History Aynur Keskin AMİSOS ŞEHRİNİN TARİHİ Amisos ve Çevresi Roma işgaline kadar AMİSOS Aynur Keskin Berlin, 2005 İçindekiler Sayfa Giriş 4 I. Bölüm: Güney Pontos’ta Karanlık Dönem 5 I 1 Pontos’un güney kıyısında yaşayan halklar 6 I 1. 1 Enetler: Amisos’un yerli halkı? 8 I 2 Greklerin Küçük Asya’ya yerleşimi 8 II. Bölüm: Greklerin Anadolu Karadeniz Kıyısına Açılımı 9 II 1 Sinope’nin çelişkili kuruluş tarihi üzerine 10 II 2 Grek genişleme döneminde Küçük Asya’daki siyasi durum 13 II 3 Milet kuruluşlarının tespiti 15 III. Bölüm: Amisos’un Kuruluşu 15 III 1 Atina Sevkiyatı 18 III 2 Milet ya da Phokea, Amisos’un kurucu şehri üzerine 19 III 3 Kurucu şehir olarak Amisos 21 IV. Bölüm: Kuzey Küçük Asya’da Ahamenidler 22 IV 1 Datames’in şehri işgali ve Büyük İskender’in kurtarışı 24 IV 2 Amisos’un Mithradatlara bağlanması 24 IV 3 Amisos’da MÖ 1. yüzyıl 26 IV 4 Amisos’un MÖ 71’de Perslerden Romalılara geçişi 27 IV 4.1 Amisos’a ait sikkeler 32 IV 5 Şehrin kuruluş yeri 34 IV 6 Şehrin adı 35 V. Bölüm: Kuzey Küçük Asya’da Antik Bölgeler 37 V 1 Amisos’un çevresinde bulunan bölgeler 39 V 1. 1 Batıda Gazelonitis ve şehri Gazelon 40 V 1. 1a Gazelonitis’in sınırları 40 V 1. 1b Gazelonitis’in Amisos için vazgeçilmez önemi 41 V 1. 2 Saramene, Amisos’un içinde bulunduğu bölge 42 2 V 1. 3 Themiskyra ve doğuda aynı adı taşıyan şehri 42 V 1. 3a Amisos’un varoluşunda diğer bir temel kaynak olarak Themiskyra 43 V 1. 4 Sidene 44 VI. Bölüm: Amisos’un Ekonomik Kaynakları 45 VI 1 Pontos’un iç kısımlarında nehir kenarlarındaki tahıl depoları Halys kıyısında Phazemonitis 46 Diakopene ve Pimolisene 47 Babanomon ve Ximene 47 Kulupene ve Kamisene 48 İris kıyısında Zelitis 48 Daximonitis 48 İris’in yan kolu Lykos kenarında Phanaroia 49 VII. Bölüm: Kuzey Anadolu Kıyısında Limanlar ve Arkayla Bağlantı Yolları 49 VII 1 Amisos Limanı ve arkayla bağlantı 51 VII 2 Sinope Limanı ve şehrin arkayla bağlantısı 52 VII 3 Trapezus Limanı ve arka bağlantı 54 VII 4 Herakleia Limanı ve güneyle bağlantı 55 VIII. Bölüm: Antik Yol Bağlantıları 56 Haritalar 58 Madenî paralar 60 Yer, şehir, ırmak, göl ve deniz isimleri 63 Eski döneme ait kaynaklar 65 Eserler 65 Az kullanılan kaynak ve eserler 68 3 Giriş “Gazelon’dan sonra Saramene ve Amisos gelir. Amisos Sinope’den yaklaşık 900 Stadion uzaklığında büyük bir şehirdir.”1 Strabon (MÖ 63 – MS 19) “büyük” sıfatını Karadeniz’in güney kıyısında sadece Amisos için kullanmıyor, Herakleia’yı da büyük bir şehir olarak anıyor.2 Acaba Pontos/Amaseia’lı Grek Coğrafyacı Strabon’un bazı şehirleri büyük ya da adından söz ettirebilir olarak tanımlaması bu yerlerin gerçekten de sıradan olmadıkları anlamına mı gelmektedir? “Daha sonra bir körfez takip eder, Kerasus ve Hermonassa’nın, iki önemsiz yerin bulunduğu körfez.”3 Demek ki bazı yerleşim yerleri herhangi bir önem arzetmemiş ise, Strabon bunu tereddütsüz yazıya dökebilmiştir; ama altını çizmek gerekir ki yazar burada kendi görüşünü belirtmiştir. Sorumuzun cevabını Küçük Asya’nın tamamını gezip tanımış antik yazarın bu cümlesinde bulabileceğimizi rahatlıkla düşünebiliriz.4 O halde bölge ehli Strabon’dan cesaretlenerek bugün Samsun adıyla andığımız antik kent Amisos’u döneminin mühim bir yeri olarak ele alıyor, bu şehri MÖ 71 yılında III. ve son Mithradat Savaşı sırasında Lucullus5 komutanlığındaki Roma ordusu tarafından işgal edilişine kadar konu ediniyoruz. Pontos’un güney kıyısında arkayla uygun bağlantısı, çevresindeki verimli toprakları ve en önemli güney-kuzey antik yolunun çıkış dolayısıyla bitiş noktasında bulunması Amisos’u eski çağın tarih ve coğrafyacılarının papirüs yapraklarına kaydettirmeyi sağlamış özelliklerdir. Amisos hakkında tutulan antik kayıtlar şehrin tarihini yazmayı kolay kılacak kadar yeterli değildir. Dönüm noktalarını tam olarak belirlemek de zordur. Parçalar halindeki yazılı kaynakları değerlendirebilmek için Amisos’u çevreleyen bölgeleri şehirleriyle birlikte ele almak vazgeçilmez bir anlam ifade 1 Strabon XII 3, 14; Stadion antik Yunan döneminde yarışmaların yapıldığı, başlangıçta dikdörtgen daha sonraları yarı daire şeklinde ve etrafı onbinlerce izleyicinin sığabildiği tribünlerle çevrili bir yerdir, yani stadyumdur. Stadion 600 ayak uzunluğunda olmuş, ancak bu temel ölçü yerden yere göre farklılık göstermiştir. Uzunluk birimi olarak ortaya çıkan “Stadion” bu nedenle 160 ve 210 metre arasında değişmiştir. Örneğin Olympia’da 192 metre, Yunan-Roma Stadionu ise 178,6 metredir, Löwe ve Stoll, s. 350; Strabon’un verdiği 900 Stadion 178, 6 m ile hesaplandığında günümüzün 168 km’lik SamsunSinop mesafesine yaklaşık bir rakam çıkmaktadır. 2 Strabon XII 3, 6; Strabon 17 kitap halinde antik dönem dünyasının coğrafyasını yazmıştır. Büyük bir gezgin olmasına rağmen eserinde, örneğin Poseidonios’un (yaklaşık MÖ 135-51) yazılarından yaptığı alıntılar gibi, birçok kitaptan yararlanmıştır. Uzun süre Roma’da yaşamış olan Strabon’un MÖ 144 -27 arası dönemini kapsayan 47 ciltlik tarih eseri kaybolmuştur, Löwe ve Stoll, s. 294, 352, 353. 3 Strabon XII 3, 17. 4 Hoben, giriş sayfası 3. 5 Lucullus, Lucius Licinius (yaklaşık MÖ 117-57), Romalı politikacı ve başkumandan, MÖ 74’de konsül, 3. Mithradat Savaşı’nın (MÖ 74-63) başlangıç yıllarında Pontos Kralı VI. Mithradates’in işgal ettiği toprakları geri almayı başarmıştır, MÖ 67’de ordunun isyanı nedeniyle görevinden alınmış, yerine Pompeius getirilmiştir, Löwe ve Stoll, s. 210, 233. 4 etmektedir. Bu konuda bize en fazla yardımcı olabilecek ve rehberlik edebilecek kaynak ise şüphesiz Strabon’un tarih, matematik, edebiyat ve tıp içerikli coğrafya eseri olacaktır. I. Bölüm: Güney Pontos’ta Karanlık Dönem Karadeniz kıyıları arkeolojik açıdan bakıldığında hâlâ araştırılmamış durumdadır. Kazılar yapılmadığından tarihçiler kaya tünelleriyle, kaya merdivenleriyle, kaya mezarlarıyla, mimari kalıntılar ve tesadüfi buluntularla yetinmek zorunda kalmaktadırlar.6 Kuzey Küçük Asya’da arkeolojik araştırmaların sistematik bir şekilde yapıldığı şehirler sadece Herakleia ve Sinope’den ibarettir.7 Siyasi, ekonomik ve askeri anlamda bakıldığında ise Pontos’un en iyi araştırılmış yerleşim bölgesi Amisos’tur.8 Kuzey Küçük Asya’yı ele geçirmeye çalışmış olan en eski büyük güç bildiğimiz kadarıyla Hitit İmparatorluğu’dur.9 Bafra10-Kolay’a bağlı Kapıkaya Köyü’nde 4000 yıl gibi bir zaman dilimi öncesi Hitit yerleşim bölgesine işaret eden kapı şeklinde oyulmuş kayalar tespit edilmiştir.11 Fakat Hititlerin nereye kadar yayıldıkları konusunu Ankara’nın yaklaşık 150 km doğusundaki Boğazköy’de bulunan levhalar ve bazı yeraltı buluntuları da aydınlığa kavuşturamamaktadır.12 Büyük Hitit İmparatorluğu’nun yaklaşık MÖ 1200’de yıkılmasından sonra devlet, eğer Frig (Phrygya) yönetimine girmediği varsayılırsa ayrı ayrı beyliklere bölünmüş olmalıdır.13 Bu devletçiklerden bazılarının adları yöneticileriyle birlikte Asur kaynaklarında anılmaktadır. Bu bilgileri Urartu ve hiyerogliflerin deşifre edilmesiyle de Hitit haberleri tamamlamaktadır.14 Neredeyse sadece Anadolu’yu ele geçirme mücadelelerinden bahseden Asur kaynaklarından anlaşıldığına göre MÖ 8. yüzyılın 6 Bossert, s. 85. Marek, s. 16, dipnot 134. 8 Weimert, s. 114 ve 115. 9 Marek, s. 14; Belke, s. 57. 10 Samsun’un yaklaşık 50 km kuzeybatısında yer alan Bafra, antik dönemde Gazelon, ortaçağda ise Pulveral adıyla geçmektedir, Belke, s. 86. 11 Köksal, s. 101 ve 102; Yazar ayrıca ilk yerleşim yerlerinin kalıntılarının ve paleolitik malzemelerin de Samsun civarında bulunduğunu kaydetmektedir. 12 Marek, s. 14; Boğazköy adlı köyde Hitit İmparatorluğu’nun başkenti Hattuşaş’ın kalıntılarına rastlanmıştır. Boğazköy’ün adı 1937 yılında Boğazkale olarak değiştirilmiştir, Zgusta, s. 24. 13 Bossert, s. 67; Kitabelerinden anlaşıldığına göre Frigler (Phrygler), Hint-Avrupaî (İndo-German) bir halktır ve MÖ 1200 civarlarında baş gösteren Kavimler Göçü’yle birlikte Trakya’dan Anadolu’ya sürülmüş olmalıdırlar. Bu halkın Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasında rol oynayıp oynamadığı tespit edilememektedir, Bossert, s. 80. 14 Bossert, s. 67. 7 5