlarda kabuk gövde üzerinde kırmızımtırak kahverengindedir ve pullar halinde çatlar Sürgünler ince hafif tüylü, aromatik kokuludur.
Tomurcuklar sivri uçlu yumurta şeklindedir, kestane kırmızısı pullarla örtülmüştür.
Yapraklar yumurta veya eliptik yumurta biçimindedir.(7,5-10X3-5cm). Uç kısmı sivri kenarı çift sıralı keskin dişlidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Kuzeyde yalnız dağlık kesimlerde kumlu balçık topraklarda bulunurken güneyde her çeşit toprak üzerinde görülür, fakat daima kuzeye bakan
rutubetli ve serin yamaçları seçer. Bataklık ve göl kenarlarında bulunur.
4.7. CARPINUS (GÜRGEN) CİNSİ
Carpinus cinsinin Avrupa, Asya ve
Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen
26 kadar türü vardır. Bunlardan ikisine
(C, betulus, C. onentalis) Ülkemizin değişik bölgelerinde rastlanmaktadır.
Kışın yapraklarını döken ağaç ve
boylu çalılardır. Gövde kabukları gri
renkli, düzgün veya bazı taksonlarda levhalar halinde çatlaklıdır. Tomurcuklar
sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir. Fagus (kayın) larda olduğu
gibi sürgünlerle dar bir açı yapmazlar,
sürgünlere tamamen yatmış vaziyettedirler. Yaprakların kenarları keskin, çift sıralı dişlidir. Orta damarla dar açı yapan
yan damarlar 7-14 çift olup, birbirine paralel uzanırlar ve yaprak ayasının alt yüzünde
belirgin olarak çıkıntılıdırlar.
Işık isteği az gölgeye dayanıklıdır (gölge ağacıdır).Nem ve toprak istekleri yüksektir.
Kütük sürgünü verme özelliği fazladır.
Ülkemizde yetişen doğal türleri:
I. CARPINUS BETULUS - ADİ GÜRGEN - BATI GÜRGENİ
Yetişme Yeri: Avrupa’dan İran’a kadar yayılır ve ülkemizde de yetişir. 150 yıl kadar
yaşar. Anadolu’da güney bölgelerde yoktur.
80
BİTKİ BİLGİSİ
Boy ve Çap: 15-20m boy, yuvarlak-geniş bir tepe (8-1 Om) yapar. Çok iyi sürgün
verir.
Genel Özellikleri: Tomurcuklan sivri, iki sıralı ve almaçlı; Yaprakları uzunca oval,
sivri uçlu, kenarları ince çift dişli; üstü mat altı açık yeşil; 5-12cm uzun 2.5-5cm geniş,
sonbahar renklenmesi sarıdır. Çiçekleri dikkat çekmez, meyve demeti salkımımsı ve dekoratif görünümlüdür. Gençlikte yavaş büyür sonra hızlanır. Sık yeşil çit oluşturmaya,
rüzgâr perdesi tesisine yatkındır. Kuşları barındırır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, bol güneşli-gölge yerlerde kuru-nemli ya da ıslak kireçli, ağır balçık ve kil toprakları üzerinde yetişir. Yarı gölge türüdür. Kent
iklimine, donlara ve fazla suya dayanır. Rüzgârlı yerlere de uyum gösterir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohumla yapılır.
Kültivarları:
C.b, cv. Purpurea’ - Körpeyken yaprakları kırmızıdır.
C.b. cv. ‘Quercifolia’ - Yaprakları meşelerinki gibi loplu ve kenarları keskin dişlidir.
C.b, cv. ‘Fastigiata’ Sütun formu ile dikkat çeker. Soliter kullanılır.
C,b. cv. ‘Pendula’ - Dalları aşağıya doğru sarkıktır,
C.b-cv. ‘Variegata’ - Yaprakların üzeri sarımtırak-beyaz renkte alacalıdır.
ll. CARPINUS ORIENTALIS - DOĞU GÜRGENİ
Yetişme Yeri: Ülkemizde daha çok Akdeniz bölgesinde yetişir. Diğer bölgelerde de
az miktarda bulunur.
Boy ve Çap: 5-6m boy yuvarlak bir tepe yapar. Ufak bir ağaç veya boylu bir çalı görünümündedir.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu düzgün gri renklidir. Genç sürgünler kırmızımtırak-kahverengindedir. Sık ve sürgüne yatık uzun tüylerle örtülmüşlerdir. Yapraklar yumurta veya yumurtamsı-mızrak biçiminde, dip tarafı yuvarlak veya hafif yüreksidir. 3-6
x 2-3cm boyutlarındadır. Üstü parlak koyu yeşildir. Tohumu küçüktür. Grup tesislerinde, rüzgâr perdesi oluşturmada kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde, kuru ve yarı nemli, kumlu balçık
topraklar üzerinde yetişir. Kireçli topraklara da dayanır.
Budama Durumu: İyi bir çit bitkisidir, iyi sürgün verir.
Üretim Tekniği: Tohumla yapılır.
4.8. CATALPA(SİGARA AĞACI) CİNSİ
Kuzey Amerika’da ve Batı Hindistan ile Doğu Asya’da yetişir 10 türü vardır. Bazı türleri hep yeşildir.
Yaprakları tam kenarlı ya da 3 lopludur; büyüktür. Çiçekleri dikine başak biçimlidir,
meyve kapsülü; ince puro ya da uzun sigara biçimlidir.
81
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
I. CATALPA BIGNONIOIDES
(SİGARA AĞACI)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’da yetişir, ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap: 10-15m boy geniş yuvarlak tepe (6-10m.) yapar
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu
derin çatlaklı ve esmer renklidir. Yaz yeşili yaprakları yürek biçimli, 10-20cm
uzunluğunda, düz kenarlı ve uzun saplı,
üstü açık yeşil, altı tüylü ve kötü kokuludur Çiçek kurulu 15-20cm, uzunluğunda. 4-5cm, genişliğinde beyaz sarı çizgili
çiçekleri Haziran Temmuzda açar. Meyve
kapsülleri uzun sigara/puro biçimli, sarkık ve ilginçtir. Grup halinde ya da çim
alanları üzerinde, bina önlerinde soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman ya da sıcak iklimlerde: humuslu taze topraklar
üzerinde yetişir: ışık ve yarıgölge ağacıdır. Hafif balçık topraklarını yeğler, kent iklimine
dayanır, endüstri yörelerinde de yetişebilir
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır
Kültivarları:
C-b. cv. Aurea” - Sarı alacalı yapraklıdır.
C.b. cv. Koechnei’ - Sarı yeşil yapraklı ve koyu yeşil damarlıdır.
C.b, cv. Nana’ - Bodur formludur.
4.9. ULMACEAE
Familyanın başta Ulmus, Celtis, Zelkova olmak üzere 15 kadar cinsi, bu cinslerin
arktrik bölgeleri hariç. her iki yarım kürenin ılıman ve serin yerlerinde yayılmış, 150’den
fazla türü vardır. Bunlardan birkaç tür de tropiklerde yetişmektedir.
Çoğunlukla ağaç veya boylu çalı halinde, kışın yaprağını döken (ender olarak her
dem yeşil), odunsu bitkilerdir. Tomurcukları kiremitvari dizilmiş olan çok sayıda pullarla örtülmüştür. Çoğunlukla sürgünler pseudo-terminal tomurcuklu olup yan tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmiştir. Sade yaprakların dip tarafı genellikle
çarpıktır (asimetriktir), kenarları dişli ender olarak da tamdır; tüysü damarlıdır Erdişi veya bir cinsli çiçekler, cinslere göre, teker teker veya kurullar halinde bulunurlar, Meyve
nus ya da çekirdekli sulu meyvedir.
4.9.1. CELTIS (ÇİTLENBİK) (ULMACEAE)
Celtis cinsinin dünyanın tropik- subtropik ve ılıman bölgelerinde dağılmış 70 kadar
türü vardır. Ülkemizde de birkaç türü doğal olarak yetiştirilir.
Kışın yaprağını döken veya tropik-subtropik bölgelerde de her dem yeşil ağaç veya
82
BİTKİ BİLGİSİ
boylu çalılardır. Gövde kabuklan genellikle ince. gri renkte ve düzgün veya büyük siğilli - mantarlı, ileri yaşlarda da bir
dereceye kadar pulludur. (Örneğin Kuzey Amerika’nın doğusunda geniş bir yayılışı olan C. occidentalis’de olduğu gibi.) Sürgünleri zigzagdır. Tomurcuklar
sürgünler üzerinde iki sıralı sarmal dizilmiştir. Gürgenlerde olduğu gibi sürgünlere yatmış vaziyettedir. Saplı (0,51,5cm.) yaprakların kenarları çoğunlukla keskin dişli veya dilimli dişli ya da
tamdır; dip tarafları çarpık, uçları genellikle sivri veya damla uçludur; ana damar
dipten üçlü olarak çıkar, çatallanmıştır Nohut büyüklüğündeki çekirdekli sulu meyve
küremsi veya ovaldir. Bazı türlerin olgun meyveleri tatlıdır, yenir. Tohumların etrafa dağılması kuşlarla olur. Gençlikte kütük sürgünü verebilirler.
Bazı türleri (Örneğin c. occıdentalis) Amerika ve Avrupa’da yol ağacı olarak kullanılmaktadır. C. australis ise çoğunlukla mezarlıklar ile cami ve kilise avlularına dikilmektedir.
Ülkemizde yetişen 4 doğal türü şunlardır:
I. CELTIS AUSTRALIS - ADİ ÇİTLENBİK
Yetişme Yeri: Güney Avrupa- Akdeniz kuşağı, kuzey Avrupa ve ülkemizde yetişir ve
yetiştirilir 300 yıl kadar yaşar.
Boy ve Çap: 10-25m boy yuvarlak tepe (4-6m), 1m’den fazla gövde çapı yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu gri ve düzgündür. Yaz yeşili yaprakları 5-15cm
uzun, yürek biçimli, sivri uçlu, derimsi, kenarları çok dişli, üstü koyu yeşil ve pürüzlü,
altı mat yeşil ve yumuşak tüylüdür. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri etkisizdir. Uzun saplı meyveleri, 9-12 mm çapında yuvarlak olgunlaşırken turuncu’ yakın purpur renklidir.
Etli kısmı yenir ve lezzetlidir. Park ve bahçelerde kitle teşkilinde, grup ha ağacı olarak veya soliter kullanılır. Bizde cami ve türbelerde, mezarlıklarda çok yetiştirilmiş ve büyük tepeler oluşturmuştur.
İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; güneşli yarıgölge yerlerde ve kuru-humuslu balçık ya da taşlı mineral topraklarda yetişebilir. Kent iklimine dayanır. Işığı sever.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
II. CELTIS CAUCASICA - KAFKAS ÇİTLENBİĞİ
Yetişme Yeri: Kafkasya, İran ve ülkemizde yetişir.
Boy ve Çap: Adi çitlembiğe benzer. Daha kısa boyludur, 15m’ye kadar boylanabilen
küçük bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Adi çitlembiğe göre yaprakları daha küçük (3-8cm ) yumurtamsı veya baklava biçiminde, dip tarafı çok belirgin olarak çarpık, üst yüzü çıplak, alt yüzü
83
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
gri-mavimtırak yeşil, tüylü veya çıplaktır. Meyve 10 mm çapında açık kahverenginde veya kırmızımtırak-kahverengindedir. Pürüzsüzdür
İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde kuru ve sığ topraklarda yetişen dona
ve rüzgâra dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
III. CELTIS TOURNEFORTII - DOĞU ÇİTLEMBİĞİ
Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya ile Ülkemizde Güney Anadolu’da yetişir.
Boy ve Çap: 5-6m boy, yuvarlak tepe (3m) yapar Ağaççık ya da çalı formundadır.
Genel Özellikleri: Yaprakları 8cm uzun 3cm geniş, meyveleri 8mm çapındadır. Kirli sarı veya portakal sarısı rengindedir. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Karaiçi iklimlerde; çok kurak yerlerde yetişir toprak isteği azdır.
Budama Durumu: Çit ve yeşil perde oluşturmaya uygundur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Celtıs occidentalis -Batı çitlembiği
Celtıs glabrata - Parlak Yapraklı Çitlembik
4.10. CERCIS (ERGUVAN)CİNSİ
Güney Avrupa’da, Batı Asya ve Amerika’da, özellikle Akdeniz kuşağındaki maki formasyon Erguvan cinsinin 7 kadar türü vardır.
Çoğunlukla ağaççık ve çalı formundadırlar. Çiçeklenmeleri, yapraklanmadan önce,
kalın demetler halinde olur, Bunların en önemlileri:c. canadensis, c. chinensis, c racemosa, c siliquastrum’dur.
l. CERCIS SILIQUASTRUM (ERGUVAN)
Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Batı
Asya da özellikle de Akdeniz kuşağında
ve ülkemize yetiştirilir.
Boy ve Çap: Çoğunlukla 7-8m, ye
kadar boylanabilen geniş tepeli ufak bir
ağaçtır.
Genel Özellikleri: Yan tomurcuklar
sürgünlere almaşlı dizilir. Sürgünler oldukça kalın, zigzag ve koyu kahverengindedir. Yaz yeşili yaprakları yürek/böbrek-yuvarlak biçimli 5-10cm. uzunluğunda girintili, düz kenarlı, üstü koyu
mavi yeşil altı açık yeşildir. Nisan ve Mayısta açan çiçekleri, yapraklanmadan önce, gövde de ve kalın dallarda, 3-6sı (684
BİTKİ BİLGİSİ
8i) bir arada açar; purpur pembe (erguvani) renklidir, baharı müjdeler.Bu görünümü ile
çok dekoratiftir. Baklaları da dikkat çeker. Çok dekoratif olan bu tür soliter ve gruplar
halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli (ışıklı) -yarı gölge ve korunaklı, sıcak yerlerde, kuru \ üzerinde, hatta kireçli ağır balçık topraklarında yetişir. Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü bölgeler dışında Kuzey bölgelerimizde de sıcak ve korunaklı yerlerde yetiştirilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır,
Kültivarları:
C.s. cv Album’ - çeşidi beyaz çiçeklidir.
4.11. ELEAGNUS (İĞDE) CİNSİ
İğdeler Güney Avrupa, Asya
ve Kuzey Amerika’da bu arada
ülkemizde de yetişir ve yetiştirilirler. Ağaççık ya da çalı formunda 10 kadar türü bulunmaktadır.
Sürgünleri dikenli, yaprakları
basit, almaçlı alt yüzleri gümüşi
ya da altuni renkte pulcuklarla
kaplıdır Yaz başında açan çiçekleri sarkık ve çok hoş kokuludur.
Meyveleri ovalimsi, uzun ve sertçedir
Güneşli-gölgeli, fakir ve kuru yerlerde hatta tuzlu-kireçli topraklar üzerinde yetişirler.
I.ELEAGNUS ANGUSTIFOLIA (ADİ İĞDE/ KUŞ İĞDESİ)
Yetişme Yeri: Akdeniz kuşağından Orta Asya’ya ve Çin’e kadar uzanan doğal yayılışı içinde, özellikle ülkemizde de yetişen ve yetiştirilen bir ağaççıktır.
Boy ve Çap: 5-7 m boy ve geniş yuvarlak bir tepe (3-6m çap) yapar.
Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları 4-8cm, uzunluğunda, oval mızrağımsı, üst
yüzü mat koyu yeşil, alt yüzü gümüşi beyaz renklidir. Sürgünleri gevrek, sık dikenli; haziranda açan çiçekleri çanımsı (çap 1cm.) içleri sarı dışları gümüşi renkli ve kokulu çiçek kurulları 1-3 çiçekten oluşur. Meyveleri başlangıçta gümüşi sonra koyu turuncu
renkte, zeytin iriliğinde ve biçimindedir, içi unlu ve tatlıdır. Gri gümüşi yaprakları ve sarkık silueti ile plastik görünümlü ve çok dekoratiftir. Park ve bahçelerdeki kompozisyonlarda, keza kırsal kesimlerde kontrast elde etmede çok başarılı olur. Yeşil ya da rüzgâr
perdesi oluşturmada, kumulların durdurulmasında ve erozyon kontrolünde küme ve
gruplar halinde ya da soliter kullanılır. Aynı zamanda çok iyi arı besleme ağacıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Daha çok kontinental iklimlerde; güneşli, sıcak ve kuru
yerlerde (yamaçlarda); sığ kuru, çok fakir topraklarda yetişir; kirece ve tuzlu topraklara,
kent iklimine dayanır, hatta deniz suyuyla ıslanan topraklarda da yetişebilir
85
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılabilir, aşı kabul eder.
Kültivarları: E.a.var. orientalis / E. Hortensİs - Asıl yenen ve kültüre alınmış (aşılı)
olan iğdedir. Meyveleri daha iri (2-3cm. uzunluğunda ve 1.5 cm, çapında) sürgünleri az
dikenlidir. Hem çevre düzenlemelerinde hem de çıt oluşturmada ya da meyve ağacı olarak, soliter ya da gruplamalarda kullanılır, aşı ile üretilir.
4.12. EUCALYPTUS (SITMA AĞACI)
Çoğunlukla Avustralya ve Tasmanya’da yetişen. 600’den fazla türü ve varyetesi olan ağaç, ağaççık ya da çalılardır.
Ağaç formunda olanlar, dünyanın en
uzun boylu ağaçlarıdır. (80-11 Om.)
Okaliptüsler çok değişik formlarda,
morfolojik ve anatomik özelliklerde, çok
değişik ekolojik isteklerdedir. Çoğunluğu hep yeşildir. Yaprakları genellikle tırpan biçimli ve almaçlı, sürgünleri sarkıktır. Çiçekleri beyaz, sarı ya da kırmızı
renkli, çiçek kurulları şemsiyemsi, bileşik salkım biçimlidir ya da çiçekler tek
tek bulunur, arıları cezp eder.
Okaliptüsler, genellikle hızlı büyür ve iyi sürgün verirler.
I. EUCALYPTUS CAMALDALENSIS - SITMA AĞACI
Yetişme Yeri: Güneydoğu Avustralya’da su baskınlarına maruz kalan yerlerde yetişir.
Ülkemizde sıcak bölgelerimizde (Çukurova- Tarsus) üzerinde en çok durulmuş olan okaliptüs türüdür. Özellikle bataklıkların kurutulmasında çok iyi sonuçlar alınmıştır
Boy ve Çap: Çok hızlı büyüyen ve iyi sürgün veren bir ağaçtır. 30-40m boy ve geniş-yuvarlak ve gevşek bir tepe (15m). 2-3m gövde çapı yapabilir.
Genel Özellikleri: Gövde kabukları gri-bej- kahve karışımı renkte ve levhalar halinde kavlar. Tomurcukları 4-5mm çapında ince uzun: sürgünleri kırmızımsı renkli ve az
çok köşelidir. Yaprakları hep yeşil mızrağımsı, 12-22cm uzun. 1-1.5cm geniştir. Mavimsi yeşil renkli ve almaçlıdır. Ocak-Şubatta açan çiçekleri etkili değildir Meyveleri kapsül
biçimlidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve sıcak, taban suyu yüksek, su baskınlarına maruz, ıslak yerlerde ya da bataklıklarda, ağır balçık ve hafif kumlu topraklar üzerinde iyi
yetişir Çok iyi sürgün verir, çok hızlı büyür.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır
II. EUCALYPTUS GLOBULUS - MAVİ SITMA AĞACI - MAVİ OKALİPTÜS
Genel Özellikleri: Bir önceki türe benzerlik gösterir Ancak yaprakları daha büyük
(15-20cm uzun, 1,5-3 cm geniş) Damarlan 45 derece açılıdır.
86
BİTKİ BİLGİSİ
III. EUCALYPTUS ROBUSTA - ENDAMLI OKALİPTÜS
Genel Özellikleri: Bu türde ilk türe benzer.25-30m boy ve yuvarlak bir tepe(12m)yapar. Gövdeleri daha düzgün ve endamlıdır. Yaprakları daha büyüktür (7-20
cm x 4-8cm) Yaprak damarları 60 derecelik bir açı gösterir.
4.13. FAGACEAE
Fagaceae familyasının 6 cins (Fagus, Quercus, Castanea, Castanopsis, Lithocarpus,
Nothofagus) ve bu cinslerin her iki yarım kürenin subtropik ve serin bölgelerinde ormanlar kuran 600 kadar türü vardır.Amerika, Avrupa, Uzak Doğu Asya ile Türkiye’de ormancılık yönünden en önemli yapraklı ağaçlar bu familyanın içerisinde toplanmıştır.
Kışın yaprağını döken veya her dem yeşil (tüm Castanopsis ve Lithocarpus türleri)
ağaç veya çalı halinde bulunan odunsu bitkilerdir. Tomurcuklar sürgünlere çok sıralı sarmal veya iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir ve üzerleri 3-4 veya kiremitvari kapanmış çok sayıda pullarla örtülmüştür. Yaprakları saplı tam kenarlı, dişli veya lopludur;
tüysü damarlıdır. Kulakçıkları erkenden dökülür.
Çiçekler bir cinsli bir evciklidir. Teker teker değil kurullar halindedirler. Erkek çiçek
kurullarında her bir brahte koltuğunda tek bir çiçek taşır; yalancı başak halinde kurul
dik durur veya aşağıya sarkar veya Fagus cinsinde görüldüğü gibi, uzun bir sap ucunda
toplanmış başçık(küre) halindedir. Dişi çiçekleri dihazyum halindedir.
4.13.1.FAGUS (KAYIN) CİNSİ
Avrupa ile Küçük Asya’da ve Doğu
Asya ile Kuzey Amerika’da yetişen bu
cinsin 10 kadar türü vardır.
Kışın yaprağını döken orman ağaçlarıdır. Boylu, geniş kubbeli ve güçlü tepeleri, gri kabukları, dört tarafa yayılan
güçlü ve bol sayıda kökleri vardır. Kayının en belirgin özelliği, açık gri veya koyu renkli kabuklarının hayatı boyunca
çatlamadan düz ve pürüzsüz olarak kalmalarıdır. İkinci önemli karakteristiği,
çok sayıda pullarla örtülmüş olan iğ biçimindeki sivri uçlu ve büyük tomurcukların sürgünlere, gürgenlerde olduğu gibi yatık değil, onlarla açı yapacak şekilde olmasıdır.
Yan tomurcuklar sürgünlerde iki sıralı sarmal dizililer. Yaprakları türler arasında fazla
fark göstermez, oval biçimlidir. Çiçekleri dikkat çekmez, ancak meyveleri ilginçtir ve yenebilir.
Güneşi severler, gölgeye de çok dayanıklıdırlar. Taze, derin ve biraz kireçli topraklarda iyi yetişir. İyi gelişebilmeleri için geniş yer isterler.
I. FAGUS ORIENTALIS - DOĞU KAYINI
Yetişme Yeri: Ülkemizde Karadeniz kıyısı ve Marmara Bölgesi yapraklı orman kuşağında yetişir.
87
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Boy ve Çap:30-40m boy, geniş tepe(10m) ve düzgün gövde yapar.300 yıl kadar yaşar.
Genel Özellikleri: Yaprakları 6-12cm uzun,4-6cm geniş, sivri uçlu, ters oval biçimli ve bariz damarlıdır. Taze yaprakları açık yeşil renkli, kenarları düz, alt yüzü ince tüylü
sapı 5-15 mm uzundur. İyi bir park ağacıdır, ancak yavaş büyür.Direkt güneş ışığı altında gövde kabuğu yanabilir.Gruplamalarda, allelerde ya da soliter olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz iklimli yerlerde; taze, derin, serin balçık toprakları üzerinde iyi yetişir. Güneş, sıcak ve nem sever Gölgeye de çok dayanır ancak uzun süre siper altında kalırsa tepesi yayılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
II. FAGUS SILVATICA - AVRUPA KAYINI
Yetişme Yeri: Avrupa’dan Kafkaslara kadar yayılan bu tür, Balkanlarda da yetişir. Istrancalardan ülkemize biraz sokulur.
Boy ve Çap:30-40m boy ve yuvarlak tepe(10-25m) yapar.300 yıl kadar yaşar.
Genel Özellikleri: Yaprak, çiçek ve meyve yapısı F.orientalis’i andırır. Yaz yeşili yaprakları 5-10cm uzun, eliptik; üst yüzü canlı yeşil parlak, alt yüzü açık yeşildir. Sonbahar
renklenmesi sarı-kırmızı-kahve renklerdedir. Park ve bahçelerde alle ve grup ağacı olarak
ya da soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli ve gölge yerlerde, kuru, taze topraklarda yetişir.
Güçlü kök yapısıyla rüzgâra ve fırtınaya karşı dayanıklıdır. Deniz iklimini ve yüksek hava nemini sever. Serin yerlerde kireçli toprakları yeğler. Gölgeye dayanıklı; geç donlara,
su baskınlarına ve kuraklığa karşı duyarlıdır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Sürgün verir.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
F.s. cv. ‘Atropurpurea’ - Kırmızı Kayın: Çok boylu ağaçlardır. Yaprakları koyu morumtırak-kırmızı renklidir ve büyüktür.
F.s. cv. ‘Aurea Pendula’ Dallar gövdeye paralel gelecek şekilde aşağıya sarkıktır; Yaprakları altın sarısı rengindedir.
F.s. cv. ‘Cristata’ - Horozibiği yapraklı kayın: Yavaş büyüyen boylu ağaçlardır. Yaprakları derin parçalıdır.
F.s. cv. ‘Heterophylla’ - Eğrelti yapraklı kayın: Boylu park ağaçları arasında en ilginç
yapraklı olanıdır Yapraklar dar ve derin parçalanmıştır.
F.s. c.v. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklı kayın: Yapraklar 15cm boyunda, 10cm genişliğindedir.
F.s. cv. ‘Pendula’ - Sarkık dallı kayın: Kalın ve ince dalları aşağıya doğru sarkmış, dev
cüsseli, gösterişli bir kültivardır.
F.s. cv. ‘Roseomarginata’ - Kırmızı yaprakların kenarları açık pembe şeritlidir.
F.s. cv. ‘Tortuosa’ - Tiribişon kayını: Sürgün ve dallar, arap saçı gibi dönük ve kıvrıktır. Fazla boylanmaz.
88
BİTKİ BİLGİSİ
4.14. FRAXINUS (DİŞBUDAK) CİNSİ
Çoğunlukla Kuzey Yarım Kürenin ılıman bölgelerinde ve ender olarak subtropik ve
tropik yerlerde yayılış gösteren 65 kadar türü vardır. Türkiye’de bu cinsin üç türü ve bu
türlere ait 7 taksonu doğal olarak yetişmektedir.
Kışın yapraklarını döken ağaçlardır. Yaşlı ağaçların kabukları birkaç türü hariç boyuna
çizgili, çatlaklıdır veya dikdörtgen biçiminde pullu, çatlaklıdır. Tomurcukları ve bileşik yaprakları karşılıklı dizilmiştir. Tomurcuk pullarının rengi siyah, kahverengi veya boz esmerdir
Tüysü yapraklardaki yaprakçık sayısı ve şekli bakımından ağacın gençlik evresinde ve olgunluk çağında çoğunlukla farklılık göze çarpmaktadır. Çiçekleri etkisiz ve çanakları salkım
durumludur Meyveleri tek kanatlıdır, birçoğu bir arada salkım şeklinde aşağı sarkar.
I. FRAXINUS EXCELSIOR - ADİ DİŞBUDAK
Yetişme Yeri: Avrupa ve Anadolu’da
akarsu boylarında ve su basar ormanlarda yetişir. 250 yıl kadar yaşar
Boy ve Çap: 30-40m boy ve yuvarlak ya da dikine oval-gevşek bir tepe {1015m) yapar.
Genel Özellikleri: Tomurcukları kısa ve piramit biçimli, sürgün üzerinde
karşılıklıdır. Yaz yeşili tüysü bileşik yaprakları 5-10cm uzun. oval, sivri uçlu, kenarları dişli 7-15 adet yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıkların üst yüzü koyu yeşil, tüysüz ve parlak, alt yüzü açık mavimsi-yeşildir.
Mayısta açan çiçekleri sarı renkli ve çiçek kurulu salkım biçimlidir, ama çiçekleri fazla
dikkat çekmez. Tek kanatlı meyveleri açık kahve renkli, 3-4cm uzun, dar dil biçimlidir
Kanat ucu yuvarlaktır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli, az güneşli yerlerde ve kurunemli ıslak-balçık ve kil topraklarda iyi yetişir Bir ışık türü olmasına karşın bir süre yarı
gölgeye dayanır. Su isteği fazladır ancak, kuru yamaçlarda sığ kireçli topraklarda yetişen
eko tipleri vardır Kent iklimine, kirli havaya, deniz suyuna ve fazla suya (su baskınlarına 2-3 ay) dayanabilir. Geç donlara duyarlıdır. Saçak kök yapar, iyi sürgün verir
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. İyi sürgün verir.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
F.e. cv. ‘Argenteo-variegata’ - Beyaz-gümüşi alacalı yapraklıdır.
F.e. cv. ‘Aurea-variegata” - Sarı-altuni alacalı yapraklıdır.
F.e. cv. ‘Globosa Nana’ - Bodur ve top biçimli tepeye sahiptir.
F.e. cv. ‘Monophylla’ - Sert piramidal formlu tepesi ve düzgün sürgünleri olan büyük
bir ağaçtır.
F.e. cv. ‘Pendula’ - Boşluklu-şemsiyemsi tepeli, sarkık dallı ve yavaş gelişmeli bir ağaççıktır.1m boy ve 4m tepe çapı yapar.
89
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
II. FRAXINUS ORNUS - ÇİÇEK DİŞBUDAĞI
Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Doğu Akdeniz ülkeleriyle Türkiye’de kıyı
kesimlerde yetişir ve fidanlıklarımızda
yetiştirilir.
Boy ve Çap: 6-8m boy ve yuvarlak
bir tepe (5-6m) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuklan
gri; sürgünleri zeytin yeşili / gri-yeşil
renkli ve parlaktır. Tüysü bileşik yaprakları 3-7cm uzun ve 7-9 yaprakçıktan oluşur Mayıs Haziranda açan çiçekleri beyaz-beyazımsı renkli, 5-6sı bir arada ve
çiçek kurulu 15 cm uzun, önceleri dik
sonra sarkık durumludur Meyveleri 2-2.5cm uzun, kanat ucu kertikli ya da kesik biçimdedir. Park ve bahçelerde kent içinde küçük allelerde ya da caddelerde, gruplar halinde
ya da soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde bol-az güneşli yerlerde ve kuru-humuslu sıcak topraklarda yetişir. Sıcağı ve kireci sever. Kentlerde ve endüstriyel bölgelerde kirli havaya dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
F. angustifolla
4.15. LAURUS (DEFNE) CİNSİ
Akdeniz kuşağı ile Kanarya Adalarında yetişen iki türü vardır.8-15 m boylanabilen
her dem yeşil ağaç/ağaççıklardır. Derimsi yaprakları tam kenarlı ve kısa saplıdır; sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekleri demetçikler halinde yeşilimsi sarı renkli ve hafif kokuludur; meyveleri üzümsüdür.
Akdeniz bölgesinde L. nobilis ve Kanarya adalarında L. canariensis yetişen iki türü vardır.
I. LAURUS NOBILIS - AKDENİZ DEFNESİ
Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’da (Balkanlar)
ve Anadolu’da yetişir. Batı ve Güney Anadolu sahil
şeridinde, maki vejetasyonu içerisinde çok yaygındır
Ayrıca Marmara’nın güney sahili ile yer yer Karadeniz sahilinde de doğal olarak görülürler.
Boy ve Çap: 10m boy ve yuvarlak ya da dikme
oval bir tepe (4m. çap) yapar.
Genel Özellikleri: Gövdenin koyu gri, çatlaksız, düzgün bir kabuğu vardır. Her dem yeşil yaprak90
BİTKİ BİLGİSİ
lı ve sık dallıdır Taze sürgünler yeşil, sonraları kırmızımtırak esmer renktedir ve tüysüzdür. Yaprakları dar eliptik, derimsi, sivri uçlu, tam kenarlı ve hafif dalgalıdır, 5-10cm.
uzunluğundadır, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mat yeşil ve kısa saplıdır. Çiçekleri demetçikler halinde yaprakların koltuğundan çıkar; hafif kokulu. 4 parçalı, sarımsı yeşildir. Meyveleri oval biçimli, 1-1,5 cm. uzunluğunda. 0.5-1 cm. çapında, önceleri yeşil,
sonraları koyu yeşil renkli, etlice ve kokuludur; yenmez. Yeşil çit ya da perde tesisinde,
grup kompozisyonlarında ya da soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak deniz ikliminde; güneşli yerlerde, taze
topraklarda iyi gelişir; kuru taşlı ve kireçli topraklarda da yetişebilir. Gölgeye dayanıklıdır. Kış donlara duyarlıdır. İyi sürgün verir.
Budama Durumu: Budamaya yatkındır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
L. n, cv. ‘Aurea’ - çeşidinin yaprakları sarı alacalıdır.
L. n, cv. ‘Undulata’ - çeşidinin yaprakları ondülelidir. İkisi de soliter kullanılır.
4.16. LIRIODENDRON (LALE AĞAÇLARI)
Dünyada iki türü vardır. Bunlardan birisi Kuzey Amerika’da bulunur: diğeri Çin’de
yetişir. Ülkemizde de yetiştirilen türü L. tulipifera’dır.
I. LİRİODENDRON TULİPİFERA - LALE AĞACI
Yetişme Yeri: ABD’nin doğusunda yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: Yaygın ismi ‘Sarı
Kavak’ olan bu ağaç türü 20-25m
boy ve geniş, gevşek ve yuvarlak bir
tepe yapar.
Genel Özellikleri: Yaz yeşili
yaprakları 10-20cm uzun-geniş, 51Ocm uzun saplı, üç loblu (orta lob
körelmiştir); ucu kesilmiş gibi düz
köşelidir. Üst yüzü açık yeşil, alt yüzü mavimsi -soluk yeşildir. Sonbahar
renklenmesi altın sarısı ve dekoratiftir Uzun saplı yaprakları hatif bir rüzgarda titrediğinden, uzaktan kavakları anımsatır. Laleyi andıran çiçekleri 6-8cm çapında, yeşilimsi sarıbeyaz renkli ve turuncu lekelidir; genellikle çan biçimlidir ve Mayıs- Haziran- Temmuzda açar. İğ biçimindeki kozalaksı meyveleri 6-8cm uzun sarı-esmer renkli ve etkisizdir.
Gerek çiçekleri gerekse genel görünümü ile dekoratiftir. İlginç bir kitle ağacı olduğu gibi dar mekânlarda iyi bir alle ağacı da olur. Park ve bahçelerde soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman bölgelerde, güneşli yerlerde ve humuslu-nemli,
kireçli topraklar üzerinde ve akarsu boylarında yetişir. Derin, taze, besince zengin verimli toprakları yeğler. Kent iklimine, kırlı havaya ve kış soğuklarına (donlara) dayanır. Ama
rüzgâra duyarlıdır.
91
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır
Kültivarları:
L.t. cv, “Aurea Marginatum” Yaprak kenarları altuni sarıdır
L.t, cv “Fastıgıata” - Dar tepeli ya da stun formludur
4.17. LIQUIDAMBAR (SIĞLA/GÜNLÜK AĞAÇLARI) CİNSİ
Kuzey Amerika ile Güneybatı ve
Doğu Asya da yetişen türü bulunmaktadır. Kışın yapraklarını döken,
boylu yuvarlak tepeli ağaçlardır. Gövde kabukları yaralandığında sığla yağı
denen kokulu bir sıvı akar bu sıvı,
yan ürün olarak hasat edilir ve esansların ana maddesini oluşturur. Bu nedenle parfümeride (koku sanayisinde) aranır.
I. LIOUIDAMBAR ORIENTALIS - SIĞLA - ANADOLU SIĞLASI - GÜNLÜK AĞACI
Yetişme Yeri: Ülkemizin Muğla, Fethiye, Köyceğiz ve Marmaris yörelerinde, subtropik ikim koşullarının egemen olduğu yerlerde yetişir.
Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bu tepe (8- 10m) yapar.
Genel Özellikleri: Yaprakları çınarınkine benzer; 5 derin loplu 5-7cm büyük, lobların ucu kut ya da sivricedir. Yaprak kenarları kaba dişli, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü
parlak yeşildir. Sonbaharda kızarır İlkbaharda açan çiçekleri yeşilimsi renkli, yapraklarla
birlikte açar: erkek çiçekleri uzun bir sap ucunda, salkım halinde, yaprakların koltuğunda yer alır Dişi çiçeklerin 1-2 si yaprağın koltuğundan çıkar. Küremsi meyveleri 2-2.5 cm
çapında, olgunlaştığında kahverengimsi bir renk kazanır, sapları uzundur. Sığla yağı esas
itibariyle bu türden elde edilir. Güney bölgelerimizde çok sıcak ve taban suyu yüksek yörelerde grup halinde ya da soliter kullanılır. Sonbahar renklenmesi kırmızı ve etkindir.
İklim ve Toprak İstekleri: Çok sıcak ve çok nemli-ıslak yerleri yeğler yavaş büyür,
iyi sürgün verir sığ kök yapar.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
II. LIQUIDAMBAR STYRACIFULA- AMERİKAN SIĞLA AĞACI
Yetişme Yeri: USA kökenlidir.
Boy ve Çap: 15m boy ve 6m tepe çapı yapar.
Genel Özellikleri: Boyu gençken dik büyümeli, boşluklu ve şemsiyemsi tepeli, hızlı gelişmeli, kırmızı-kahve sürgünlü ve mantar oluşumu gösteren büyük bir ağaçtır. Yaz
yeşilidir. Yaprakları 15cm geniş, el ayası biçimli ve 5 loblu, üst yüzü parlak yeşil, sonbahar renklenmesi açık sarı karmin kırmızı-yeşil hatta menekşe renkli ve çok caziptir; sürgünleri üzerinde tek tek bulunur ve uzun süre dallarda kalır. Mart-Mayısta açan çiçekleri yeşilimsi sarı renklidir, az dikkat çeker. Küremsi meyveleri 2-3cm çapında uzun saplı
92
BİTKİ BİLGİSİ
bir kapsül biçimli sert ve sivri uçludur. Dar tepeli alle ağacı olarak, grup halinde ya da
soliter ve kap içinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve kuru-taze topraklarda yetişir. Ekstrem kent iklimine dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
4.18. MAGNOLIA (MANOLYA) CİNSİ
Bu cinsin Kuzey Amerika’nın doğusu ve Meksika’nın güneyi ile Doğu Asya ve Himalaya’lara kadar Güney Asya da doğal olarak 35 kadar türü yetişmektedir.
Kışın yaprağını döken (Örneğin M. Soulangeana) veya her dem yeşil (M. grandiflora) odunsu bitkilerdir.
Tomurcuklar sürgünlere iki sıralı sarmal dizilmişlerdir. Yaprakları saplı, tam kenarlı
ve büyüktür. Çiçekler çok büyük ve sürgün uçlarında tek tek bulunur. İlkbaharda ve yazın açanlar olarak iki grupta toplanabilir. Meyveleri kozalağımsıdır.
Derine giden ve yaygın kök sistemine sahiptirler. Rutubetli ve mineralce zengin, derin ve gevşek topraklan tercih ederler.
Magnolia campbellii - Himalaya Manolyası
Magnolia delavayi - Çin Manolyası
Magnolia denudata - Çin Kupa Manolyası
Magnolia grandiflora - Büyük Çiçekli Manolya
Magnolia x highdownensis - Melez Çin Manolyası
Magnolia kobus - Kobuşi Manolyası
Magnolia x loebneri - Melez Kobuşi Manolyası
Magnolia obovata - Atbeyazı Manolya
Magnolia salicifolia - Söğüt Yapraklı Manolya
Magnolia sargentiana - Sargentin Manolyası
Magnolia sieboldii - Kış Manolyası
Magnolia soulengiana Soulange Manolyası
Magnolia stellata - Yıldız Manolya
Magnolia virginiana - Virginya Manolyası
Magnolia yulan - Yulan Manolyası
I. MAGNOLIA GRANDIFLORA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ MANOLYA
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın güneydoğusunda yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 20-30m boy ve yuvarlak tepe (6-1Om) yapar.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil, gösterişli ve rustik bir ağaçtır. Genç sürgünleri ve
tomurcuklan esmer-pas rengi tüylerle kaplıdır. Yaprakları uzun oval (12-20cm), üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü esmer pas-renkli ya da bej kısa tüylerle kaplıdır; 2cm uzun
sapı vardır. Mayıs- Ağustosta açan çiçekleri beyaz, kokulu ve 15-20cm çapında ve çanak
biçimlidir. Meyveleri uzun-oval (7-10cm) bileşik kozalak biçimindedir;esmer-pas rengi
tüylerle kaplıdır. Bir kese içinde bulunan tohumu kırmızı renklidir.
93
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman
bölgelerde, nemli-gevşek balçık toprağında iyi gelişir. Asidik topraklara da uyabilir. Kış donlarına ve rüzgârlara duyarlıdır.
Bu tür için korunaklı yerler seçilmelidir.
Yarı gölgeye dayanır. Genellikle soliter
kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek
yoktur.
Üretim Tekniği: Tohum, çelik ve aşı
ile üretilir.
Kültivarları:
M.g, cv. ‘Angustifolia’ - Dar yapraklıdır.
M,g. cv “Exmount - Çok genç yaşta
çiçek vermeye başlar.
M.g. cv Goliath’ - Erken çiçek açar ve çiçekleri büyüktür.
M.g cv Lanceolata’ - Sivri-konik formlu, yapraklarının altı az tüylüdür.
II. MAGNOLIA SOULANGIANA - SOULANGE MANOLYASI
Yetişme Yeri: M.denudata x M.litiiflora türlerinin melezidir. Fransa’da elde
edilmiş olan bu tür çok dekoratiftir. Ülkemizde de yetiştirilmekte ve kullanılmaktadır.
Boy ve Çap: 4-6m boy ve geniş bir
tepe (4-6m) yapar.
Genel Özellikleri: Yaz yeşili yaprakları, iri. 15cm uzun ters oval-eliptik biçimlidir. Mart-Haziranda yapraklanmadan önce
açan çiçekleri 10cm uzun, beyazımsı-pembe renkli, dıştan kırmızımsı şeritlerle bezeli, çanağımsı biçimlidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli
yerlerde normal asidik topraklarda yetişir.
Kent iklimine dayanır, endüstri bölgelerinde ve asidik topraklarda yetişebilir.
Ancak kuvvetli alkalen topraklarda yaprakları sararır. Park ve bahçelerde, kuytu
ve güneşli yerlerde, soliter veya kap içinde kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
Kültivarları:
M.S. cv, ‘Alba’ / ‘Alba Süperba’ Çiçekleri beyaz, dipte çok az ya da tamamen pembe
94
BİTKİ BİLGİSİ
renkli, ana türden biraz daha büyükçe ve yuvarlaktır.
M.S. cv. ‘Alexandrina’ - Çiçeklerinin dip tarafında purpur-koyu kırmızı lekeli, daha
sıkı ve yoğun bir yapıdadır
M.S. cv. ‘Lennei” - Çiçekleri büyük küremsi, dışta pembe-purpur içte beyaz renklidir. Çiçeklenmesi biraz geç olur. Genellikle genç yapraklarla birlikte açar.
4.19. OLEA (ZEYTİNLER) CİNSİ
Zeytin ağaçları ekseriya çok tahribat görmüş ve çok dala ayrılmıştır. Oyuk oyuk kabukları üzerinde ve eğri-büğrü sürgünleri ucunda gri-yeşil yaprakları yer almıştır. Hep
yeşil yapraklarının koltuklarından çıkan salkımımsı çiçekleri beyaz ya da sarımsı beyaz
renkli, küçük ve kokuludur. Meyveleri etli ve taş çekirdeklidir. Meyve eti ve çekirdeği yağ
içerir,
Park ve bahçelerde yer alan zeytin ağaçları uygun biçimde korunarak gri-yeşil yapraklarıyla peyzaj tablolarına katılabilirler.
I. OLEA EUROPAEA - ZEYTİN AĞACI
Yetişme Yeri: Akdeniz kuşağının,
bu arada ülkemizin önemli kültür ağaçlarından birisidir.
Boy ve Çap: 12m ya da daha az boy
yapar; çok uzun ömürlü ve plastik görünüşlüdür.
Genel Özellikleri: Ülkemizde birinci derecede tarımı yapılır; çevrede kesilmeyerek korunan zeytin ağaçlarından
dokusu, rengi ve silueti bakımından yararlanılır. Sıcak iklimlerin dışında, genellikle yetiştirilmez. Yaprakları derimsi
üstü gri yeşil altı mavimsi gümüşi renklidir. Mayısta açan çiçekleri küçük, beyazımsı yeşil renkli, çok kokulu ve kısa salkımlar halindedir. Rüzgârlı havalarda ağaç, gri ya da gümüşi renkli görünümü ile çok ilginçtir. Meyveleri sıkılarak(ezilerek) yağı alınır ya da salamurası (yeşil ya da siyah) yapılarak yenir.
İklim ve Toprak İstekleri: Derin ya da sığ, nemli ya da kuru fakir topraklarda özellikle güneşli sıcak yerlerde yetişir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: İlkbaharda tohum ekimi ile daha sonra yaşlı fidanların aşılanması
suretiyle yapılır.
4.20. PLATANUS (ÇINARLAR)CİNSİ
Dünyada 6-7 türü olan Çınarlar, Kuzey Amerika’dan Güneydoğu Avrupa’ya ve Ön
Asya’ya kadar geniş bir yayılış gösterir.
Genç yaşlardan itibaren hızlı bir büyüme yaparlar ve çok kalın çaplara ulaşır, ulu
ağaç halini alırlar, 500-600 yıl yaşarlar. Zamanla kalınlaşan gövdelerin içi çürüyüp boşal95
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
dığı (kovuklaştığı) halde yaşamlarına devam ederler. Kütük sürgünü verme özelliğine sahiptirler.
Yaşlı gövdelerin kabuklarının dış kısmı, geniş levhalar halinde veya küçük pullar halinde çatlaklıdır. Yan tomurcukları sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir.
Uzun saplı yaprakları, 3-7 loplu, lopların kenarları kaba dişlidir. Meyveleri, küre biçimli, büyük, bileşik ve saplıdır. Olgunlaştıktan sonra sonbahar ve kış ayları içerisinde dağılır. Üretimi genellikle tohumla yapılır.
Dere, nehir kenarlarını, vadi içlerini, taban suyu yüksek düzlükleri tercih ederler.
Fazla derine gitmeyen, yüzeysel ve geniş bir kök sistemi oluştururlar. Hava kirliliğine ve
gaz zararlarına karşı dayanıklıdırlar.
1. PLATANUS OCCIDENALIS (AMERİKAN BATI ÇINARI)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika’nın
güney bölgelerinde yetişir; Avrupa’ya ve
ülkemize de getirilmiştir ve ülkemizde
çok yetiştirilmektedir.
Boy ve Çap: 30-40 m boya. 1-2,5 m
çapa ulaşabilen dolgun gövdeli, yuvarlak tepeli ulu ağaçlardır.
Genel Özellikleri: Gövde kabuklarının rengi açık gri mat beyazdır. Genç
gövde ve dalların kabukları büyük levhalar halinde kavlayıp döküldüğü halde, yaşlı ağaçların kabukları küçük pulludur, uzun süre dökülmez. Yaprakları 10-20cm büyüklüğünde, çoğunlukla 3-5 lopludur; lopları fazla derin değildir; kenarları düz ya da hafif dişlidir. Meyveleri küre biçimli, 2.5-3,5 cm. çapındadır. Doğu Çınarının aksine 7,5-15 cm. uzunluğundaki bir sap
ucunda teker teker bulunur, birden fazla sayıda bir arada görüldüğü çok nadirdir Park
ve bahçeler için iyi bir alle ve kitle ağacıdır; gölgesi aranır, soliter kullanılır. Kent sokaklarında ve dar caddelerde kullanılması hatalı olur.
İklim ve Toprak İstekleri: Oldukça sığ bir kök sistemi oluştururlar, ormanlarda rutubetli düzlüklerde, nehir ve dere kenarlarında rastlanır. Ilıman iklimlerde; derin, taze,
nemli topraklarda iyi yetişir; ağır-balçık ve kil topraklarına da uyar; ışık türüdür. Ülkemiz koşullarına uyum sağlamıştır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
II. PLATANUS ORIENTALIS (DOĞU ÇINARI)
Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa’dan Asya’ya (Himalaya’lara) kadar yetişir Ülkemizde İç Anadolu ve kısmen Kuzeydoğu Anadolu hariç, deniz seviyesinden 1100m. yüksekliklere kadar, çok yaygındır, dere boylarında nehir kenarlarında, nehir deltalarında sızıntılı ve çakıllı yamaçlar üzerinde bulunur Bol gölge verir anıt gövdeler oluşturur.
Boy ve Çap: 25m, boy, geniş ve çok yaygın bir tepe (20m. çap) ve 5m den fazla gövde çapı yapar.
96
BİTKİ BİLGİSİ
Genel Özellikleri: Gövde kabukları yavaş ve küçük pulcuklar halinde
kavlar Bu nedenle Batı Çınarından ayrılır ve gövdenin dallara kadar olan kısmı
kabuklu görünür Yapraklar 5-7 loplu,
lopları derin oyuntulu ve 10-20cm. büyüklüğünde, açık yeşil renklidir Meyveleri 2-2.5cm çaplı, küre biçimli, bileşik
ve 2-6 tanesi, uzun bir sap üzerinde yer
alır
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman
iklimlerde; Batı Çınarı gibi derin, taze ve verimli topraklarda iyi gelişir, nem isteği fazladır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
Kültivarları:
P. o, var cuneata - çeşidinin yaprakları 3-5 loplu, kısa saplı, ağaççık ya da çalı formundadır Yunanistan’da ve Batı Anadolu’da yetişir
P o, var cretica - çeşidinin yaprakları 5 loplu ve küçük meyvelidir (1,5cm. çaplı) Doğal olarak Girit Adasında yetişir
P o, cv ‘Digitata’ - Yaprakları 3-5 loplu, derin parçalıdır ve loplar hemen hemen tam
kenarlıdır.
P o. cv. İnsularis’ - Küçük bir ağaçtır yapraklar da küçülmüştür. Ayanın dip tarafı kama biçiminde daralmıştır. Derin parçalanmıştır, loplar daralmıştır.
III. PLATANUS ACERIFOLIA (MELEZ ÇINAR- AKÇAAĞAÇ YAPRAKLI ÇINAR)
Yetişme Yeri: Doğu Çınarı ile Amerikan Batı Çınarının doğal bir melezi
olarak kabul edilir.
Boy ve Çap: 20-30m. boy, yaygın
ve yuvarlak bir tepe (10-20m,) yapar,
koyu gölge verir.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu
büyük plakalar halinde kavlar. Serbest
büyüdüğü zaman yana uzanan dalları,
toprağa kadar sarkar. Yaz yeşili yaprakları 3-5 loplu, 15-25cm. genişliğinde ve
parlak koyu yeşildir ve uzun sure dallarda kalır. Sonbahar renklenmesi sarıdır Çiçekleri
dikkat çekmez. Küremsi meyveleri bir sap üzerinde ikişer ikişer bulunur; genel olarak da
1 veya 3 tanedir. 2-2.5 cm. çapındadır ve sapı 10cm. kadar uzunluktadır. Sık dallanması ve üstün dayanma gücü nedeniyle kentlerde ve parklarda alle ağacı ve kitle elemanı
olarak, gruplamalarda ve soliter kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli ve güneşli yerlerde, kuru
97
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
humuslu, taze derin topraklarda iyi yetişir; fakat kurak koşullara ve mekanik yaralanmalara, kömür tozuna, endüstri gazlarına, ekstrem iklim koşullarına dayanır. Bu nedenle
büyük kentlerde de kolay yetişir
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla yapılır.
4.21. ROBINIA (YALANCI AKASYA) CİNSİ
Kuzey Amerika ve Meksika kökenlidir Yaklaşık 20 kadar türü bulunmaktadır.
Kışın yaprağını dökerler; tomurcuklar sürgünlere almaşlı olarak dizilmiştir ve sürgün dokusuna gömülmüş vazıyettedir ve yaprak sapı altına gizlenmiştir, görünmezler;
yaprak sapının iki tarafında çoğunlukla kulakçıklardan değişmiş batıcı dikenler vardır Yalın kat, tek tüysü yaprakların
kısa saplı yaprakçıkları karşılıklıdır, tam kenarlıdır. Çiçekler aşağıya sarkan salkım biçimli kurul oluştururlar, renkler
beyaz, pembe, kırmızıdır ve genellikle kokuludur, Baklaları
uzun, yassı. Sofora gibi boğumlu değildir.
Her türlü topraklarda, hatta kurak topraklarda bile yetişebilirler. Hava kirliliğine karşı dayanıklıdırlar. Güneşli sıcak yerleri, hafif ve derin toprakları sever, rüzgâra karşı korunmak isterler.
Yalancı Akasyaların bir türü, uzun yıllar ülkemiz koşullarına uyum sağlamış, yerli bir
tür gibi olmuştur. Çiçekleri arıları çeker; kökleri azot depo eden mycorizza’larca zengindir. Bu nedenle fakir topraklarda da yetişirler.
I. ROBINIA HISPIDA - KIRMIZI ÇİÇEKLİ AKASYA
Yetişme Yeri: USA kökenlidir.
Boy ve Çap: Yaz yeşili bir köken ya da bodur bir ağaççıktır.
Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran ayında açan çiçekleri karmin pembe renklidir:
2.5-3cm uzun bayrağımsı yuvarlak; çiçek kurulu salkım ya da aşağı kıvrık, 10cm kadar
uzundur. Akasyaların en büyük çiçeklisidir. Yaprakları tüysü 25cm uzun ve 13 ya da daha fazla yaprakçıktan oluşur. Soliter kullanılır.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Genellikle R. Pseudoacacia’nın üzerine aşılanır ve bol kök sürgünü
verir
Kültivarları:
R.h. cv. ‘Macrophylla’ - Ana türün ıslah edilmişidir. Ancak 2-3m boylanır ve güçlü bir
tepe gelişmesi (3m) gösterir. Çiçek rengi purpur-kırmızı. purpur-pembe ya da pembedir.
Kap içinde ya da soliter kullanılır.
II. ROBINIA PSEUDOACACIA - ADİ AKASYA - YALANCI AKASYA
Yetişme Yeri: ABD’nin doğusunda yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir. Romanya ve
Macaristan’da baltalıkları kurulmuştur. 200 yıl kadar yaşar.
98
BİTKİ BİLGİSİ
Boy ve Çap: 20-25m boy, yuvarlak seyrek dallı ve gevşek dokuda bir tepe (8-1 Om)
yapar, 1.20m gövde çapına ulaştığı bildiriliyor.
Genel Özellikleri: 7-19 adet oval-eliptik yaprakçıktan oluşan bileşik tüysü yaprakçıkları 20cm uzundur. Üst yüzü ekin yeşil, altı gri-yeşil renkli, sonbahar renklenmesi sarıdır. Mayıs-Haziranda açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları salkım biçimli ve10-20cm
uzundur. Baklaları 5-10 cm uzun içinde 3-10 tohum taşır. Kuvvetli kök sürgünü yapar,
geç sürer.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde; bol güneşli yerlerde, kuru humuslu
topraklarda yetişir, derin ve sıcak toprak ister. Kumlu-balçık ve kumlu-taşlı topraklarda,
daha iyi yetişirler. Sonbahar donlarından zarar görürler Kökleriyle havanın azotunu tuttukları için toprakları iyileştirirler. Rüzgâra duyarlıdırlar. Çiçeklerini arılar çok sever.
Kültivarları:
R.p, cv “Umbraculifera’, ‘Globosa’ Top Akasya; Konik-top biçimli bir tepe yapar Yavaş gelişir Ekstrem kent iklimine dayanır.
R,p, cv. ‘Pyramidalis’ - Piramit formludur, alle ağacı ya da soliter kullanılır.
Robinia kelseyi - Pembe Çiçekli Akasya
Robinia neomexicana - Meksika Akasyası
Robinia viscosa - Yapışkan Akasya
4.22. SALICACEAE
Bu familyanın Salix, Populus, ve Chosenia gibi üç cinsi vardır, bu cinslere ait 335 kadar taksonu Kuzey yarımküresinin ılıman ve soğuk bölgelerinde doğal topluluklar kurarlar ve geniş yayılış gösterirler Bazı tropik türleri ise bölgenin dağlık kesimlerinde, orman
sınırına yakın yerlerde bulunurlar.
Kavak ve Söğütlerin tohumları çimlenme enerjilerini çok çabuk yitirdiklerinden, tohumların olgunlaşıp etrafa dağılması sırasında, yani ilkbahar sonu veya yaz başında, ancak toprağın nemli veya ıslak kalabildiği sınırlı yerlerde çimlenebilirler. Birçok türlerin
yetiştirilmeleri çelik veya kök sürgünleri yardımı ile daha kolay olabilmektedir Türlerin
vejetatif yolla üretilmeleri, erozyon kontrolünde büyük kolaylıklar sağlamaktadır.
Kışın yaprağını döken ağaç ve çalılardır. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilmiştir(Birkaç taksonunda karşılıklıdır) Sade veya lopludur Yaprak sapları çoğunlukla bir veya iki
çift beze taşır.
Bir cinsli iki evcikli olan çiçekleri teker teker değil, dik duran veya aşağıya sarkan
uzunca bir eksen üzerine yerleşmiş, bol sayıdaki çiçeklerin oluşturduğu “başak” veya
“basit salkım” şeklindeki kurullara “kedicik” adı verilir.
Meyve tek gözlü lokosid kapsüldür ve çoğunlukla 2 (nadiren 4) parça halinde açılır.
Gayet küçük olan tohumların dip tarafında, uçmasını sağlayan tüy demetleri bulunur.
Tohumlar etrafa saçıldıktan sonra uygun bir çimlenme ortamı bulamazlarsa birkaç saat
içerisinde çimlenme özelliklerini yitirerek kuruyup ölürler. Uygun çimlenme ortamında
ise 24 ile 48 saat içerisinde çimlenirler.
99
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
4.22.1. SALIX (SÖĞÜTLER)
300’den fazla türü ve alttürü vardır.
Melez yapma yetenekleri fazla olan ağaç
ağaççık ve çalılardır. Sulak yerlerde ve
derin topraklarda kolay yetişirler. Sürgün verme yetenekleri çoktur. Öncü
ağaçlardandır. Hızlı gelişirler. Ülkemizin
kırsal kesimlerinin önemli ağaççık ve
ağaçlarındandır. Baharda erken sürer,
erken çiçek açarlar. Toprak ve iklim
ekstremlerine dayanırlar. Akarsu boylarında, kumullarda ve kirli havalı yerlerde, yamaçlarda, şevlerde, toprak stabilizasyonunda park ve bahçelerde, taş-kaya bahçelerinde, hatta bazı türleri mezarlıklarda kullanılır.
I. SALIX ALBA: (AKSÖĞÜT)
Boy ve Çap: 20-25m boy ve yuvarlak bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu uzunlamasına çatlaklı, esmer-boz renkli; taze sürgünleri, yapraklan ve tomurcukları ipek gibi yumuşak beyaz tüylerle kaplıdır. Sürgünleri esnektir. Yaprakları 6-1Ocm uzun, l-3cm geniş, kama biçimli; kenarları çok ince dişli,
üst yüzleri gri-mavi-yeşil, alt yüzleri gri-beyazdır. Sık, ince ve çok uzun bir kök sistemi
yapar. Park ve bahçelerde soliter ya da grup halinde kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Akarsu boylarında, derin ve nemli topraklarda iyi gelişir.
Fazla suya, rüzgâra dayanır, hayvan yemesine direnir. Su taşkınlarına 1-2 ay dayanabilir.
Budama Durumu: Budanmasına gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.
Kültivarları:
S.a. cv. “Aurea” - Sarı sürgünlü aksöğüt çeşididir.
II. SALIX BABYLONICA: (SALKIM SÖĞÜT)
Yetişme Yeri: Çin, Japonya ve ülkemizde yetiştirilir.
Boy ve Çap: 8-1Om boy yuvarlak ve sarkık bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Yaprakları 8-10cm uzun, dar ve uçları sivri, kenarları dişli, üst
yüzü koyu yeşil, malt yüzü mat gri-yeşildir. Özellikle su başlarında (havuz-çeşme), su kıyılarında ve çayır alanları üzerinde soliter ya da birkaçı bir arada kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak yerlerde ve derin topraklarda iyi gelişir. Çok estetik görünümlüdür.
Budama Durumu: Fidanların tepesini dikimden sonra birkaç yıl uygun budama yaparak yükseltmek ve biçimlendirmek gerekir.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
III. SALIX CAPREA: (KEÇİ SÖĞÜDÜ)
Yetişme Yeri: Avrupa ve Asya’nın ılıman bölgelerinde yetişir. Ülkemizde de orman
100
BİTKİ BİLGİSİ
açıklıklarında, akarsu boylarında ve çayırlıklarda görülür.60 yıl kadar yaşar. Öncü bir
ağaç türüdür.
Boy ve Çap: 3-5m ya da 7m boy ve 3m tepe çapı yapar.
Genel Özellikleri: Dik geniş büyümeli, hızlı gelişmeli; sürgünleri erkek fertlerde,
önce gri tüylü, sonra parlak kırmızı-kahve renkli, dişi fertlerde yeşildir. Otlatmalar nedeniyle çoğunlukla çalı formu gösterir. Keçi söğüdünün gövde kabukları kül renkli; yaz yeşili yapraklan oval/oblong biçimli, 2.5cm x 3-1Ocm büyük ve eliptik, uçları sivri ya da
küt, kenarları tam ya da dalgalı ve dişlidir; üst yüzü mat-koyu yeşil renkli ve tüysüz, alt
yüzü gri-yeşil tüylüdür. Çiçeklenmesi yapraklanmadan önceye rastlar. Erkek kedicikleri
5cm uzun dik durumlu, dişiler 8cm uzundur.
İklim ve Toprak İstekleri: Nemli ya da kuru topraklarda hatta ıslak yetişme yerlerinde yetişir, güneşli yerleri sever. Öncü bir türdür. Yamaçların tutulmasında, iyi bir toprak tutucusu olarak gruplamalarda, ağaç ve rüzgâr perdelerinde, arı konukçusu olarak
kullanılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.
IV. SALIX MATSUDANA: (ÇİN SÖĞÜDÜ)
Yetişme Yeri: N Çin, Mançurya ve Kore’de yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 8-1Om boy ve dağınık bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Sürgünleri sarımsı yeşil, tüysüz ve 8-1Ocm uzundur. Yaprakları
dar, şeridimsidir. 5-8cm uzun, kenarları keskin dişlidir. Tepe ve dallarının plastik özelliği çok yüksektir; bu nedenle park ve bahçelerde soliter kullanılır. Ancak bazı düz dalları ve sürgünleri uzaklaştırmak gerekir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi çelikle yapılır.
4.23. SOPHORA (SOFORA) CİNSİ
Kuzey Amerika ve Doğu Asya’da yetişen Sofora cinsinin 20 kadar türü vardır, çoğunluğu süs bitkileri olarak park
ve bahçelerde yetiştirilmektedir, ender
olarak da otsu bitkilerdir. Örneğin S.
Alopecuroides ve S. Jaubertii adındaki
otsu türler ülkemizde doğal olarak yetişmektedir.
Yaz yeşili ya da her dem yeşil ağaç
ve ağaççıklardır. Tomurcuklan sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Tek tüysü bileşik yaprakları 7 veya daha fazladır, yaprakçıklar tam kenarlı, orta damara tam karşılıklı bulunurlar
Çiçekleri bileşik salkım ve dik durumludur, çiçek kanatlarının kenarları 5 dişlidir. Bakla
tipi meyve verir, tohumlar arası dıştan boğumludur; açılmaz veya çok güç açılır, saplıdır.
Üretimi tohumla yapılır. Ülkemizde Sophora japonica (Japon Soforası) türü yetiştirilmektedir.
101
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
I. SOPHORA JAPONICA - JAPON SOFORASI
Yetişme Yeri: Çin, Kore ve Japonya’da yetişir. Ülkemizde de çok yetiştirilir.
Boy ve Çap: 15-20 m boy ve yuvarlak bir tepe (10-15m) yapar, 1 m çapında gövde
oluşturur.
Genel Özellikleri: Dalları uzun hafif kıvrık ve koyu yeşil; sürgünleri azdır. Yaz yeşili yaprakları tüysü 25cm uzun, yaprakçıkları (7-17mm) eliptik-oval, üst yüzü tüysüz ve
parlak-yeşil, alt yüzü mavi-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi parlak açık sarıdır.
Kısa saplı yaprakçıkların 7 adedi ya da fazlası bir arada bulunur. Sarımsı-beyaz renkli çiçekleri Ağustos’ta açar, kokulu ve başak biçimli, 25cm uzundur. Baklaları 6-8cm uzun,
boğum boğum ve biraz yapışkandır. Park ve bahçelerde soliter, ya da alle ağacı, rüzgâr
perdesi ve grup ağacı olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, güneşli yerlerde ve kuru-humuslu ya
da verimli topraklarda iyi yetişir; alkalik topraklarda da yetişebilir Sıcak sever. Kent iklimine ve dumana dayanıklı, gençlikte donlara duyarlıdır.
Kültivarları:
S.j. cv. Pendula’ - Sarkık formludur. Soliter ya da grup halinde kullanılır. İyi bir park
ağacıdır.
4.24. SORBUS (ÜVEZ) CİNSİ
Kuzey Yarımkürenin değişik bölgelerinde yayılmış 85-100 kadar türü vardır. Sürgünleri dikensiz,
kışın yapraklarını döken ağaç veya çalılardır; tomurcukları oldukça büyük, üzeri kiremitvari dizilmiş
pullarla örtülmüştür. Yaprakları tüysü veya sade
(loplu veya dişli) dir, sürgünlere sarmal dizilmişlerdir. Çiçekler teker teker değil, birçoğu bir arada kurul oluşturur, beyaz veya ender olarak da pembedir.
Yalancı sulu meyve olgunlaşınca sarı, kırmızı kahverengi veya beyaz renklidir.
Verimli, iyi drenajlı ve rutubetli topraklarda yetişirler, güneşli kuru topraklarda gelişemezler, hafif
gölgeye dayanıklıdırlar. Normal olarak tohumla, ancak seçilmiş formları veya kültivarları aşı veya daldırma yolu ile üretilebilir, çoğaltılabilir.
I. SORBUS AUCUPARIA - ADİ ÜVEZ - KUŞ ÜVEZİ
Yetişme Yeri: Avrupa ve Asya ile ülkemizde yetiştirilir. 70-80 yıl kadar yaşar.
Boy ve Çap: 10-15m boy ve yuvarlak -gevşek bir tepe (6m) yapar.
Genel Özellikleri: Çok gövdelidir. Genç gövde kabuğu düzgün, yaşlanınca uzunlamasına çatlar. Taze sürgün ve tomurcukları yumuşak tüylü, sonra kaygan gri-kahve renklidir. Yaz yeşili yaprakları bileşik tüysü, 20cm uzun, 9-15 adet yaprakçıktan oluşur. Yaprakçıklar 3-4cm uzun, dar mızrağımsı biçimli ve tüylü, uçları sivri kenarları dişli, üst yüzü koyu-donuk yeşil, alt yüzü gri-yeşil ve tüylüdür. Sonbahar renklenmesi sarı-turuncu
102
BİTKİ BİLGİSİ
ya da turuncu-kırmızıdır. Mayısta açan çiçekleri beyaz, çiçek kurulları şemsiyemsi salkım
durumludur. Meyveleri nohut büyüklüğünde meyve kurulu 1.5cm çaplıdır. Ağustostan
itibaren parlak açık kırmızı renklidir. Park ve bahçelerde grup halinde soliter ya da alle
ağacı olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli-yarı gölge yerlerde ve humuslu asidik topraklarda yetişir. Rutubetli yerlerde hatta turbalıklarda da yetişebilir. Donlara dayanır, ışık türüdür. Gençlikte hızlı gelişir, iyi sürgün verir, öncü bir ağaç türü sayılır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir.
Kültivarları:
S.a. cv. “Fastigiata’ - Piramit formlu, set-dik yapılı, kalın ve kısa sürgünlü, çok yavaş
gelişmelidir.
S.a. cv. ‘Moravica’ - Piramidal ve simetrik tepeli, sürgünleri kalın parlak ve kahve-yeşildir.
II. SORBUS DOMESTICA - ADİ ÜVEZ - GERÇEK ÜVEZ
Yetişme Yeri: Akdeniz ülkelerinde ve bu arada ülkemizde yetişir ve yetiştirilir.
Boy ve Çap: 20m boy ve yuvarlak bir tepe (8-1Om) yapar.
Genel Özellikleri: 500-600 yıl yaşar. Tüysü bileşik yaprakları S. Aucuparia’nınkine
benzer, ama ondan daha kısa, küçük ve sayıca çok yaprakçıktan oluşur. Meyveleri yuvarlak armut biçimli, 2-3cm çapında sarı renklidir. Güneş gören tarafı ise kırmızı noktalıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Kurak iklimlerde derin kalkerli, killi topraklarda yetişir;
ışık ve sıcak sever.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohumla üretilir.
Sorbus americana - Amerikan Üvezi
Sorbus aria - Beyaz Yapraklı Kuş Üvezi
Sorbus cashmeriana - Kaşmir Üvezi
Sorbus torminalis - Kuş üvezi
4.25. TILIA (IHLAMUR) CİNSİ
Kuzey Amerika’da 30 kadar türü yetişir. Kışın
yaprağını döken ağaçlardır. Saplı, tabanı çarpık, yürek
şeklinde veya kesik ve kenarı testere dişli olan yaprakları sürgünlere almaşlı olarak diziliş gösterir. Çiçekleri Haziran -Temmuzda açar, sarımsı-beyaz renkli ve
kokuludur. Meyveleri küremsi ovaldir. Çiçekleri zamanında toplandığında, kaynatılarak içilir, şifalıdır.
Çok iyi bir cadde ve alle ağacıdır. Yalnız bir ıhlamur türü aynı değerde değildir; çünkü caddelerde
asfaltın yansıttığı güneş ışınlarından zarar görür. Temiz hava, nemli derin topraklar isterler. Yalnız T. tomentosa, T alba, T euchlora, kent iklimine dayanır.
103
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
I.TILIA ARGENTEA (T.TOMENTOSA-TILIA ALBA) - GÜMÜŞİ IHLAMUR
Yetişme Yeri: Güneydoğu Avrupa ile Asya’da ve Türkiye’de (Karadeniz ve Marmara
bölgeleri yapraklı orman kuşağında) yetişir ve yetiştirilir.
Boy ve Çap: 40m’ye kadar boylanabilen geniş tepeli (10-12m) bir ağaçtır. Sık dallanma yapar.
Genel Özellikleri: Gençken gövde kabuğu düz, sonraları çatlaklıdır. Dallar gövdeye
dar bir açı ile birleşir. Hafif zigzag yapan genç sürgünleri boz esmer renkli ve sık tüylerle örtülüdür. Yaz yeşili yaprakları yürek biçimli, asimetrik ve çok kısa sivri bir damla ucu
vardır. Üst yüzleri çıplak, alt yüz gümüşi, keçe gibi sık yıldız tüylerle örtülüdür. Yaprak
kenarları ise çift ya da tek sıralı dişlidir. Haziran-Temmuzda açan çiçekleri sarımsı beyaz
renkli 7-10 adedi bir çiçek kurulu oluşturur ve sarkar. Meyveleri sivri-oval biçimli, 1cm
uzundur. Genellikle park ve bahçelerde soliter, grup halinde, cadde ve allelerde yol ağacı olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz ikliminde, güneşli yerlerde ve normal-taze bahçe
toprağında yetişir. Kurak yerlerde ve büyük kentlerde de yetişebilir. Kirli havaya ve dumana dayanır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohumla ya da aşı ile üretilir.
II. TILIA GRANDIFLORA - BÜYÜK YAPRAKLI IHLAMUR
Yetişme Yeri: Avrupa’da geniş yayılış gösterir. Ülkemizde Marmara bölgesinde sınırlı olarak yetişir ve yetiştirilir. 800-1000 yıl kadar yaşar.
Boy ve Çap: 20-30m boy ve geniş bir tepe (15-20m) yapar.
Genel Özellikleri: Dalları kırmızı-gri tüylü; genç sürgünleri tüylü zeytin yeşili, kırmızı-kahve renkli: yaz yeşili yaprakları 6-12cm uzun ve yuvarlak-kalp biçimli ve uzun
saplı, kenarları keskin dişli, üst yüzü mat yeşil tüylü veya çıplak, alt yüzü mavimsi-yeşil
renkli ve tüylüdür. Kokulu çiçekleri sarımsı renkli, 3-9’u bir arada ve sarkıktır, Meyveleri yuvarlak, 1cm çapında bol sayıda, sert odunumsu, 4-5 adet çıkıntılıdır. İyi bir alle ağacıdır. Park ve bahçelerde soliter ya da gruplar halinde kullanılır. Hızlı büyür, güçlü kazık
kök yapar, iyi sürgün verir.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde: güneşli yerlerde ve normal taze topraklarda yetişir. Verimli ve derin topraklar ister; bol ışık, yüksek hava ve toprak nemini
sever.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohumla üretilir
Kültivarları:
T.g. cv. ‘Aurea’ - Yaprakları sarı-alacalıdır.
T.g. cv ‘Compacta’ - Sıkı ve yuvarlak tepelidir.
T.g. cv. Fastigiata’ - Tepesi dar, stun biçimli, dik büyümelidir.
T.g. cv. ‘Rubra’ - Kırmızı sürgünlüdür.
Tilia amercana cv. Nova’ - Amerikan Ihlamuru
Tilia X europaea - Hollanda Ihlamuru
Tilia rubra - Kafkas Ihlamuru
104
BİTKİ BİLGİSİ
4.26. ARECACEA FAMİLYASI
Palmiyeler arecacea allesinin, tek çenekli, odunsu bitkileridir. Yüzeysel kök sistemine sahiptirler. Bazı palmiye türleri de hava köklerine sahiptir. Odunsu gövdeye sahiptirler. Genç palmiyeler, büyüme ucu (apikal meristem) belirli bir büyüklüğü erişmeden
gövde yapmaya başlamaz, Palmiyelerin ilk yıllarda gövde yapmamasının nedeni büyüme
ucunun yeterli gelişme yapmamış olmasıdır. Gövdesinin kabuğu yoktur. Palmiye gövdelerinde ikinci kalınlaşma olmaz. Yaprakları genelde gövdenin üst kısmına dağılmıştır.
Yaprak şekillerine göre elsi (palmat), tüysü (pinnat) ve iki tüysü (bipinnat) olarak gruplandırılır. Çiçekleri salkım şeklinde olur. Çiçekleri, genelde yeşilimsi veya krem-beyaz
renktedir. Meyveleri türlere göre farklılık gösterir. Genellikle iyi drenajlı, nemli, sıcak ve
korunaklı ortamlarda yetişirler. Derin topraklarda iyi gelişirler.
I. CHAMAEROPS HUMULIS - BODUR AKDENİZ PALMİYESİ (ARECACEAE)
Yetiştiği Yer: Doğal olarak İspanya,
Fas’tan Libya’ya kadar olan Kuzey Afrika kıyıları, İtalya’nın Tuscany’den güneye olan yörelerinde, Sicilya, Sardunya
ve Malta adalarında bulunmaktadır.
Boy ve Çap: 4-6 m boy, 1-2 m tepe tacı yapar.
Genel Özellikleri: Genelde çok
gövdeli, fazla boylanmayan çalı görünümünde bir palmiyedir. Hafif kar yağışına dayanıklıdır. Uzun ve dikenli bir
sap üzerindeki yaprakları, yelpaze şeklindedir. Yapraklar yeşil ile gümüşi ve
mavi arasında değişik renk nüansları gösterirler, İlkbaharda marttan mayısa kadar çiçek
açar. Sonbaharda olgunlaşan meyveler, kırmızı-kahverengi, 1-4 cm yuvarlak veya oval şekildedir. İki cinslidir. Bazen de hermafrodit (erkek ve dişi çiçekler aynı ağaçta) olabilirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle kireç taşlı topraklarda bulunmasına karşın,
kumlu, granit kayalı tepeler, yamaçlar ve hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedir.
Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklıdır. Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve yan sürgünleri ile yapılır.
Kültivarları:
C.h.cv. ‘Elatior’ - Tek gövdeli bir alt türdür.
C.h.cv. ‘Cerifera’ - Mavi yapraklı bir alt türdür.
4.27. PHOENIX CANARIENSIS - KANARYA ADALARI HURMASI
Yetiştiği Yer: Kökeni Kanarya Adalarıdır.
Boy ve Çap: 18-20 m’ye kadar boylanır, gövdesi 90 cm kalınlığa, tepe tacı 5-6 m tepe tacı yapar.
105
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Genel Özelliklen: Tek düzgün
gövdeli, gövde sürgünü vermez. 5-6 m
boya ulaşan yaprakları, gövdeye yakın
kısımda, kaba büyük dikenler içerir.
Meyvesi 2 cm büyüklükte, olgunlaştıkça portakal rengidir. Tadı aynı hakiki
hurmanınki gibidir. Etsiz olduğundan
genelde yenilmez. Soğuğa ve kuraklığa
dayanıklıdır -10 C° herhangi bir zarar
görmemektedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle drenajlı, hemen hemen her çeşit
kuru toprakta gelişmektedir Dikildiği yeri sevdikten sonra, kuraklığa ve dona dayanıklıdır. Güneş altında daha iyi gelişme gösterir. Yarı gölgede de yetişebilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur Kuruyan dallar budanarak alınır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır.
4.28. WASHINGTONIA FİLİFERA - PAMUK PALMİYESİ
Yetiştiği Yer: Kökeni ABD’nin güneybatısı ve kuzeybatı Meksika kökenlidir.
Boy ve Çap: 16 m’ye kadar boylanır, gövdesi 60-80 cm kalınlığa erişir.
Genel Özellikleri: Gövdenin üzerinde bulunan eski, ölü yapraklar aşağıya sarkıp, gövdeye yapışarak eteklik
görünümü oluşturur Yaprak saplarında
dikenleri vardır. Gri-yeşil parlak kosta
palmat yaprakların segment uçları pamuk ipliksi görünürler. Yaz aylarında,
beyaz çiçekleri takiben oval 1 cm
uzunluğunda, kahverengi siyah meyveleri olur.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle drenajlı, hemen hemen her çeşit kuru toprakta gelişmektedi.r Güneş altında daha
iyi gelişme gösterir. Işık ve sıcaklık ihtiyacı fazladır.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Kuruyan dallar budanarak alınır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ekilmek suretiyle yapılır.
106
BİTKİ BİLGİSİ
5. SÜS ÇALILARI-SARMAŞIKLAR-YER ÖRTÜCÜLER
5.1. CAPRIFOLIACEAE FAMİLYASI
ABELİA(CAPRIFOLIACEAE) - GÜZELLİK ÇALILARI
Cinsin yaprak döken, yarı herdem yeşil ya da daimi yeşil çalıları yaprakları ve serbest oluşan çiçekleri için yetiştirilir. Soğuk yörelerde güneye karşı kullanılmalıdır ya da duvarların batı yüzlerine dikilmeleri
uygundur. Zengin iyi drenajlı asidik toprakları tercih
ederler.
Bitkini ölü kısımları geç ilkbaharda kaldırılmalıdır. Bitki boyutunu küçültmek istiyorsak çiçeklenmeden sonra budama uygundur.
Üretimi yumuşak çelikler yazın kesilerek yapılabilir.
ABELİA GRANDİFLORA - GÜZELLİK ÇALISI (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı orta ve doğu Çin’dir.
Boy ve Çap: Geniş tepeli. 1.5metreye kadar boylanabilen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil sürgünleri yay şeklindedir. Genç sürgünleri
kestane kırmızısı renginde ve dört köşeli; hafif tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizilen
yaprakları yumurtamsı, damla uçlu, 2-3,5cm boyunda; her iki yüzü de çıplak, ancak alt
yüzünde, sapa yakın yerlerde tüy demetleri bulunur. Çiçekleri kokulu olup, çiçek tüpü
uzun, beyaz veya uçuk pembe; birçoğu bir arada kurul oluşturur ve yarı sürgünlerin
ucunda yer alır. Uzun süre çiçekte kalır yaz boyunca çiçek açar, çiçeklenme sonbahar ortalarına kadar devam eder. Meyveleri tek tohumlu açılmayan kuru meyvelerden nuks tipindedir. Yapraklar kış aylarında bronz rengini alır.Bu çalıdan güzel bordür oluşturulabilir.Bank köşelerinde kullanılabilir. Geniş yapraklı daimi yeşillerle iyi bir kombinasyon
oluşturur.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça zengin toprakları tercih eder. Güneşli bakılara dikilmesi gerekir. Soğuktan ve rüzgârdan korunması gereklidir.
Budama Durumu:-İstenilen yükseklikte budanabilir. Ölü dallar geç ilkbaharda kaldırılır. Bitkiyi küçültmek istiyorsak çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çeliklerle yapılabilir.
5.2. ARALIACEAE FAMİLYASI
ARALIA(ARALIACEAE)-ARALYA
Cinsin yaprak döken ağaçları çalılar perennialler
vardır. Aralyalar belirgin büyük olan yaprakları ve
küçük fakat bol meyveleri için yetiştirilir. Güneş isteği yarı gölge ya da örtü altından güneş ışığını süzme
şeklindedir. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih ederler üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geç
kışta sürgünlerin ya da köklerin kesimiyle yapılabilir.
107
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
ARALIA JAPONICA -JAPON ARALYASI (ARALIACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır.
Boy ve Çap: Yüksekliği ve çapı 3mdir.
Genel Özellikleri: Daimi yeşil yuvarlak yoğun bir çalıdır. Büyük sürgünleri ve çok
büyük yuvarlak derin loplu parlak koyu yeşil yaprakları vardır. Yoğun salkımlar minnacıktır. Beyaz-krem çiçekleri yaz ortası görülür. Çiçeklerden sonra siyah meyve oluşumu
izler. Güney Amerika ve Kaliforniya’da çarpıcı bir vurgu oluşturmak için kullanılır. Bordür çalılarını kaynaştırmak için de kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı değildir. Yarı gölgede yada örtü altından ışığı süzerek almalıdır. Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder.
Budama Durumu:İlkbaharda dağınık dallar kısaltılabilir..
Üretim Tekniği: Üretimi sonbaharda toplanan meyveleri ya da geç kışta kök ve gövde çelikleri ile yapılabilir,
Kültivarları:
A.J. cv. ‘Variegata’:Daimi yeşil yapraklıdır. Yapraklar büyük yuvarlak el gibi derin loplu parlak koyu yeşildir. Yaprak kenarları krem -beyaz alacalıdır. Beyaz çiçekler sonbaharda görülür.
5.3. ARBUTUS (KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE)
Vatanı Mexika’dan Kuzey Amerika ya
kadar uzanır. 20 kadar türü bulunur, 2 türü
ülkemizde doğal olarak yetişir. Bu cinsin daimi yeşil ağaçları ve çalıları; yaprakları salkım şeklindeki çiçekleri süs değeri olan ağaç
gövdesi çileğe benzeyen meyveleri için yetiştirilir. Genellikle bütün yıl gösterişlidirler.
Soğuğa dayanıklıdır. Fakat genç fidanlar
kuvvetli soğuk rüzgârlardan korunmalıdır.
Soğuk olmayan kurak mıntıkalarda da yetişebilirler. Tamamen güneşli yerleri isterler.
Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren
topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı
aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler. A.menziesii asit toprak ister.
Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’ nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve
aşı ile de üretilebilirler.
ARBUTUS ANDRACHNE (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.
Boy ve Çap: H;6m S:6m
Genel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın bir ağaç ya da çalıdır Oval parlak koyu yeşil
108
BİTKİ BİLGİSİ
yapraklar ve kırmızı kahverengi kabuk soyulur. Vazo şeklindeki beyaz çiçekler geç yaz
oluşur ardından portakal kırmızısı meyveler oluşur Geniş alanlarda vurgu ağacı olarak
kullanılabilir.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli yerleri tercih ederlerse de örtü altı pozisyonlarına da katlanabilirler Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin
reaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler.
Budama Durumu: Budamadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20 °C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.
ARBUTUS ANDRACHNOIDES (SANDAL AĞACI) (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.
Boy ve Çap: H:8m S:8m
Genel Özellikleri: Arbutus andrachne ile Arbutus unedo arasında bir melezdir. Daimi yeşil çalımsı yaygın bir ağaçtır.Gövde soyulur kırmızı kahve renkli renklidir.Yapraklar koyu yeşildir.Çiçekler küçük salkım şeklinde beyaz çiçekli sonbaharda ortaya çıkar.Çiçeklenmeden sonra çileğe benzeyen portakal renkli veya kırmızı renkli meyveler
oluşur.
İklim ve Toprak İstekleri: Örtü altı pozisyonlarını tercih eder. Zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Fakat asit ve alkalin reaksiyon gösteren topraklarda kireçli veya kireçsiz toprak farkı aramaksızın farklı toprak koşullarında yetişebilirler.
Budama Durumu: Budamadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.
ARBUTUS MENZIESII (MADRONE) (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika kökenlidir.
Boy ve Çap: H:15m S:15m
Genel Özellikleri: Daimi yeşil yaygın ağaçlardır. Portakaldan kahverengiye değişen
renklerdeki gösterişli, yumuşak kabuklar bu ağacın en çarpıcı yanıdır. Dallarda ve gövdede bulunan kabuklar pul pul soyularak ilginç bir görüntü sağlarlar. Yapraklar parlak
yeşil 10-12cm uzunluğunda oval 2 yıllıktır. İki yılın sonunda dökülünceye kadar sarı kırmızı renklerle harikulade görüntü sunarlar. 1Ocm den 25 cm ye kadar değişen vazo şeklindeki çiçekler dalların uçlarında açar. Portakal kırmızısı renkler yaz sonundan kışa kadar renklidirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanan bu ağaçlar yazın
çok sulandıkları taktirde kökleri çürür. Asidik topraklan tercih ederler.60 cm den boylu
fidanların tutma şansı azdır.
Budama Durumu; Budamadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohum109
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
la üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20° C’nin üzerinde olması gerekir. Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.
ARBUTUS UNEDO (ADİ KOCAYEMİŞ) (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Akdeniz yöresidir.
Boy ve Çap: H:6-7m S:3-4m
Genel Özellikleri: Normal gelişimi çok dallı bir çalı formundadır. Budama yapılarak bir ya da birkaç gövdeli ağaç elde edilebilir. Kabuğu koyu kahverengi küçük parçalar halinde dökülür. Yapraklar 5-6cm uzunluğunda dar oval koyu parlak yeşildir. Yaprak
kenarları belirgin dişlidir. Salkım tipi çiçek kurulları aşağı doğru sarkar. Beyaz pembe küçük çiçekler sonbaharda ve kışın oluşur. Meyveler sarıdan kırmızıya güzel renklenme yaparlar. Zeytin büyüklüğündeki meyvelerin tadı pek güzel değildir; bununla beraber kuşlar için çok caziptir. Meyveler likör ve şarap yapımında kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve fakir topraklara dayanıklıdır. Güneş ve yarı
gölge ortamlarda iyi gelişirler. Gevşek hafif kumlu kireçsiz toprakları tercih ederler. Su isteği azdır. İlk birkaç yıldan sonra uzun kurak periyotlara rahatlıkla dayanırlar.
Budama Durumu: Budamadan kullanılır. Ya da istenilen şekle göre kesim yapılabilir.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle geç yaz ya da sonbaharda tohumla üretilir. Çeliklerin köklenmesi döneminde sıcaklığın 20°C’nin üzerinde olması gerekir.
Daldırma ve aşı ile de üretilebilirler.
5.4. CHENOPODIACEAE FAMİLYASI
5.4.1. ATRIPLEX (CHENOPODIACEAE) DENİZ SEMİZOTLARI
Bu cinsin tek yıllık, çok yıllık, çalımsı ve çalı
olarak tropikal zondan suptropikal zona kadar 100
kadar türü bulunmaktadır. Yayılış alanı batı Amerika’dan merkeze ve Avustralya’ya kadar uzanır.
Yapraklar üzerinde ki gri renk ayrı bir tabaka olarak bitkide bulunur. Yapraklar değişiktir, küçük,
yuvarlak, ince uzun olabilir. Erkek ve dişi çiçekler
ayrı ayrı bulunur. Bazı türlerde meyve sünger gibi
ve herhangi bir tarafı belirgindir. Deniz semizotları
esas olarak yapraklarının ilginçliği ve bitkinin formu için yetiştirilir. Bu bitkiler yangın gibi değişik
şartlara dayanır ve erozyon kontrolü için kullanılır.
Bazen besleyici bitki olarak da kullanılır. Tuzlu
topraklara da dayanabilir.
Bu cinsin bazı türleri deniz kıyısı bitkileridir.
Tuzlu su serpintilerine maruz kaldıklarında diğer
bitkilere göre daha dayanıklıdır. Kurak çevreye ve
kurak atmosfere de dayanıklıdır. Tamamen güneşte herhangi bir toprak isteği olmaksızın
yetiştirilebilir. Yalnız iyi drenajlı topraklarda daha iyi gelişir. Yazın alınan yumuşak çeliklerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir.
110
BİTKİ BİLGİSİ
ATRIPLEX HALIMUS (DENİZ SEMİZOTU) (CHENOPODIACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Güney Avrupa’dır.
Boy ve Çap: 2m boy ve 3m çap yapar.
Genel Özellikleri: Yarı herdem yeşil, metalik gümüşi yaprakları, yumurtamsı baklava dilimi şeklinde, 1-6cm uzunluğunda, sivri uçlu, saplı ve tam kenarlıdır. Haziran Temmuz aylarında açan yeşilimsi çiçekleri salkım tipi kurullarda yer alır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir. Bu tür de ılgın gibi denizden esen tuzlu rüzgârlara dayanıklıdır. Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı toprakları tercih
etmekle beraber her tür toprakta yetişebilir.
Budama Durumu: Erken ilkbaharda budanabilir. Gençleştirme ve şekil budaması
uygulanır.
Üretim Tekniği: Yazın alınan yumuşak çeliklerle ya da sonbaharda tohum ile üretilir.
Kültivarları:
5.5. CORNACEAE FAMİLYASI
5.5.1. AUCUBA (CORNACEAE) AKUBALAR
Bu cinsin herdem yeşil türleri peyzaj da meyveleri ve yaprakları için yetiştirilir. Meyvenin olgunlaşması için dişi çiçekli ve erkek çiçekli bireyleri bir arada yetiştirmek gereklidir. Ev bahçeleri için ideal bir bitkidir. Gölgeyi sever soğuktan korunmalıdır. Yoğun gölge altlarında ışığı süzerek almaya katlanabilir. Toprağın tamamen su dolu olduğu hallerde bile yetişir. Sınırlayıcı olarak da uygun budama yaparak kullanılabilir.
Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerin yazın alınması ile yapılır.
AUCUBA JAPONICA THUNB (AKUBA) (CORNACEAE)
Yetişme Yeri: Himalayalardan Japonya’ya kadar
olan alanlar optimum yetişme ortamıdır. Doğal yetişme alanı Japonya’dır.
Boy ve Çap: Dik yükselen 2-4m boyunda, herdem yeşil bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Deri gibi sert yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Uzunluğu 8-20cm olan yapraklar yumurtamsı eliptik veya mızrak biçiminde;
uçları sivrice, dip tarafı geniş katmer şeklinde, kenarları kaba dişli, her iki yüzü de çıplak ve cilalanmış gibi de parlaktır. Yaprak sapları ise 1,5cmdir. Bir
cinsli iki evciklidir. Erkek çiçek kurulları 5-1Ocm
uzunluğunda salkım tipi kurul oluşturur. Dişi çiçekler kahverengi koyu mor olup, birçoğu bir arada daha kısa bir çiçek kurulu oluşturur. Meyvesi çekirdekli sulu ve rengi kırmızıdır.(Kızılcık meyvesini anımsatır.)Evlerin kuzey ve doğu tarafları için uygun bir bitkidir. Korunduğu takdirde etkili
bir herdem yeşil bordür oluşturulabilir. Karanlık köşelere renk katarak peyzaj açısından
daimi yeşillik katar.
111
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
İklim ve Toprak İstekleri: En düşük sıcaklığın -15 derecenin altına düşmediği yerlerde açıkta, daha düşük sıcaklığın olduğu yerlerde iç mekânlarda ve taşınabilen büyük
kaplar içinde teraslarda değerlendirmek mümkündür. Gölge ve yarı gölge şartlarında
(fazla güneşte yaprak yanmaları gözlenir), ağaçlar altında çokça kullanılan dekoratif bir
tür ve formdur. Çeşitli toprak koşullarına, kuraklığa da dayanıklıdır. Ancak bu durumda
sulamaya özen göstermek iyi gelişmesini sağlar. Kentlerin kirli havasına da dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budama şekil vermek için yapılır. Yaprak nodlarından budanarak
kompakt formunun korunması sağlanabilir. Meyveler çalının üzerinden gittikten sonra
yapılması uygundur.
Üretim Tekniği: Yumuşak ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yaz başından sonbahara
kadar üretimi yapılabilir.
Kültivarları:
A.j. cv. ‘Variegata Maculata’ - Yaprak ayasının üst yüzünde sarı benekler vardır.(Çilli
japon akubası)
5.6. AZALEA(FLACOURTIACEAE)-AÇELYALAR
15 türü Güney Amerika’nın ılıman yörelerinde
yetişir. Cinsi oluşturan türler çalı ya da küçük ağaç
formundadır. Karakteristik özelliği parlak her dem
yeşil yapraklarıdır. Çiçekleri kümeler şeklindedir.
Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği
tercih ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de ser donlardan korunmalıdır. Cinsin her dem yeşil çalıları ve ağaçları yaprakları ve sarı çiçekleri için yetiştirilir. Erkek çiçekleri kümeler halindedir. Soğuğa az dayanıklıdır.
Soğuk iklimlerde bitkiler güneye karşı iyi olurlar.
Ya da duvarların batı yüzüne koruma eklenmelidir.
Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.
AZALEA LANCEOLATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)
Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.
Boy ve Çap: Boyu ve çapı 6m’dir.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil çalı ya da yayvan bir ağaçtır. Yapraklar hemen hemen oval, sivri uçlu, parlak yeşildir. Küçük dairesel salkım şeklindeki çiçekler soluk sarı renkli ve geç ilkbahardan erken yaza kadar görülür.
İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih
ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı
toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert
donlardan korunmalıdır.
Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.
112
BİTKİ BİLGİSİ
Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.
AZALEA MICROPHYLLA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)
Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.
Boy ve Çap: H:6m-S;6m.
Genel Özellikleri: Zarif her dem yeşil çalı ya da küçük bir ağaçtır. Küçük minnacık,
parlak koyu yeşil yaprakları dikkat çekicidir. Çiçekler küçük salkımlar halinde kokulu
sarı çiçekler geç kış ya da erken ilkbaharda görülür.
İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih
ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı
toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert
donlardan korunmalıdır.
Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.
AZALEA SERRATA-AÇELYALAR (FLACOURTİACEAE)
Yetişme Yeri: Serin mutedil iklimin olduğu alanlar.
Boy ve Çap: H:3m-S:3m.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil dik bir çalı cilalı parlak yeşil yapraklıdır. Sarı çiçekler demetler halinde kokulu geç ilkbaharda ve erken yazda görülür.
İklim ve Toprak İstekleri: Açelyalar mutedil ve rutubetli iklimlerde serinliği tercih
ederler. Rutubetli topraklarda siper altı yerlerde daha iyi gelişirler. Verimli iyi drenajlı
toprakları tercih ederler. Soğuk alanlarda duvarların önüne dikildiklerinde yine de sert
donlardan korunmalıdır.
Budama Durumu: Form budaması yapılabilir çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimi yazın alınan çeliklerle yapılır.
5.7. BUDDLEIA (KELEBEK ÇALILARI) (LOGANİACEAE)
Bu cinsin yaprak döken yarı her dem yeşil, ya da
her dem yeşil çalı ve ağaçlardır. Salkım halinde kokulu çiçekleri için yetiştirilir. Kelebek çalıları gösterişli
ancak dağınık büyüyen çalılardır. Soğuğa az dayanırlar, dondan etkilenirler. Ancak soğuk kuvvetli değilse (-15 °C’ye kadar) kök ölmez yeniden sürer. Özellikle eflatun-pembe renkli salkımlar halinde çiçekleriyle B.davidii ülkemizde de iyi bilinen bir süs çalısıdır. Hızlı büyür. Güneşli veya kısmi gölge yerlere dikilmelidir.
Kelebek çalısının diğer türleri; B. crispa B. fallowiana, B. Lochinch’ B.x weyeriana’dir.
BUDDLEIA DAVIDII (KELEBEK ÇALISI) (LOGANIACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Çin’dir.
Boy ve Çap: Kışın yaprağını döken 3-5 m boyunda gösterişli ancak dağınık büyüyen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Çok hızlı gelişip, bir vejetasyon süresince 1-2 m boya ulaşabilen
113
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
sürgünleri hafif dört köşeli; üzerleri tüylüdür. Sürgünlere karşılıklı dizili yaprakları dar
yumurtamsı ve mızrak biçiminde; 15-25 cm boyundadır. Kenarları sık dişli ve sivri uçlu; üst yüzleri koyu yeşil ve tüylü olmakla birlikte kısa zamanda bunlar dökülür: alt yüz
ise keçe gibi ince, gri beyaz tüylüdür. Değişik renkte ve kokudaki çiçekleri (Özellikle eflatun pembe renkli) 15-25cm uzunluğunda dik duran bileşik salkım tipinde kurul oluşturur. Temmuz-Eylül aylarında çiçek açar.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı fakat rutubetin yeterli olduğu yerlerde ve organik maddece zenginleştirilmiş ağırca topraklarda iyi gelişirler. Güneşli veya kısmi gölge yerlere dikilmelidir. Kelebek çalıları kuraklığa da oldukça dayanıklıdırlar.
Budama Durumu: Her yıl bol çiçek açtırmak için çok kuvvetli budamakta yarar vardır. Budamayı çiçeklenmeden sonra yapmalıdır.
Üretim Tekniği: Yumuşak uç çeliklerle yaz başında veya yarı odunlaşmış yaşlı uç veya gövde çelikleriyle yaz sonunda seralarda veya açıkta köklendirilerek üretilebilir. Seralarda ilkbaharda yapılan ekimlerle sonbaharda çiçek açabilecek duruma gelen bitkiler elde edilebilir.
Kültivarları:
B.d.cv. ‘Black Night’ - Çiçekleri leylak rengindedir.
B.d.cv. ‘Empire Blue’ Çiçekleri koyu mavi leylak rengindedir.
B.d.cv. ‘Royal Red’ Çiçeklen çalı kırmızı rengindedir.
B.d.cv. ‘White Profusion’ Çiçekleri kireç beyazı rengindedir.
5.8. BUXUS (ŞİMŞİRLER) (BUXACEAE)
Asya, Afrika, Amerika ve Avrupa olmak üzere 30
kadar türü bulunmaktadır. Bu cinse mensup bitkiler
sık ve dolgun formlarını ve yeşilliklerini muhafaza
ettiklerinden kullanımları çok yaygındır. Daimi yeşil
yapraklıdır. Yapraklar deri gibi sert yoğun masif yapılıdır. Şimşirler uzun yaşarlar. Budamaya ve makasa
iyi gelir. Çok iyi bir çit bitkisidir.
Sığ köklüdürler; bundan dolayı fidan dikiminde
dikkatli olmak gerekir. Kök sistemleri yüzeysel olduğundan çapalama ve benzeri işlemler sırasında dikkatli olunmalıdır. Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman
rejyonlarda iyi gelişirler. Soğuk yörelerde dikim için rüzgardan ve kış soğuklarından koruntulu alanlar seçilmelidir. Top formu verilebilir. Çiçekleri dikkat çekici değildir. Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir. Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.
Ülkemizde iki şimşir türü doğal olarak yetişmektedir. Uzun Yapraklı Şimşir(Buxus
longifolia) ve Adi Şimşir(Buxus sempervirens).Ülkemizin doğal türü olmamasına karşın
Buxus microphylla da kullanılmaktadır.
114
BİTKİ BİLGİSİ
BUXUS MICROPHYLLA-(KÜÇÜK YAPRAKLI ŞİMŞİR) (BUXACEAE)
Yetişme Yeri: Asya Japonya ve Roma’da yetiştirilmektedir.
Boy ve Çap: H:1m S:1.5m
Genel Özellikleri: Daimi yeşil bir çalıdır. Yapraklar yuvarlak küçük yoğun oblong
ve koyu yeşildir. Çit yapımı ve bordür bitkisi olarak kullanılabilir.
İklim ve Toprak İstekleri: Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi
drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman rejyonlarda iyi gelişirler.
Soğuk yörelerde dikim için rüzgârdan ve kış soğuklarından koruntulu alanlar seçilmelidir.
Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir.
Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.
Kültivarları:
B.m. cv. ‘Green Pillow’: Daimi yeşil yapraklı kompakt yoğun formlu bir çalıdır. Yuvarlak küçük oval koyu yeşil yapraklıdır. Çiçekler ilgi çekici değildir. Geç ilkbahar yada
erken yazda açar.
B.m. cv. Japonica’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Yoğun ve sık büyür.
Küçük parlak yeşil yaprakları vardır. Gölgeye dayanır.
B.m. cv. “Koreana’:8O-9Ocm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Küçük koyu yeşil yaprakları vardır. Oldukça dayanıklıdır.
BUXUS SEMPERVIRENS-(ADİ ŞİMŞİR) (BUXACEAE)
Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: H:5m S:5m
Genel Özellikleri: Daimi yeşil yapraklı çalı ya da küçük bir ağaçtır. Yapraklar oblong parlak koyu yeşildir. Yeşil çit ya da perde olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. Optimal bir büyüme için kafi derecede rutubetli fakat iyi drenajlı topraklar isterler. Güneşli veya gölge yerlerde ve ılıman
rejyonlarda iyi gelişirler.
Budama Durumu: Budamayı geç ilkbahar da yapmak gerekir.
Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.
Kültivarları:
B.s. cv. ‘Handsworthensis’:Güçlü daimi yeşil dalları yukarı doğru olan bir çalıdır. Aya
çok koyu yeşildir. Yoğun ideal çit ve perde yapılır.
B.s. cv. ‘Suffruticosa’:50-60cm e kadar büyür. Her dem yeşildir. Bodur sık dokulu
yapraklar masif parlak yeşildir. çiçekler dikkat çekici değildir. Geç ilkbaharda ya da erken yazda çiçeklenirler. l5 cm den yukarısı budanabilir. Bitki yavaş büyür.
115
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
5.9. CALLISTEMON (FIRÇA
ÇALISI) (MYRTACEAE)
Her dem yeşil çalı ve ağaççıklardır. Gösterişli çiçekleri vardır.
Anavatanı Avusturalya’dır.
Dal uçlarında sıkça kümelenmiş çiçeklerin fırça gibi kıllara benzeyen renkli ve kokulu stamenleri
bu cinse Fırça çalısı denmesine sebep olmuştur. Ilıman sahil kesimleri ve korunaklı yerlere dikilmelidir.
Çiçeklerinin görsel enerjisi yüksek
olduğu için peyzaj da soliter olarak
kullanılabilir.
CALISTEMON VIMINALIS- AĞLAYAN FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır.
Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir.
Genel Özellikleri: Daimi yeşil yay şeklinde dallanma yapar. Yaprakları oblonga yakın, gençken yapraklar bronz rengi, yaşlanınca koyu yeşildir. Çiçekler parlak kırmızı
renkli ve yazın açar.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir.
Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir.
Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur.
CALISTEMON CITRINUS- LİMON KOKULU FIRÇA ÇALISI (MYRTACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Avusturalya’dır.
Boy ve Çap: 5-6 m’ye kadar boylanır, 5 m çap yapabilir.
Genel Özellikleri: 4-5 cm uzunluktaki dar yapraklar önceleri bakır renginde iken
sonraları parlak-yeşil olurlar. Yumurta şeklinde olan tohum kapsülleri uzun süre üzerinde kalır. Yaprakları ezildiğinde limoni bir koku vermektedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli ve humuslu, drenajlı topraklarda iyi yetişir.
Budama Durumu: Budanarak istenen form elde edilebilir.
Üretim Tekniği: Tohumla ya da yarı odunsu kök çelikleri ile olur.
Kültivarları:
C.c cv. “Splendens’ - Çiçeklenmesini erken ilkbaharda yapar. Daimi yeşil yay şeklinde bir çalıdır. Yeni oluşmakta olan yaprakları bakır rengindedir.
5.10. CALLUNA (SÜPÜRGE ÇALILARI) (ERİCACEAE)
CALLUNA VULGARIS - SÜPÜRGE ÇALISI (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Doğu Avrupa’da doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: 60cm boy 45cm çap yapar.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil, küçük bir çalıdır. Tam dayanıklıdır.3-4cm uzun116
BİTKİ BİLGİSİ
luktaki yapraklar ince-uzun hafif etlidir. Karşılıklı dizilmiş, birbirinin
üzerine binecek şekilde etlidir. Bulunuş yerine göre parlak yeşil, gölgede
gri-sarı, portakal ve kırmızı renk alır.
Başaklar vazo şeklindedir. Temmuz
ile Eylül ayları arasında morumsupembe veya beyaz renkli gösterişli
çiçekler açarlar Tek ya da iki çiçek
bir arada yer alır. Kaya bahçeleri ve
çalı sınırları için çok harika bitkilerdir.
İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş alan yerleri ve organik maddece zengin, asit
toprakları tercih ederler.
Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilirler. Çelikler yapraklı kısımları toprağa gelecek
şekilde ters dikilmelidir.
Kültivarları:
C.v. cv, Alba Plena’ - 30cm boyunda yer örtücü olabilecek bir kültivardır. Katmerli
beyaz çiçekler açar.
C.v, cv. Cuprea’ - Altın sarısı yaprakları ve Ağustos-Eylül arası açan menekşe çiçekleri ile bordür ve çok bezeyicidir.
C.v. cv. ‘Mullion’ - Çim benzeri yer örtücüdür. 1Ocm kadar boylanır.
C,v. cv. Peter Sparkes’ - mat-pembe katmerli çiçekler açar.
5.11. CALYCANTHUS (KALİKANTUS) (CALYCANTHACEAE)
Kuzey Amerika’da sadece 2-3
türle temsil edilir. Yapraklar karşılıklı dizilmiştir. Cinsin yaprak döken
çalıları yazın çiçeklidir. Çiçekler morumsu kahverengimsi kırmızı hoş
kokuludur. Soğuğa dayanıklıdır, Tamamen güneş ya da yarı gölge isterler ve zengin derin nemli fakat iyi
drenajlı topraklan tercih ederler.
Üretimi yazın yarı odunlaşmış çeliklerle ya da sonbaharda toplanan tohumlarla yapılır.
CALYCANTHUS FLORIDUS- (KAR0LİN KALİKANTUSU) (CALYCANTHACEAE)
Yetişme Yeri: Kuzey Amerika
Boy ve Çap: H:2m S:2m
Genel Özellikleri: Yaprak döken bir çalıdır. 5-15 cm uzunluğunda, eliptik şekilli
117
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
yaprakların üst yüzü parlak yeşil, alt yüzü mavimsi yeşil renkli ve sık tüylüdür yaprak sapı 5 mm uzunluğundadır, Yapraklar aromatiktir. Çiçekleri koyu kırmızı-kahve renkli
olup yaklaşık 5 cm çapında ve kokuludur. Yaz aylarında çiçek açarlar. Meyve 6-7cm boyundadır.
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşte ve gölge pozisyonlarında iyi gelişir. Humusça
zengin nemli fakat iyi drenajlı topraklara ihtiyaç duyarlar
Budama Durumu: Form budamasına nadiren ihtiyaç duyarlar.
Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan
tohumlarla da yapılır
5.12. CAMELLIA (KAMELYALAR)(THEACEAE)
80 kadar türü bulunan her dem yeşil çalı ve ağaçlardır. Göz alıcı çiçekleri
vardır, Çay gülü ve Japongülü olarak da
bilinen kamelyalar, güle benzeyen düz
veya katmerli, beyaz, pembe ya da kırmızı renklerde harikulade gösterişli,
büyük çiçekler açarlar. Parlak, koyuyeşil ve dolgun yapraklar bütün sene
boyunca alımlıdır. 3000’in üzerinde
kültivarı bulunmaktadır.
Kamelyalar şiddetli soğuklardan
büyük ölçüde zarar görürken, sıcak ve
ılıman iklimlerde bir başka güzel olurlar. Ilıman sahil kesimlerimizde dışarıda yetiştirilebilen bu bitkiler, diğer soğuk bölgelerde kapta yetiştirilip kışın
içeri alınmalıdır. Kamelyalar çok nazlı
bitkilerdir. Bakımlarında yapılacak en ufak bir hata onları küstürebilir.
I. CAMELLIA JAPONICA - JAPON KAMELYASI (THEACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanları Çin, Japonya, Hindistan ve Endonezya’dır.
Boy ve Çap: Tabi ortamda 10 m’nin üzerinde boylanırlarsa da bahçe şartlarında 23m boya anca ulaşırlar. Genellikle çalı olarak görülen bitkilerdir.
Genel Özellikleri: 100’den fazla kültivarı ile en popüler kamelyadır. Deri gibi sert
ve kalın olan yapraklar oval şekilde sivri uçlu olup, kenarı dilimli dişli, üst yüzü parlak,
koyu yeşil, alt yüzü donuk, açık-yeşil renklidir. Beyaz, pembe, kırmızı ya da alacalı olabilen çiçekler 5-15cm çapında geniş ve büyüktürler. Yalın veya katmerli olabilirler. Meyve odunsu yapıda olan bir kapsüldür. Nisandan Ekime kadar çiçeklidirler. Çit ya da sınır bitkisi olarak da kullanılabilirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan büyük ölçüde zarar görürler. Ilıman
iklimlerde, hafif gölge yerlerde ve organik maddece zengin, iyi drene olan, hafif nemli ya
da hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az yapılan sulama zarar verebilir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
118
BİTKİ BİLGİSİ
Üretim Tekniği: Üretilmeleri yaprak tomurcukları veya kök çelikleri ile olur.
Kültivarları:
C.j, cv. ‘Alba Plena’ - Büyük, beyaz ve katmerli çiçeklidir.
C.j. cv. ‘Gloire de Nantes’ - Erken çiçeklenir. Yarı katmerli pembe çiçekler açar.
C.]. cv. Lady Clare’ - Büyük, yarı katmerli, pembe, ortası sarı yıldızlı çiçekler açar.
C.j. cv. “Mathotiana’ - Katmerli, büyük koyu kırmızı çiçeklidir.
5.13. CAMPSIS(ACEM BOTULARI) (BIGNONIACEAE)
2 türü vardır. Anavatanı Doğu
Amerika ve Çin’dir. Yapraklar bileşik
yaprak şeklinde ve karşılıklı dizilmiştir.
Bu bitkiler güneşli yerleri tercih ederler
ancak örtü altında da olabilirler. İyi
drenajlı toprakları severler. Yaz aylarında devamlı su isterler.
Acem Boruları yaprak döker.
Odunsu gövdelerinin tutunucu kökleri
vardır. Çiçeklerinden dolayı yetiştirilir.
Portakal kırmızı renkli çiçekler trampete benzer yaz ortasına doğru çiçeklenip
uzun süre çiçekli kalır. Çiçekler kuşları
cezp eder. Geniş alanlarda duvar çardak çit ve parmaklıkların yeşillendirilmesinde kullanılırlar.
Soğuğa dayanıklıdırlar. Yine de soğuk yörelerde güneşli duvarlarda kullanmak gerekir. Budama baharda yapılır. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir.
CAMPSIS GRANDIFLORA-(ÇİN BORUSU) (BIGNONIACEAE)
Yetişme Yeri: Çin de doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap:7-10 m arası tırmanabilir.
Genel Özellikleri: Yapraklar 7-9 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.
Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında saç şeklinde tüyler vardır Çiçek salkımları aşağı doğru bakar çiçekler trampet şeklinde portakal renkli yada kırmızıdır. Çiçekler 5-8cm uzunluğundadır
İklim ve Toprak İstekleri: Diğer türlere göre soğuğa daha az dayanıklıdır. İyi drenajlı toprakları severler. Yaz aylarında devamlı su isterler
Budama Durumu: Budama baharda yapılır.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir
CAMPSIS RADICANS-(ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE)
Yetişme Yeri: Doğal olarak Güney Amerika’da yetişir.
Boy ve Çap: 12 m ye tırmanabilir.
119
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.
Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklinde portakal renkli ya da al- kırmızıdır Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır Güneş gören duvarlar ve kurumuş
ağaçlar tırmanması için uygundur.
Budama Durumu: Budama baharda yapılır
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir.
Kültivarları:
C.r. cv. ‘Flava’:Sarı çiçeklidir.
C.r. cv. ‘Praecox’’:Kırmızı çiçeklidir.
C.r. cv. ‘Speciosa’ Fazla tırmanıcı değildir.
CAMPSIS X TAGLIABUANA-{MELEZ ACEMBORUSU) (BIGNONIACEAE)
Yetişme Yeri: İtalya Milano yakınlarında bir fidanlıkta 1850 yıllarında C. radicans ile
C.grandiflora arasında melez yapılarak elde edilmiştir.
Boy ve Çap:8-9 m ye tırmanabilir.
Genel Özellikleri: Yapraklar 7-11 yaprakçıktan oluşan bileşik yaprak şeklindedir.
Yaprakçık kenarları dişli ve yaprakçıkların altında tüyler vardır. Çiçekler trampet şeklinde portakal renkli ya da al- kırmızıdır. Çiçekler 6-8cm uzunluğundadır. Çiçeklenme zamanı geç yaz ya da erken sonbahardır. Meyve kapsül meyve şeklindedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, Güneş gören duvarlar ve kurumuş
ağaçlar tırmanması için uygundur.
Budama Durumu: Budama baharda yapılır.
Üretim Tekniği: Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da kışın daldırma yöntemi ile üretilir.
5.14. CARYOPTERIS (KARYOPİTERİS) (VERBENACEAE)
Bu cinsin 6 türü vardır. Cins doğu
Asya orijinlidir. Bu cinsin yaprak döken
türleri yaprakları ve mavi çiçekleri için
yetiştirilir. Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi drenajlı
topraklarda gelişir. Budama ilkbaharda
yapılmalıdır. Üretimi türlere göre yeşil
çelikle ya da yarı odunlaşmış çeliklerle
yazın yapılır. Sonbaharda tohumlar
toplanarak ta yapılabilir. Kültivarlarda
ise üretim sadece çelikle yapılabilir.
120
BİTKİ BİLGİSİ
CARYOPTERIS X CLANDONENSIS-(KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: H:1m S:1m
Genel Özellikleri: C.incana ile C.mangolina arasında yapılan bir melezdir. Yaprak
döken bir çalıdır. Narin eflatunumsu mavi çiçekler geç yaz ya da sonbaharda ortaya çıkarlar Oval gri-yeşil yaprakların kenarları düzensiz testere dişlidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi
drenajlı topraklarda gelişir.
Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan
tohumlarla da yapılır,
Kültivarları:
C.X c. cv. Heavenly Blue’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 1mdir. Dallar
yukarı doğrudur, kompakt masif yapılıdır. Mızrak şekilli gri- yeşil yapraklıdır. Yoğun çiçek demetleri mavi-morumsu mavi tüp şeklindeki çiçekler geç yaz ya da sonbaharda ortaya çıkar.
G.X e. cv. ‘Arthur Simmonds’: Yaprak döken bir çalıdır. Yüksekliği ve çapı 75cm’dır.
Masif mavi morumsu mavi çiçekler neredeyse ovaldir. Yapraklar düzensiz dişlidir. Yapraklar gri-yeşildir.
CARYOPTERIS X INCANA- (KARYOPİTERİS)(VERBENACEAE)
Yetişme Yeri: Çin ve Japonya’dır.
Boy ve Çap: H:1.2m S:1.2m
Genel Özellikleri: Yaprak döken küçük bir çalıdır. Tüp şeklindeki violet mavisi
renkli çiçeklerinde stamenler çıkıntılıdır. Mızrak şeklindeki yaprakları ortası sonbaharda
renklenir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa nispeten dayanıklıdır. Güneş ve bol ışık ister. İyi
drenajlı topraklarda gelişir,
Budama Durumu: Budama ilkbaharda yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretilmesi yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır. Sonbahar da toplanan
tohumlarla da yapılır.
5.15. CHAENOMELES
(ÇİÇEK AYVALARI) (ROSACEAE)
Çin ve Japonya’da doğal yetişen 3-4
türü ve sayısız kültivarları vardır. Sürgünleri dikenlidir. Yaprakları sonbaharda dökülür veya az çok kış boyunca dayanıklı kalabilir, (yarı her dem yeşil)
Sarmal dizilmiştir, kenarları dişlidir. Çiçekler teker teker veya birkaçı bir arada
demetler halindedirler, hemen hemen
sapsızdırlar. Çiçekleriyle ilkbahar müj121
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
decisi olarak dikkati çeker. Meyve yeşilimtırak sarı renkli küçük bir ayvadır, sapı yoktur.
Humusça zengin, iyi drenajlı, bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölgeli yerlerde iyi gelişirler Serbest yetiştirilebileceği gibi duvar önlerine çit olarak da getirilebilir makaslanır
İlkbaharda çok erken sürdüğünden sonbaharda dikilmesi uygun olur. Budamayı sonbahar, kış veya erken ilkbaharda yapmamalıdır, aksi halde o yıl çiçek açmaz. Budama çiçeklenme sona erdikten sonra hemen yapılmalıdır. Üretimi çelikle ve tohumla yapılır.
Chaenomeles japonica - Bodur Japon Çiçek Ayvası
Chaenomeles speciosa - Boylu Japon Çiçek Ayvası
CHAENOMELES JAPONICA-(BODUR JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır.
Boy ve Çap: En fazla 90cm ye kadar boylanabilen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Genç sürgünler tüylüdür. Yapraklar hemen hemen dairesel veya
geniş oval-ters yumurta biçiminde 2.5-5cm. uzunluğunda, küt uçlu kenarları kaba dilimli dişli yaprağın her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekler en fazla3.5 cm. çapındadır. Çiçekler
portakal kırmızısı renktedir. Meyve 3.5 cm çapında hemen hemen küre biçiminde sarı
renkli üzeri kırmızı lekelidir
İklim ve Toprak istekleri: Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbahar,
kış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır.
Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç ilkbaharda veya yaz başında alınan yumuşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle
veya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirilerek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler.Kök çelikleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir
CHAENOMELES SPECIOSA-(BOYKU JAPON ÇİÇEK AYVASI) (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Fakat bütün dünyada Japon Kraliçesi, Japon ayvası olarak bilinir.
Boy ve Çap:3 m’ye kadar boylanabilir. 1.5 m de çapa ulaşır.
Genel Özellikleri: Sık dallanma yapan dikenli bir çalıdır. Genç sürgünler çıplaktır.
Yapraklar çoğunlukla yumurtamsı oblong. 3.5-7.5cm uzunluğundadır. Sivrice veya sivri
uçludur, kenarları incedir, keskin dişlidir, her iki yüzü de çıplaktır, üst yüzü parlaktır. Çiçeklerin 2-6 sı bir arada bulunur. 5 cm çapındadır. Kırmızının değişik tondaki renkleriyle beyaz veya pembe-beyaz renklerde olabilir. Yapraklanmadan önce çiçeklenirler. Meyve 3.5-5cm çapında, küre veya yumurta biçimindedir. Yeşilimtırak sarı renkli ve çok serttir. Serbest olarak kullanılabileceği gibi duvar önlerinde çit olarak da kullanılabilir.
İklim ve Toprak istekleri; Humusca zengin, iyi drenajlı topraklarda bol ışık ve güneşli veya kısmen yarı gölge yerlerde iyi gelişirler.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden hemen sonra budanmalıdır. Kesinlikle sonbahar
kış ve erken ilkbaharda budanmamalıdır
Üretim Tekniği: Vejetatif yoldan üretme geç İlkbaharda veya yaz başında alınan yu122
BİTKİ BİLGİSİ
muşak çeliklerle yahut yaz ortasında veya yaz sonunda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle
veya yapraksız olduğu sonbahar ve kış aylarında alınan sert ökçeli çelikler köklendirilerek yapılabilir. Yaşlı dalların alt kısımlarından alınan çelikler daha iyi köklenirler. Kök çelikleri ve daldırma ile de üretilebilir. Ayrıca tohum ile de üretilebilir
Kültivarları:
C.s. cv. ‘Atrococcinea’ Çiçekleri koyu kırmızı,
C.s. Cv. ‘Brilliant’;Çiçekler büyük açık kırmızı,
C.s. Cv. ‘Cardinal’ Çiçekler koyu kırmızı al,
C.s. Cv. ‘Eximia’;Çiçekler koyu kiremit kırmızısı,
C.s. Cv. ‘Falconnet Charlet’:Çiçek[er katmerli rengi pembe kırmızıdır,
C.s. cv. ‘Kernesina Semiplena’: Çiçekler kan kırmızısı renginde yarı katmerlidir.
C.s. cv. ‘Nivalis’: Çiçekleri sütbeyazıdır,
C.s. cv. ‘Rosa Plena’; Çiçekler katmerli ve gül pembe renklidir,
C.s. cv. ‘Rubra Grandiflora’; Çiçekler büyük gösterişli ve kırmızıdır.
C.s. cv. ‘Sanguinea Plena’: Çiçekleri katmerli çok hoş kokan kırmızıdır.
C.s. cv. ‘Rosea’ - Çiçekleri gül pembedir.
5.16. CORTADERIA SELLONA BATAKLIK SAZI KORTEDERYA (GRAMINEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Brezilya, Paraguay ve Arjantin’dir.
Boy ve Çap: Boyu 1.5-3 m olup iri bir çim yumağını andırır. Çok çabuk büyür, bir mevsimde 2.5m boylanabilir. Sıcak iklimlerde yıllık büyümesi bazen 6m’ye
ulaşır.
Genel Özellikleri: Ilıman iklimlerde her dem yeşilken soğuk iklimlerde yapraklar sonbaharda dökülür veya sararırlar. Dev bir çim yaprağını andıran şerit şeklindeki yaprakları, 1-1,5cm enindedir ve gittikçe incelir.
Çok keskin kenarlı olan bu yapraklar bitki hizasından
çıkıp yere doğru kavislenir; bu durum bitkiye fıskiye görüntüsü verir Gümüşi-beyaz ya
da sarımsı çiçekleri geniştir ve 60cm boya ulaşabilir. Bileşik salkım şeklindeki bu çiçekler yazdan sonbahar başına kadar bitkinin üzerinde yer alırlar. Arsız ve istilacı bitkilerdir.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle tam ışık isterler. Ilıman iklim bölgelerinde yetişirler Dona ve kışın aşın neme duyarlıdır. Her tür toprakta yetiştirilebilir, ancak iyi havalanan kumlu toprakları tercih eder. Soğuğa dayanıklı yetiştirilmesi kolaydır.
Budama Durumu: İlkbahar başlarında yerden 40-45cm yükseklikten kuvvetlice budanır.
Üretim Tekniği: Sonbaharda veya ilkbaharda kümelerden ayırma ile üretilir. Kapalı
seralarda, kumlu kompost içinde tohum ekimi ile de üretilebilir.
123
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
5.17.COTINUS (SUMAKLAR) (ANACARDIACEAE)
Cinsin yaprak döken ağaçları ve
çalıları yaprakları ve köpük çiçekleri
için kullanılır. Tek tek çiçekleri göze
çarpmaz. Soğuğa dayanıklıdır. Tamamen güneş ya da yarı gölgeyi tercih
eder. Mor yapraklı formları için bol
güneşli alanlar gereklidir.
Üretimi türlere göre yumuşak ya
da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın
yapılır. Tohumla üretimde ise tohumlar sonbahar da toplanmalıdır.
Kültivarların da üretimi ise sadece
çeliklerle yapılabilir.
COTINUS COGGYGRIA (BOYACI SUMAĞI) (ANACARDIACEAE)
Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve Çin’de doğal olarak bulunur. Türkiye’nin Akdeniz
kıyılarında çoğunlukla maki içerisinde görülür.
Boy ve Çap: 3-5m ye kadar boylanabilen ve yine 3-5m çap yapan bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Kışın yaprağını döken yuvarlak tepeli bir çalıdır. Yaprakları 23cm. uzunluğunda, geniş yumurta şeklinde ve tam kenarlı; ayanın üst yüzü koyu alt yüzü ise gri yeşildir. Sonbaharda sarı, kırmızı renklerde görünürler. Haziran ve Temmuzda
sarı çiçeklerinin olduğu çağ önemli değildir. Buna rağmen Temmuz da başlayarak Ekim
e kadar devam eden çiçek salkımlarının gövdelerinde birdenbire ortaya çıkan olağanüstü gösterişli olan yumuşak görünümlü dumana ve pembe saçlara benzeyen yaprakların
üzerinde havada duran bulutlar gibi dumura uğramış çiçek sapları enteresandır. Çiçekleri pembemsi açık kahve renklidir ve 15cm. uzunluğunda ki salkım halinde kurullar
oluştururlar. Çiçek sapları uzun morumsu veya yeşilimsi renkli tüylerle kaplıdır. Yaz veya sonbahar aylarında görülürler Dumura uğramış bazı çiçeklerin sapları tüy şeklinde
uzayarak bir perukayı andırdığı için bu sumak türüne Peruka Çalısı’ da denir. Çekirdekli sulu meyveleri çarpık armut biçimindedir Bazı varyetelerinin yaprakları ve çiçek sapları mordur. Gerek yaprak gerekse meyveleri ekstrak halinde sepi maddesi olarak kullanılabildiği gibi aynı zamanda kumaşları siyaha boyamakta da yararlanılır. Çim alanın
üzerinde etkili bir vurguya sahip olurlar.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı ve güneşli ya da yarı gölge yerleri tercih ederler. Mor yapraklı formları için güzel renk alabilmeleri için bol güneşli alanlar gereklidir.
Her türlü toprak tipine hemen uyabilir. Kolay nakledilir. Nakledildikten sonra yeni yerine çabuk adapte olur. Soğuğa dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budama Martta 150-180cm’den sonrası budanabilir.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır.
Kültivarları:
C.c. cv. ‘Flame’: - Yaprak döken çalımsı bir ağaçtır. Yapraklar koyu yeşildir. Sonbaharda dökülmeden önce portakal kırmızısı renk alır. Yaprakların üzerinden morumsu
124
BİTKİ BİLGİSİ
pembe çiçekler kuş tüyü gibi geç yazdan sonra kendim gösterir. Ürelimi çelik ile yapılır.
C.c.cv. ‘Notcutt’s Variety’- Yaprak döken kırmızı mor yapraklı bir çalıdır. Morumsu
pembe kuştüyü gibi küçük çiçek demetleri uzun süre kalıcıdır. Üretimi çelik ile yapılır.
C.c.cv. ‘Royal Purple’: Derin pembe kuştüyü gibi çiçekleri ve derin morumsu kırmızı yaprakları vardır.
5.18. COTONEASTER - (DAĞ MUŞMULALARI) (ROSACEAE)
Cotoneaster türlerinin büyük bir çoğunluğu Çın,
Himalaya ve Kafkasya’da yayılış göstermektedir. Çoğunlukla kışın yaprağını döken, bazıları da her dem
yeşil, sürgünleri dikensiz, boylu ve sürünücü çalılar
veya fazla boylanmayan küçük ağaçlardır. Tomurcukları sürgüne sarmal dizilmiştir. Yaprakları deri gibi sert ve tam kenarlıdır. Çiçekler teker teker bulunur ya da yalancı şemsiye kurulu oluşturur renkleri
beyaz veya pembedir Küçük elma görünümündeki
meyveleri değişik renktedir Parlak kırmızı, portakal
sarısı veya kırmızımtırak mor veya siyahtır. Meyveler
ağaç ve çalılar üzerinde yaz, sonbahar ve hatta kış
boyunca asılı kalırlar ve göz kamaştırıcıdırlar. Çiçekleri bal arılarını cezbeder.
Genelde bütün türleri birkaç istinası ile (C. horizontalis, C. franchetti, C. Apiculatus, C. divaricatus
gibi) soğuk yörelerimizde İç Anadolu’da da yetişebildikleri gibi bütün sahil kesimimizde de yetiştirilme şansına sahiptirler. Ancak boylu ve
daimi yeşil olan türler kuvvetli donlara karşı hassastırlar; korunmaları gerekir. Güneşli,
iyi drenajlı yerler seçilmelidir. Meyveleri kurakça koşullarda daha iri ve ağır olur. Dikimde kaplı fidanlar kullanılmalıdır. Seyrek ve lifli olan kök sistemi fazla yer değiştirmeye
karşı hassastır. Çoğunlukla tohumla üretilirler. Kuzey yarım kürenin ılıman kuşağında
yayılan 50 kadar türü vardır. Ülkemizde de 7 türü doğal yetişmektedir. Güzel çiçekleri
ve özellikle kış boyu üzerlerinde kalan küçük meyveleri ile peyzaj çalışmalarında: kaya
bahçelerinde, alanların kenarlarına bordür, çit perde veya yer örtücü olarak yaygın şekilde kullanılırlar.
I.COTONEASTER CORNUBIA’ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı İngiltere’dir.
Boy ve Çap: 3.5-6m arasında boy yapar.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil büyük yuvarlak bir çalı ya da küçük bir ağaçtır.
Dalları yay şeklindedir. Yaprakların uzunluğu 12cm ye kadar çıkar. Yoğun meyve demetleri dalları aşağıya doğru ağırlaştırmaktadır.1930 yılında İngiltere’nin Exbury şehrinde
Cotoneaster frigadus ile Cotoneaster salicifolius arasında üretilen bir melezdir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprakları tercih ederler.
125
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Fazla büyümesini istenmediği durumlarda budanır.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
II.COTONEASTER DAMMERI ‘CORAL BEAUTY’- DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: Boy 1 m Çap:2m
Genel Özellikleri: Küçük oval, parlak koyu yeşil yapraklıdır. Beyaz çiçeklidir, yaz
başı çiçeklenir. Meyveler küresel parlak kırmızıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Dayanıklı bir bireydir.
Budama Durumu; Genel form olarak budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
III.COTONEASTER DAMMERİ -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir.
Boy ve Çap: 15-30cm boy 3m yayılış gösterir. Sürgünleri yerde sürünen her dem yeşil çalılardır.
Genel Özellikleri: Sürgünleri yerde sürünen her dem yeşil çalılardır. Genç sürgünleri tüylü olup daha sonra çıplaklaşır. Yapraklar 1,5-3cm uzunluğunda eliptik veya eliptik oblong uç kısımları küt veya sivrice ya da nadiren kertikli olabilir. Aya sapa doğru daralır, geniş kama biçimini alır. Yapraklar koyu yeşil cilalanmış gibi parlak ve çıplak, alt
yüzleri soluk yeşil veya gri-yeşil renklidir, önce uzun seyrek tüylerle örtülü daha sonra
yaprağın altı çıplaklaşır. Çiçekler beyaz teker teker bulunur 1 cm çapındadır kısa sapları vardır. Meyveleri küre biçiminde 6 7 mm çapında parlak kırmızı renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli, iyi drenajlı toprakları tercih ederler.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez. 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar
sağlar.
IV.COTONEASTER FRANCHETII -TİBET DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Tibet ve Çin’in batısıdır.
Boy ve Çap: 3m ye kadar boylanan bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Sürgünleri sık tüylü kalın yaprakları eliptik oval biçimli, sivri uçlu ve tabanı da geniş kama şeklinde 3cm boyundadır. Yaprakların üst yüzü başlangıçta
tüylü sonradan çıplaklaşır, alt yüzü ise sarımsı boz ya da gri beyaz sık tüylüdür. Yaprak
sapları 1-3cm uzunluğundadır. Küçük pembe beyaz çiçeklerin 5 ile 10 tanesi bir araya
gelerek kurul oluştururlar. Meyvesi oval biçimli 6-7 mm uzunluğunda, kırmızı tüylü sonradan çıplaklaşır. Dalları aşağıya doğru sarkık olduğundan tepesi yayık ve geniş olur, taş
bahçelerine dikilmeleri uygundur.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, tercihen tamamen güneş altında gelişmesini daha iyi yapar. Humusça zengin, hafif kalkerli iyi drenaj126
BİTKİ BİLGİSİ
lı humusça zengin toprakları tercih eder.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: İlkbaharda tohumla, sonbahar sonunda ya da ilkbaharda çelik veya daldırma ile çoğaltılabilirler.
V. COTONEASTER HORIZONTALIS -DAĞ MUŞMULASI (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir.
Boy ve Çap: Fazla boylanmayan (60-90cm.). 2.5-3m dalları yerde sürünerek yayılan
çalıdır.
Genel Özellikleri: Kışın yapraklarını döken. Sürgünleri muntazam ve sık bir şekilde iki sıralı sarmal dizilmiştir. Yaprakları geniş eliptik veya daireseldir, uç kısmı sivricedir. 5-12mm, boyundadır, üst yüzü koyu yeşil ve çıplaktır, alt yüzü ise seyrek tüylüdür.
Yaprakları sonbaharda portakal sarısı veya kırmızı renge dönüşür. İlkbaharda çiçek açar.
Çiçekler tek tek veya ikisi bir arada bulunur, sapsızdır, pembe renklidir. Meyveleri 5mm.
çapındadır, parlak kırmızı renklidir. Köşelerde iyi bir vurgu oluştururlar. Kaya bahçelerinde büyük kayaların üzerine dökülüşleri güzeldir ve duvarları tutmaları mükemmeldir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk ve sıcak rejyonlarda yetişebilmekte, bol güneş ve
iyi drenajlı toprakları tercih ederler.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar
sağlar.
VI. COTONEASTER MICROPHYLLUS -KÜÇÜK YAPRAKLI DAĞMUŞMULASI
(ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Himalayalar ve Güneybatı-Çin’dir.
Boy ve Çap: Dalları yanlara doğru açılan 1 m ye kadar boylanan bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil bir çalıdır. Sürgünlere sarmal dizilen yapraklar kalın ters yumurta biçimindedir. Uç kısımları küt veya kertikli dip kısmı kama gibi sivri ve
tam kenarlı üst yüzleri parlak koyu yeşil alt yüzleri boz yeşil keçe gibi sık tüylerle örtülüdür. Çiçekler teker teker bulunur, nadiren de iki üç tanesi bir aradadır. Çiçekler beyaz
renkli 1 cm çapındadır. Küre biçimindeki meyveleri 8-12 mm dır. Meyveler koyu kırmızı eflatun kırmızıdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Kuraklığa ve soğuklara dayanıklıdır. Herhangi bir toprak
isteği yoktur.
Budama Durumu: Budamaya ihtiyacı yoktur.
Üretim Tekniği: Ekseriyetle tohum ile çoğaltılırlar. Tohumlar hasat edilir edilmez 13 ay soğuk katlamaya alınmalıdır. İlkbaharda ekilmeli ekim yastıklarına gölgeleme yarar
sağlar. Çelikle de üretilebilir.
Kültivarları:
C.m, cv. “Cochleatus’: Yerde sürünen çok meyveli bir çalıdır.
C.m. cv. “thymifolius’: Yukarı doğru yönlenen 60cm yüksekliğinde bir çalıdır. İnce
dallı yaprakları kama biçimindedir.
127
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
VII. COTONEASTER SALICIFOLIA-SÖĞÜT YAPRAKLI DAĞ MUŞMULASI
(ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Batı Çin’dir
Boy ve Çap: 5m ye kadar boylanabilen, sürgün ve tepesi yaygın, her dem yeşil çalıdır.
Genel Özellikleri: Yan dalları yanlara ve aşağıya doğru sarkar. Dar eliptik veya mızrak şeklindeki yaprakları 4-9cm. uzunluğundadır. Yaprak ayasının üst yüzü biraz buruşuktur, alt yüzü mavimsi yeşil ve ince tüylüdür 5cm genişliğinde yalancı şemsiye durumunda kurullar oluşturan çiçekleri beyazdır. Meyveleri 5cm. çapında, küre biçiminde ve
parlak kırmızıdır.
Kültivarları:
C. s. cv, ‘Fructuluteo’ - Meyveleri sarı renklidir
C. s, ov. Repens’ - Yerde sürünen bir çalıdır, yaprakları çok dardır, kırmızı renkli
meyveleri küçüktür
C.s. cv. Autumn Fir’ - Yarı her dem yeşil boylu bir çalıdır; dalları gevşek ve aşağıya
doğru sarkıktır; meyveleri portakal sarısı rengindedir.
5.19.ELEAGNUS-(İĞDE) (ELEAGNACEAE)
Bu cinsin yaprak döken ve daimi
yeşil çalıları küçük fakat kokulu çiçekleri ve yaprakları için yetiştirilir. Peyzaj
da meyveleri önemlidir. Daimi yeşil türler özellikle örtü altları için ya da deniz
kenarlarındaki yerlerde çit için uygundur. Tamamen soğuğa dayanıklıdır
Daimi yeşil yapraklı türlerin çoğu
güneşte ya da gölgede iyi gelişir fakat
gümüşi yapraklı yaprak döken türler tamamen güneşte iyi gelişirler. İğdeler
için zengin iyi drenajlı topraklar gereklidir. Budamayı geç yaz yapmak gerekir.
Üretim: Bütün türlerde sonbaharda tohumla, daimi yeşil yapraklı formlarda yarı
odunlaşmış çeliklerle yazın yaprak döken türlerde yazın yumuşak çelik yada yarı odunlaşmış çeliklerle yapılır.
ELEAGNUS PUNGENS (JAPON SÜS İĞDESİ) (ELEAGNACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır
Boy ve Çap: 4m ya da daha fazla boylanabilir.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil sürgünleri üzerinde sivri uçlu dikenler taşıyan bir
çalıdır. Genç sürgünleri kestane kırmızısı renginde olup üzerinde kepeksi pullar bulunur.
Dar yumurtamsı ya da eliptik biçimde 4-8cm, uzunluğundaki yaprakları deri gibi sert ve
kanarları dalgalıdır. Ayanın üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü gümüşi pulludur Bir ile
üç çiçek bir arada, yaprak koltuklarında yan durumlu olarak yer alır. Sonbaharda çiçeklenir. Çiçeklerinin rengi gümüşi beyazdır ve çok güzel kokar. 1.5 cm. uzunluğunda elips
128
BİTKİ BİLGİSİ
şeklindeki meyvesi olgunlaştığında kırmızı renk alır. Normal iğde meyvesine kıyasla daha sulu olur ve yenir. En fazla kullanıldıkları perde tesislerinde 0.9-1.5 m. arasında değişen aralıklarla dikilmeleri uygundur.
İklim ve Toprak İstekleri: İğdeler gerek sahil yörelerimizde tuza ve rüzgâra dayanıklılıkları ile büyük önem taşıdığı gibi kurak İç Anadolu peyzajında da büyük ağırlığı
olan bir taksondur. Güneşli, kurak veya iyi drene edilebilen yerlerde yetişirler. Kışları ılıman, yazları serin ve rutubetli olan yerlerde iyi gelişmezler.
Budama Durumu: Budamaya nadiren ihtiyaç gösterirler. İyi bir çit bitkisidir makasa gelir şekil verilebilir hızlı büyür.
Üretim Tekniği: Yumuşak çelik veya tohumla yetiştirirler.
Kültivarları:
E.p. cv.’Maculata’ - Daimi yeşil yapraklı ince dikenli bir çalıdır. Parlak koyu yeşil yaprakların merkezinde derin sarı lekeler mevcuttur. Vazo şeklindeki krem beyaz çiçekler
geç yaz açılır ve çok kokuludur. Yerden 3m kadar yükselir çapı da 3mdır.
E.p. cv.” Vanegata’ - Yaprak ayasının kenarı dar şerit halinde sarıdır.
5.20. ERICA (FUNDA) (ERİCACEAE)
ERICA CARNEA - GERÇEK FUNDA (ERICACEAE)
Yetişme Veri: Güney Avrupa’da doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: 30cm boy, 45cm çap
yapar,
Genel Özellikleri: Her dem yeşil
yayılıcı bir çalıdır. Tam dayanıklıdır.
Yaprakları koyu yeşil, çiçekleri ince
uzun ve çan şeklinde gölgede pembe ve
kırmızı bazen beyazdır. İklim durumuna göre kış sonu ya da ilkbahar başında
açarlar. Çiçeklenme periyodu oldukça
uzun süren Gerçek Fundalar, çok güzel,
renkli bir yer örtücü olurlar, 20-30 cm’yi geçmeyen boylarıyla çok güzel bordur da olabilirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Serin iklimlerde tam güneşe, ılıman iklimlerde hafif gölgeye dikilmelidir. Asidik toprakları tercih ederler. Kirece ve gölgeye toleranslıdır.
Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder.
Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir.
Kültivarları:
E.c. cv. “Altadena’ - Sarı yapraklı ve pembe çiçeklidir.
E.c. cv. ‘Ann Sparkes’ - 15cm boyunda, sarı yaprakları kışın bronza döner, gül pembe çiçeklidir.
E.c. cv. ‘Cecilia M,Beale’ - 15cm boyunda, beyaz çiçekleri kış ortası ya da erken baharda açar.
129
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
E.c, cv, ‘C J. Back Hause’ - Pembe çiçekleri kış ortası ya da geç baharda açar,
E.c, cv ‘December Red’ - Yayılıcı güçlü bir çalıdır; koyu gül pembe renkli çiçekleri kışın açar.
E,e. cv. Eileen Porter’ - Yavaş büyür; koyu kırmızı çiçekleri sonbaharın sonunda ortaya çıkar.
E,c. cv. Rubyglow’ - 20cm boyunda düzgün bir yayılıcıdır. Koyu yeşil yaprakları, koyu kırmızı çiçekleri vardır.
E.c. cv. ‘Springwood’ Açık-yeşil yaprakları, beyaz renkli küçük çan şeklinde çiçekleri vardır. Bodurdur ve masif bir örtü olacak şekilde hızla yayılır.
E.c. cv. ‘Winter Beauty’ - Aralık-Mart ayları arasında koyu-pembe renkli çanımsı biçimli çok sayıda çiçekler açar. Çok kısa boyludur.
ERICA ARBOREA - BOYLU FUNDA (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Genel coğrafi yayılışı Akdeniz çevresi, Küçük Asya ve Batı Kafkasya’dır
Türkiye’de Trakya. Marmara çevresi. Kuzey Anadolu, batı ve güneyde yer alır.
Boy ve Çap: Çoğunlukla boyu birkaç metreyi aşmayan her dem yeşil bir çalı; bazen
de küçük bir ağaç halindedir.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü. İğne yaprakları 3-7mm boyunda ve tüysüz; uçları kütçe, sürgünlere uçlu dörtlü çevrel dizilirler. Güzel kokulu beyaz çiçekleri,
uzun piramit biçimindeki bol çiçekli bileşik salkım halinde bulunur.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır fakat kuvvetli donlardan zarar görebilir. Kirece karşı toleranslıdır.
Budama Durumu: Güzel formunu koruması için hafifçe budamak icap eder.
Üretim Tekniği: Tohum ve yumuşak çelikle üretilir.
5.21. EUONYMUS (TAFLAN) (CELASTRACEAE)
Bu cinsin yaprak döken ve daimi
yeşil ağaç çalı, sarmaşıklardan oluşan
Kuzey Yarım Küre’den Doğu Asya Merkez ve Himalayaları da içine alacak şekilde dağılmış 175 türü vardır. Yapraklar basit ve karşılıklı dizilmiştir. Çiçekler göze çarpmaz yeşilimsi ya da sarımsı renktedir. Çiçekler küçük gruplar halinde son sene sürgünleri üzerinde bulunurlar. Yaprak döken türlerde sonbahar renklenmesi önemlidir. Kapsül tipi
meyveler ilginçtir Kapsüller sonbaharda
açıldığında ortaya çıkan tohumlar parlak sarı ya da portakal renkleri ile kontrastlığı sağlarlar. Kuşlar için meyvenin dış tabakasındaki yağlar çekici ve besleyicidir. Tohumlar dağılır.
Soğuğa oldukça dayanıklıdır. Örtü altı pozisyonlarında daha iyi gelişirler. Bol güneş,
zengin ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler.
130
BİTKİ BİLGİSİ
Tohum ve çelik ile üretilirler. Euonymus europaeus ve Euonymus japonicus tırtıl saldırısına uğrar, Euonymus japonicus küfe karşı hassastır.
I. EUONYMUS JAPONICA - JAPON TAFLANI, PAPAZ KÜLAHI (CELASTRACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir.
Boy ve Çap: Her dem yeşil 2-3m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Sürgünleri dört köşeli olup sürgünlere karşılıklı dizili tomurcuklar uzun ve yeşil renklidir. Dar yumurtamsı yapraklar 3-7cm uzunluğunda, deri gibi kalın; üst yüzü parlak, alt yüzü soluk yeşil ve kenarları ince dilimli dişlidir. Çiçekleri yeşilimsi beyaz renkte olup, beş altı tanesi bir arada ve 3-5cm uzunluğundaki bir eksen üzerinde toplanır. Haziran ve Temmuz aylarında çiçek açar. Açık karmen kırmızısı kapsülü
basık küre biçimindedir. Tırtıl ve küfe karşı hassastır.
İklim ve Toprak İstekleri: Taflanlar soğuk yörelerde yetişebildiği gibi sıcak yörelere de uyum gösterirler. Islak topraklara, sıcağa, gölge ve güneşe toleransları ile kent bahçeleri ve sahil arazilerinde geniş kullanım yeri bulurlar. Güneşli ve yarı gölgeli, kuru ve
rutubetlice yerlerde ve çeşitli topraklarda yetiştirilebilirler. Ancak verimli humuslu kil
topraklarını tercih ederler.
Budama Durumu: Budanmaya nadiren ihtiyaç gösterirler. Çit olarak kullanıldığı durumlarda budanmaya ihtiyaç gösterir. Hassas olduğu için budama zamanına dikkat etmek lazımdır.
Üretim Tekniği: Yeşil çelik ile üretilirler.
Kültivarları:
E,j, Elegantissimus Aureus’ - Yaprakları attın sarısı alacalıdır.
E.j. Aurepictum’ - Yaprakların ortası sarı alacalıdır.
E.j. ‘President Gautier’ - Yaprakları beyaz alacalıdır.
E.j. ‘Microphylla Aurea’ - Yaprakları küçük ve sarı benekli, meyveleri ilgi çekicidir.
E.j. ‘Macrophylla’ - Büyük yapraklıdır.
E.j. ‘Albo Marginata’ - Yapraklar dar olarak beyaz kenarlıdır.
E.j. ‘Aurea Marginata’ - Yaprakların kenarı sarıdır.
E,j. ‘Aurea Variegata’ - Yapraklar sarı beneklidir.
E.j, ‘Microphylla’- Yapraklar dar oval mızrak şeklinde 1-2.5cm uzunluğundadır.
E.j. ‘Silver Queen’- 80-100cm Her dem yeşil çalıdır. Geniş yaprakların ortalan koyu
yeşil kenarları ise krem-beyazdır.
E.j. ‘Variegata’ 2.5-3m boy yapar.Her dem yeşil çalıdır. Yavaş büyür yoğun dik yapılıdır. Yapraklar koyu puslu yeşil kenarları parlar.
II. EUONYMUS FORTUNEI - ÇİN TAFLANI (CELASTRACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya. Kore ve Çin’dir.
Boy ve Çap: Tırmanıcı her dem yeşil bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları genellikle eliptik yumurta biçiminde, 2,5-6cm uzunluğunda, sivri uçlu ve kenarları ince dilimli dişli, dip tarafları geniş kama şeklindedir. Yeşilimsi beyaz çiçeklerinden 5 ile 12 adedi bir araya gelerek
simoz (çatal dallı) tipi çiçek kurullarını oluşturur. Meyvesi kapsül tipinde, basık küre
131
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
şeklinde, yaklaşık 8mm çapında ve pembe; kapçık ise portakal sarısı rengindedir. Çirkin
duvarların örtülmesinde kullanılır. İyi bir yer örtücüdür.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri tercih eder. Deniz kenarlarındaki tuz etkisine dayanıklıdır.
Üretim Tekniği: Tohum ile veya topuklu çeliklerle kolayca üretilebilir.
Kültivarları:
E.f. cv. ‘Emerald’n Gold’ - Yaprakları koyu yeşil olup, kenarları altın sarısı alacalıdır.
E.f. cv. ‘Emerald’n Surprise 80-1OOcm boyunda tırmanıcı. Emerald’n Gold a benzer
fakat daha hızlı büyür. Daha kuvvetli, geniş ve daha renkli yapraklıdır. Vurgu bitkisi olarak kullanılabilir.
III. EUONYMUS EUROPAEUS - AVRUPA TAFLANI (CELASTRACEAE)
Yetişme Yeri: Doğal olarak Avrupa da bulunur.
Boy ve Çap: Boy 6 m ye kadar ulaşır.
Genel Özellikleri: Yaprak döken bir çalı ya da küçük bir ağaçtır. Bu bitki odunu
içinde yetiştirilir. Çiçekleri belirgin değildir. Sonbaharda pembe ya da kırmızı meyveler
çatlayarak portakal renkli tohumlar ortaya çıkar. Yine sonbaharda yapraklar önce sarı
sonra kırmızıya dönüşerek güzel bir görünüm arz ederler.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı toprakları, güneşli veya yarı gölgeli yerleri tercih eder. Sonbahar renklenmesi için tamamen güneş altında olmaları daha iyi renklenmelerini sağlar.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelik ile yapılır.
Kültivarları:
E.e. cv. ‘Aldenhamensis’ Çok büyük çaplı pırıl pırıl meyveleri mevcuttur.
E.e.cv Red Cascade’ - Şemsiye formunda büyük kırmızı portakal renkli meyveleri
mevcuttur.
5.22. FORSYTHIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE)
Erken ilkbaharda yapraklanmadan
önce açan sarı çiçekleriyle güzel çit,
bordur, perde oluşturan veya tek tek
kullanılabilen kıymetli bir süs çalışıdır.
Güzel altuni renkte bir çiçeklenme yapan melezi F x intermedıa’dır. Kışları
ılıman olan yerlerde şubattan itibaren
çiçeklenme başlar. F viridissima türü
Akdeniz koşullarında kışın da yaprağını
dökmez. Çiçek rengi (sarımsı renk tonları), iriliği ve sıklığı bakımından çeşitli
kültüvarları vardır.
132
BİTKİ BİLGİSİ
I. FORSYTHIA x INTERMEDIA (ALTIN ÇANI) (OLEACEAE)
Yetişme Yeri: Avrupa’nın her yerinde ve ülkemizin gerek sahil gerekse iç kesimlerinde yetiştirilebilir.
Boy ve Çap: Boyu 3m. ye varan bu çalının dalları yukarıya doğru açılır, geniş bir tepe yapar.
Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere karşılıklı dizilir. Genellikle yapraklar yumurtamsı oval biçiminde, kenarları ince dişli, 8-12 cm. uzunluğunda ve kısa saplıdır. Sarı renkli ve çan şeklinde olan çiçekleri teker teker veya ikili ve üçlü gruplar halinde yer
alır. Yapraklanmadan önce nisan ayı içerisinde çiçeklenir. Hatta soğuk karlı yerlerde karın üstünde kalan sürgünler donsa da baharda alttan tekrar sürer.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş alan yerlere dikilirse çiçeklenme daha güzel ve
kaliteli olur. Ancak yarı gölge yerlerde de yetiştirilebilir. Her toprak üzerinde yetişebilir.
Dikimleri kolay ve dikim başarıları yüksektir. Kentlerin kötü yetişme ortamlarında da başarı ile yetiştirilebilir.
Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra hemen her yıl esas gövdeyi oluşturan dalların 1/3-1/4 kadar kısmı budanarak yapılmalıdır.4 yıldan daha yaşlı ana sürgünler ise dipten itibaren 10 cm yüksekten olmak üzere budanmalıdır. Budama yapılmaz veya yeterli olmazsa çiçek verimi ve kalitesi süratle düşer.
Üretim Teknikleri: Çelikle kolaylıkla üretilebilir.
Kültivarları:
Forsythia x intermedia cv. ‘ Lynwood Gold” - Sürgünler dik yükselir; çiçekleri koyu
altın sarısıdır.
Forsythia x intermedia cv.’ Spring Glory’ - Dağınık tepeli; sürgünleri yanlara yatık, çiçekleri açık kükürt sarısı rengindedir.
5.23. HEDERA (ORMAN SARMAŞIĞI) (ARALİACEAE)
Her dem yeşil sarılıcılardır.
Odunsu gövdeleri, sürünücü perennialleri ve tutunucu kökleri vardır. 10
kadar türü olan Hederalar, Duvar ya
da Ağaç Sarmaşığı olarak bilinirler.
Yetiştirilmeleri nispeten kolaydır. Tuttuktan sonra ara sıra budama ve böcek kontrol programlarıyla kolayca
yetiştirilebilirler. Alkali ya da nötr iyi
süzülen nemli topraklar en iyi yetişme
ortamını oluştururlar. Ancak diğer pek çok toprağa da uyum sağlayabilirler. Yer örtücü
ya da duvarları sardırmak için olsun; 40-50cm aralıkla dikmek en iyisidir. Bol sulama tatminkâr bir gelişme için gereklidir. Güneşe ve koyu gölgeye toleranslı oluşları onlara geniş bir kullanım alanı sağlar. Fakat alacalı yapraklı olanlar bol güneş ister ve soğuktan zarar görürler. Duvarların kuzey taraflarında kullanılabilirler. Üretilmeleri geç yazda alınan
yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur. Kaldırım ve çitler boyunca
gelişimini ve hacmini kontrol etmek için yılda iki-üç kez uçlarından budanır.
133
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
I. HEDERA CANARIENSIS - CEZAYİR ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Afrika’nın batısı, Portekiz ve Kanarya adalarıdır. Ülkemizde de yaygın olarak kullanılır.
Boy ve Çap: 6m boy 5m çap yapabilir.
Genel Özellikleri: Daha çok yer örtücü olarak değerlendirilir. Sürgünleri genellikle
morumsu kırmızı, kahverengidir. Sürgünlere sarmal dizili yaprakları büyük, 15-20 cm’e
ulaşan boyutlardadır. Yapraklar genç sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklinde, sığ
olarak üç loplu iken, çiçek taşıyan sürgünlerde geniş yumurta veya yürek şeklindedir. Yaz
aylarında parlak yeşil, kış aylarında damarları yeşil kalmak üzere bronz rengine dönüşür.
Hele kurakça yerlerde bu çok belirginleşir.
İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyi
drenajlı ve alkali toprakları tercih eder.
Budama Durumu: Gelişimim kontrol etmek İçin yılda iki- üç kez budanır. Baharda
yapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır.
Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur.
Kültivarları:
H.c. cv. ‘Ravensholst’ - Yapraklar büyük, üçgen şeklinde ve lopsuz, iyi bir yer örtücüdür.
H.c. cv. ‘Gloire de Marango’ (‘Variegata’) - Yaprakları büyük, lopsuz, ortası yeşil kenarları gri-yeşil ve beyazımsı-krem ve göz alıcıdır.
II. HEDERA HELIX - ORMAN SARMAŞIĞI (ARALIACEAE)
Yetişme Yeri: Avrupa’da doğal olarak yetişir. Yurdumuzun da her yanına uyum sağlar ve bol miktarda yetiştirilir.
Boy ve Çap: 10m boy, 5m çap yapar.
Genel Özellikleri: Her dem yeşil sarılıcılardır. Genç sürgünler ve çiçek kurulları yıldız tüylerle örtülüdür. Yapraklar dar eliptik, yüreksi, sivri uçlu verimsiz sürgünlerde aya
3-5 lopludur. Çiçek kurulları şemsiye tipindedir; çiçekler küçük ve yeşilimsidir. Meyve
mavimsi siyah renklidir. 6-12mm çapındadır. Dayanıklı, uyumlu ve kullanım alanları oldukça geniştir. Kökçükleri duvara öylesine yapışır ki koparmaya çalışıldığında odun ya
da tuğladan parçalar kopararak ayrılırlar. Duvarları yeşil bir battaniye gibi kaplarlar. Tırmanması için bir destek verilmediğinde yer örtücü olarak gelişirler. Dallı olan kök sapçıkları bayırlarda erozyonu önleyebilir.
İklim ve Toprak İstekleri: Şiddetli soğuklardan zarar görebilir, yarı dayanıklıdır. İyi
drenajlı ve alkali toprakları tercih eder.
Budama Durumu: Gelişimini kontrol etmek için yılda iki- üç kez budanır. Baharda
yapılan budamada zarar görmüş dallar da kaldırılır.
Üretim Tekniği: Üretilmeleri geç yazda alınan yarı odunlaşmış çeliklerle ya da köklerin daldırılmasıyla olur.
Kültivarları:
H.h. cv. ‘Aurea Variegata’ - Sarı alacalı yaprakları vardır.
134
BİTKİ BİLGİSİ
H.h. cv. ‘Baltica’ - Çok soğuk iklimlere dayanabilen, beyaza yakın açık renkli, küçük
yapraklı bir kültivardır.
H.h. cv. “Bulgaria’ - Soğuğa ve susuzluğa dayanıklıdır.
H.h, cv ‘Fluffy Ruffles’ - Dalgalı kenarlı küçük yaprakları vardır ve küçük yerler için
uygundur.
H.h. cv. ‘Gold Heart” - Yaprakları geniş, ortası sarı ve yumuşaktır.
H.h, cv. ‘Minima’ - Küçük yuvarlak yapraklıdır,
H.h, cv. ‘Conglomerata’ - 2-3cmlik küçük ilginç yapraklı, yavaş büyüyen bir kültivardır. Küçük bahçeler ve kaplar için uygundur.
H.h. cv. ‘Hibernica’ - Büyük yapraklı ve hızlı gelişmeli bir kültivardır.
H.h cv. ‘Atropurpurea’ - 4m boy, 2,5m çap yapar. Koyu yeşil yaprakları kışın mora
dönüşür.
H.h. cv. ‘Anna Maria’ - 1.2m boy. 1m çap yapar. Dona dayanıklıdır. Parlak yeşil yaprakları krem alacalıdır. Kışın yapraklar zarar görebilir.
H.h. cv. ‘Angularis Aurea’ - 4m boy, 2.5m çap yapar. Parlak yeşil yaprakları parlak sarı alacalıdır. Yerlerin örtülmesinde uygun değildir.
H.h. cv. ‘Adam’ -1,2m boy. 1 m çap yapar. Yarı dayanıklıdır. Küçük parlak yeşil yapraklar krem-sarı alacalıdır. Kış dönemi zarar görse de yazın tekrar sürer.
5.24. MALVACEAE
Mutedil ve sıcak bölgelerde yetişen otsu, çalı ve ağaçlardır. 40-50 cm dahil 1000 kadar türü vardır. Dokuma endüstrisinin en önemli hammaddesini sağlayan pamuk
(Gossypium) bu familyadandır. Birçokları süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Yapraklar sarmal dizilmiş, basit veya loplu, ışınsal damarlıdır.
5.24.1. HIBISCUS SPP (Hatmi) (MALVACEAE)
Daimi yeşil ya da yaprak döken ağaççık, çalı, çok
yıllık ya da tek yıllık türleri vardır. Yapraklar sürgünlere
sarmal dizilmiştir. Soğuğa duyarlı olduğu halde bu yörelerde de gelişebilmektedir. Budama ile ağaççık ya da
çalı olmasını yönlendirebiliriz. Üretimi çelik ya da tohum ile yapılabilmektedir.
I. HIBISCUS SYRIACUS (HATMİ) (MALVACEAE)
Yetiştiği Yer: Vatanının Çin ve Hindistan olduğu
kabul edilir.
Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli. 2-3m.ye kadar boylanabilen, yazın yeşil bir çalı; bazen de park ve bahçelerde 4-5m ye kadar boy yapabilen küçük bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri tüylü, daha
sonra çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yaprakları uç loplu ışınsal damarlı, 5-1Ocm boyunda ve kenarları kaba dişli alt ve üst yüzleri çıplak. Geniş çan (ya da huni) biçiminde 6-8 cm çapın135
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
daki çiçekleri beyaz, pembe eflatun veya kırmızıdır. Çiçek açma zamanı temmuz-eylül
dür.
İklim ve Toprak istekleri: İyi drenajlı güneşli yerleri tercih ederler. Ilıman yörelerde iyi gelişmekle beraber soğuğa da oldukça dayanıklıdır. Avrupa’da uzun yıllardan beri
yetiştirilmektedir ancak fazla soğuk kesimlerde, ilkbahar donlarından etkilenirler. Buralarda kuzeye kapalı duvarlar ve koruntulu yerlere dikilmeli, özellikle genç yaşlarda soğuğa karşı korunmalıdır. Çiçekleri katmerli olanlar soğuk yerlerde zayıf çiçekler oluştururlar. Sahil ve kent koşullarına dayanıklıdırlar. Diğer bitkilerde az çiçeklenme olan yaz sonu ve sonbahar başlarında çiçeklendiklerinden, ayrıca önem taşırlar. Güneşli yerlerde yetişmekle beraber yarı gölge şartlarına da uyum sağlarlar. Rutubetli, verimli topraklarda iyi
gelişirler. Yazın düzenli şekilde sulanması ve organik materyallerle takviyeleri iyi olur.
Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum veya çelikle olur. Çelikler yumuşak çelik, yarı odunlaşmış çelik veya sert çeliklerle olabilir. Çelikler süratle köklenerek ilkbaharda dikilebilecek hale gelirler.
Kültivarları:
Hibiscus syriacus cv. ‘Coelestis’ Yalınkat, soluk menekşe; taç yaprakların dip kısmı
kırmızı
Hibiscus syriacus cv ‘Tortus Albus’ Çiçekleri yalınkat, taç yaprakları beyaz, dip kısmı kırmızı
Hibiscus syriacus cv. ‘Roseus plenus’ Çiçekleri katmerli, taç yaprakları şeker pembesi
Hibiscus synacus cv. ‘Meehanii’ Çiçekleri vişne çürüğü, dip kısmı koyu mor yaprak
kenarları krem sarısı alacalı.
5.25. HYDRANGEA (ORTANCA) (SAXIFRAGACEAE)
Kuzey ve Güney Amerika ile Doğu Asya’da yayılmış bulunan yaklaşık 80 kadar tür ve kültüvarı vardır.
Kışın yaprağını döken çalılardır ve bir iki türünde
olduğu gibi sarılıcıdırlar. (H. Petuolaris, Japonya, Kore
ve Tayvan’da doğal yetişir, 15m yüksekliğe kadar yükselerek sarılır. Tomurcuklar sürgünlere karşılıklı dizilmişlerdir. Yapraklar basit, kenarları dişli veya bir türünde olduğu gibi lopludur. (H. quercifolia) Çiçekleri
tamdır, teker teker değil, çoğunlukla yalancı şemsiye
veya bir türünde (H. Paniculata) olduğu gibi salkım tipi kurul oluştururlar.
Ortancalar humusça zengin, iyi drenajlı, rutubetli,
güneşli veya kısmen gölgeli yerlerde en iyi gelişmelerini yaparlar. Soğuğa oldukça hassas türlerdir. Ancak
boylanan H. Arborescens’ler büyük çiçekli (H. Macrophylla) diğer ortancalara nazaran soğuğa daha daya136
BİTKİ BİLGİSİ
nıklıdırlar. Ortancalarda ortam pH’ı değiştirilmek suretiyle çiçeklerde pembe veya mavi
renklenme sağlanabilir. Alüminyum sülfatla yapılan bir gübreleme ile pH düşürülerek çiçek renklerinin pembeden mavi eflatuna dönüşmesi sağlanabilir
Ortancalarda budama zamanı da önem taşır ve türe göre değişir. H. Arborencens büyüme başlamadan evvel erken ilkbaharda budanmalıdır, bu suretle o yıl bol çiçek yapması sağlanır. Yalnız kuru çiçeklerin alınması ile yetinilip gerçek anlamda budama yapılmaz ise çiçekler bol fakat küçük olur. Çok büyük çiçekler istemezsek yerden 60cm boyunda budama en iyisidir, bol miktarda orta hacimde çiçek oluşur. H. Macrophylla’ da
budama çiçeklenmeden hemen sonra yapılmalıdır. Yaz sonu sürgün çelikleriyle kolaylıkla üretilebilirler.
HYDRANGEA MACROPHYLLA - BÜYÜK ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)
Yetişme Yeri: Çin kökenli bitkilerdir. Ülkemizde de bol miktarda yetiştirilen bitkilerdir.
Boy ve Çap: Yuvarlak tepeli, sık dallı. 1- l.5m’ye kadar boylanabilen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Karşılıklı olarak dizili yaprakları ters yumurta, eliptik veya geniş
yumurta biçimindedir Uçları birdenbire sivrilen bu yaprakların dip kısmı geniş kama
şeklinde. 7-15cm boyunda ve kenarları kaba dişildir. Ayanın üst yüzü parlak-yeşil, alt yüzü açık-yeşil ve her iki yüzü de çıplaktır. Çiçekleri 15-20 cm çapında kartopunu anımsatan bir çiçek kuruludur. Haziran ayında çiçeklenir. Pembe, mavi nadiren beyazdır. Çiçek rengini toprağın pH’ı tayin eder. Asit topraklarda mavi alkali topraklarda pembe ya
da kırmızı çiçek açarlar.
İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve
mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever.
Budama Durumu: Çiçeklenmeyi takiben hemen budama yapılır.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
Kültivarları:
H.m. cv. ‘King George’ Çiçekleri canlı pembedir.
Hm. cv. ‘Holstein’ - Çiçekleri pembe, asit topraklarda maviye döner
H.m. cv. ‘Altona’ - Çiçek kurulları büyük çiçekler pembedir.
Hm. cv. ‘Joseph Banks’ Deniz kenarına yakın yerlere dikilebilir, çiçekler büyük ve çivit mavisidir
Hm. cv. ‘Ami Pasquier’ - Gençken iç mekanda kullanılabilecek, yavaş büyüyen, koyu mor çiçekli bir kültivardır
H.m. cv. Tricolor’ - Açık yeşil ve krem-beyaz alacalı yaprakları vardır
H.m. cv. ‘Hamburg’ - 30cm çapında koyu pembe çiçeklidir.
H.m. cv. ‘Parsiva’ - Çiçekleri koyu kırmızıdır.
HYDRANGEA PANICULATA - SALKIM ÇİÇEKLİ ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)
Yetişme Yeri: Çin ve Japonya kökenlidir. Ülkemizde de yetiştirilmektedir.
Boy ve Çap: 2 m boyunda bir çalı veya iyi yetişme koşullarında budanmadığı takdirde küçük boylu bir ağaç görünümündedir.
Genel Özellikleri: Yaprakları 7-15 cm uzunluğunda, yumurta biçimindedir. Uç kı137
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
sımları sivrice kenarları dışlıdır Alt ve üst yüzleri seyrek tüylüdür. Çiçekleri sarımtırakbeyaz renkte 15-20cm uzunluğunda terminal salkım tipi bir çiçek kurulu oluştururlar.
İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve
mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever
Budama Durumu: Budanabilir.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
Kültivarları:
H.p. cv. ‘Grandiflora’ - Çiçekler daha büyük ve çoğunlukla üreyimsizdir.
H.p. cv. Praecox’ - 2-3m boy yapar ve haziran ayında kırmızı ve beyaz çiçekler açar.
HYDRANGEA PETUOLARİS - SARILICI ORTANCA (SAXIFRAGACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Japonya’dır
Boy ve Çap: 15 hatta 25 m ye kadar boylanabilen, orman sarmaşığı. Hedera helix gibi tutunucu kökleri ile duvar ve ağaçlara sarılan bir türdür.
Genel Özellikleri: Yaprakları 5-13 cm uzunluğunda, geniş yumurta biçimindedir.
Uç kısmı sivrice, dip kısmı ise yüreksidir. Kenarları ince dişli, üst yüzü koyu yeşil ve parlak, alt yüzü açık yeşil ve çıplaktır. Yaprakları uzun saplıdır (2-8cm). Çiçek kurulu oldukça gevşek {15-25cm çapında) sarımtırak beyazdır.
İklim ve Toprak İstekleri: Öğleden sonra güneşini almayan hafif gölge yerlerde ve
mineralce zengin, balçık topraklarda iyi gelişir. Suyu sever.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
5.26.HYPERICUM (HYPERICACEA) KOYUNKIRAN
Bu perenniyal yaprak döken,
yarı her dem yeşil ve her dem yeşil
olmak üzere 400 türü vardır. Göze
çarpan sarı çiçekleriyle dikkat çekerler. Stamenleri de çok dikkat
çekicidir- Soğuğa yarı dayanıklıdırlar. Bazı türleri tamamen güneş
ya da yarı gölge ortam isterler. Organik maddece zengin, nemli ortamları severler, Küçük türler kaya
bahçesi için uygundur, Üretimi,
yumuşak çeliklerle yazın veya sonbaharda tohumları çimlendirmek suretiyle yapılır Kültivarları ise sadece yumuşak çeliklerle üretilir. Perenniyallar, tohumla ya da sonbaharda kök sürgünlerini ayırmak suretiyle üretilir. Genellikle dayanıklı türlerdir
I. HYPERICUM CALKYCINUM - KOYUNKIRAN (HYPERICACEAE)
Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: Her dem yeşil 50-60 cm boyunda, küçük bir çalıdır. Gövdesi dallanmaz.
138
BİTKİ BİLGİSİ
Genel Özellikleri: Tam kenarlı, yumurta biçimindeki yaprakları sürgünlere karşılıklı
dizilir. Dalları aşağıya doğru yönelmiştir 6-8 cm boyunda, altın sarısı çiçekleri sürgün uçlarında teker teker bulunur. Mayısta çiçek açar, Ağustos ayına kadar çiçeklenme devam eder.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman iklimlerde, gölge yerlerde ve organik maddece
zengin, iyi drene olan nemli ya da hafif asit topraklarda yetişirler. Çok fazla ya da az yapılan sulama zarar verebilir. Psendo maki alanlarında görülür.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Üretilmeleri yumuşak çelikler veya tohumlarla olur.
5.27. ILEX SPP. (ÇOBAN
PÜSKÜLLERİ) (ROSACEAE)
İlex’ler batı ve güney Avrupa’nın
her yerine dağılmışlardır. Ülkemizde de doğal olarak bulunur. Peyzaj
uygulamalarında çok kullanılan yaz
kış yeşil derimsi parlak ve koyu yeşil ve kenarları ondüleli yapraklar ve
parlak kırmızı meyvelere sahiptir.
Peyzajda özellikle ilex aquifoliumun
kultivarları kullanılır.
IL EX AOUİFOLIUM (ÇOBAN PÜSKÜLÜ) (ROSACEAE)
Yetiştiği Yer: Bitkinin dağılımı baştanbaşa batı ve güney Avrupa ve genellikle fundalık şeklinde bulunur. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap:3-15m boy 4 m ye kadar çapa ulaşabilirler.
Genel Özellikleri: Koyu parlak yeşil ve dikenli yaprakları ile güzel daimi yeşil bir
ağaççıktır. Genellikle konik bir ağaç olsa da sadece çalı olarak da rastlayabiliriz. Genç dallar yukarıya doğru kavislidir. Gençlik de düz gümüşi gri renkli olan kabuk en sonunda
çatlaklı hale gelir. Yapraklar sarmal dizilmiş ve 5-12 cm uzunluğunda sert deri gibi üzeri balmumu gibi ve kenarları dalgalı ve dönüktür. Ayanın üzeri parlak yeşil altı ise soluktur. Beyaz çiçekler 6 mm çapındadır 4 parçalıdır. Erkek çiçekler farklı ağaçlar üzerindedir. Sadece erkek çiçekler kokuludur. Ağaçlar gölge altında tohum tutmadan yetişiyor.
Meyveler 7-12 mm uzunlukta kırmızı renklidir. Çiçeklenmesini Mayıs-Ağustos’da yapar.
Bitki alacalı yeşil ve sarı kültivarları için kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Mutedil deniz ve dağ ikliminden hoşlanmakla beraber
soğuğa da oldukça dayanıklıdır. İyi drenajlı humuslu ve bir ölçüde asit (4.5-5.5Ph) topraklarda gelişir. Kuvvetli alkelen topraklarda sararma gözlenir.
Budama Durumu: Budanmadan kullanılır.
Üretim Tekniği: Yaz sonunda ökçeli çeliklerle kolaylıkla veya kalem aşısı göz aşısı
ve daldırma ile kolaylıkla üretilebilir. Erkek ağaçların bulunduğu gruplarda tohumdan da
üretilebilir.
Kültivarları:
Ilex aquifolium ‘Argentea Variegatum’: Sert yapraklı ve yaprak kenarları alacalıdır.
Ilex aquifolium ‘Aurea Marginata’: Yaprak kenarları açık sarı ile çevrelenmiştir
139
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
5.28. JASMINUM (YASEMİN) (OLEACEAE)
Beyaz renkli çiçekleri kokulu
fakat soğuğa hassas olup İstanbul’da ancak adalar gibi sıcakça
yerlerde yetiştirilebilir. J. officinale
(gerçek yaseminler) koruntulu
yerlerde yetiştirilebilirler. J. officinale’nin; sarı alacalı yapraklara sahip J.o. ‘Aurea variegatum’, çiçeklerinin dış kısmı pembe renkte
olan J.o. ‘Afine’, çiçekten çok büyük olan J.o. “Grandiflorum’ ile soğuğa daha dayanıklı olan ve bu itibarla ılıman bölgelerde daha yaygın olarak yetiştirilen, ancak çiçekleri kokusuz olan sarı çiçekli yasemin J.fruticans ve pembe çiçekli yasemin J.polyantha
yetiştirilen en önemli yasemin türlerini oluşturur.
Yaseminler güneşli, kurak veya iyi drenajlı rutubetli yerler isterler. Çiçeklenmeden
sonra yapılan budamalar bol miktarda yeni sürgün oluşumunu sağlayarak çiçek verimini arttırır.
Üretimleri yaz sonlarında özellikle yan dallardan alınan ve camekân altında köklendirilen yeşil yumuşak odun çelikleriyle kolayca üretilirler. Dip sürgünlerden de faydalanılacağı gibi daldırma ile de çoğaltılabilirler.
I. JASMİNUM FRUTİCANS - SARI ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı İran, Afganistan ve Çin’dir.
Boy ve Çap: En fazla 3m kadar boylanabilen her dem yeşil, dik duran çok dallı ufak
bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Zeytuni yeşil sürgünleri dört köşeli, uzun boylu boyuna oluklu
ve tamamen çıplaktır. Sürgünlere sarmal olarak dizilen yapraklar çoğunlukla üç yaprakçıktan oluşur. Yapraklar 0.5-3cm boyunda eliptik ters yumurta ya da uzunca kürek biçimindedir. Mayıs-Haziran aylarında çiçeklidir. Çiçekleri sarı renklidir. Meyveleri olgunlaşınca parlak siyah renk alır.
II. JASMİNUM NUDIFLORUM - KIŞ YASEMİNİ (OLEACEAE)
Yetişme Yeri: Doğal yayılış alanı Çin’dir.
Boy ve Çap: 1.8- 3m ye kadar boylanabilir.
Genel Özellikleri: Yapraklar koyu yeşil karşılıklı dizilmiştir. Sürgünleri yay şeklinde olan bir çalıdır. Sürgünler yeşil renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır. İyi drenajlı ve güneşli alanları tercih
eder.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budama yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilmesi uygundur.
Kültivarları:
140
BİTKİ BİLGİSİ
III. JASMİNUM OFFİCİNALE - BEYAZ ÇİÇEKLİ YASEMİN (OLEACEAE)
Yetişme Veri: Doğal yetişme alanı Çin’dir.
Boy ve Çap: Kışın yapraklarını döken tutunucu bir bitki ya da balkon demirlerine
sarılarak 8-1Om kadar yükselebilen bir bitkidir.
Genel Özellikleri: Yeşil sürgünleri dört köşelidir. Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları bileşik yapraktır. (3-7 yaprakçıktan oluşur.) Yaprakçıkları 1-6 cm boyunda, yumurta biçiminde, sivri damla uçlu, yan yaprakçıkları sapsız, uçtaki yaprakçık saplıdır.
Beyaz çiçekleri güzel kokulu olup, Haziran-Eylül ayları arasında çiçeklenir.
İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş alan yerlere ve zengin iyi drenajlı topraklara dikilmesi gereklidir. Sıcak aylarda bol su ister.
Budama Durumu: Budama çiçeklenmeden sonra yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretmek en iyi yoldur.
Kültivarları:
J.o.var variegatum - Yaprakları sarı alacalı
J.o.var. grandiflorum - Çiçekleri çok büyük.
5.29. KERRIA JAPONICA - (KANARYA GÜLÜ)(ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Kerria cinsinin
dünyada tek bir türü vardır; bu da doğal olarak Uzak Doğu’da Çin’de yetişir.
Boy ve Çap: 1,5-2 m. kadar boylanabilir. Sürgünleri oldukça ince olduğu ve üzerinde çok sayıda çiçek taşıdığı için yanlara doğru açılır ve aşağı doğru sarkar. Geniş tepeli ve yayvan bir görünümü vardır, dipten itibaren çok sayıda sürgün verir.
Genel Özellikleri: Kışın yapraklarını döken K. japonica ilkbaharda
dekoratif yaprakları ile parlak sarı dallara asılmış altuni toplar gibi çok dekoratif çiçeklere sahip bir çalıdır. Ayrıca yaprakları sonbaharda da cazip bir renklenme yapar. Yaprakları 2-10cm uzunluğunda, oval uzun sivri uçlu, kenarları çift testere dişlidir ve sürgünlere sarmal olarak dizilir. Sarı, 3-5cm. çapındaki çiçekleri yan dalların ucunda teker teker yer alır Çiçeklenme nisan ve mayıs aylarında olur
İklim ve Toprak İstekleri: Avrupa’da fazla kuzey ve soğuk olmamak şartıyla her kesimde yetişebilmektedir. Soğuğun etkili olduğu yerlerde koruntulu duvar dipleri gibi yerlere dikilmelidir Buna rağmen soğuktan donan uç kısımlar alınırsa yeni sürmelerle bol çiçeklenme olacaktır. Yarı gölge koşullarında en iyi büyümesini yapmakla beraber, tamamıyla de güneş altında yetiştirilebilir. Her tip toprakta yetişebilmesine karşılık torf ve yaprak
çürüğü organik materyalle takviye edilmiş, drenaj koşulları iyi bahçe topraklarında en iyi
büyümeyi yaparlar, Sürgünler üç yıl yaşar, sonra kök boğazından yeni sürgünler oluşur.
141
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Esas budama çiçeklenme bittikten sonra yapılmalı ve yaşlı kalın
gövdeler alınacak bitkinin yemlenmesi ve gençleşmesi kolaylaştırılmalıdır, bu suretle bol
çiçek verimi sağlanır.
Üretim Tekniği: Üretme geç ilkbahar veya yaz başı alınan yumuşak çelikler veya yaz
sonu sonbaharda başlarında alınan yarı odunlaşmış çeliklerle veya köklenmiş kök sürgünleri anaç bitkiden ayrılarak yapılabilir.
Kültivarları:
K.j. cv. Aurea variegata’ - Yaprak kenarları sarı renkli (şerit halinde), çiçeklen sarı K.j.
cv. Pleniflora’ - Çiçekleri katmerli ve daha boylu (2,5-3m.)
5.30. LYTHRACEAE
5.30.1. LAGERSTROEMIA SPP (OYA) CİNSİ
Güneydoğu Asya’da. Yeni Gine,
Filipin ve Avustralya’da yetişir ve kışın
yapraklarını döker. Oyalar, ağaççık ya
da çalı formundadır. 30 kadar türü yanında, yalın ya da katmer çiçekli, değişik renkli kültür çeşitleri de vardır.
I. LAGERSTROEMIA INDICA
(OYA AĞACI/ İSPANYOL ya da
HİNT LEYLAĞI)
Yetiştiği Yer: Doğu Asya’da (Çin
ve Japonya) doğal olarak yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 6-7m boy ve küçükyuvarlak bir tepe (3m. çap) yapar.
Genel Özellikleri: Gövde kabuğu ince ve düzgün sürgünleri açık pembe bej renkli, 4 köşeli ve tüysüz: kısa saplı yaprakları oval, uçları kütçe, 2-7 cm. uzunluğunda, üst yüzü parlak yeşil, alt yüzündeki damarlar tüylüdür, Yapraklar sürgünlere karşılıklı dizilmiştir. Yaz başında açan çiçekleri,
dik, başağımsı kurul oluştururlar. Çiçek kurulları 4-20 cm. büyüklüğünde, genellikle gül
pembe renklidir. Güzel sonbahar renklenmesi yaparlar
İklim ve Toprak İstekleri: Tropik ve subtropik bölgelerin türü olmakla beraber, ılıman bölgelerde (Akdeniz ikliminde) de iyıi yetişir: güneşli sıcak yerleri sever, nemli kurakça topraklarda yetişir. Işık istekleri yüksektir. Kuraklığa dayanıklıdırlar.
Budama Durumu: Budamaya iyi cevap verir. Budanması erken ilkbaharda yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohumla ve çelikle yapılır. Tohumlar baharda ekim yastıklarına ekilmelidir. Çelikler ise yazın yarı odunlaşmış sürgünlerden alınmalıdır
Kültivarları:
Lagerstroemia indica cv. ‘Alba’ / ‘Super Alba’ -Beyaz çiçekli
Lagerstroemia indıca cv, ‘ Super Violacea’ - Koyu menekşe renkli çiçekli
142
BİTKİ BİLGİSİ
5.31. LANTANA CAMARA (MİNE ÇALISI)(VERBANACEAE)
Yetişme Yeri: Mine çalısının vatanı Amerika’nın tropik bölgeleri, Hint Adalarıdır. Yılın
uzunca bir devresinde ilkbahardan sonbahara kadar bol çiçekleri ile dikkati çeker ve özellikle sıcak
yörelerimizde çok kullanılır.
Boy ve Çap: Her dem yeşil 1-2 m boyunda
bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Yaprakları sürgünlere karşılıklı; sürgünleri pürüzlü ya da dikenimsi tüylüdür. Yaprakları 5-10cm boyunda, yumurta şeklinde, sivri uçlu. Dip tarafı kama biçiminde, kenarı
ince dilimli dişli, alt ve üst yüzleri de tüylüdür.
Birçok çiçek bir arada çiçek kurulu oluşturur. Çiçek kurulundaki ortadaki çiçekler sarı ya da portakal renginde açar Fakat daha sonra, yanı yaşlandıkça renk değiştirir, kırmızı ya da beyaz olurlar.
Mine çalısının çiçekleri değişik renklerde ‘kültür
varyeteleri vardır (sarı, kırmızı, pembe, beyaz) Meyveleri parlak siyah ve üzümsü görünümdedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Hızlı büyür, sıcaklığa, kuraklığa ve fakir topraklara dayanıklı olarak problemli yerlerdeki peyzaj uygulamalarında kullanılabilir. Yamaçları stabilize eder. Alçak çit veya gruplar halinde yetiştirilebilir. Bakımı kolaydır, az sulama ve gübreleme ile yetiştirilebilir. Sıcaklık isteği yüksek olduğundan donlardan zarar görür, 5-7
derece altındaki yerlere dikilmemelidir
Budama Durumu: İlkbahar ve sonbaharda zaman zaman yapılan kuvvetli budamalarla daha bol çiçek ve daha güzel bir görünüm kazanmaları sağlanabilir.
Üretim Tekniği: Sonbaharda çelikle üretilebilirler.
5.32. LAVANDULA (LAVANTALAR) (LABİATAE)
LAVANDULA ANGUSTİFOLİA - LAVANTA (LABİATAE)
Yetişme Yeri: Güney Avrupa ve
İngiltere’de doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: 1 m boy yapar.
Genel Özellikleri: Küçük, yoğun, çalımsı bir bitkidir. Yaprakları
gri kürke benzer aromatik kokuludur. Çiçekleri mor renkli ve kokuludur yaz aylarında çiçeklenir. Çit bitkisi olarak oldukça dikkat çekicidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneş, zengin ve iyi drenajlı topraklara ihtiyaçları vardır. Asit ve alkalen topraklarda yetişebilir. Yarı dayanıklı bir bitkidir.
143
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Budama Durumu: Baharda budanır. Çiçeklenmeden sonra budandığında iyi bir çit
etkisi yapar.
Üretim Tekniği: Odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir.
Kültivarları:
L.a. cv. ‘Munstead’
L.a. cv. Hidcote’
La. cv. ‘Alba’ - 60cm boy, im çap yapar. Odunsu dalları sarımsı gridir. Yaprakları griyeşil, çiçekleri beyazdır.
L.a. cv. ‘Lean Daurs’ - 38-45cm boyunda, mavi-gri yapraklıdır.Çiçekler pembemsi beyazdır.
5.33. LİGUSTRUM (KURTBAĞRI) (OLEACEAE)
Daimi yeşil veya yaprağını döken
çalı veya küçük ağaç formundadır. L.
ovalifolium yapraklarını döker, ancak
sıcak yörelerde daimi yeşil kalır. Daha büyük ve uzun yapraklara sahip
olan L. japonica ise daimi yeşildir. L.
vulgare de doğal olarak ülkemizde
mevcuttur. O da sıcakça ortamlarda
daimi yeşil kalır. Ligustrumlar küçük boyutlu ağaç olarak kullanıldığı gibi (L. japonica),
daha ziyade çit tesisinde esas yaygın kullanımını bulur.
Hızlı büyürler. Güneşli veya yarı gölgeli, kuru veya rutubetli her türlü toprakta yetişebilirler. Ancak en iyı gelişmelerini rutubetli ve verimli topraklarda yaparlar. Kentlerin kirli havasına ve dumana dayanıklı oldukları için kent kullanımında geniş bir yeri
vardır.
L. ovalifolium gölgeye daha fazla dayanır. Daha fakir topraklarda yetişebilir. L. japonica gibi dimi yeşil olanlar soğuğa daha hassastır. Çit olarak yetiştirilen ligustrumların biri erken ilkbahar, diğeri de yaz başlarında olmak üzere yılda iki kere budanmaları veya
makaslanmaları uygun olur. Ligustrumlar çelikle üretilirler.
L. vulgare cv. ‘Aurea’ - yaprakları sarı
L. vulgare cv. ‘Aurea variegata’- yaprakları sarı alacalı
L. vulgare cv. ‘Argentea variegata’- yaprakları beyaz alacalı
L. vulgare cv. ‘Glauca’ - kenarları beyaz mavimsi yeşil yapraklı
L. vulgare cv. ‘Variegata’- yaprak kenarları krem renkli bir şeritle çevrili ve diğer kısımları alacalı
5.34. LONICERA (HANIMELİ) (CAPRIFOLIACEAE)
200 kadar türü bulunan, yaprak döken ya da her dem yeşil, sarılıcı ve çalı karakterinde bitkilerdir. Gösterişli çiçekleri vardır. Her koşulda hızlı büyürler. Pek çok türü yurdumuzda doğal olarak yetiştirilir. Güzel kokarlar. Nektarı ve meyveleri pek çok kuş türünü ve kelebekleri kendine çeker. Süslü meyveleri siyah ya da kırmızı renktedir.
144
BİTKİ BİLGİSİ
Bütün Hanımeli türleri kanaatkârdır ve güneşli, yarı gölge yerlerde iyi gelişirler. Hastalık sorunları pek yoktur, Üretimleri çelik ve tohumla olur.
LONICERA JAPONICA - JAPON HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme yeri: Anavatanı Japonya’dır. Ülkemizde de yetiştirilir.
Boy ve Çap: 9 m yüksekliğe tırmanabilen bitkilerdir.
Genel Özellikleri: Yaprak dökmeyen ya da yarı döken sarılıcılardır. Yaz boyunca
açan güzel kokulu çiçekleri ile arıları çekerler. Morumsu olan çiçek tomurcuklan beyaz
açar sonradan hafif sararırlar. Yapraklar oval şekilli bazen kenarları dalgalıdır.4-9cm
uzunluğundadır. Renkleri koyu yeşildir ve kış başlangıcında bronzlaşır. Meyve siyah
renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Zayıf drenajlı ve bayır topraklarda kolaylıkla yetişebilirler. Bütün bölgelerimize rahatlıkla uyum sağlayabilir.
Budama Durumu: Sonbaharda ve ilkbahar başında kuvvetli veya zayıf budama yapılabilir. Hızlı büyür ve kolaylıkla bir parmaklığı kapatıp güzel bir görüntü oluşturabilir.
Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.
LONICERA NITIDA - KÜÇÜK YAPRAKLI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: 1,5-3 m veya daha fazla boylanabilen her dem yeşil çalılardır.
Genel Özellikleri: Yapraklar yuvarlak yumurta biçiminde 6-15 mm uzunluğunda
koyu parlak yeşil renklidir. Ayanın tabanı yüreğimsi veya geniş kama şeklindedir. Beyaz
renkli, kokulu ve 6 mm uzunluğundaki çiçeklerin ikisi bir arada yer alır ve ekseriyetle
yapraklar tarafından gizlenmiştir. İlkbahar aylarında çiçek açarlar. Üzümsü meyveleri yarı şeffaf ve mor renklidir
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, rutubetli toprakları severler.
Budama Durumu: Form budaması yapılabilir.
Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.
Kültivarları:
L.n. cv. ‘Aurea’ - Küçük krem-beyaz çiçek açar. Meyveleri mor renklidir.
L.n. cv, ‘Baggen’s Gold’ - Küçük parlak sarı yaprakları, sarı-yeşil çiçekleri vardır. Meyveleri leylak rengindedir.
145
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
LONICERA TATARICA - TATAR HANIMELİSİ (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Asya’dır.
Boy ve Çap; 3,5m boy, 3m çap yapabilen yaprak döken bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Koyu-yeşil yapraklı, yoğun çık dallı bir formu vardır. Küçük
pembe veya beyaz, güzel kokulu çiçekler, ilkbahar sonu veya yaz başı açarlar. Etkili bir
görüntü ve şekilli bir çit oluşturabilirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuk iklimler için en dayanıklı ve en güvenilir türlerden biridir. Yurdumuzun her yanında rahatlıkla yetişebilir.
Budama Durumu: Budanarak şekil verilebilir.
Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.
Kültivarları:
L.t. cv ‘Arnold Gold’ - Kırmızı çiçek açar.
LONICERA CAPRIFOLIUM - KEÇİKULAĞI HANIMELİ (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olarak yetişen bu türün kültüre alınmışları, fidanlıklardan temin edilebilir.
Boy ve Çap: Sarılıcı bir türdür.
Genel Özellikleri: Mayıs-Haziran’da açan çiçekleri sarımsı-beyaz, dış tarafları ekseriya kırmızımsı renkli olup, sonbaharda mercan kırmızısı bir renk alır.
İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge kısımları ve nemli topraklan sever.
Budama Durumu: İhtiyaç olduğunda budama yapılabilir.
Üretim Tekniği: Çelik ve tohumla üretilir.
Kültivarları:
L,c. cv. ‘Major’
5.35. MAHONIA (SARI BOYA AĞAÇLARI)(BERBERIDACEAE)
Kuzey ve Orta Amerika ile Japonya’dan Sumatra’ya kadar Doğu ve
Güney Asya’da doğal yetişen 70 kadar türü vardır. Bunlardan 58’i de Asya’da bulunmaktadır.
Her dem yeşil boylu veya bodur
çalılardır; ender olarak da ağaç görünümündedirler. Sürgünleri dikensizdir Yaprakları tüysü, çok azında da
üçlüdür Yaprakçıklar deri gibi sert,
kenarları dikenli dişlidir, dikenler ise
batıcıdır Sarı renkli çiçekler teker teker değil, başak formunda salkım, demet veya şemsiye tipinde kurul oluştururlar. Üzümsü meyve olgunlaştığı zaman koyu mavi renkli ve dumanlıdır ender olarak da kırmızımsı veya beyazımsıdır
Humusça zengin, iyi drenajlı toprakları tercih ederler kurak topraklarda iyi bir gelişme gösteremezler Tohum ve çelik alma yoluyla üretilebilir
146
BİTKİ BİLGİSİ
Mahonia Berberis cinsinden sürgünlerinin dikensiz, yapraklarının tüysü ve çiçek kurullarının terminal durumlu olması ile kolaylıkla ayrılır.
Mahonia aquifolium
Mahonia pinnata
Mahonia repens
MAHONIA AQUIFOLIUM (AMERİKAN SARI BOYA ÇALISI) (BERBERIDACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Amerika’nın batısı.
Boy ve Çap: Çoğunlukla 1m ye ender olarak da 2 m ye kadar çıkabilen gösterişli çalılardır.
Genel Özellikleri: Bileşik yaprağı oluşturan yaprakçıkların sayısı 5 ile 9 arasında değişmektedir. Yaprakçıklar yumurta ve ya eliptik yapıda 4-8 cm uzunluğunda, dip tarafı
yuvarlak kenarları dikenli dişli, üst yüzü parlak yeşil, ender olarak donuk, sert ve daha
kalın taze iken genellikle kırmızı dökülmeden önce ise koyu kırmızı renge dönüşür. Nisan Mayıs aylarında açan sarı çiçekleri dik duran büyük salkım şeklinde kurul oluşturur.
Olgun meyveleri mavimsi siyah renkte son derece gösterişli ve dekoratiftir.
İklim ve Toprak İstekleri: Gölge ya da yarı gölge alanlarda iyi gelişir, zengin iyi drenajlı topraklan tercih eder. Kuru topraklarda gelişemez.
Budama Durumu: Budanmadan kullanılır
Üretim Tekniği: Yaprak tomurcuklan ile ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, sonbaharda tohumlar toplanarak;
Kültivarları:
M.a. cv, ‘Atropurpurea’- Yaprakları ilkbahar ve kış aylarında koyu kırmızımtırak mordur
M. a. cv. ‘Moseri’- Küçük bir çalıdır. Genç yaprakları bronz kırmızı, sonra elma yeşiline ve koyu yeşile dönüşür
5.36. NANDINA DOMESTICA - CENNET BAMBUSU (BERBERIDACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Hindistan, Çin ve Japonya’dır
Boy ve Çap: 2 m veya daha fazla boylanan her
dem yeşil çalılardır
Genel Özellikleri: Yaprakları 2 veya 3 yaprakçıktan oluşan, 30-45cm uzunluğunda bileşik yapraktır.
Yaprakçıklar mızrak şeklinde, 3-7cm uzunluğunda,
sapsız, tam kenarlı ve kalındır. Yeni açan yaprakları
bronz-pembe renktedir sonra yumuşak yeşil bir renk
alır Nihayet kış aylarında yeniden pembe, koyu kırmızı haline gelen renkleriyle bahçelerde bir renk cümbüşü oluştururlar. Beyaz renkli çiçekleri yaz aylarında görülür ve bunları aylarca bitki üzerinde kalan parlak
kırmızı kirazımsı meyveler takip eder. Dar yerlerde, çit
tesisinde ya da kaplar içerisinde yetiştirilebilir Daha
çok meyve üretimi için gruplar halinde dikilmelidir.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi drenajlı, humusça
147
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
zengin, nötr veya asit topraklan severler Fazla alkali topraklarda demir eksikliğinden dolayı sararma olur Gölge ya da güneş her durumda yetişirler Sıcaklığın -18 derecenin altına düştüğü yerlerde gövde ve dalları ölür fakat ilkbaharda yeniden sürer -12 derecede
yapraklarını döker
Budama Durumu: Sık bir görüntü için zayıf dallan kesilebilir.
Üretim Tekniği: Temmuz sonunda alınan çeliklerle üretilirler.
Kültivarları:
N.d. cv. ‘Alba’ - Beyaz meyvelidir
N.d. cv. ‘Nana’ - 30-40cm’lik bodur bir çalıdır
N.d. cv, ‘Compacta’ - 1,5cm kadar boylanan sık formlu bir çalıdır
5.37. NERIUM OLEANDER (ZAKKUM) (OLEACEAE)
Yetişme Yeri: Akdeniz ve Ege’nin
doğal bir taksonu olan N. Oleander bütün ılıman yörelerimizde park bahçe ve
yollarda çit, perde ve gruplar halinde
basarı ile kullanılmaktadır. Akdeniz
çevresinde maki formasyonu içerisinde
ya da seyrek kızılcam ormanlarında,
çok kere Ilgın ve Hayıt ile bir arada bulunur. Zehirli bir bitkidir. Bir gram kuru yaprağı bir insanı öldürebilir.
Boy ve Çap: Çoğunlukla 2 ile 3 bazen de 5 metreye kadar ulaşan sık dallı
bir çalı ya da bir ağaç görünümündedir.
Genel Özellikleri: Uzun şeritsi mızrak biçimindeki yaprakları sürgünlere üçlü çevrel veya karşılıklı, bazen de dörtlü dizilidir. Yaprakları boz yeşil renkli, tam kenarlı, deri
gibi de kalındır. Orta damar belirgin olarak çıkıntılıdır. Çiçek kurulları terminal durumludur. Kırmızı, beyaz, pembe ve nadiren sarı renklerde düz, yarı katmerli veya katmerli
dayanıklı çiçekleri, Haziran-Ekim aylarında açar. Doğal yetişen bireylerin çiçekleri 3cm
çapında ve pembe gül rengindedir
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli, sıcak, kurak veya drenajı iyi olmak şartıyla rutubetli yerlerde de kaplı fidan kullanılarak başarıyla yetiştirilebilir. Serin yerlerde çiçek verimi
düşer, soğuk etkileri ve don zararları gözlenir. Hızlı büyümesi, rüzgâra, tuz serpintilerine ve
hava kirliliğine dayanması sahil ve tatil kentlerinde ona geniş bir kullanım alanı sağlar.
Budama Durumu: Sürgün uçlarını kesmekle çiçek verimi arttırılabilir.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.
Kültivarları:
N.o.cv. Atropurpureum’ - Çiçekleri koyu pembe, kırmızı.
N.o.cv. ‘Album Plenum’ -Çiçekleri katmerli beyaz.
N.o.cv. ‘Roseum Plenum’ - Çiçeklen katmerli, pembe kırmızı.
N.o.cv. “Luteum Plenum’ Çiçekleri katmerli, sarı ya da açık sarı.
N.o.cv. ‘Variegatum’ - Yaprak kenarları sarımtırak beyaz şeritli.
148
BİTKİ BİLGİSİ
5.38. PARTHENOCISSUS (ORMAN SARMAŞIĞI) VİTACEAE
Yaprak döken, odunsu gövdeleri
olan ve asma bıyığı şeklinde tutunucuları ile sarılan sarıcılardır. Himalayalar,
Uzak Doğu ve Kuzey Amerika’da doğal
olarak yayılım gösteren 10 kadar türü
vardır.
Yaprakları için yetiştirilir. Özellikle
sonbaharda yapraklarının renklenmeleri önemlidir. Göz alıcı sonbahar renklerine sahip olan Amerikan Sarmaşıkları
üzüm allesinin en değerli üyelerindendir Yaprak şekillerine göre tutunucunun şekli de değişiktir. Yeşilimsi çiçekleri yazın açar
ve dikkat çekici değildir. Çok hızlı örtücüdür. Kuzey ve doğu duvar yüzlerinin örtülmesinde kullanılır. Çok dayanıklı ya da yarı dayanıklı türleri vardır. Yarı gölgede ya da gölgede yetiştirilebilirler. Gelişmeleri için iyi drenajlı topraklan tercih ederler. Duvarları kaplamak maksadıyla duvara fazla yakın olmamak kaydıyla. 90-120cm aralıklarla dikilmesi
uygun olur. Başlangıçta ip ya da telle bitkiyi yönlendirmek gerekir.
Üretilmeleri yarı odunlaşmış ve yeşil çeliklerle yazın, sert çeliklerle de baharda yapılır.
I. PARTHENOCISSUS OUINOUEFOLIA - VİRJİNYA SARMAŞIĞI (VİTACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Kuzey Doğu Amerika’dır.
Boy ve Çap: 15m’den daha fazla boylanabilir.
Genel Özellikleri: Yaprak dökerler. Odunlaşmış gövdeleri asma bıyığı şeklindeki tutunucular ile sarılır. İdeal bir yüksek duvar kaplayıcısıdır. Doğal ortamlarda yüksek ağaçların tepelerine kadar tırmanabilirler. Bir elin parmaklarına benzeyen yaprakları ile bilinirler. Her yaprakta 5-15 cm uzunluğunda 5 yaprakçık vardır. Uzun saplı oval-ters yumurta şeklindedir. İlkbahar başında yapraklar ilk çıktığında eflatundur ve büyüdükçe
koyu yeşile dönerler. Alt yüzleri ise mavimsi veya donuk yeşil renklidir. Sonbaharda kırmızı ve oranj renkleri ile dikkati çekerler. İlkbahar başlarında görülen çiçekleri yeşilimsidir ve fazla dikkat çekmezler. Meyveleri mavi-siyah renklidir
İklim ve Toprak İstekleri: Güneş, gölge ve yarı gölge ortamlarda yetişir. Bol gübreli bahçe toprağı ister. iyi süzülen nemli topraklarda iyi gelişir. İlk dikim periyodunda sulanmalıdır.
Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında budanabilir
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir
Kültivarları:
Pq. cv. ‘Engelmannii’ - Küçük tüylü yaprakları ile sık bir kaplama oluşturur Duvara
yayıldığında küçük dallarıyla yumuşak bir görüntü sağlar
Pq. cv. ‘Saint Paulii’ Güçlü yuvarlak yapraklı bir sarmaşıktır
149
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
II. PARTHENOCİSSUS TRİCUSPİDATA - BOSTON SARMAŞIĞI (VITACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya, Kore ve Çin’dir
Boy ve Çap: 20 m’ye kadar tırmanabilir
Genel Özellikleri: Kuvvetli tutucu filizleri olan tırmanıcı, sürünücü bir bitkidir.
Yaprakları geniş yumurta biçiminde, kaba dişli ya da genç bitkilerde ve tabanda yer alan
sürgünlerde kısmen üç yaprakçıklıdır. Üst yüzleri donuk yeşil, alt yüzü boz-mavi-yeşildir, sonbaharda olağanüstü parlak kırmızıya dönüşür Meyveleri koyu mavi renklidir. Büyük duvar yüzeylerinin kaplanmasında kullanılır. Tırmandığı duvara tüm gövdesi ile yapışan, fazla dallanan bir bitkidir. Simoz çiçek kurulları dar ve uzundur Mavimsi-siyah
üzümsü meyvelerinin üzeri buğuludur.
İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge veya gölge ortamlar herhangi bir özelliği olmayan ancak derin topraklar ister. Geçirgen topraklarda iyi gelişme gösterir. Gençken düzenli olarak sulanmalıdır.
Budama Durumu: İstenen yönde yayılmasını sağlamak için ilkbahar başında budanabilir.
Üretim Tekniği: Çelikle üretilir.
Kültivarları:
Pt.cv, ‘Veitchii’ Yapraklar küçük dilimli testere dişli, sonbaharda parlak kırmızı ve
morumsudur Yumurta şeklinde basit veya üç yaprakcıklı, yaprakçıkların her bir yanında
bir ile üç kaba diş vardır. Yanlardaki iki yaprakçık ise genellikle tam kenarlıdır.
Pt. cv. ‘Lowii’ 20m boy yapar Soğuğa dayanıklıdır yarı gölge yerleri tercih eder. Yapraklar derin kesilmiş, kıvrık, 3-7 lopludur. Sonbaharda parlak kırmızıya dönüşür. Çiçekler dikkat çekici değildir. Meyveler koyu mavidir.
5.39. PASSIFLORA (ÇARKIFELEK) (VITACEAE)
400 kadar türü vardır. Güney Amerika’nın tropik kısımlarında yetişir. Genellikle her
dem yeşil, yarı her dem yeşil odunsu gövdeleri olup bunlar asma bıyığı şeklindeki tutunucularla sarılırlar. Çok nadir olan gösterişli çiçekleri için yetiştirilir. Çiçekler ilkbahardan sonbahara kadar açık kalırlar. Çoğu türünde yumurta şeklinde yuvarlak meyvenin
etli kısmı yenebilir Meyve olgunlaştığında portakal rengi ya da sarıdır. Sonbaharda olgunlaşır Nispeten soğuk bölgelerde (5-16 derecenin altında) meyve vermezler. Bazı kültivarları 12m’ye kadar boylanabilmektedir. Geniş çokça loplu yapraklarla donatılmış yoğun dalları ile çok gösterişli asmalardır. İyi yetişmek için geniş alanlara ihtiyaç duyarlar
ve çoğunlukla duvarları kaplamada veya terasları gölgelendirmede kullanılırlar. Güçlü ve
gürbüz gelişen asmalardır ve sağlam destek ihtiyacı duyarlar
Zengin iyi drenajlı toprakları tercih eder. Düzenli sulama ve gübreleme ile her tür
toprakta yetişebilir. Tamamen güneş alan ya da yarı gölge yerlere dikilmelidir. Güneye ve
Batıya karşı olan duvar dipleri tercih edilmelidir.
Yaşlı dalları yok etmek ve azgın gelişimi durdurmak için her yıl çokça budamak gerekli üretimleri baharda tohumla ya da yarı odunlaşmış çeliklerle yazın yapılır.
150
BİTKİ BİLGİSİ
PASSIFLORA CAERULEA - MAVİ ÇİÇEKLİ ÇARKIFELEK (VITACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Güney Brezilya’dır.
Boy ve Çap: 10 m boya ulaşan gövdesi ince ve oluklu
olan bitkilerdir.
Genel Özellikleri: Hızlı gelişen her dem yeşil bitkilerdir. Yaprakları 5-9 loplu, 10-15cm genişliktedir. Çiçekleri
hafif kokulu, 6-10 cm çapındadır. Haziran- Eylül arasında
açarlar. Farklı renkli ve gerçekten şahanedir. Meyve oranı
renklidir
İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli yerleri,
gevşek ve kumlu, iyi drenajlı toprakları tercih eder 5 dereceye kadar dayanabilir.
Budama Durumu: Her yıl budanması uygundur.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.
Kültivarları:
Pc. cv. ‘Constance’ - Çiçekleri beyaz renklidir
Pc. cv. ‘Grandiflora’ - 10-15cm çapında iri mavi çiçekleri vardır
5.40. PIERIS (PİERİS) TÜRLERİ (ERICACEAE)
8 Türü bulunan her dem yeşil çalılardır. Gösterişli çiçekleri vardır. Uzakdoğu. Himalaya’lar ve Kuzey Amerika’da
doğal yayılım göstermektedirler.
Pierisler parlak, meşin gibi yaprakları ve ilkbaharda açan beyaz ve pembe,
gösterişli çiçek kümeleri için yetiştirilirler. Uzun boylu, yoğun gölge vermeyen
ağaçların altına dikim için idealdir. Kısa
süreli az bir güneş çiçek oluşumu için
yeterlidir. Ülkemizin her kısmına uyum
sağlayabilirler. Üretilmeleri tohumla veya yaz sonunda alınan çeliklerle olur.
PIERIS FLORIBUNDA - AMERİKAN PİERİSİ (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Amerika’dır.
Boy ve Çap: 2mye kadar boylanabilir.
Genel Özellikleri: Sık bir çalı olan bu tür Pieris’lerin en dayanıklısıdır. İlkbahar başında dik, piramit şeklinde ve beyaz renkli çiçek kümeleri oluşturur. Parlak yeşil yaprakları uzun-oval şekilli ve kenarları dişlidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklara
dikilmelidir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
151
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.
Kültivarları:
Pf. cv. ‘Karenoma’ - İlkbahar başında yoğun kar beyaz çiçeklenir.
PIERIS JAPONICA - JAPON PİERİSİ (ERICACEAE)
Yetişme Yeri: Anavatanı Japonya’dır
Boy ve Çap: Dikey büyüme karakterinde, sert ve yayılan dalları olan bir çalıdır
Genel Özellikleri: Yaprakları basit yaprak ve sarmal dizilmiştir ilkbahar başında beyaz çiçek kümeleri oluşturur. Yeni gelişirken bronz olan yapraklar sonraları koyu yeşile
dönerler.
İklim ve Toprak İstekleri: Yarı gölge yerlere ve nemli, asitli, iyi süzülen topraklara
ve kuvvetli rüzgârlardan korunan yerlere dikilmelidir.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.
5.41. PITTOSPORUM TOBIRA (JAPON PİTTOSUPORUMU) (PITTOSPORACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Çın ve Japonya’dır.
Boy ve Çap: Kışın çiçek açan, 3-5 m
ye kadar boylanan, herd em yeşil, gösterişli çalı ya da küçük ağaçlardır. Kuzey
ülkelerinde salon ve balkonlarda saksı
içerisinde yetiştirilir. Evleri süsler Akdeniz ve kıyı şeritlerimiz için uygundur.
Genel Özellikleri: Sürgünlere sarmal dizili yaprakları 5-10 cm. uzunluğunda 3cm genişliğinde ters yumurta biçiminde, küt uçlu, kalın deri gibi sert
yaprakları tam kenarlıdır, kenarları iç tarafa doğru kıvrıktır üst yüzleri parlak, alt
yüzleri mat ve çıplaktır. Yeşilimtırak beyaz, çok güzel kokan çiçekleri 1,2 santim uzunluğundadır. Çiçeklerin çoğu terminal şemsiye tipi kurul oluşturur.
İklim ve Toprak İstekleri: İstanbul’un yüksek semtlerinde bazı kışlar soğuktan zarar görülür. Deniz kıyılarında tuza ve kuraklığa dayanıklıdır. Güneşli veya yarı gölge şartlara sahip yerlere dikilmeli, ilk yılı ilkbahar ayı bir azot gübrelemesi yapılmalıdır. Böylece dekoratif parlak derimsi yeşil yaprakları daha cazip hale gelir.
Budama Durumu: Makasa gelmez fakat tepe sürgünü kesilip yuvarlak bir form verilebilir. Türkiye’de ve Güney Avrupa kentlerinde canlı çit bitkisi olarak değerlendirilir.
Çirkin duvarların kapatılmasında kullanılır.
Üretim Tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır.
Kültivarları:
P.t. cv. ‘Nana’ - Bodur pittossporum
Pıttossporum tobira var variegata - Alacalı yapraklı pittossporum
152
BİTKİ BİLGİSİ
5.42. PUNICA GRANATUM (SÜS NARI) (PUNICACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Akdeniz rejyonundan Himalaya’lara kadar uzanmaktadır. Yurdumuzun her tarafında kültüre
edilmiştir.
Boy ve Çap: Çalı veya 5-6 m boyunda seyrek dallı, geniş tepeli ufak bir ağaçtır.
Genel Özellikleri: Oval şekilde, koyu parlak yeşil olan yaprakların sonbahar
rengi sarıdır. Çiçekleri yaz sonları ve sonbahar başlarında görülür, huni şeklindedir ve kırmızı ya da oranj renklidir. Sonbaharda oluşan meyveleri, önce yeşil sonraları kırmızı renk alır. Meyvesi bulunan sulu
tohumlan yenir. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Ağır humuslu toprakları tercih ederler.
Budama Durumu: Kış dönemi budama yapılır.
Kültivarları:
Pg. cv. ‘Nana’ - Ortalama boyu 150 cm. kadardır. Meyveler küçük, çiçekler kırmızıdır. Bodur bir formdur. Yazın çiçek açar. Su isteği ortadır, güneşi sever.
5.43. PYRACANTHA COCCINEA (ATEŞ DİKENİ) (ROSACEAE)
Yetişme Yeri: Doğal yetişme yeri Güney Avrupa, Türkiye ve Kafkaslardır.
Boy ve Çap: Kışın yaprağını dökmeyen
boyu 3 m ye varabilen dikenli bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri
gri tüylüdür. Yaprakları mızraksı, eliptik
veya ters yumurtamsı kenarları dilimli
dişli; alt yüzleri gençlikte tüylü (Sonradan
çıplaklaşır, her iki yüzü de çıplak olur.)
Meyvesi küre biçiminde ve 5-7 mm çapındadır, olgunlaştığında kırmızı, sarı veya
portakal sarısına dönüşür.
İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle ılıman bölgeler için düşünülür. Güzel meyve
renklenmeleri için güneşli yerlere ve iyi drene edilebilen kısımlara dikilmelidir.
Budama Durumu: Meyveler bitkinin üzerinden gittikten sonra budama yapılır. Genelliklede form budaması uygulanır.
Üretim Tekniği: İlkbahar sonları veya yaz başlarında alınan kısmen odunlaşmış çeliklerle üretimi, en yaygın üretim şeklidir. Kış ayları alınan odun çeliklerinin köklenmesi zayıftır.
Kültivarları:
Pyracantha coccinea var. Lalandei - Meyvelerı portakal sarısı renktedir.
153
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
5.44. RHODODENDRON (ORMAN GÜLÜ) (ERICACEAE)
Daimi yeşil yapraklı veya yapraklarını
döken, ilkbahar ve yaz başlarında açan
mor, sarı, kırmızı, pembe çok güzel renklere sahip, katmerli, yan katmerli veya düz
çiçekleri olan çeşitli tür ve hibritleri peyzaj
uygulamalarında çok geniş şekilde kullanılmaktadır.
Serin, rutubetli yerler ister. Büyük
yapraklılar kuytu ve gölge yerleri tercih
ederken küçük yapraklılar daha güneşli
yerleri severler. Ancak gölgede iyi büyür
fakat iyi bir çiçeklenme yapmaz. Güney ve
batı bakılar onlar için fazla güneş ve sıcaktır. Doğu bakılar sabah güneşinden faydalanmayı sağladığı için tercih edilir. Kuzey bakılarda pek gölgelenmeye gerek kalmaz. Güneşli bakılarda ve sıcak yerlerde mecburen biraz gölge kısımlar aranmalıdır. Bu konuda boylu ağaçların altı da önerilebilir. Orman gülleri doğrudan güneş altında veya sıcak yerlerde yetiştirildiklerinde çiçekleri süratle solar.
Geç çiçeklenenleri bilhassa güneş yanmalarına karşı korunmak için öğleden sonra kısmen gölge alan yerler aranmalıdır. Sığ köklere sahip olmaları onların kuraklığa karşı hassas olmalarının önemli bir nedenidir. Yapraklarını döken türler dökmeyenlere kıyasla soğuğa daha dayanıklıdırlar. Genellikle asit (4.5-5.5 pH) ve rutubetli topraklar ister. Durgun suya karşı kısa süre için de olsa hassastır, iyi drene olabilen yerlere dikilmelidir. Drenaj bir sorunsa su tutmayan yüksek kısımlar tercih edilmelidir.
Budamaya gereksinimleri yoktur. Ancak geç ilkbahar veya yazın yeni sürgün uçlarından kırpılırlarsa çiçek üretimi artıp bitkinin dolgunlaşması ve kompaktlaşması sağlanabilir. Çiçekler solduktan sonra uzaklaştırılırsa, gelecek yıl için çiçeklenme oranı daha
yüksek olur. Tohum, çelik, kalem aşıları ve daldırma ile üretilirler.
5.45. ROSMARINUS OFFICINALIS (BİBERİYE) (LABIATAE)
Yetişme Yeri: Akdeniz Bölgesinin çalısı; makinin tipik bir türüdür.
Boy ve Çap: Lavanta benzeri yapraklı,
sık dallı, aromatik kokulu, her dem yeşil
bir çalıdır. Boyu 1.5m ye kadar çıkabilir.
Genel Özellikleri: Karşılıklı olarak
dizilen yaprakları 2.5-3 cm. uzunluğunda
1 -3mm genişliğinde dar şeritsi, deri gibi
kalın, kenarları iç tarafa doğru kıvrık ve
alt yüzü beyaz tüylüdür. Açık menekşe ya
da leylak rengi çiçekleri sürgünlerinde başak tipi kurul oluşturur. Yaz boyunca devamlı çiçek açar.
154
BİTKİ BİLGİSİ
İklim ve Toprak İstekleri: Kumlu, zengin, rutubetli toprakları isterse de, kurak yerlere de uyum sağlayabilir.
Budama Durumu: Bitkinin zarar görmüş kesimleri sağlıklı fakat odunlaşmış kısımlar baharda budanmalıdır Yaşlı bitkiler ise çeşitli zamanlarda budanabilirler. Çit olarak
kullanıldığı durumlarda ise çiçeklenmeden sonra budanır.
Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın üretilir.
5.46. SAMBUCUS NIGRA (AĞAÇ MÜRVER) (CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri: Avrupa, Kuzey Afrika
ve Batı Asya’da doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: 4-1Om boyunda büyük
bir çalı veya küçük bir ağaçtır.
Genel Özelikleri: Gövde kabuğu
çatlaklıdır. Tüysü yapraklar, yumurtamızrak şeklinde. 9 cm boyunda 5-7 adet
yaprakçıktan oluşur, Çiçekleri krem
renkli, kokulu olup Haziran aylarında
görülür ve genişliği 15 cm veya daha fazla olan demetler halindedir. Meyveleri ise
parlak siyah renklidir.
İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli alanlar ve zengin rutubetli topraklarda
iyi gelişme göstermektedirler.
Budama Durumu: Yaşlı sürgünler tamamen genç sürgünlerinde yarısı kışın kesilir.
Üretim Tekniği: Yazın yumuşak çelikle kışın sert çelikler ile sonbaharda tohumlar
toplanarak yapılır.
Kültivarları:
S.n. cv. ‘Aurea’:Yaprak döken bir çalıdır. H:S:6m dir. Altın sarısı yapraklar 5 yaprakçıktan oluşur. Yıldız şeklinde ki beyaz krem renkli çiçekler kokuludur. Meyveler küre
şeklinde siyahtır.
S.n. cv. ‘Guincho Purple’:Meyveler olgunlaştığında siyahımsı mordur.Çiçek sapları
mor çiçek açıldığında pembe olur.
5.47. SANTOLINA
(LAVANTİNLER) COMPOSITEAE
Her dem yeşil yazın çiçek açan bir
çalıdır. Aromatik yaprakları ve düğmeye
benzeyen çiçekleri kokuludur. Uzun sapları vardır. Tam dayanıklıdır. Güneş isteği fazladır. Zengin toprak isteği yoktur
fakat iyi drenajlı topraklan tercih eder.
Bitkinin yaşlı kısımları erken baharda kesilir. Üretimi yarı odunlaşmış çeliklerle
yazın yapılır.
155
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
SANTOLINA CHAMAECYPARISSUS - LAVANTİN (COMPOSITEA)
Yetişme Yeri: Akdeniz bölgesinde doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: 75cm boy, 1 m çap yapar.
Genel Özellikleri: Aromatik kokulu, her dem yeşil, çok dallı yuvarlak yoğun bir çalıdır. Sürgünleri yen yün gibi kaplar. Yapraklar dar tarak gibi dişli, grimsi yeşil veya gümüşi renklidir. İlkbahar sonu, yaz başı arası parlak sarı çiçekler açar.
İklim ve Toprak İstekleri: Taşlık, kayalık, kurak ve güneşli yerler için mükemmel
bir bitkidir. Her tür hatta kurak ve fakir topraklarda bile yetişebilirler. Fakat tam drene
olması gerekir. Tam güneş alan yerlere dikilmelidir. Kuraklığa ve yüksek sıcaklıklara son
derece dayanıklıdır.
Budama Durumu: Budamaya son derece güzel cevap verirler. Kaya bahçelerinde
bordür, çit, kap bitkisi ve yer örtücü olarak fevkalade güzel olurlar.
Üretim Tekniği: Tohum ve çelikle üretilir.
5.48. SKIMMIA JAPONICA (RUTACEAE)
Yetişme yeri: Japonya. Çin ve Asya’nın güneyinde yetişir.
Boy ve Çap: 1,5m’ye kadar boylanabilir. Sık büyüme alışkanlığında ve kubbe formunda bir bitkidir.
Genel Özellikleri: Güzel kokulu çiçeklen, gösterişli meyveleri ve parlak yeşil, güzel yaprakları için yetiştirilir. Çiçekleri sarımsı-beyaz, meyveleri ise parlak kırmızıdır. 10-12cm uzunlukta ve 34cm genişlikteki oval yaprakları üstte
açık-yeşil altlarda sarımsı-yeşildir. Örnek
çalı, gölgeli kısımlarda bordür ya da kap bitkisi olarak kullanılır,
İklim ve Toprak İstekleri: Killi topraklarda da yetişirse de, nemli ve kumlu topraklarda en iyi gelişmeyi sağlar. Sıcak iklimlerde daha fazla olmak üzere gölge yerleri severler.
Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur.
Üretim Tekniği: Yazın dikilen çeliklerle üretilirler.
5.49. SPIRAEA (İSPİRYA) (ROSACEAE)
S. menziesil - Kırmızı çiçekli Kanada ispiryası
S. hypericifolia - Beyaz çiçekli ispirya
S. japonica - Beyaz çiçekli İspirya
S. prunifolia cv.’Plena’ -Katmerli beyaz çiçekli
S. bilardii cv. ‘Rosea’ - Pembe çiçekli
Spirea x vanhouttei - Beyaz çiçekli ispirya, çiçekleri ve sonbahar renklenmeleriyle
dikkati çeken peyzaj materyalleridir.
156
BİTKİ BİLGİSİ
Ilıman bölgelerde iyi yetişirler; soğuk
yörelerde özellikle ilkbahar donlarından
etkilenirler. Güneşli, rutubetli ortamlarda daha bol çiçek vermekle beraber her
türlü toprak ve kurak şartlarda da yetişebilirler. Ancak S. Tomentosa rutubetli
topraklara bağımlıdır. Budama çiçek verimi ve kalitesinde çok etkilidir. Çiçeklenme durumuna göre: ilkbaharda çiçeklenenleri çiçeklendikten sonra, yazın çiçeklenenleri de erken ilkbaharda budamak gerekir. Yumuşak çelik, yarı odunlaşmış çelik
ve latent devrede sert çelikle kolaylıkla üretilebilir.
I. SPIRAEA JAPONICA - JAPON İSPİRYASI - (ROSACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: 1,5 m boyundadır.
Genel Özellikleri: Yaprakları yumurta şekline, 2-8 cm. uzunluğundadır. Ayanın kenarları keskin dişlidir, alt yüzü soluk veya mavimsi yeşil renklidir ve damarlar boyunca
tüylüdür. Çiçekler soluk ya da koyu pembe, bazen beyaz renkli olup 4-6 mm. çapındadır yalancı şemsiye tipine kurullar halindedir. İlkbahar yaz veya sonbahar aylarında çiçeklenirler.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi havalandırılmış humusça zengin toprakları tercih
ederler.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır.
Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir.
Kültivarları:
Çeşitli kültivarları mevcuttur.
II. SPIRAEA X VANHOUETTI - BEYAZ ÇİÇEKLİ İSPİRYA (ROSACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: 2m boyunda bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Yaprakları 2-4 cm uzunluğunda, ters yumurta rombik şeklinde
genellikle sığ olarak 3-5 loplu, dişlidir. Ayanın üst yüzü koyu, alt yüzü mavi yeşil renklidir. 6 mm çapındaki beyaz renkli çiçekler 2,5-5 cm çapındaki yalancı şemsiye durumunda kurullar oluştururlar. Yaz aylarında çiçek açarlar.
İklim ve Toprak İstekleri: Spirealar kolay adapte olabilen bitkilerdir. llıman iklimli
yerleri tercih ederler. Sıcak yazlar gelişmeleri için idealdir. Nemli iyi drenajlı topraklan
tercih ederler.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanmalıdır.
Üretim Tekniği: Yazın çelikle üretilir.
Kültivarları:
157
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
5.50. SYMPHORICARPOS ALBUS (İNCİ ÇALISI) (CAPRIFOLIACEA)
Yetişme Yeri: Vatanı Kuzey Amerika’nın doğusundaki çam ormanlarıdır.
Açık alanlarda ve orman kenarlarında yetişir. Başta geyikler olmak üzere yaban
hayvanlarının gıdasını oluşturur.
Boy ve Çap: Kışın yaprak döken, 12 m boyunda, ufak bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Sürgünleri son
derece ince, açık kahverenginde, üzeri
hafif tüylü veya çıplak. Sürgünlere karşılıklı olarak dizilen tomurcuklardan yaprak tomurcuklan küçük, sivri uçlu; çiçek
tomurcuklan ise büyük ve yuvarlakçadır,
2,5 cm boyundaki yaprakları yumurta
veya eliptik biçimde ve tam kenarlı; ayanın alt yüzü seyrek tüylüdür. Kısa tüylü
çan biçimindeki çiçekleri beyazımsı pembedir Çiçeklerin birçoğu yan ya da terminal durumlu başak tipi kurul oluşturur. 8-12 mm çapında, küre biçimindeki üzümsü meyveleri ‘inci’ tanelerini anımsatır.
İklim ve Toprak İstekleri: Tamamen güneşli ya da yarı gölge yerlerde ve zengin topraklarda yetişirler
Budama Durumu: Form budaması uygulanır. Kış dönemi budanmalıdır.
Üretim Tekniği: Yumuşak çeliklerle yazın ya da sonbaharda ayırma yöntemiyle üretilir.
Kültivarları:
5.51. SYRINGA (LEYLAK) (OLEACEAE)
Syringa vulgaris (Adı leylak), beyaz
çiçekli varyetesi (S.v.alba), erguvanı çiçeklisi (S.v.purpurea), katmerimsi kırmızı-mor çiçekli olanı (S.v.plena) her boyutta çalı veya küçük ağaç formunda bitkilerdir.
I. SYRİNGA VULGARIS (ADİ LEYLAK) (OLEACEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Güneydoğu Avrupa’dır.
Boy ve Çap: Kışın yaprak döken 5-6
m boyuna dik bir çalı veya küçük bir ağaç.
Genel Özellikleri: Genç sürgünleri açık zeytuni yeşil, oluklu çizgili ve çıplak. Tomurcukları hafif köşeli, çok pullu, sürgünlere karşılıklı dizili, ucu sivri geniş yumurta bi158
BİTKİ BİLGİSİ
çimindeki yaprakları 5-12 cm uzunluğunda, tam kenarlı, her iki yüzü de çıplak ve uzun
saplıdır (2-4cm).Beyaz, açık leylak, kırmızımtırak menekşe renkteki çiçeklerin birçoğu
bir arada, 10-20 cm uzunluğunda bileşik salkım durumunda çiçek kurulu oluşturur.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklıdır, güneşli veya yarıgölge, kurak veya
rutubetli yerlerde yetişebilir. Serin, rutubetli derin, nötral ve verimli bahçe topraklarında
en iyi gelişimi yapar. Toprağın biraz ağırca olması hafif olmasına tercih edilir.
Budama Durumu: Her yıl bol çiçek vermesi için çiçeklenmeden sonra solan çiçekleri sürgünlerinin uzaklaştırılması, yaşlı sürgünlerinin dipten alınması gerekir. Hatta fazla büyümüş leylaklar 10 cm toprak üstünden kesilerek kolayca gençleştirilebilir.
Üretim Tekniği: Üretimleri yumuşak, yarı odunlaşmış veya sert çelikler köklendirilerek yapılabilir, kök sürgünlerinden de üretilebilir.Bazı kültivarlar ise aşı yoluyla yetiştirilebilir.
Kültivarları:
Yalınkat ve katmerli çiçekleriyle çok sayıda kültür varyeteleri yetiştirilebilir.
Yalınkat çiçeklilerinden
Sv cv. ‘Alba’ Çiçekleri: beyaz
S V. cv ‘Marechal i Foch’ Çiçekleri karmen dizisi.
Katmerli çiçeklerden:
S.v.cv. Amischott - Çiçekleri koyu mavi
5.52. TAMARIX (ILGIN) (TAMARICACEAE)
Daima yeşil ve çoğunluğu yaprak döken, Güney Avrupa Kuzey Afrika ve IIıman Asya’nın çeşitli yerlerine yayılmış
çalı ve küçük ağaç olmak üzere 50 türü
vardır.
Tamarix’ler kısa gövde ve narin yoğun tente gibi aşağı sarkan dalları ile çok
estetik görünürler. Yapraklar küçük balık
puluna benzer. Çiçekler küçük beyaz,
pembe eflatun olmak üzere silindir şeklinde başak oluşturur. İlkbahar ve yaz
pembe, açık eflatun çiçekleriyle tanınan
bu taksonun yazın çiçeklenen (T.hispida), yaz başlarında koyu pembe çiçekler açan (T,
parviflora) ve onun daha koyu pembe renkli kültivarı (T. p, rubra), daha parlak pembe
çiçekli (T. tedrandra) ve (T pentandra) önemli türlerdir.
Kuma, tuzlu su ve rüzgâra dayanıklılığı sahil tesislerinde toprak sterilizasyonu ve perde tesisi için uygun oluşu onları aranan bir çalı yapar. Kuraklığa dayanması, alkalen topraklarda yetişmesi onların iç rejyonlara da (Güneydoğu Anadolu) gibi intikalini sağlar.
Hızlı büyür, dikimlerini küçük kaplı fidan kullanılarak yapılmalıdır.Büyükçe kap ve
fidanlarda kök deformasyonu gözlenir.Çiçeklenme zamanları dikkate alınarak yapılan
budamalar çiçek verimini artırır.Çiçeklenmeden sonra budanır.Üretimi çelik ya da to159
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
humla yapılır.Sert çelikler kışın kesilir yarı odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir.
I. TAMARIX HISPIDA (YAZ ILGINI) (TAMARICACEAE)
Yetişme Yeri: Ülkemizde doğal olacak yetişir.
Boy ve Çap: 3,5’ m ye kadar boylanan.
Genel Özellikleri: Sürgünleri önce purpur kırmızısı sonraları esmer kırmızı olup
sarkık ve plastik görünümlüdür. Mızrağımsı ve pul pul yapraklar yaz yeşildir. HaziranEylül arası açan çiçekler terminal görünümlü ve sık başak biçimindedir. Gruplar halinde
veya tek tek kullanılır.
İklim ve Toprak İstekleri: Bol güneşli yerlere iyi drenajlı topraklara dikilmelidir
Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için
kış budaması yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çiçekler kışın kesilir yarı
odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir.
Kültivarları:
Th cv. ‘Rubra’:Çiçeklei koyu kırmızıdır.
II. TAMARIX TETRANDRA (PEMBE ÇİÇEKLİ ILGIN) (TAMARICACEAE)
Yetişme Yeri:
Boy ve Çap: 3 m ye kadar boylanır.
Genel Özellikleri: Yay şeklinde morumsu kahverengi gövdesi vardır. Yapraklar iğ
şeklindedir. Tüy gibi ince yaprakları ve koyu pembe çiçekleri göz kamaştırır.
İklim ve Toprak İstekleri: Deniz kenarlarına dikilebilir tuzlu rüzgârlara karşı dayanıklıdır. Her türlü topraklara ve güneşli bakılara dikilebilir.
Budama Durumu: Çiçeklenmeden sonra budanır. Bitkinin formunu düzeltmek için
kış budaması yapılmalıda.
Üretim Tekniği: Üretimi çelik ya da tohumla yapılır. Sert çelikler kışın kesilir yarı
odunlaşmış çelikler geç bahar ya da sonbaharda kesilir.
Kültivarları:
T.t. cv. Purpurea’; Çıçokler koyu pembe ve kısa saplıdır.
5.53. VERONICA (HEBE)
(SCROPHULARIACEAE)
Cinsin perennial, yer örtücü her dem yeşil
ve yarı her dem yeşil türleri özellikle çiçekleri
için yetiştirilir. Yetişmelerinde güneşli alanlara
ve iyi drenajlı topraklara ihtiyaç vardır. Üretimi
ayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumuşak ve yarı odunlaşmış çeliklerle yazın, tohum
ile de sonbaharda yapılabilir. Sürgünlere karşılıklı dizili yaprakları deri gibi kalın ve tam kenarlı nadiren de dişlidir. Çiçekleri salkım tipi
kurul oluşturur.
160
BİTKİ BİLGİSİ
VERONICA REPENS (HEBE)(SCROPHULARIACEAE)
Yetişme Yeri: Korsika ve ispanyada doğal olarak yetişir.
Boy ve Çap: Sürünücü bir türdür.
Genel Özellikleri: İlgi çekici bir yer örtücüdür, Yapraklar karşılıklı dizilmiş ve parlak yeşil renklidir Çok iyi bir alan kaplayıcıdır. Kaya Bahçeleri için de uygun bir bitkidir.
Güneşli alanlarda hızlı gelişir. Parçalı güneş alan yerlere de dayanabilir. Çiçekleri küçük
mavi renklidir ve geç ilkbaharda ya da erken yaz açarlar
İklim ve Toprak İstekleri: Güneşli alanları ve iyi drenajlı toprakları tercih ederler.
Üretim Tekniği: Üretimi ayırma yoluyla baharda ya sonbaharda, yumuşak ve yarı
odunlaşmış çeliklerle yeni, tohumlar da sonbaharda yapılabilir.
Kültivarları:
5.54. VIBURNUM (KARTOPU) (CAPRIFOÜACEAE)
Çiçekleri kartopu şeklinde beyaz (V
Opulus’) ve özellikle (Vo.roseum), katmerli beyaz çiçekli (Vo.alba Pleno) hem
çiçekleri ve hem de yaprakları açısından
ortancalara benzeyen (V.plicatum ve
varyetesi V.p. var.-.tomentosum) ve tüylü kartopu.(V.lavanta) Kışın yapraklarını
döken kartoplarıdır. Ancak yaprak dökümünden evvel çok qüzel kırmızı yaprak renklenmeleri yaparlar. Yapraklarını
kışın dökmeyenler olarak da kırmızı,
pembe, beyaz toplu çok kurullarına sahip defne yapraklı kartopu (V.tinus) ve
gene daimi yeşil olanlar arasında cazip
bir tur olan (V.davidii), koyu yeşil yaprakları ve kırmızı meyveleri ile (V.japonicum) en önemlilerini oluştururlar.
Türlere göre yetişme ortamı istekleri farklıdır. Kartoplarının dikimleri kolaydır. Latent devrede dikildikleri gibi kaplı fidanları her devrede dikmek mümkündür. Aşılı olarak da satın alınabilir. Kuruyan dalları dışarıdan budanmalıdır.
Üretimleri ilkbahar ve yaz basında alınan yumuşak çelikler veya yaz ortasında alınan
yarı odunlaşmış çelikle veya latent devrede alınan sarı çiçekler köklendirilerek kolaylıkla yapılabilir.
I. VIBURNUM OPULUS - ADİ KARTOPU
Yetişme Yeri: Vatanı, Avrupa, Kuzeybatı Afrika ve Türkistan’a kadar Batı ve Orta Asya Türkiye’den Kuzey Anadolu’na yaygın, nadiren ve Güneydoğu Anadolu’da da bulunur.
Boy ve Çap: Kalın dallı 4 m ye kadar boylanabilen bir çalıdır.
Genel Özellikleri: Rutubetli orman kenarlarında dere tabanlarında çalılıklar içerisin161
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
de görülür. Genç sürgünleri açık gri, parlak ve çıplak olup hafif köşelidir. Tomurcukları
sürgünler üzerinde karşılıklı dizilir. 10-12 cm uzunluğundaki yapraklar ışınsal damarlı ve
uç ile beş lopludur. Loplar kaba dişli, çıplak veya yaprak ayasının alt yüzü hafif tüylüdür.
Yapraklar sonbaharda dökülmeden önce parlak kırmızıya dönüşür. Yaprak sapının ayaya
yakın kısmında karşılıklı bir çift beze (sığıl) bulunur. Haziran veya Temmuzda çiçeklenir.
Çiçeklen kirli beyazdır ve yalancı şemsiye tipinde çiçek kurulları oluşturur. Sulu meyveleri parlak kırmızı ve 1cm boyundadır. Meyve kurulları sürgünlerin üzerinde kış ortalarına kadar asılı kalır. Anadolu’da özellikle Kayseri dolaylarında, kış aylarında meyveleri su
içerisinde tutularak, ‘tükenmez’ adı verilen vitamince zengin bir içecek hazırlanır.
İklim ve Toprak İstekleri: Soğuğa dayanıklı olup, nemli yerleri severler.
Üretim Tekniği: Çelik ile vejetatif olarak üretilir,
Kültivarları:
V.o. cv. ‘Roseum’ - Çiçek kurulları adeta yuvarlak bir kartopu gibidir; tüm çiçekleri
üreyimsizdir,
II. VIBURNUM TINUS - HERDEM YEŞİL KARTOPU
Yetişme Yeri: Ülkemizde Gönen-Biga arasında, Çanakkale. Aksaz’ın güneyinde. Karabiga’da Aydın, Söke. Güzelçamlı’da bulunur. Genel yayılış alam Akdeniz bölgesidir.
Boy ve Çap: Sık dallı 1 m’ye kadar boylanabilen her dem yeşil çalıdır
Genel Özellikleri: En belirgin özelliği: tam kenarlı, parlak koyu yeşil oval yaprakları ile metalik mavi siyah (boncuk gibi parlak) çekirdekli sulu meyvelerdir. Yalancı şemsiye tipi çiçek kurulları sonbahardan itibaren erken ilkbahara kadar çiçeklenir. Çiçekleri
beyaz renktedir.
İklim ve Toprak İstekleri: Denizden esen tuzlu rüzgârlara ve gölgeye dayanıklıdır.
Kışları ılıman yerlerde iyi yetişir, soğuklara az dayanıklıdır.
Üretim Tekniği: Yarı odunlaşmış çeliklerle yazın ya da sonbaharda tohumlar toplanarak üretim yapılır,
Kültivarları:
V.t. cv. ‘Eve Price’ Daimi yeşil kompact bir çalıdır Boyu ve yayılışı 3 m dir. Beyaz çiçeklidir. Oval yapraklar koyu yesiIdir.Çiçekler kışın görülür daha sonra da oval mavi
meyveler oluşur,
V.t, cv. ‘Gwenllian’ Pembe çiçekli ve pembe
meyvelidir.
5.55. WEIGELA (VANGELYA)
(CAPRIFOLIACEAE)
Weigela floribunda, Weigela japonıca ve
Weigela praecox ve bunların çeşitli hibrit ve
kültivarları da yetiştirilmektedir.
I.WEIGELA FLORIDA - GELİN TACI
(CAPRIFOLIACEAE)
Yetişme Yeri: Japonya Kore Çin ‘in doğusunda doğal olarak yetişir.
162
BİTKİ BİLGİSİ
Boy ve Çap: Boyu 3 m ye varabilen, yazın yeşil çalılardandır.
Genel Özellikleri: Sürgünlere karşılıklı dizilen yaprakları yumurtamsı mızrak şeklinde, 5-10 cm uzunluğunda, kenarları dişli, üst yüzü çıplak, alt yüzü damarlar boyunca ince ve hafif tüylüdür. Tüp şeklinde çiçekleri pembe demetler oluşturarak kavisli dallar boyunca dizilen kısa sürgünlerin uçlarında yer alır. Mayıs ayı içerisinde çiçeklenirler.
İklim ve Toprak İstekleri: Ilıman yerlerde olduğu gibi oldukça soğuk rejyonlarda
da yetişebilirler. Hızlı büyürler Akdeniz iklimi onlara sıcak gelir. Hava kirlenmesine dayanıklıdırlar. Güneşli ve rutubetli yerlerde iyi çiçek açarlar, toprak seçmezler yetiştirilmeleri kolaydır.
Budama Durumu: Çiçeklerini döktükten sonra yapılan budamalar gelecek yılın çiçek verimim arttırır.
Üretim Tekniği: Üretimleri yaz sonu ya da sonbaharda sert çeliklerle, ilkbaharda ise
tohum ile olur.
Kültivarları:
W.f. cv. ‘ Bristol ruby’ - Yakut renkli kırmızı çiçekli
W.f. cv. ‘ Candidate’ - Beyaz çiçekli
W.f. cv. ‘Foliis Purpureus’ - Eflatun renkli yapraklı
W.f. cv. ‘Variegata’ - Krem beyaz alacalı yapraklı
5.56. WISTERIA (MOR SALKIMLAR) LEGUMİNOSEAE
10 Kadar türü bulunan, yaprak döken
sarılıcı bitkilerdir. Göz alıcı çiçekleri vardır.
Çağlayanı andıran narin gövdelerde açarlar. Odunlaşmış gövdeleri dolanarak (sarılarak) ağaçsı kıvrık bir hal alır. Ağaçlara,
binalara, pergolalara ve duvarlara sardırılabilir. Açık yeşil renkli, parlak, geniş bileşik
yapraklar güzel görünüşlüdür ve küçük
oval yaprakların 7-9 unun bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bezelyemsi çiçek salkımları
ilkbahar başında açarlar. Renkleri beyazpembeden menekşe moruna kadar değişkenlik gösterir. 15 cm’den 1 m’ye kadar
uzunlukta sarkan salkımlar halindedir. 815cm uzunluktaki kadifemsi tohum kabukları bunları takip eder. Ağır sarılıcı dalları için güçlü desteklere ihtiyaç duyarlar.
Güneşli yerleri, zengin ve iyi drenajlı topraklan tercih eder. Budama çiçeklenmeden
sonra ya da geç kış yapılabilir. Üretimi aşılama ya da sonbahar ya da baharda tohumla
yapılır. Çelikle de üretilir. Tohumla üretimde belirli bir yaşa gelmeden çiçek açmazlar. Çiçekleri de seyrektir.
163
BAHÇIVANLIK EL KİTABI
WISTERIA SINENSIS MORSALKIM (LEGUMINOSEAE)
Yetişme Yeri: Vatanı Çin’dir. Ülkemizde en yaygın ve en çok kullanılan Wisteria türüdür.
Boy ve Çap: Boyu 30 m’ye ulaşan bir tırmanıcıdır.
Genel Özellikleri: Güçlü odunsu dallı gövdesiyle yaprağını döken bir tırmanıcıdır.
Tek tüysü bileşik yapraklar koyu yeşil renkli, yumurta şeklinde, 11 yaprakçıktan oluşur.
Yaprakçıklar kokuludur. Çiçekler kokulu, menekşe mavisi veya mavimsi mor renklidir
ve 20-30 cm uzunluğundaki rasemoz çiçek kurullarında yer alırlar. Yaz başlarında çiçeklenirler. Legümen meyve yumuşak tüylüdür.
İklim ve Toprak İstekleri: Tam güneş veya kısmi gölge ister. Ilıman iklim sever. Dona dayanıklıdır. Her tip toprakta yetiştirilebilir ancak killi-zengin ve rutubetli toprakları
sever. İlk dikildiğinde sulanmasında fayda vardır.
Budama Durumu: Ağustosta sadece çiçeklenen dalları uzaklaştıracak şekilde hafif
bir budama, sonbahar veya kış sonunda güçlü bir budama yapılmalıdır.
Üretim Tekniği: Yaz ve sonbaharda daldırma ile ilkbahar-yaz döneminde cam altında kök ve odunsu çeliklerle üretilir.
Kültivarları:
W.s. cv. ‘Alba’ - Beyaz renkli, güzel kokulu çiçeklere sahiptir.
W.s. cv. ‘Purpurea’ - Menekşe çiçeklidir.
W.s. cv. ‘Plena’ - Katmerli çiçeklidir.
5.57. YUCCA FILAMENTOSA (AVİZE ÇİÇEĞİ)
Yetişme Yeri: Vatanı, Kuzey Amerikanın güneyinden (Mississippi ve Florida yöresi) Orta ve
Güney Amerika’ya kadar. Ülkemizde ılıman yörelerimizde, Akdeniz’de, Ege’de ve İstanbul’da
özellikle Adalarda park ve bahçeleri süsler.
Boy ve Çap: Hemen hemen gövdesiz, 2-5 m
boyunda bir bitki.
Genel Özellikleri: Yaprakları yukarıya doğru dik ve yaygın, dar mızraksı şekilde, 35-75 cm
uzunluğunda, etli, mavimsi yeşil; ayanın kenarları tam, ama kenarlarda iplik gibi sayısız uzantılar var. Krem beyazı çiçekleri 5 cm. boyunda
bunların bir çoğu bir araya gelerek 1-3m yüksekliğinde dik duran salkım durumunda kurulları oluşturur. Yaz sonlarında çiçek açar.
İklim ve Toprak İstekleri: İyi güneş gören
yerlere vasat nitelikteki topraklara dikilirse iyi bir gelişme gösterirler.
Üretim Tekniği: Tohumla ya da sürgünlerle üretilir.
Kültivarları:
Yucca filamentosa var. variegata - Yaprak kenarları sarı şeritli.
164
BİTKİ BİLGİSİ
KAYNAKLAR
YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız iğne Yapraklılar. YALTIRIK, R 1997 Orman
ve Park Ağaçlarımız, Geniş Yapraklı Ağaçlar. YALTIRIK, F. 1997 Orman ve Park Ağaçlarımız. Süs
Çalılan ve Sanlıcılar YALTIRIK, F. 1993 Dendroloji Ders Kitabı I. Açık Tohumlular. YALTIRIK, F.
1988 Dendroloji Ders Kitabı II, Kapalı Tohumlular.
YALTIRIK, F...Dendroloji Ders Teksirleri, Kapalı Tohumlular ve Çalılar.
YALTIRIK, R 1994 Dendroloji Ders Kitabı Açık Tohumlular ve Kapalı Tohumlar.
YALTIRIK, R ERE. A. UZUN. A. 1993 İstanbul Adalarının Doğal ve Ekzoîik Bitkileri.
ÜRGENÇ. S. i. 1998 Ağaç ve Süs Bitkileri Fidanlık Yetiştirme Tekniği.
CEYLAN, G. 1999 Dış Mekan Süs Bitkileri ve Peyzajda Kullanımları.
ACARTÜRK, R. 2001 Park ve Bahçe Peyzajında Süs Bitkileri ve Yer Örtücüler.
PAMAY B. 1992 Bitki Materyali I Ağaç ve Ağaççıklar.
PAMAY B. 1992 Bitki Materyali II
ESENLER, R. 1999 Palmiyeler.
BRICKELL. C. The Royal Horticultural Society Gardeners’EncycIopedia Plants Rowers.
R. G. TURNER J. R.I997 Botanica.
CRESCENT BOOKS Gardener The Best Plants for Design and Cultivation
www.bahcesel.com İçeriği
165
NOTLAR
NOTLAR
NOTLAR
NOTLAR
NOTLAR
NOTLAR