6. Baskı - Pegem.net
advertisement
6. Baskı Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili SOSYAL BİLGİLERİN TEMELLERİ ISBN 978-605-5885-42-7 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2013, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2008, Ankara 6. Baskı: Ekim 2013, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti. İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31 Yenimahalle-ANKARA (0312-395 99 94) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 23593 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net ÖNSÖZ Eğitim fakültelerinin Sosyal Bilgiler Öğretmenliği lisans düzeyinde birinci sınıflarında “Sosyal Bilgilerin Temelleri” isimli bir ders okutulmaktadır. Yükseköğretim Kurulu’nun belirlediği içeriğe göre bu derste öğrencilere; “Sosyal Bilimler” ve “Sosyal Bilgiler” kavramları, Sosyal Bilimlerde bilgi, Sosyal Bilimlerin temel kavramları, başlıca Sosyal Bilimler ve birbirleriyle ilişkileri, Sosyal Bilgiler programlarının geliştirilmesinde Sosyal Bilimlerin rolü, Sosyal Bilgiler öğretiminin felsefesi, eğitsel ve tarihsel temelleri, Sosyal Bilgiler gelenekleri” konuları hakkında bilgiler verilmesi amaçlanmıştır. İşte yukarıdaki amacı gerçekleştirmede, dersi okutan öğretim elemanları ve öğrenciler için önemli bir kaynak vazifesi görmek maksadıyla bu kitap kaleme alınmıştır. Kitap yukarıdaki içeriği kapsayacak şekilde yedi bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sosyal bilimler ve sosyal bilgiler, ikinci bölümde sosyal bilgilerin felsefî temelleri, üçüncü bölümde Ekonomi, Psikoloji, Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Antropoloji, Coğrafya ve Tarih gibi belli başlı Sosyal Bilim disiplinleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Dördüncü bölümde Sosyal Bilgiler programlarında Sosyal Bilimlerin yeri, beşinci bölümde sosyal bilim dallarının birbiriyle ilişkisi, altıncı bölümde Sosyal Bilim dallarının araştırma yöntem ve ilkeleri konuları işlenmiştir. Son olarak eserin hazırlanmasında kullanılan kaynaklar, her bilim dalına göre ayrı ayrı verilmiştir. Kitabın meydana gelmesinde öncülük eden Dr. İsmail Demircioğlu’na ve yazılarıyla esere vücut veren tüm yazarlara teşekkür ederim. Bilimsel ve pedagojik çerçevede bir ders kitabı muhtevasında hazırlanan “Sosyal Bilgilerin Temelleri” adlı eserimizin öğretmen adaylarının yetiştirilmesine katkı sağlaması ümidiyle... Dr. Ali Sinan Bilgili Editör EDİTÖR \ YAZARLAR VE KURUMLARI Editör: Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yazar Kurum Prof. Dr. Mesut Çapa Ankara Üniv. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü. Prof. Dr. Sadık Sarısaman Afyon Kocatepe Üniv. Edebiyat Fak. Prof. Dr. Ali Sinan Bilgili Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Prof. Dr. H. İbrahim Zeybek Ondokuz Mayıs Üniv. Edebiyat Fak. Yrd.Doç.Dr. Mehmet Akpınar Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Rahmi Çiçek Karadeniz Teknik Üniv. Fatih Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Müge Yılmaz Ondokuz Mayıs Üniv. Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. İlhan Turan Rize Üniv. Çayeli Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Sevgi C. Keskin Sakarya Üniv. Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Zekeriya Akkuş Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Ufuk Şimşek Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Yrd.Doç.Dr. Selçuk İlgaz Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Arş. Gör. Esra Akdoğan Atatürk Üniv. Kâzım Karabekir Eğitim Fak. Bu eserde yer alan konular ve yazarları; 1- Tarih Dr. Mesut Çapa 2- Siyaset Bilimi Dr. Sadık Sarısaman 3- Geçmişten Günümüze Sosyal Bilgiler ve Sosyal Bilimler Dr. Ali Sinan Bilgili 4-Coğrafya Dr. H. İbrahim Zeybek 5- Antropoloji Dr. Mehmet Akpınar 6- Sosyoloji Dr. Rahmi Çiçek 7- Psikoloji Dr. Müge Yılmaz 8- Ekonomi Dr. İlhan Turan 9- Sosyal Bilgilerin Felsefî Temelleri Dr. Sevgi C. Keskin 10- Arkeoloji-Sanat Tarihi Dr. Zekeriya Akkuş- Dr. Ufuk Şimşek Hukuk- Diğer Sosyal Bilimler Dr. Selçuk İlgaz- Arş. Gör. Esra Akdoğan İÇİNDEKİLER Önsöz .............................................................................................................................. iii Editör \ Yazarlar ve Kurumları .................................................................................... iv İçindekiler.........................................................................................................................v BÖLÜM 1 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER 1.Giriş ...............................................................................................................................2 2.Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları ..........................................................2 3.Sosyal Bilimlerin Tarihî Gelişimi ..............................................................................5 4.Sosyal Bilgilerin Tarihî Gelişimi ............................................................................. 23 5.Sosyal Bilgiler Öğretim Programı (2004) ............................................................... 27 6.Sosyal Bilimler-Sosyal Bilgiler İlişkisi .................................................................... 35 BÖLÜM 2 SOSYAL BİLGİLERİN FELSEFÎ TEMELLERİ 1.Giriş ............................................................................................................................. 40 2.Felsefe Nedir? ............................................................................................................. 42 3.Felsefe ve Eğitim İlişkisi............................................................................................ 42 4.Eğitim Felsefeleri ....................................................................................................... 43 5.Eğitim Akımları ......................................................................................................... 49 6.Sosyal Bilgiler ve Felsefe ........................................................................................... 54 BÖLÜM 3 SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİ 1- Antropoloji 1.1.Giriş ................................................................................................................. 58 1.2.Antropoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi .................................................... 59 1.3.Antropoloji Biliminde Temel Kavramlar .................................................... 62 1.4.Antropoloji Biliminin Amacı ....................................................................... 63 1.5.Antropoloji Biliminin Bölümleri ................................................................ 65 vi Sosyal Bilgilerin Temelleri 2-Arkeoloji 1. Giriş ....................................................................................................................... 69 2. Arkeolojinin Amacı ve Sınırları......................................................................... 69 3. Arkeolojinin Tarihsel Gelişimi........................................................................... 69 4. Arkeolojinin Kolları ............................................................................................ 70 3- Coğrafya 1.Giriş ........................................................................................................................ 72 2.Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 73 3.Coğrafya Biliminde Temel Kavramlar ............................................................... 78 4.Coğrafya Öğretiminin Amaçları ........................................................................ 79 4- Ekonomi 1.Giriş ........................................................................................................................ 81 2.Ekonomi Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 82 3.Ekonomi Biliminde Temel Kavramlar ............................................................... 85 4.Ekonomi Biliminin Amaçları.............................................................................. 88 5-Hukuk 1.Giriş ........................................................................................................................ 90 2.Hukukun Bilim Dalları ........................................................................................ 90 3.Hukuk Sistemi ....................................................................................................... 90 6- Psikoloji 1.Giriş ........................................................................................................................ 93 2.Psikoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................ 94 3.Psikoloji Biliminin Ekolleri ................................................................................. 95 4.Psikolojinin Alanları ........................................................................................... 97 7- Sanat Tarihi 1.Giriş ...................................................................................................................... 101 2.Sanat Tarihi Bilim Dalları .................................................................................. 101 3.Sanat Tarihi Alanları ......................................................................................... 102 İçindekiler vii 8- Siyaset Bilimi 1.Giriş ...................................................................................................................... 104 2.Siyaset Biliminin Tarihsel Gelişimi ................................................................. 105 3.Siyaset Biliminde Temel Kavramlar ................................................................. 107 8.4.Siyaset Biliminin Amacı ................................................................................. 109 9- Sosyoloji 1.Giriş ..................................................................................................................... 111 2.Sosyoloji Biliminin Konusu, Amacı ve Sınırları ............................................. 111 3.Sosyoloji Biliminin Tarihsel Gelişimi .............................................................. 112 4.Sosyoloji Biliminde Temel Kavramlar ............................................................. 116 5.Sosyoloji Biliminin Bilim Dalları ..................................................................... 120 10- Tarih 1.Giriş ..................................................................................................................... 124 2.Tarih Biliminin Tarihsel Gelişimi .................................................................... 125 3.Tarih Biliminde Temel Kavramlar ................................................................... 129 4.Tarih Biliminin ve Tarih Eğitiminin Amacı ................................................... 130 11-Diğer Sosyal Bilim Dalları 1.Epigrafi ................................................................................................................. 132 2.Kronoloji .............................................................................................................. 132 3.Onomastik ........................................................................................................... 132 4.Nümizmatik (Meskûkât) ................................................................................... 132 5.Halk Bilim (Folklor) ........................................................................................... 132 6.Paleografya .......................................................................................................... 133 7.Diplomatik........................................................................................................... 133 8.Sosyal Politika ..................................................................................................... 133 viii Sosyal Bilgilerin Temelleri BÖLÜM 4 SOSYAL BİLGİLER PROGRAMLARINDA SOSYAL BİLİMLERİN YERİ 1.Giriş ........................................................................................................................... 136 2.Antropoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçerisindeki Yeri ..................................... 136 3.Coğrafya Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri................................................. 137 4.Ekonomi Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................ 139 5.Psikoloji Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri.................................................. 140 6.Siyaset Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ..................................................... 141 7.Sosyoloji Bilimini Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ................................................... 142 8.Tarih Biliminin Sosyal Bilgiler İçindeki Yeri ....................................................... 143 BÖLÜM 5 SOSYAL BİLİM DALLARININ BİRBİRİYLE İLİŞKİSİ 1.Antropoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ........ 146 2.Coğrafya Bilimini Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ..................... 151 3.Ekonomi Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ................... 155 4.Psikoloji Bilimini Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ............... 159 5.Siyaset Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçindeki Yeri ve İlişkisi ...................... 161 6.Sosyoloji Biliminin Diğer Sosyal Bilimler İçerisindeki Yeri ve İlişkisi ............ 165 7.Tarih Biliminin Diğer Sosyal Bilimler ve İçindeki Yeri ve İlişkisi..................... 170 BÖLÜM 6 SOSYAL BİLİM DİSİPLİNLERİNİN ARAŞTIRMA YÖNTEM VE İLKELERİ 1.Antropoloji Biliminin Araştırma Yöntemleri ..................................................... 174 2.Coğrafya Biliminin Araştırma Yöntemleri ......................................................... 177 3.Ekonomi Bilimi Araştırma Yöntemleri ................................................................ 179 4.Psikoloji Bilimini Araştırma Yöntemleri ............................................................. 180 5.Siyaset Bilimi Araştırma Yöntemleri .................................................................... 181 6.Sosyoloji Bilimi Araştırma Yöntemleri ................................................................. 184 7.Tarih Biliminin Araştırma Yöntemleri ................................................................ 186 KAYNAKLAR ............................................................................................................. 197 1. BÖLÜM GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE SOSYAL BİLİMLER VE SOSYAL BİLGİLER İçindekiler 1. Giriş 2. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramları 3. Sosyal bilimlerin tarihî gelişimi 4. Sosyal Bilgilerin tarihî gelişimi 5. Sosyal Bilgiler öğretim programı (2004) 6. Sosyal bilimler-Sosyal Bilgiler ilişkisi Düşünme Zamanı Bölümü okumaya başlamadan önce aşağıdaki sorular üzerinde düşününüz. Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler kavramlarını açıklayınız? Sosyal bilimler ve Sosyal Bilgiler arasındaki farklar nelerdir? Sosyal Bilgiler ne zaman ve neden doğmuştur? Sosyal Bilgiler ilköğretim öğrencilerine ne tür kazanımlar sağlamalıdır? 2 Sosyal Bilgilerin Temelleri 1. Giriş İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren başlayan toplumsal ve bireysel sorunlara çözüm çabaları Sosyal Bilimlerin doğuşunu sağlamıştır. İnsanın belirli bir toplum içerisinde yaşama ihtiyacı beraberinde sorunları getirince, Sosyal Bilimlere sorun çözme misyonu yüklenmiştir. Bunun içindir ki Sosyal Bilim denilince akla ilk önce “sorun çözücü bilim” gelir. Bu sorun çözücü bilim üstlendiği görev gereği tarihî süreçte gelişerek ve artarak devam eden önemle günümüze kadar gelmiştir. Sosyal Bilimin toplum hayatındaki rolü ve katkısı fark edildiğinde de bundan istifade etme yolu olarak Sosyal Bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Zira Sosyal Bilgiler, 19. yüzyıl sonlarında ABD’de yaşanan sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlara ilişkin Sosyal Bilimlerce önerilen çözümleri vatandaşlara aktarma vasıtası olarak ortaya çıkmıştır. 2. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler Kavramları 2.1. Sosyal Bilimler Sosyal Bilim, bilimler tasnifi içerisinde “insan bilimi” olarak nitelendirilmektedir. Bu haklı sınıflandırma içerisinde sosyal bilimler kavramı hakkında şu şekilde tanımlar yapılmıştır; 2.1.1. Tanımlar • Toplumu ve insan ilişkilerini inceleyen bilim • Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilimler • Toplum içinde yaşayan insanları inceleyen bilim disiplinleri • Birey ve toplum sorunlarına çözüm üreten bilim dalları Yukarıda verilen tanımlardan da anlaşılacağı üzere sosyal bilim, tek başına bir bilim dalı olmayıp, çeşitli disiplinlerden oluşmaktadır. Bu disiplinlerin neler olduğu hakkında muhtelif görüşler vardır. Türkiye’de en yaygın görüş; sosyoloji, tarih, coğrafya, psikoloji, siyaset bilimi, ekonomi, hukuk, antropoloji, eğitim, halk bilim (folklor), iletişim, etnoloji, sanat tarihi ve arkeolojinin sosyal bilimleri oluşturduğudur. UNESCO da sosyoloji, psikoloji, kültürel antropoloji, uluslar arası ilişkiler, siyasal bilimler, ekonomi, hukuk, suçbilim (kriminoloji) ve istatistiği sosyal bilim olarak kabul etmektedir. Sosyal bilimler kavramı yerine bazen de, “Toplum Bilimleri” kavramı kullanılmaktadır. 20. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ABD’de “Toplum Bilimleri” yerine, Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler 3 “Davranış Bilimleri” teriminin kullanılması benimsenmiş, bu bilim kapsamına fizikî antropoloji, dilbilim ve psikoloji alınmıştır. • Disiplin; Kendine has bir yapısı, araştırma ve ispat metotları olan organize bilgi alanı Sosyal bilimler tek başına bir bilim dalı olmadığından genel bir sosyal bilim teorisi ve yöntemi kurulamamıştır. Bu yüzden sosyal bilimi oluşturan her disiplin kendi teorisini ve yöntemini oluşturmuştur. Sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantıları kurabilmek maksadıyla da disiplinler arası ilişki geliştirilmeye çalışılmıştır. Tarih-coğrafya, sosyoloji-siyaset bilimi, tarih-sosyoloji gibi. (Sosyal Bilimlerin Birbiriyle İlişkisi bölümüne bakınız) • Olgu; Tam bilinen, objektif olarak ispatlanan, somut şey, olay ve düşünceler Sosyal bilim tanımları çerçevesinde sosyal bilimlere yüklenen misyonun oluşturduğu amaçlar vardır. Bu amaçlar; 2.1.2. Amaçlar • Bilgiyi, araştırmalarla geliştirmek, • Beşeri anlayışı geliştirerek iyi bir insan (ideal insan) yaratılmasına yardımcı olmak, • İnsanın içerisinde yaşadığı toplumu ve bu toplumdaki insan ilişkilerini veya “öteki” dünyayı öğrenmek, olaylar arasındaki ilişkileri bulup çıkarmak, • İnsanı rahatsız eden sorunlara çözüm yolları önermek ve insan mutluluğunu yükseltmek 2.1.3. Sosyal Bilimlerin Özellikleri Sosyal bilimleri bir bütün olarak ele alırsak aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu görürüz; 1. Çok sebepli bilimlerdir. Sosyal olay veya olgunun izahında tek bir sebebe dayanılamaz. 2. Objektif bilimlerdir. Sosyal olayların izahında objektifliğin delili olarak belge veya delil kullanılır. 4 Sosyal Bilgilerin Temelleri 3. Pozitif nitelik taşır. Bu yönüyle metafizik ve teoloji ile ilişkisi bulunmamaktadır. 4. Faktörlerin ağırlığına göre olaylar hakkında devirlerine göre farklı yorumlar yapılabilir. 5. Bir olayın izahında sebep-sonuç ilişkisi önemli yer tutar. 6. Kuralları olmakla birlikte, cemiyette meydana gelen olaylar farklı yönleriyle tenkide tabi tutulabilir. Ancak coğrafya biliminin bazı konularında (Mevsimler, ay tutulması gibi) olduğu gibi, somut olaylarda, kesin bilgiye dayalı konularda farklı yorumlar yapılamaz. 7. Genel bir sosyal bilim teorisi kurulamamıştır. Gerçekte tek olan sosyal olgu, her sosyal bilim disiplinince kendi boyutlarından ele alınıp incelenir. Bu yüzden sosyal olgunun bütünündeki bölümler arasındaki bağlantılar gözden kaçmaktadır. Bunun için disiplinler arası ilişkilendirme yapılmaktadır. 8. Her sosyal bilim dalında bilim dalının kendisine özel bir teorisi bulunmaktadır. 9. Sosyal bilimlerde araştırma yönteminin temel öğesi olan gözlem, sistematik ve metodik olarak yapılır. 10. Olayları sentez ve analiz ederek sosyal problemleri çözmeye yönelen bir bilimdir. 2.2. Sosyal Bilgiler Sosyal bilimlerin içerisinde yer alan farklı disiplinlerin birleştirilmesiyle ortaya çıkarılmış bir öğretim programı olan Sosyal Bilgiler kavramı hakkında da farklı tanımlar yapılmaktadır. Bunlar; 2.2.1. Tanımlar • Öğrencileri sorumlu birer vatandaş olarak yetiştirme girişimleri. • İlkokul ve ortaokullarda iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı. • Bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi ve hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geç- Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler 5 miş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği; toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ders programı. 2.2.2. Amaçlar Yukarıdaki tanımlar çerçevesinde Sosyal Bilgilerin amaçları şunlardır; • Öğrencilere yaşadıkları toplumun sahip olduğu kültürel mirası ve değerleri aktararak, onların iyi bir vatandaş veya birey olmalarını sağlamak, • Öğrencilere evrensel ve milli değerlerle ilgili bilgiler ve temel sosyal kuruluşlar hakkında bilgiler vererek, bilgi, beceri, tutum ve değerler kazandırmak, • Öğrencilerin bireysel ve sosyal problemleri tanımlama, analiz etme ve karar verme süreçlerini geliştirmek. Eğitim sisteminde Sosyal Bilgiler öğretimine yer veren her ülkede olduğu gibi ülkemizde de Sosyal Bilgiler dersi öğretim programının genel amaçlarını belirlemiştir. 1973 tarihli Milli Eğitim Temel Kanunu’nun ikinci maddesinde belirtilen “Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları” hükümlerine dayalı olarak 1998 tarihinde “İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Genel Amaçları” yayınlanmıştır. Sosyal Bilgiler öğretiminin genel amaçları dört temel başlık altında sıralanmıştır. Öğrencilerin bu derste; a. Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden b. Toplumda insanların birbiriyle olan ilişkileri yönünden c. Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri yönünden d. Ekonomik yaşama fikrini ve yeteneklerini geliştirme yönünden bir ilerleme kaydetmeleri amaçlanmıştır. 2004 yılında yayınlanan “Sosyal Bilgiler Öğretim Programının Genel Amaçları”nda bu tasnif kaldırılmış, 17 amaç sıralanmıştır. 3. Sosyal Bilimlerin Tarihsel Gelişimi 3.1. Dünyada Sosyal Bilimler Bazı sosyal bilimciler (M.Duverger, B.Gökçe v.s.) sosyal bilimlerin geçmişten günümüze tarihî gelişimini üç dönemde ele almışlardır. Bunlar; 1. İlim öncesi dönem: Sosyal Felsefe Dönemi 2. Kuruluş dönemi: Sosyal Bilimlere Geçiş 3. Sistemleşme dönemi: 20. Yüzyıldan Günümüze Sosyal Bilimler 6 Sosyal Bilgilerin Temelleri 3.1.1. İlim Öncesi Dönem; Sosyal Felsefe Dönemi (İlkçağdan 19. yüzyıla) İnsanla ilgili bir bilim olan sosyal bilimlerin, insanların ilk uğraşları olan felsefe ve tarih ile başladığı kabul edilir. Diğer disiplinler zaman içerisinde ortaya çıkmıştır. Felsefeyle başlamak sosyal bilimler üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. Duverger (1990: 9) bunu “sosyal felsefe” olarak nitelendirmiştir. 3.1.1.1. İlkçağ’da Sosyal Bilimler; Sosyal felsefe dönemi olarak nitelendirilen ilkçağlarda, sosyal bilimlerde bilimsel tutum yerine, felsefe hâkimiyeti vardır. Sosyal felsefe günümüzde; “belirli toplumların sosyal gerçeğini anlamaya, onun sorunlarını çözmeye, sosyal yapıyı düzenlemeye yönelik düşünce biçimi” olarak tanımlanmaktadır. Ancak ilkçağ sosyal felsefesi, toplumu kendi gerçekleriyle; inanç, değer, kültür, hayat tarzı, anlayış, örf, adet, gelenekleriyle olduğu gibi algılamayan ve kabullenmeyen, filozofların düşünce dünyalarında yarattıkları biçimiyle var olmasını istedikleri bir anlayışı ifade eder. Bu yönüyle de sosyal bilimin gerçek hayatla ilişkilendirilmesine imkân tanımamıştır. Düşünce boyutunun ağırlığı itibariyle de, sosyal bilimlerin ilmî karakter ve özellik kazanmasına engel olmuştur. Sosyal bilimler üzerinde sosyal felsefe hâkimiyetini kuran önemli isimler Aristo (MÖ. 384-322) ve Eflatun (Platon) (MÖ. 427-347)’dur. Sosyal felsefenin bu iki temsilcisinin etkisiyle felsefe, bütün bilimleri etkisi altına almıştır. Metafizik nitelikteki anlayışla bağlantılı sosyal, fen ve tıp bilimleri, benzer faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Bu etki sadece sosyal bilimlerde değil, bütün bilim dallarında felsefenin hâkim olmasını sağlamıştır. Nitekim Aristo ve Eflatun gibi filozoflar toplumlarının sorunlarını çözmek için sosyal yapıyı düzenlemeye çalışırken, diğer yandan Hipokrat (MÖ. 460-370) gibi tıp biliminin babası sayılan ve uygulamalı tıbbın kurucusu olan kişiler de, felsefi ve ahlakî birçok normatif üzerinde durmuş, böylece, “Hipokrat felsefesi” denilen ilkeler oluşturmuştur. Bununla birlikte bu kişilerin gözlemcilik ve araştırıcılık vasıflarının bilimlerin karakterine etki ettiği de bir gerçektir. Mesela; bu gerçek tıp biliminde karşımıza; hastalıkların birer doğal süreç olması, hastalık belirtilerinin organizmanın bu süreçlere karşı bir tepki olması ve hekimlerin hastalar karşısındaki işlevinin doğal kuvvetlere yardımcı olması gerektiği şeklinde çıkmaktadır. Sosyal bilimlerde ise, Aristo’nun site devletlerinin anayasaları üzerine yazdığı monografiler, Eflatun’un ekonomik ve toplumsal olgular (sınıf mücadelesi teorisi) üzerine yaptığı incelemeler, gözlemcilik ve araştırıcılık yeteneklerinin ürünü olarak bilimlere etki etmiştir. Bahsedilen etkiler sosyal, fen ve tıp bilimlerinin birbirinden pek farklı olmayan araştırma yöntemi geliştirmesine yol açmıştır. Bunun için günümüzde artık usul olan; problemin tanımı, amaç, hipotez, evren, örneklem, veri toplama, veri analizi, tartışma, sonuç, öneri, kaynaklar, tablo, şekil ve grafikler gibi araştırma aşamalarının çeşitli bilim dalında küçük farklılıklarla aynı olması, aynı kaynaktan gelmeleriyle ilgilidir. Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler 7 3.1.1.2. Ortaçağ’da Sosyal Bilimler; İlkçağlardaki sosyal felsefe etkisi Ortaçağ dünyasında da hâkimdir. Ancak bu etki doğu ve batı, yani İslâm ve Hıristiyan dünyalar arasında farklı gelişmelere yol açmıştır. a) İslâm Dünyasında Sosyal Bilimler; Sosyal bilimler İslâm dünyasında İslâm ilimleri (fıkıh, kelam, tefsir, hadis v.d.) ile sınırlı kalmamış, sosyal bilimlerin pozitif yönleri ile mantık, matematik, fen bilimleri alanlarında da çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde İslâm dünyasında sosyal bilimlerin gelişmesine katkıda bulunan ilim adamlarından bazıları şunlardır; FARABÎ (870-950), Türkistan’ın Farab şehrinde doğmuş, Şam’da vefat etmiş bir Türk filozofudur. Buhara, Bağdat, Şam, Kahire ve Halep gibi zamanın önemli ilim merkezlerini gezmiştir. Felsefe, tabiat, astronomi, fizik, kimya, matematik, mantık, psikoloji, metot, ilimlerin tasnifi, siyaset bilimi, eğitim ve musiki alanında eserler yazmıştır. İslâm felsefesini metot, terminoloji ve problemler açısından temellendirmiş, eski Yunan felsefesi ile İslâmiyet’in dünya görüşünü bağdaştırarak, İslâm felsefesinin temellerini atmıştır. Bu itibarla İslâm felsefesinin kurucusu olarak kabul edilir. Bilimsel araştırma yöntemleri hakkında “her meselede aranan, kesin gerçeği elde etmektir. Ama çok defa kesinliği elde edemeyiz. Aradığımızın bir kısmına dair kesinlik, geri kalanlara dair de zan ve kanaat elde edebiliriz” fikrini savunur. Ona göre bilinmeyen konular, araştırma ve öğretimle açıklığa kavuşturulmak istenince mesele (problem) ve çözülünce de bilgi haline gelir. Araştırma yönteminin başlı başına bir bilim olduğunu söyleyen Farabi, var olan nesnelerin araştırılmasıyla ilgili olarak da nasıl, neden, niçin sorularının cevaplarının araştırılması gerektiğini savunur (Akyüz, 1982, s. 81-86). Başlıca Eserleri: 1. Kitâb al-cam’ bayn ra’yay al-hakimayn İflatun al-ilâhi va Aristatalis. Bu eserde Aristo ve Eflatun’u uzlaştırmaya çalışmıştır. 2. Risalâ fi arâ’ahl al-madina al-fadıla (İdeal Kent Devleti). Farabi, devlet felsefesi üzerine yazdığı bu eserinde toplumsal düzenin ve fazilet ile saadetin temelinin adalet olduğunu, devlet adamlarının mükemmel ve hâkim (filozof) olması gerektiğini savunmuştur. 3. Tahsilu’s-Sa’ade (Mutluluğu Kazanma). Eğitim-öğretim ile ilgili bir eserdir. Bu eserde eğitim ile öğretim arasındaki farkları, öğreticilerin tasnifi ve öğretmenin özelliklerinden bahseder. 8 Sosyal Bilgilerin Temelleri 4. İhsâu’l-Ulûm; İlimlerin tasnifine ait bir eserdir. Fârâbî bu eserde ilimleri; konuları, teorik ve pratik açıdan değerini, kaynakları, elde edilişleri ve amaçları açısından sınıflamaya tâbi tutmuştur. Bu sınıflandırmada her ilmin kapsamındaki diğer ilimleri de sıralar; 1. Dil; Sarf, nahiv, 2. Mantık, 3. Matematik; Aritmetik, geometri, optik, astronomi, müzik, mekanik, 4. Fizik ve Metafizik 5. Medenî ilimler; Ahlâk, siyaset, fıkıh, kelam. (Kaya, 1995, 147) İBN SİNA (980-1037), Buhara’da doğmuş, Hamedan’da vefat etmiştir. Mantık, geometri, fıkıh, dil, tıp, psikoloji ve doğabilim üstüne çalışmalar yapmıştır. Kitabü’n-Nefs adlı eseriyle İslâm psikolojisinin kurucusu olarak gösterilir. Bugünkü bilim dallarını felsefe altına yerleştiren İbn Sina ilimleri; ilkeleri, konuları ve problemleri açısından birbirinden ayırmakta ve her bir ilmin, varlığın bir yönünü incelediğini belirtmektedir (Oktay, 2012, 290). İbn Sina’ya göre bilimler madde ve biçim ilişkisi bakımından üçe ayrılır: 1. el-ilmü’l-esfel; Doğa bilimleri gibi maddesinden ayrılmamış biçimlerin bilimidir. 2. el-ilm’üll-âli; Mantık gibi maddesinden ayrılan biçimlerin bilimleridir. 3. el-ilmü’l-evsat; Matematik gibi ancak insanın zihninde maddesinden ayrılabilen, bazen maddesiyle birlikte, bazen ayrı olan biçimlerin bilimidir. Başlıca Eserleri: 1. el-Kanun fi’t-Tıp (Tıpta Kanun); Tıp konularını içerir. 2. Risale fi-İlmü’l-Ahlak (Ahlak ilmi risalesi); Ahlak konularını içerir. 3. Kitabü’ş-Şifa (Şifa Kitabı); Mantık, matematik, geometri, fizik, musiki ve metafizik konularını içeren 11 ciltlik bir eserdir. Avrupa’da ders kitabı olarak okutulmuştur. 4. fî Aksâmi’l-‘ulûmi’l-‘akliyye; İlimler sınıflandırmasına ait bir risaledir. (TDVİA, “İbn Sinâ, 1999, 319-358) GAZALÎ (1058-1111), Horasan’da Tus şehrinde doğmuş, yine aynı şehirde vefat etmiştir. Hocası Cüveyni’nin katkısıyla Nizamiye Medresesi’nde akaid, fıkıh, kelam, mantık, felsefe, hadis ve matematik gibi ilimleri tahsil etmiştir. Bağdat Nizamiyesi’nde müderrislik yapmıştır. Selçuklu sultanlarının desteğiyle ilim yoluyla Batınîlerle mücadele etmiştir. Gerçek felsefenin İslâm imanı olduğunu savunur. İlim ile amelin ahirete hazırlık olduğunu savunur. Felsefenin nihaî hedefinin de ilim ve amel terkibini vurgulaması olduğunu söyler. (Çınar, 2006, 60) Gazali, sebep-sonuç konusu üzerinde de durur ve sonradan Geçmişten Günümüze Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler 9 meydana gelen her olayın mutlaka bir sebebe dayanması gerektiğini savunur. İlimlerin yaradılışın içerdiği bir akıl kavramına sahip olduğunu ve görünüş bilgisinden kesin bilgiye geçmede hissi algıların insanı yanıltabileceği, fakat bu yanılmayı akıl vasıtasıyla yok edilmesinin mümkün olduğunu belirtir. Başlıca Eserleri; 1. İhyau Ulumi’d-din; Fıkıh ve tasavvuf konularını işleyen bu eser, Gazali’nin en çok bilinen ve en büyük eseridir. 2. Mekasidü’l Felasife; Felsefeye dair bir incelemedir. 3. Tehafütü’l Felasife; Aristo felsefesini tenkit amacıyla yazılmıştır. 4. Bidayetü’l Hidaye; Din ve ahlak bilgileri veren bir kitaptır. İDRİSÎ (1100-1166); Endülüs’ün Septe şehrinde doğmuş, Sicilya Adası’nda Palermo’da vefat etmiştir. Kurtuba, Anadolu ve Kuzey Afrika medreselerinde eğitim görmüştür. İspanya, Fransa ve İngiltere’de coğrafya ilmi konusunda çalışmalar yapmıştır. Roger’in Kitabı (Nüzhetü’l-Müştâk fi İhtirâkı’l-Âfâk) adını verdiği coğrafya eserinde 70 paftalık Dünya haritasıyla o dönemde bilinen dünyanın mükemmel bir tasvirini yapmıştır. İslâm bilginlerinin coğrafî bulgularının Sicilyalı Normanlar aracılığıyla Avrupa’ya ulaşmasında önemli rol oynamıştır. İBN RÜŞD (1126-1198); Kurtuba’da doğmuş, Marekeş’de (Fas) ölmüştür. Felsefe, matematik, coğrafya, astronomi ve tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır. Eski Yunan felsefe ekollerini ve Aristo’yu en iyi açıklayan ve Avrupa’ya tanıtan kişidir. Aristo’nun eserlerine yaptığı yorumlarla Aristotelesciliğin dirilmesini ve güçlenmesini sağlamıştır. Felsefe ve dinin kendilerine özgü prensipleri ve esasları olduğunu, birinin diğerine karıştırılmasının yanlışlıklara sebep olacağını savunur (Karlığa, 1999, 257-288). Ona göre, akıl ile vahiy çatışmaz ve insanı ilahi hakikatin bilgisine götüren yollardan birisi de akıldır. “Nesneleri algılamak aklın kavrayışıdır. Nedenleri inkar eden aklı inkar etmiş olur” gibi ifadeleriyle bilimin evrensel ilkesini ve temel dayanağını dile getirmiştir. Bu sebeple İbn Rüşd’ün düşüncesi bilime güveni öne çıkarmak bakımından büyük önem taşımaktadır. İbn Rüşd, görüşleriyle İslâm dünyasından çok Hıristiyan dünyasını etkilemiştir. Dante ve Petrarce gibi meşhur filozofların hücumuna uğramış ve dinsizlikle suçlanmıştır. 1512’de Van Riswik, Lahey üniversitesinde İbn Rüşd’ün eserlerini okuttuğu için diri diri yakılmıştır. 10 Sosyal Bilgilerin Temelleri Başlıca Eserleri; • 1. Tehafütü’t Tehafüt; Gazalî’nin felsefî fikirlerine karşı yazılmış bir eserdir. 2. Külliyât fit-Tıb; Tıp sahasında yazılmış bir eserdir. 3. Bidâyetü’l-müctehid; Mezhepler arası mukayeseli İslâm hukuku alanında yazılmış bir eserdir. (Karaca, 2008) 4. Telhîsü Kütübi Aristotales; Mantık konusunda yazılmış bir eserdir. İBN HALDUN (1332-1406), Tunus’ta doğmuş, Kahire’de vefat etmiştir. Mukaddime adlı eseriyle tarih felsefesinin kurucusu ve İslâm sosyolojisinin öncüsü olmuştur. Devlet felsefesi ile Yedi-iklim gibi medeniyet üzerine teoriler geliştirmiştir. Ona göre, toplumlar tıpkı insanlar gibi doğar, büyür, gelişir ve ölürler. Bu sondan kurtulmaları mümkün değildir. Ancak alınacak isabetli tedbirlerle bu safhalar uzatılabilir. “Milletlerin kaderi yaşadıkları coğrafyanın etkisindedir. Coğrafyası müsait olmayan, medeni etkileşim ve yayılma alanı bulamayan milletler, medeniyetsiz, geri ve cüce kalırlar.” (İbn Haldun) Başlıca Eserleri; 1. Kitâbu’l-İber: Bu eserde Emevî, Abbasî, Fars, Yahudi, Eski Mısır, Yemen, Roma, Türk, Franklılar gibi milletlerin tarihi anlatılmaktadır. 2. Mukaddime: 6 ana bölümden meydana gelir. Eserin bölümlerinde işlenen konular şunlardır; Giriş: Eserin girişinde tarihçiler ve tarih ilminden bahseder. 1. Bölüm: İklimin uygarlıklar ve insanların yaşam biçimine etkisi gibi konuları içerir. 2. Bölüm: Bu bölümde göçebelerle şehirlilerin kültürleri karşılaştırılır ve zıtlıklar sebebiyle meydana gelen çatışmaların sosyolojik ve tarihi sebepleri ve sonuçları üzerinde durulur. 3. Bölüm: Saltanat, hilafet, krallık ve bunların şartları, korunması, devletin kuruluşu ve çöküşü ve idarenin temelleri gibi konular işlenir. 4. Bölüm: Köy ve kasaba hayatı, kale, cami ve mabetlerin inşası, bunların İslâm devletiyle olan ilgisi gibi konular işlenir. 5. Bölüm: Sanat, ticaret, iş hayatı, ziraat, tarım ve dönemin önemli meslekleri gibi konular anlatılır.
