A-Buhari`nin el- Camiu`s

KÜTÜB-Ü SİTTE ÜZERİNE YAPILAN ŞERHLER
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER........................................................................................................................... 1
GİRİŞ ......................................................................................................................................... 3
A HADİSİN ÖNEMİ ................................................................................................................. 3
HADİS EDEBİYATININ OLUŞUMU ..................................................................................... 5
1.HIFZ DÖNEMİ ................................................................................................................... 5
a.Hadis Öğrenimi : ............................................................................................................. 5
b. Hadis Öğreniminin Güvenilirliliği ................................................................................. 6
c. Hadis Öğrenim Usulleri .................................................................................................. 8
d. Hadislerin Rivayet Şekli................................................................................................. 8
2.KİTABET DÖNEMİ ........................................................................................................... 8
3. HADİSLERİN TEDVİNİ ................................................................................................. 10
4.HADİSLERİN TASNİFİ................................................................................................... 10
1. Konularına göre (ale’l- ebvab) ......................................................................................... 11
2-Ravilerine göre(ale’r-rical): .............................................................................................. 12
4.KÜTÜBÜ’S-SİTTE VE HADİS EDEBİYATINDA Kİ ÖNEMİ......................................... 12
BİRİNCİ BÖLÜM.................................................................................................................... 14
KÜTÜBÜ’S-SİTTE İÇERİSİNDE CAMİ TÜRÜNDE YAZILMIŞ ESERLER .................... 14
A-Buhari’nin el- Camiu’s-Sahihi ......................................................................................... 14
1-Buhari’nin Hayatı veEserleri ..................................................................................... 14
2- el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapı lmış Şerhler .......................................................... 18
B-Müslim’in el-Camiu’s-Sahihi ........................................................................................... 60
1-Müslim’in Hayatı ve Eserleri ..................................................................................... 60
2-el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapılan Şerhler .............................................................. 62
C-Tirmizi’nin el-Camiu’s-Sahihi ......................................................................................... 72
1-Tirmizi’nin Hayatı ve Eserleri ................................................................................... 72
2-el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapılan Şerhler .............................................................. 74
İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................................... 79
Kütübü’s-Sitte İçerisinde Sünen Türünde Yazılmış Eserler .................................................... 79
A-İbn-i Mace’nin es-Sünen’i ............................................................................................... 79
1
1-İbn-i Mace’nin Hayatı ve Eserleri ............................................................................. 80
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler ............................................................................. 81
B-Ebu Davud’un es-Sünen-i ................................................................................................ 84
1-Ebu Davud’un Hayatı ve Eserleri ............................................................................. 84
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler ............................................................................. 86
C-Nesai’nin es-Sünen-i ........................................................................................................ 92
1-Nesai’nin Hayatı ve Eserleri ...................................................................................... 92
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler ............................................................................. 94
SONUÇ .................................................................................................................................... 97
BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................................. 99
2
GİRİŞ
A HADİSİN ÖNEMİ
Hz. Peygamber (a.s), son ilahi hak din olan İslam’ın tebliğcisi ve açıklayıcısıdır.
Kur’an-ı Kerim ise bu son elçinin ilahi âlemden insanoğluna getirdiği son mesajdır. Kıyamete
kadar kalacak, insanlığın yolunu aydınlatacak ve onları dünya ahiret mutluluğuna
ulaştıracaktır.
Bunu sağlaması için anlaşılması ve anlatılması, yerine göre açıklanması, nihayet
hükümlerinin uygulamaya geçirilmesi icabeder. Peygamberlik görevinin anlamı inen
hükümleri uygulamaya koymakla bütünlük kazanır. Zira bir peygamberin tebliğ ettiği
hükümleri uygulamaması düşünülemez. Böyle bir şey en başta kendi kendisiyle çelişmesi ve
kendini yalanlaması olur. Daha da önemlisi tebliğ ettiği hükümleri kendisi uygulamayan bir
peygamberin başkalarından uygulamayı istemeye hakkı olmaz.
Allah Rasulü Hz. Muhammet Mustafa (a.s), Kur’an vahyini tebliğ etmiş; hükümlerini
uygulama alanına koymuştur. Bunu sağlamak içinde Kur’an-ı Kerim ışığında, onun
çizgisinde, ona paralel, onu destekleyen ve hayata uyarlayan usul ve yöntemler belirlemiştir.
Kurallar, esaslar prensipler ve ilkeler oluşturmuş, emirler koymuş, yasaklar vaaz etmiştir. Hz.
Peygamber (a.s)’in görevini yerine getirirken söylediği sözler yaptığı işler, öğütlediği
hususlar, düzelterek veya susarak onayladığı hallerin hepsi İslam’ın vazgeçilmezleridir. İşte
bütün bunlar İslam literatüründe “sünnet” bir başka deyişle “hadis” olarak ele alınan ilmi
oluşturur.
3
“Hadis” kelimesi lügat açısından haber, söz ve eskinin zıttı olan yeni anlamlarına
gelir.1Nitekim yüce Allah(c.c) “Bu söze inanmayanların ardından üzülerek kendini
mahvedeceksin”
2
mealindeki ayette hadis kelimesini söz, haber anlamında kullanmıştır. “
Sonradan ortaya çıkan şeylerden sakınınız çünkü sonradan ortaya çıkan her şey bid’at, her
bid’at da sapıklıktır” şeklindeki hadis-i şerifte de Hz. Peygamber hadis kelimesini yeni,
sonradan türeyen şey anlamında kullanmıştır.
Istılah açısından hadis, Hz. Peygambere izafe edilen söz, fiil, takrir ve özelliklerdir3.
Kavli sünnet dayanağını “Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et; eğer yapmazsan
O’nun mesajını tebliğ etmemiş olursun”4 ayetinden alır. Ancak bu görevin salt tebliğe
münhasır kalması halinde Müslümanların birçok sorunla karşı karşıya kalacağı açıktır. Mesela
namaz kılınmasını emreden ayetler mücmel olarak gelmiş, fakat kılınış şeklini Hz. Peygamber
bilfiil göstererek “Namazı benim kıldığım gibi kılınız” buyurmuştur 5. Bu vb. durumlar fiili
sünnete kaynak teşkil eder. Aynı şekilde takriri sünnete Hendek harbi sonrasında Beni
Kureyza üzerine giderken ashabın bir kısmının ikindi namazını yolda kılması, bir kısmının da
“Resulullah: Beni Kureyza yurduna
varmadan kılmayın” buyurdu diyerek vakit geçmesine
rağmen namazı kılmamış olması olayı karşısında Rasulullah (a.s)’ın sükut buyurarak her iki
grubun hareketine de zımnen tasdik etmiş olmaları örnek gösterilebilir. 6
“O (Hz. Muhammed) kendilerine iyiliği emreder, fenalıkları yasaklar, onlara temiz
şeyleri helal, murdar şeyleri haram kılar. Sırtlarından ağır yüklerini ve üzerlerindeki zincirleri
indirir atar”,7 “Kim Peygambere itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur”,8 “Peygamber size neyi
getirmişse onu alınız, neden sizi nehyetmişse ondanda sakınınız”. 9 Mealindeki ayet-i
kerimlerden ve “ Size iki şey bırakıyorum. Onlara sıkı sarıldığınız sürece yolunuzu
sapıtmazsınız: Allah’ın kitabı ve Rasulunun sünneti”10 Hadisi şerifinden açıkça anlaşıldığı
üzere Hz. Peygamberin sünneti Kur’an-ı Kerim’den sonra dinde ikinci kaynaktır.
İbnu’l- Manzur, Lisanu’l – Arab (I – VIIIXX) Beyrut,Dar Sader, 2000 , c.4 s. 52, ez – Zebidi. M. Murtaza,
Taacu’l- Aruz min Cevahiri’l- Kamus, Beyrut, Daru’l- Fikir,1994, c.3 s.189.
2
Kehf Suresi, 18/6
3
Mahmud Tahhan ,Teysiru Mustalahı’l Hadis,Riyad,Mektebetü’l –Marife,1996,s.15; A’zami, Muhammed
Mustafa, Dirasat fi’l-Hadisi’n-Nebeviyyi ve Tarihi Tedvinihi, Beyrut,el-Mektebetü’l-İslamiyye,1992,c.1,s.1
4
Maide Suresi.5/67
5
Buhari,el-Camiu’s-Sahih,İstanbul,Çağrı yay.1992,c.1,s.155
6
Buhari,age,havf.5, Müslim,el-Camiu’s-Sahih,İstanbul,Çağrı yay.1992,Meğazi.30
7
Araf Suresi,7/157
8
Nisa Suresi,4/80
9
Haşr Suresi,59/7
10
İmam Malik,el-Muvatta, İstanbul,Çağrı yay.1992,Kader,3
1
4
HADİS EDEBİYATININ OLUŞUMU
Sünnet, Allah’ın kitabının Hz. Peygamber tarafından yapılmış evrensel yorumudur.
Hadislerde bu yorumun yazılı belgeleridir. Bu belgeler bizlere değişik aşamalar sonucunda
ulaşmıştır. Bu aşamalar Hıfz Dönemi, Kitabet Dönemi, Tedvin Dönemi ve Tasnif Dönemi
şeklinde ele alınabilir.
1.HIFZ DÖNEMİ
a.Hadis Öğrenimi :
Hadis öğretim ve öğrenimi için Hz. Peygamber ile sahabe-i kiramın yoğun faaliyetleri
vardır. Hz. Peygamber hadislerin kaynağıdır. Onların öğretilmesi ve halk arasında
yayılmasında en büyük gayrette Hz. Peygamber’e aittir. Hz. Peygamber bu uğurda zamanın
bütün imkânlarını kullanmıştı. O günkü şartlarda insanlarla tek tek irtibata geçmenin yanı sıra
panayır, bayram, hacc ve savaş gibi içtimai hadiseleride değerlendirmişti. Bu kabilden meşhur
Akabe biatleri örnek olarak gösterilebilir.
Mekke yıllarında yapılan bu faaliyetler hicretten sonra Medine’de de sürdürülmüştü.
Bu cümleden olarak Hz. Peygamber bazı mühim hükümleri savaş sıralarında yahut veda haccı
esnasında açıklamıştı. Mesela Hayber savaşında Mut’a nikâhı ile bazı hayvan etlerinin
haramlığı, Mekke’nin fethinde cahiliye imtiyazlarının geçersizliği ve Mekke’nin harem oluşu
hükmü ilan edilmişti.11 Hz.Peygamber doğrudan ulaşma imkânı bulamadığı insanlara
aracılarla ulaşmaya çalışmıştı. Bu gayeyle civar bölgelere elçi ve memurlar göndermişti. Bu
memurlar gittikleri yerlerde Kur’an-ı Kerim ve sünneti anlatıyor ve davet mektupları
götürüyorlardı. Bir kısmı günümüze kadar gelmiş olan bu mektuplar ilk yazılı hadis belgeleri
arasında sayılırlar. 12
Sünnetin öğrenilmesi ve yayılması için bu fiili faaliyetlerin yanında sözlü teşviklerde
olmuştur. Hz. Peygamber (a.s.) genel olarak ilim öğrenme ve öğretmenin faziletine dikkat
çekmiş ve bunlara teşvikte bulunmuştur. Hz. Peygamber’in bu konudaki hadislerinden
öğreniyoruz ki ilim öğrenmek her Müslüman a farzdır. 13 Kişi üstünlüğünü ilmiyle
sürdürebilir. Geriye bırakılan faydalı ilim ölümden sonra insanın amel defterinin açık
Müslim,Camiu’s-Sahih,Nikah,19,Nesai,es-Sünen,İstanbul,Çağrı yay,1992,Nikah.4
Hamidullah,Muhammed.İslam Peygamberi,çev.Salih Tuğ,İstanbul,İrfan yay,1993,c.1,s.315-329-332-338;İbn
Sa’d,Muhammed,Kitabu’t-Tabakati’l-Kübra,Kahire,el-Mektebetü’l-Hanici, 2001, c.1, s.222
13
İbn Mace,es-Sünen,İstanbul,Çağrı yay.1992,c.1,s.81
11
12
5
kalmasına sebep olan üç şeyden biridir.
14
İnsan ilim öğrenme yolunda olduğu sürece Allah
yolundadır.15 Hz. Peygamber bahusus kendi hadislerinin öğrenilip öğretilmesini
“Allah bizden bir söz işitip te onu başkasına ulaştırıncaya kadar muhafaza eden
kimsenin yüzünü ağartsın zira ulaştırılan birçok kimse onu işitenden daha iyi korur”.16
“Benden duyduğunuz şeyleri rivayet ediniz”.17
“Benden hadis rivayet edin, ama bana yalan söz isnat etmeyin”18 gibi emir ve
tavsiyelerle de meselenin önemini vurgulamış, sahabede bu doğrultuda elinden gelen gayreti
sarf etmiş ve nitekim Ebu Hureyre (r.a.) çok hadis rivayet etmesi üzerine kendisine itiraz eden
kimselere verdiği şu cevabında bu hususa işaret etmiştir.: “Vallahi Allah’ın kitabındaki bir
ayet olmasıydı size ebediyen bir şey rivayet etmezdim”. Ebu Hureyre sonra “şüphe yok ki,
indirdiğimiz o açık delilleri ve hidayeti biz kitapta insanlara açıkça bildirdikten sonra
gizleyenlere, hem Allah hem de lanet ediciler lanet eder.”19 Mealindeki ayeti okurdu.20
b. Hadis Öğreniminin Güvenilirliliği
İslam’ın her konuda doğruluğa ve dürüstlüğe verdiği önem bilinen bir husustur. Pek
çok ayet ve hadiste doğrudan veya dolaylı olarak bunlara teşvikler yapılmış, buna mukabil
yalandan şiddetle sakındırılmıştır. Basit dünyevi işlerde durum böyle olunca dinin iki temel
kaynağından biri olan hadislerin naklinde daha titiz davranılmasının gereği açıktır. Hz.
Peygamber (a.s) bu sebeple bir rivayette şöyle buyurmuştur : “ Benim hakkımda yalan
söylemek herhangi bir kimse hakkında yalan söylemek gibi değildir”. 21 Sahabe-i Kiramda
meselenin şuurunda olarak gereken titizliği göstermiş ve başlıca şu çarelere başvurdukları
görülmüştür.
1.Hadis rivayetini azaltma. Bazı sahabeler rivayette hata yapma endişesi ile mümkün
olduğu kadar az hadis rivayet etmeye çalışmışlardı. Enes b. Malik: hata yapmaktan endişe
etmeseydim size Rasulullah’dan duymuş olduğum bazı şeyleri rivayet ederdim.22Demişti.
2.Hadis rivayet edenden şahit isteme. Bazı sahabeler hadis rivayet eden kimseden o
hadisi Hz. Peygamber’den işitmiş olan başka birini şahit getirmelerini isterlerdi. Hz. Ömer’de
Aynı şekilde hareket etmişti. Bir gün Ebu Musa El – Eşari onun kapısına gelmiş ve içeri giriş
izni için üç defa selam vermiş, içerden selamı alınmayınca da geri dönmüştü. Sonra Hz. Ömer
Müslim Camiu’s-Sahih,Vasiyet,14
el-Heysemi,Nureddin,Mecmeu’z-Zevaid ve Menbau’l-Fevaid,Beyrut,Daru’l-Fikr,1994,c.1 ,s.330
16
Tirmizi,Camiu’s-Sahih,İlim.7
17
el-Heysemi,age,c.1,s.148
18
Hatip el-Bağdadi,Şerefu Ashabi’l-Hadis,thk:M.Said Hatipoğlu,Ankara,D.İ.B.Y,1991,s.13
19
Bakara Suresi,2/159
20
Ahmed b.Hanbel,el-Müsned,İstanbul,Çağrı yay,1992,C.2,s.274
21
Müslim,Camiu’s-Sahih,Mukaddime,s.10
22
Darimi,es-Sünen,İstanbul,Çağrı yay,1992,Mukaddime s.25
14
15
6
ardından haber salıp onu çağırtmış ve geri dönüş sebebini sormuştu. O da şöyle demişti: üç
defa izin istedim bana izin verilmedi. Bende geri döndüm. Çünkü Rasulullah
(a.s) şöyle
buyurmuştu : “Biriniz üç defa izin isterde izin verilmezse geri dönsün” o zaman Hz. Ömer:
Vallahi buna mutlaka bir delil getireceksin, deyince Ebu Musa korku içinde sahabilerin
bulunduğu yere gitmiş ve durumu onlara anlatmıştı. Hepsi söz konusu hadisi duymuşlardı
Ebu Musa içlerinden Ebu Said’i yanına alıp Hz. Ömer’e götürmüş kendisine şahitlik
ettirmişti. 23Ebu Said şahitlik edince Hz. Ömer Ebu Musa’ya dönüp şöyle dedi: Şunu iyi bil ki
ben seni yalancılıkla itham etmedim fakat halkın Rasulullah hakkında yalan söylemesinden
endişe ettim. 24dedi.
3.Hadis rivayet edene yemin ettirme. Hz. Ali’nin kendisine hadis rivayet eden kimseye
doğru söylediğine dair yemin ettirdiği nakledilmektedir.
4.Hadisi Kur’an ve önceden bildikleri hadislerle karşılaştırma: Birçok sahabinin başka
birinden duydukları hadisler karşısında böyle hareket ettiği görülmektedir. Bu cümleden
olarak Hz.Aişe:“Ölüye yakınlarının kendisine ağlaması sebebiyle azap edilir.” şeklindeki bir
hadisi “Hiçbir günahkâr başkasının günahını yüklenmez” 25Mealindeki Ayeti delil göstererek
kabul etmemiş, Hz. Peygamberin böyle buyurmadığını bildirmişti. 26
5.Hadisi ilk duyan kimseden almaya çalışma: Hadisleri Hz. Peygamber’den doğrudan
duyup alamamış olan sahabeler onları diğer sahabelerden öğrenirlerdi. Bu durumda ise
mümkün olduğu kadar onu ilk duyan sahabeden almaya çalışırlardı. Sahabi Cabir b. Abdullah
Abdullah b. Üneys’in Hz. Peygamberden (a.s) duymuş olduğu bir hadisi ondan almak için
Medine’den Şam’a gitmişti. 27
6. Hadisin ravilerini inceleme: Hadis uydurma hareketinin ortaya çıkmasından sonra
hadisi rivayet edene hadisi kimden aldığı sorulmaya ve söylenen hoca güvenilir biri ise hadis
alınmaya başlandı. İbni Abbas: Bizler bir zamanlar bir adamın Rasululah (a.s) şöyle
buyurdu… Dediğini işittiğimizde gözlerimizi ona çevirir, kulaklarımızı ona verirdik. Sonra
halk hırçın ve uysal develere binmeye yani olur olmaz şeyleri almaya başlayınca halktan
sadece bildiğimiz şeyleri aldık.28
Buhari,Camiu’s-Sahih,İsti’zan,13
Malik,Muvatta,İsti’zan.3
25
İsra Suresi,17/15
26
Buhari,Camiu’s-Sahih,Cenaiz.33, Müslim,Camiu’s-Sahih,Cenaiz.22
27
Ahmed b. Hanbel,Müsned,c.3,s.494;Buhari,age,ilim,27
28
Müslim,age,Mukaddime,s.13
23
24
7
c. Hadis Öğrenim Usulleri
Hadisler bu dönemde daha ziyade sema yani hocadan işitme yoluyla alınmışlardır.
Bununla beraber ileride meşru olacak diğer usuller (kıraat, munavele vs.) de zaman zaman
kullanılmıştır.
d. Hadislerin Rivayet Şekli
Hadislerin Hz. Peygamber (a.s.)’den duyuldukları gibi aynen alınıp nakledilmeleri en
güzel şekildir. Ve mümkün olduğu sürece böyle yapılmalıdır. Nitekim Hz. Peygamber de
sözünü duyduğu gibi belleyip rivayet eden kimseye hayır duada bulunmuştur. 29Diğer taraftan
aynen rivayet etme imkânı olmadığında hadislerin mana bozulmamak şartıyla Hz.
Peygamber’in kullandığı lafızların yerine benzerleri kullanılarak rivayet edildiklerini gösteren
haberler vardır.
30
Mesela Muhammet b. Sirin şöyle demiştir: Ben hadisi on kişiden işitirdim
manaları bir lafızları farklı olurdu
2.KİTABET DÖNEMİ
Hadislerin yazıyla tespitinin caiz olup olmadığı ilk yılların tartışılan konularındandır.
Bu konuda farklı haberler bulunmaktadır. Bunların bir kısmında hadislerin yazılması
yasaklanmakta, bir kısmında serbest bırakılmaktadır. Bu minvaldeki haberlerin bazılarını
şöyle sıralayabiliriz.
Yasaklayan Rivayetler:
1-Ebu Said el-Hudri’nin nakline göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur. “Benden
Kur’an dışında hiçbir şey yazmayınız. Kim benden bir şey yazmışsa onu imha etsin. Benden
hadis rivayet edin, bunda bir sakınca yoktur”.31
2-Ebu Said el-Hudri şöyle demiştir: Ben hadisleri yazmam için Hz. Peygamber’den
izin istedim de o bana izin vermeyi kabul etmedi. 32
Serbest Bırakan Rivayetler:
1-Abdullah b. Amr’da şöyle demiştir: Ben Rasulullaha (a.s) “Senden işittiklerimi
yazabilir miyim? Demiştim “Evet” buyurmuştu “Kızgınlık halinde ve hoşnutluk halinde de
mi ? Dediğimde “Evet. Bana sadece gerçeği söylemem yakışır.” buyurmuştu 33
2-Hz. Peygamber (a.s) Hicri 8. yılda Mekke’yi fethedince orada bir hutbe İrad
buyurmuştu. Yemen’li bir sahabi olan Ebu Şah Hz. Peygamber’den bu hutbenin yazılıp
kendisine verilmesini istemiş Hz. Peygamber’de “Hutbeyi Ebu Şah için yazın” buyurmuştu. 34
Tirmizi,Camiu’s-Sahih,İlim.7; Darimi,Sünen,Mukaddime.24
bkz:Yıldırım Enbiya,Hadis Problemleri,İst.Umran yay. 1996,s.119-128
31
Müslim,Camiu’s-Sahih,Zühd.72, Ahmed b.Hanbel,Müsned,c.3,s.12,21,39
32
Bağdadi,Takyıdü’l-İlim,s.32
33
Ebu Davud,Sünen,İlim.3, Darimi,Sünen,c.1,s.104
29
30
8
Birbirine zıt görünen hadislerin arasını cem ve telfikte âlimler iki yol
benimsemişlerdir.
1-Muarız hadisler arasında nesh cereyan etmiştir. Çünkü söz konusu haberler arasında
sadece Ebu Şah’la ilgili hadisin tarihi bilinmektedir ki o da hicri 8. yıldır. Dolayısıyla
sonradan verilen yazım izni bidayette ki yasak hükmünü neshetmiştir.
Fakat Resulullah’ın vefatından sonra sahabe arasında ihtilafların vuku bulması “nesh”
uygulamasının yeterli bir çözüm olmadığını göstermektedir.
2-Resulullah (a.s) hadislerin yazılması ve kitabetin yasaklanması hükümlerini
eşzamanlı uygulamıştır. Birçok sahabinin hadis yazmış olmaları veya hadis sahifelerine sahip
bulunmaları bu konuyu destekler. Hz. Peygamber’in hadis yazılmasını yasaklama sebebi
olarak:
- Arapların yazıyı iyi bilmemeleri,
-Hadislerin Kur’an’la karışma tehlikesi,
-Ku’an-ı Kerim dışında ki şeylerle meşgul olunup Kur’an-ı Kerim’in ihmal edileceği
endişesi,
-Yazılanlara güvenilip ezberlemenin terk edilebileceği
-Yazılan hadislerin ehli olmayan kimselerin eline ulaşıp onlarda yanlışlıklar, tahrifler,
ekleme ve çıkarmalar yapılabileceği düşüncesi gösterilebilir.
Hz. Peygamber hayatta iken yazılanlar 35
1.Medine sözleşmesi
2.Nüfus sayımı tutanağı
3.Yahudilerle yapılan yazışmalar
4. Dine davet mektupları
5. Görevlilere verilen talimatnameler
Hz. Peygamber’in vefatından sonra sahabe döneminde yazılan hadisler 36
1.Hz. Ebubekir’in 500 kadar hadis yazdığı fakat sonra imha ettiği
2.Hz.Ali’nin hadis sahifesi
3. Ebu Hureyre’nin hadis sahifesi (sahifetü’s-sahiha)
4. Abdullah b. Amr’ın hadis sahifesi (sahifetü’s-sadıka)
34
Ebu Davud,ay;Buhari,el-Camiu’s-Sahih,ilim,39
Köksal,M.Asım,İslam Tarihi,İstanbul,Şamil yay,ty,c.8,s.174; Subhi Salih,Ulumu’l-Hadis ve
Mustalahuhu,Beyrut,Daru’l-İlim li’l-Melayin,1999,s.23
36
Umeri,Ekrem Ziya,Hadis Tarihi,çev.İsmail Kaya,Konya,Esra yay,1990,s.16; Koçyiğit Talat,Hadis
Tarihi,Ankara,T.D.V.Y,1997,S.41
35
9
5.Abdullah b. Abbas’ın kendisinin yazdığı ve de Sait b. Cubeyr, Mücahit, İkrime gibi
talebelerine yazdırdığı hadis sahifesi
6.Semure b. Cundeb’in hadis sahifesi. Bu sahife Semure’nin çocukları tarafından rivayet
edilmiştir.
7. Cabir b. Abdullah’ın Mescid’i Nebi’de okuttuğu hacla ilgili kitabı.
3. HADİSLERİN TEDVİNİ
Bu dönem daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek
koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar içinde toplandığı dönemdir. h.1. asrın
sonlarından 2. asrın yarısına kadar süren bir zaman dilimini içine alır.
Aslında değişik sahabilerin bildikleri hadisleri toplayıp yazma faaliyeti daha eskilere
dayanır. Abdullah b. Abbas’ın sahabileri tek tek dolaşarak onlardan sorup öğrendiği hadisleri
yanında taşıdığı levhalara yazdığı ve bunu da “Sahifetü’s- Sadıka” diye isimlendirdiği
nakledilir. Bu da bir nevi tedvindir. Ancak burada tedvinle kastedilen hadislerin daha geniş
kapsamlı bir kitap içinde toplanmalarıdır. Böyle bir faaliyeti devlet eliyle ilk olarak başlatan
kimse halife Ömer b. Abdulaziz (halifeliği h. 99–101) olmuştur. Ömer b. Abdulaziz idaresi
altındaki bölgelerin yöneticilerine mektuplar göndererek -mesela Medine valisi ve kadısı
Ebubekir b. Muhammed b. Amr b. Hazm’a “yanında Rasulullah’ın hadislerinden ne varsa
bana yaz ben ilmin yok olmasından korkuyorum.”37— bölgelerinde bilinen hadislerin yazılıp
gönderilmesini emretmiş; bunun üzerine de hadisler yazılıp halifelik merkezine gönderilmişti.
Tedvin faaliyetinin en meşhur ismi İbn Şihab ez – Zühri’dir. İbni Şihab için “hadisi ilk
tedvin eden kişi” denilmektedir. Zühri’nin bu işte ilk oluşu resmi manada ilk müdevvin
olması şeklinde kabul edilir.38
Tedvin sünnet malzemesini herhangi bir ayırım söz konusu olmaksızın ve yok
olmaktan korumak maksadıyla yazılı olarak bir araya getirilmesi şeklinde gerçekleşmiştir.
4.HADİSLERİN TASNİFİ
Hadis tarihinin bu döneminde, daha önce kitaplardan karışık olarak bir araya getirilmiş
olan hadisler muhtelif şekillerde sınıflandırılmaya yani tasnife tabi tutulmuşlardır. Bu dönem
h. 2. asrın ortalarından 5. asrın ortalarına kadar devam eder ve bu faaliyet kendi arasında
birkaç merhaleye ayrılabilir.
- Metinle ilgili çalışmalar: Bu dönemde hadisler bir taraftan önceki dönemlerde
yazılmış olan hadis kitaplarından toplanarak yeniden tasnif edilmiş, diğer taraftan da onları
Kastalani,İrşadü’s-Sari li Şerhi Sahihi Buhari,Beyrut,Daru’l-Kutubü’l-İlmiyye,1996,C.1,s.10-11
Kettani Muhammed b.Cafer,er-Risaletü’l-Mustatrefe,çev.Yusuf Özbek, İstanbul, İz yay, 1994,
s.Canan,İbrahim,Kütübü’s-Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi,Ankara,Akçağ yay,1988,C.1,s.119
37
38
10
anlamaya yönelik bir kısım çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu sebeple söz konusu çalışmalar
iki kısma ayrılır:
1. Konularına göre (ale’l- ebvab)
2. Ravilerine göre (ale’r- rical)
1. Konularına göre (ale’l- ebvab) : Bu tür eserlere örnek olarak cami, musannef ve
sünenler gösterilebilir.
Cami, içinde her konudan hadis bulunan hadis kitabı demektir.39 Dini konuların
hemen tamamını kapsayan sekiz ana bölümü ihtiva etme özelliğine sahiptir. Bu bölümler
-
İman: İnanç konularıyla (İman, İslam, Tevhid) ilgili bölümler burada yer alır.
- Ahkâm ve Sünen: İbadet ve muamelata dair konular bu bölümde verilir.
- Rikak veya Zühd: Ahlak ve nefis terbiyesiyle ilgili konuları kapsar.
- Et’ime ve Eşribe veya Adab: Beşeri ilişkiler ve günlük hayatta herkesin normal
olarak yaptığı işlerin İslami usullerini öğreten hadisler bu bölümde toplanır.
- Tefsir: Ayetlerin beyanını ortaya koyan hadisler sure sırasına göre bu bölümde yer
alır.
- Tarih – Siyer – Cihad: Devletler arası ilişkiler savaş – barış ve cihadla ilgili öteki
konuların yer aldığı bölümdür.
-
Menakib: Hz. Peygamber, diğer peygamberler ve ashab- ı kiramın yaşayış ve
davranışları bu kısımda anlatılır.
-
Fiten ve Melahin: Geleceğe ve gelecekte olacak bir takım olaylara, kıyamet
alametlerine dair konular bu bölüme dahildir.
Camiler bu sekiz bölümden herhangi birini ihtiva etmezler veya noksan olarak ihtiva
ederlerse cami olmaktan çıkarlar. Cami türünde yazılmış eserlere örnek olarak Buhari,
Müslim veTirmizi’nin eserleri gösterilebilir.
Sünen;
taharetten vasiyete kadar bütün fıkhi konulara dair hadisleri ihtiva eden
eserlere denilmektedir.40Bir başka tarifle: Fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş merfu ahkâm
hadislerini muhtevi kitaplara sünen denir. Ebu Davud, Nesai, İbn Mace, Darimi ve
Darekutni’nin sünenleri bu tarzda yazılmış hadis kitaplarının örnekleri olarak gösterilebilir.
Musannef; sünenlerdeki merfu hadislere ilaveten mevkuf ve maktu hadisleri de ihtiva
eden eserlerdir. İmam Malik’in el-Muvatta’sı ve Abdurrezzak b. Hemmam’ın el-Musannef’i
bu türdendir.
Uğur,Mücteba,Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü,Ankara,T.D.V.Y,1992,s.41; Çakan İsmail Lütfi,Hadis
Usulü,İstanbul,M.İ.F.Y,ty,s.72
40
Uğur Mücteba ,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.362;
39
11
2-Ravilerine göre(ale’r-rical):
Bu tür eserlere örnek olarak müsned, mu’cem ve etraf kitaplarını gösterebiliriz.
Müsned; hadislerin ilk ravileri olan sahabe isimlerine göre tertip edilmiş eserlerdir.
Ebu Davud et-Tayalisi’nin Müsned’i, Ahmed b.Hanbel’in Müsned’i bu usulde yazılmıştır.
Mu’cem; hadis âliminin hadisleri, rivayet ettiği şeyhinin ismine göre tertipleyerek
tasnif ettiği kitaplara denilir41.Ebu’l-Kasım et-Taberani’nin el-Mu’cemu’s-Selase’si ve İbn
Hıbban’ın Kitabu’l –Mu’cem ale’l-Mudun vd.
Etraf, herhangi bir hadis kitabında bulunan hadislerin, yalnızca belli bir bölümü
zikredilip zikredilen kısmın bütün isnadları bir araya getirilerek yazıldığı kitaplara
denilir42.İbrahim ed-Dımaşki’nin Etrafu’s-Sahihayn’ı ve İbnü’l-Kayserani’nin Etrafu Ahadisi
Ebu Hanife vd.
İsnadla ilgi çalışmalar: Bu çalışmalardan kasdımız hadislerin senedleri ile bu
senedlerde geçen raviler hakkında yazılan eserlerdir. Bilindiği gibi ravileri araştırılmasına ve
incelenmesine sahabe döneminden başlanmıştır.Sonraki dönemlerde Malik b.Enes ve Yahya
b. Said el-Kattan gibi alimlerin ravi değerlendirmeleri yani cerh ve tadili artarak devam etmiş
ve h.3.asrın başlarında bu dalda bir ihtisaslaşma ortaya çıkmıştır.
Bu âlimler, ravilerin güvenirliliği durumları hakkında özel lafızlar kullanmamışlardı.
Fakat ravilerin hayat hikâyelerini, hocalarını, talebelerini ve de raviler hakkındaki görüşlerini
tesbit ederek eserler yazmışlardı. İsnadla ilgili çalışmaları;
a-Sened Toplama Çalışmaları
b-Rical Çalışmaları
Şeklinde ikiye ayırmak mümkündür.
4.KÜTÜBÜ’S-SİTTE VE HADİS EDEBİYATINDA Kİ ÖNEMİ
Kütübü’s-Sitte; en fazla meşhur olmuş altı hadis kitabına kullanılan bir tabirdir.Bahis
konusu olan bu altı kitap hadisin altın çağı olan h.3. asırda yazılmış ve Kur’an-ı Kerim’den
sonra en sahih hadis kitapları olarak kabul edilen
1-el-Camiu’s-Sahih(Muhammed b.İsmail el-Buhari)
2-el-Camiu’s-Sahih(Müslim b. Haccac el-Kuşeyri)
3-es-Sünen(Süleyman b.Eş’as es-Sicistani, Ebu Davud)
4-el-Camiu’s-Sahih(Muhammed b.İsa et-Tirmizi)
5-el-Mücteba mine’s-Sünen(Ahmed b.Şuayb en-Nesai)
41
42
Uğur Mücteba,age,s.245;ÇAKAN İ.Lütfi,Hadis Usulu,s.71
Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.362;Canan İbrahim,Kütübü’s-Sitte,c..1,s.148
12
6-es-Sünen(Muhammed b.Yezid el-Kazvini, İbn-i Mace) isimli eserlerdir.
Bu altı hadis kitabından Buhari ve Müslim’in el-Camiu’s-Sahihleri, Sahihayn; Ebu
Davud’un es-Sünen’i, Tirmizi’nin es-Sünen’i(el-Camiu’s-Sahih), Nesai ve İbn-i Mace’nin esSünen’leri de es-Sünenü’l-Erbaa diye isimlendirilir. el-Kütübü’s-Sitte’nin diğer bir ismide esSıhah-ı Sitte’dir. Kütübü’l-Hamse tabiri İbn-i İbn-i Mace’nin Sünen-i dışındaki beş esere
denir.
İbn-i Mace’nin Kütübü’s-Sitte’ye dâhil edilmesi hususunda âlimler ihtilaf etmişlerdir.
Rezzin b.Muaviyeti’l-Abderi ve İbnü’l-Esir el-Cezeri Kütübü’-Sittenin altıncısı olarak
Muvatta’yı saymışlardır. İbn-i Hacer, İbnu’s-Salah Nevevi ve Selahaddin el-Ala’i gibi hadis
hafızlarıda altıncı kitap olarak Sünenü’d-Darimi’yi saymışlardır.43
İbn-i Mace’yi Kütübü’s Sitte’ye ilk dâhil eden; Kütübü’s Site üzerine yazdığı
eserlerle(Atrafu’l-Kütübü’s-Sitte, Şurutu’l–Eimmeti’s Sitte) tanınan Ebu’l-Fadl Muhammed
b.Tahir b.Ali el-Makdisi’dir.
Kettani ,Risaletü’l-Mustatrefe,s.5; Subhi Salih,Ulumu’l-Hadis ve Mustalahuhu,s.118.
43
13
BİRİNCİ BÖLÜM
KÜTÜBÜ’S-SİTTE İÇERİSİNDE CAMİ TÜRÜNDE YAZILMIŞ ESERLER
A-Buhari’nin el- Camiu’s-Sahihi
1-Buhari’nin Hayatı veEserleri
a-Nesebi ve Çocukluğu
Muhammed b.İsmail. İbrahim b. el-Muğire b. Berdizbeh künyesi, Ebu Abdullah, nisbesi; elCu’fi el –Buharidir. Hicri 13 Şevval 194, miladi 20 Temmuz 810 tarihinde dünyaya geldi.44
Buhari’nin büyük ceddi Berdizbeh Mecusi idi. Atalarından ilk Müslüman olan elMuğire’dir. El-Muğire, Buhara valisi el-Yeman el-Cu’fi’nin delaleti ile İslam’a girdiği için
kendisine el-Cu’fi nisbesi verilmiş ve ondan sonra bu nisbe çocuklarına da intikal etmiştir.45
Babasını çok küçük yaşta kaybeden el-Buhari’nin, rivayete göre, küçüklüğünde her iki
gözü de görmüyordu. Annesinin uzun süren dua ve niyazları kabule mahzar olmuş, oğlunun
gözleri açılmıştı. Yetim büyüyen el-Buhari on yaşından itibaren hadis tahsiline başlamış ve
hicri 210 yılına kadar öğrenimini memleketinde sürdürmüştür. Daha sonra muhaddis edDâhili’nin derslerine devam etmiş, üstün zekâsı ve kabiliyeti ile takdir kazanmış, hatta
hocasının bazı hatalarını düzeltmiştir.
b-İlmi Seyahatleri, Hocaları ve Talebeleri
Buhari ilk seyahatine h.210 yılında annesi ve kardeşiyle hacca giderek başlamış ve bu
seyahatlerini Şam, Mısır ve Cezire’ye iki kez, Basra’ya dört kez, Kufe ve Bağdat’a defalarca
giderek ilim tahsilini ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür. Buhari’nin ayrıca Vasıt, Şam,
İbn-i Kesir,Ebu’l Fida İsmail, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Beyrut, Daru’l-Marifet, 1998,c.11 s.31; İbnu’l Hadi esSalih, Tabakatu Ulemai’l –Hadis, Beyrut, Müessesetü’l-Risale,1996,c.2, s.243;İbn-i Nedim, elFihrist,Beyrut,Daru’l-Marife,1997,I,s.282
45
İbn-i Hacer el-Askalani, Hedyü’s-Sari Mukaddimetü Fethü’l-Bari, Daru’l-Fikr, 2000 s.663
44
14
Humus, Askalan, Belh, Rey, Herat, Nisabur ve Merv’e de gittiği rivayet edilmektedir.46
Buhari seyahatleri süresince 1000’in üzerinde şeyhten hadis yazmıştır. Hocalarının en
meşhurlarından birkaçı şunlardır:47
Mekke’de: el-Humeydi (219/834)
Suriye’de: Âdem b. Ebi İyas(220/835)
Bağdad’da: Ahmed b. Hanbel (241/855)
Basra’da: Ebu Asım en-Nebil (212/828)
Kufe’de: Ubeydullah el-Musa (213/829)
Mısır’da: Said b. Ebi Meryem (224/839)
Belh’de: mekki b. İbrahim(215/831)
Buhari’den ders alan muhaddislerin sayısı bir hayli kabarıktır. Çeşitli şehirlerde
verdiği ders meclislerinde 20.000 civarında dinleyici bulunduğu ve Sahih’i 90.000 kişinin
rivayet ettiği söylenir.48Ondan ders alan, rivayette bulunan talebelerinden bazıları şunlardır: 49
Müslim b. Haccac (261/875)
Muhammed b. İsa et-Tirmizi (279/892)
Ebu Hatim er-Razi (277/890)
İbnu Ebi Davud (316/927)
Ebu Abdurrahman b. Nesai (303/915)
El-Firabri (320/931)
İbnü Hüzeyme(311/922)
c-Eserleri: Buhari’nin eserlerinin sayısı farklı kaynaklarda 30’dan fazla sayılmaktadır.
50
1- el-Müsnedü’l–Kebir
2-Edebü’l-Müfred
3-et-Tefsirü’l –Kebir
Sandıkçı Kemal,Sahihi Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar,Ankara,D.İ.B.Y,1991,S.4 ;İbn-i Hacer, Hedyü’sSari Mukaddimetü Fethü’l-Bari,s.664
47
İbn-i Kesir,Bidaye,c.2,s.243;İbn-i Hacer el-Askalani,Tehzıbü’t-Tehzib,Beyrut,Daru’l-Marife,1996 , c.5,s.31
;Hedyü’s-Sari, s.665
48
İbn-i Hacer,Tehzibü’t-Tehzib,c.5,s,30
49
İbn-i Hacer,ay
50
Bağdadi İsmail Paşa,Hediyyetü’l-Arifin, tsh:Kilisli Rıfat Bilge-İbni Emin Mahmut Kemal,İst,1955,
c.2,s.16;Zirikli Hayreddin,el-A’lam Kamusu Teracimi’l-Eşhuri’r-Rical ve’n-Nisa,Beyrut,Daru’l-İlm li’lMelayin,1999,I-IX,c.6,s.34
46
15
4-Kitabu’l-Mebsut fi’l-Hadis
5-Kitabu’s-Sünen fi’l-Fıkh
6- Bed’u’l- Mahlûkat
7-el-Camiu’l-Kebir
8-el-Camiu’s-Sağir
9- Sülasiyyat fi’l-Hadis
10-Esmau’s-Sahabe
11-el-Avali fi’l-Hadis
12-Kitabu’l- Vuhdan
13-Kitabu’l-Eşribe
14-et-Tarihu’l- Kebir
15-et-Tarihu’l- Evsat
16-et-Tarihu’s-Sağir
17-Kitabu’l-İlel
18-Hayru’l Kelam fi’l-Kıraati Halfe’l-İmam
19-Tenviru’l-Ayneyn bi Rafi’l-Yedeyn fi’s-Salât
20- el-Camiu’s-Sahih: Buhari’nin Kura’n-ı Kerim’den sonra en güvenilir kitap olarak
kabul edilen sahih hadisleri toplayan eseri.
İbn Hacer el-Askalani eserin tam isminin el-Camiu’s-Sahihi’l-Müsned min hadisi
Resulillah sallallahü aleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyamih olduğunu söylemektedir. Fakat
eser Sahihu’l – Buhari diye şöhret bulmuştur.
Te’lifi üçüncü yüzyıla kadar meydana getirilen hadis külliyatı sahih hadislerin yanı
sıra hasen ve zayıf hadisleri de ihtiva etmekteydi. Buhari’nin hocası İshak b. Rahuye, sadece
sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir kitaba duyulan ihtiyaçtan söz etmişti. Buhari o
günlerde bir rüya gördü. Elindeki bir yelpaze ile Hz. Peygamber’in yanında onu
serinletiyordu. Rüya tabircileri bunu, Hz. Peygamber’i ona isnat edilen yalanlardan koruma
şeklinde yorumladılar. Bunun üzerine Buhari el-Cami’u’s- Sahih’i, topladığı 600.000 hadisten
seçerek meydana getirdi. Eserin hacmini büyütmemek düşüncesiyle sahih hadislerin tamamını
kitabına almadı. Buhari eserini bir ibadet vecdi içinde hazırlamış, her hadisi önce abdest alıp
veya gusledip, iki rek’at namaz kıldıktan sonra yazmıştır.
16
İbn Hacer’e göre eserde muallâk ve mütabi’lerin dışında mükerrerleriyle birlikte 7397
hadis, 1341 muallâk rivayet, 341 aded de mütabi bulunmakta, böylece hadislerin toplamı
9082’ye ulaşmaktadır. Bu rakama sahabi ve tabiin sözleri dâhil değildir.51
el-Cami’u-s Sahih’in “terceme” adı verilen bab başlıkları ve bu babların muhtevaları
öteki hadis kitaplarından farklı özellikler taşımaktadır. Fıkhi kanaatlerini bab başlıklarında
aksettirdiği için, “Buhari’nin fıkhı teracimindedir”sözü şöhret bulmuştur. Tercemeleri bazan
bir ayet, bazan kısa bir hadis, bazan da hadisin bir bölümü veya muhtevası oluşturur. Buhari
burada fıkhi bir hükmü kesin bir ifadeyle anlatma imkânı bulamadığı zaman tercemeyi soru
şeklinde verir.
Tercemelerde kesinlik ifade eden kalıplarla zikrettiği rivayetlerin güvenilir olduğu,
kesinlik ifade etmeyen meçhul fiil kalıplarıyla zikrettiği rivayetlerin ise zayıf olduğu anlaşılır.
Bu sebeple bab başlıklarında görülen bir rivayet kaynak olarak verilmek istendiğinde onun elCami’u-s Sahih’te bulunduğu mutlak bir ifadeyle söylenmemeli, rivayetin tercemede
bulunduğu özellikle belirtilmelidir.
Birden fazla hüküm ihtiva eden bir hadisi ilgili olduğu konuların her birinde değişik
isnadlarla rivayet etmek ve böylece aynı hadisten azami surette faydalanmaya imkân
sağlamak Buhari’nin sıkça başvurduğu bir metotdur. Mesela:
Hz. Aişe’nin Berire’yi satın
alıp kölelikten kurtarması olayını, ihtiva ettiği çeşitli hükümler sebebiyle, muhtelif
bölümlerde yirmi ikiden fazla yerde zikretmiştir. En fazla tekrarladığı rivayet bu Berire
hadisidir.
El-Camii’u’s-Sahih’i Buhari’den 90.000 kişi dinlemiş olmakla beraber onu daha
sonraki nesillere aktaran ravilerin sayısı oldukça azdır. Bunların başında el-Camii’u’s-Sahih’i,
biri Firebr’de, diğeri Buhara’da olmak üzere hocasından iki defa dinleyen Ebu Abdullah
Muhammed b. Yusuf b. Matar el-Firebr’i gelir.
c-Vefatı
Buhari seyahatlerini tamamladıktan sonra memleketi, Buhara’ya döndü ve derslerine
başladı. Fakat Buhara emiri Halit b. Ahmet ez-Zühli’nin kötü muamelelerine maruz kalınca
memleketini terk ederek Semerkand yakınlarındaki akrabalarının yanına geldi. Artık içersinde
51
İbn-i Hacer,Hadyü’s-Sari,s.486
17
yaşama isteği kalmayan Buhari “Ya Rabbi, yeryüzü bütün genişliğine rağmen bana dar
gelmeye başladı, al beni yanına” diye dua ediyordu. Yakarışlarının üzerinden çok geçmeden
h.256 yılında Ramazan bayramı gecesi vefat etti.52
2- el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapı lmış Şerhler
1-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l - Camii’s- Sahih li’l- Buhari53
İbn-i Kesir, age, c.11, s.34; İbn-i Hacer, Tehzibü’t-Tehzib, c.5, s.33; Hedyü’s-Sari
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.50
52
53
18
Ebu Ahmed Muhammed b.Muhammed b. Ahmed b. İshak el-Kerabisi en-Nisaburi:
(285–378/898–988)
El-Hâkim el-Kebir diye maruftur. Nisabur’lu muhaddis, hafız, fakih ve rical âlimidir.
Devrinde Horasan bölgesinin en büyük muhaddislerinden sayılırdı. Çok yer gezmiş, çok eser
tasnif etmişti. ‘Asrın imamı’ diye tasnif edilir.
2-‫اعالم السنن في شرح صحيح البخاري‬
İlamu’s-Sünen fi Şerh-i Sahihı’l -Buhari54
Ebu Süleyman, Hamd b. Muhammed b. İbrahim b. Hattab el-Hattabi el-Büsti: (319–
388/931–998)
Büst’lü Şafii fakihi, muhaddis, müctehid, hafız ve lügat alimi. Tahsil için uzun
seyahatler yapmış; Horasan, Maveraünnehir, Hicaz ve Irak’ı dolaşmıştır. Sofiyyeden di,
hayatının sonuna doğru Büst’te ribata çekilmiştir.
Güzel ve latif nükteler ihtiva eden “Buhari Şerhini”, Belhlilerin isteği üzerine
kaleme aldığını söyler.
3-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’ l - Buhari55
Ebu’l –Velid, Hişam b.Abdurrahman b. Abdullah el-Endülüsi el- Kurtubi: (423/1032)
İbnu’s-Sabuni diye maruf olan bu zat, Kurtuba’lı muhaddis ve fakihtir. İbn-i
Beşküval’in “Çok Faydalı” diye tavsif ettiği şerhi, alfabetik bir tertibe sahiptir
4-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s -Sahih li’ l - Buhari56
Ebu’l-Kasım, el- Mühelleb b. Ebi Sufra (Ahmed) b. Esid el- Esedi et-Temimi el- Ezdi
el Endülisi: (435/1044).
Endülüs’ün el- Muriye şehrinden olan bu zat, ilk tahsilini memleketinde yaptıktan
sonra şarkı dolaşmış, tekrar ülkesine dönmüş ve el-Muriye’de ikamet etmiştir. Muhaddis ve
fakihtir, Maliki fukahasındandır. Buhari’ye güzel ve faydalı bir şerh yapmıştır.
5- ‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s –Sahih li’l - Buhari57
Katip Çelebi,Mustafa b. Muhammed Hacı Halife,Keşfu’z-Zunun,thk:M.Ş.Yaltkaya-Rıfat Bilge elKilisi,İst.1971, c.1,s.545; Bağdadi,a.g.e,c.2,s.509
55
Bağdadi,age,c.2,s.509
56
Katip Çelebi,age,c.1,s.545,Bağdadi,age,c.2,s.485,Kastalani,İrşadü’s-Sari Şerhu Sahihi’l-Buhari,Beyrut,Darü’lKütübi’l-İlmiyye,1996,I-XV,
57
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun, c.1,s.546;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.688
54
19
Ebu’l-Hasan, Ali b. Halef b. Halef b. Abdulmelik b. Battal el- Bekri el- Mağribi elKurtubi el- Ceyyani: (449/1057)
İbnu Battal ve İbnu’l- Leccam diye maruf olan bu Kurtuba’lı muhaddis, hıfzı, zabtının
iyiliği ve hadisle alakasının mükemmelliği ile meşhurdur. Maliki fukahasındandır. Bir müddet
kadılık da yapmıştır.
6-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l - Buhari58
Ebu Hafs, Ömer b. el- Hasan b. Ömer b. Abdurrahman b. Ömer el- Hevzeni el-İşbili:
(392–460/1002–1068)
Endülüs İşbiliye’li, Maliki fakihi, muhaddis ve şair. Aynı zamanda devrinin siyasi
ricalindendi. El- Mutadıd Billâh tarafından öldürülmüş, cenazesi yıkanmadan, namazı
kılınmadan elbisesiyle defnedilmişti.
7-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l –Camii’s – Sahih li’l – Buhari59
Ebu Abdullah, Muhammed b. Ali b. İbrahim el-Emevi et-Tulaytuli: (479/1086)
İbnu Karziyal diye maruf, Tulaytula’lı fakih muhaddislerdendir.
8-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s –Sahih li’l - Buhari60
Fahru’l İ slam, Ebu’l- Hasan, Ali b. Muhammed b. el- Hüseyn b. Abdulkerim b. Musa
b. İsa el- Bezdevi en-Nesefi: (400-482/1010-1089).
Aslen Nesef’li olup Semerkand’da ikamet etmiştir. Hanefi fakihi, müfessir ve
usulcudur. Çeşitli eserler te’lif etmiş, bu arada Buhari’ye muhtasar bir şerh yapmıştır
9-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari61
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.1,s.782
Bağdadi,age,c.2,s.74
60
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.553;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.693
61
Katip Çelebi,age,c.1,s.545;Bağdadi,age,c.2,s.76
58
59
20
Ebu Abdullah, Muhammed b. Halef b. Said b. Vehb el-Emevi es-Sadefi el-Mürri elEndülüsi: (485/1092).
İbnu’l- Murabıt diye maruf olan müellif Endülüs el-Muriyeli, Maliki fakihi ve
muhaddistir. Te’lif ettiği eser hemşehrisi İbnu Ebi Sufra’nın şerhine dayanmaktadır.
10-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerh –u Sahihi’l - Buhari62
Ebu’l- Asbağ, İsa b. Sehl b.Abdullah el- Esedi el- Kevkebi el-Kurtubi el-Endülüsi:
(413-486/1022-1093)
Aslen Ceyyan’lı olup Kurtuba’da ikamet etmiştir. Muhaddis, fakih ve kadıdır.
11- ‫التحرير في شرح الجامع الكبير للبخاري‬
et- Tahrir fi Şerhi’l – Camii’il – Kebir li’l -Buhari63
Ebu Abdullah, Muhammed b. İsmail b. Muhammed b. Fadl et- Teymi el-Kuraşi etTalhi el-Isbahani: (526/1132)
Isfahan’lı Şafii âlimi genç yaşta vefat etmesine rağmen birçok eser te’lif etmiştir.
Buhari’yi şerhe başlamış, tamamlamaya ömrü muvaffak etmediğinden babası tamamlamıştır.
12-‫خاريدالءل ال ن بوة ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل لب‬
Delailü’n – Nübüvve fi Şerhi’l Camii’s – Sahih li’l –Buhari64
Kıvamussünne Ebu’l-Kasım, İsmail b. Muhammed b. el-Fadl b. Ali b. Ahmed etTeymi el-Kuraşi et-Talhi el-Isbahani: (457-535/1069-1142)
Isfahan’lıdır. Önceki maddede zikredilen zatın babasıdır. Şeyhulislam, asrının büyük
üstadı, ehl-i sünnetin önderi vb. sıfatlarla yad edilir. Müfessir, muhaddis, fakih, hafız, edib,
lügatçi ve nahivcidir. Arapça ve Farsça birçok eserin müellifidir.
13-‫ك تاب ال نجاح ف ي شرح اخ بار ال صحح‬
Kitabu’n – Necah fi Şerh-i Ahbari’s - Sıhah65
Necmeddin Ebu Hafs, Ömer b. Muhammed b. İsmail b. Muhammed es-Semerkandi
en-Nesefi: (461-537/1069-1142).
Aslen Nesef’li olup Semerkand’da yerleşmiştir. Uzun tahsil seyahatleri yapmış, yüze
yakın eser te’lif etmiştir. Müfessir, muhaddis, fakih, edib, kelamcı, usulcu, tarihçi, lügatçi ve
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.1,s.807
Katip Çelebi,age,c.1,s.545;Bağdadi,age,c.2,s.87
64
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.554;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.211
65
Katip Çelebi,age,c.1,s.533;Bağdadi,age,c.1,s.783
62
63
21
nahivcidir. Buhari’ye yaptığı şerhin başında, müelliften Buhari’ye kadar uzanan elli tarik
zikreder.
14- ‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l – Camii’s – sahih li’l - Buhari66
Ebu’l –Kasım, Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Verd et-Temimi el-Endülüsi: (465540/1071-1145).
İbnu Verd diye maruf olup Endülüs el- Muriye’lidir. Meşhur muhaddis, hafız ve
fakihtir.Bir müddet kaılık da yapmıştır. Buhari’ye çok mufassal bir şerh yazmıştır.
15-‫ح يح ل ل بخاري شرح غري ب ال جامع ال ص‬
Şerh-u Garibi’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari67
Ebu’l-Hasan, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebi Hayseme el-Kaysi
el-
Ceyyani: (540/1145).
Endülüs Ceyyan’lıdır. Muhaddis, fakih, edib, nahivci ve lügatçidir. Şerhinde garib
lafızların izahına ağırlık vermiştir.
16- ‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l –Camii’s-Sahih li’l -Buhari68
Ebubekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b.Ahmed b.Muhammed
el-Arabi el-Meafiri el-İşbili el-Endülüsi: (468-543/1076-1148).
İşbiliye’li olan İbnu’l-Arabi, müfessir, muhaddis, hafız, fakih, kadı, usulcu, kelamcı,
tarihçi, nahivci, edib, abid ve zahiddir. Maliki fukahasındandır. Endülüs hadis hafızlarının
hatimesi diye bilinir. İşbiliye’de kadılık yapmış, içtihad payesine ermiş, kırk kadar eser te’lif
etmişti. H. 485 yılında çıktığı tahsil seyahatinde bütün şarkı dolaşmış, ancak 512 de ülkesine
dönebilmiş, Fas’da vefat etmiştir.
17- ‫االئ ضاح عن م عان ي ال صحح‬
el-İdah an Meani ‘s-Sıhah69
Avnuddin Ebu’l Muzaffer, Yahya b. Hubeyre b. Muhammed b. Hubeyre b. Said eşŞeybani: (497-560/1104-1165).
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.1,s.84
Katip Çelebi,age,c.1,s.553;Bağdad,age,c.2,s.89
68
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.553;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.90
69
Katip Çelebi,age,c.1,s.600;Bağdadi,age,c.2,s.521
66
67
22
Hanbeli fakihi, edib, nahiv ve kıraat alimi. İdarede adil ve mütevazi idi. İtikatte selefi
idi. Evinde ilim meclisleri akteder, alimlere ikram ederdi. Zehirlenerek öldürülmüş,
cenazesini İbnu’l-Cevzi yıkamıştı.Birkaç cilt olan şerhi, el-Humeydi’nin “el-Cem Beyne’s –
Sahihayn” adlı eserinin şerhidir.
18-‫شرح م ش كل ال صح يح ين‬
Şerhu Müşkili’s - Sahihayn70
Şemseddin Ebu İshak, İbrahim b. Yusuf b. İbrahim b. Abdullah b. Badis el- Hamzi elMürri el-Endülüsi: (505-569/1111-1174).
Endülüs el- Muriye’li olan müellif İbnu Kurkül diye bilinir. Rical ve edebiyat
alimlerindendir. Eseri hocası Kadı İyad’ın Meşarık adlı kitabına dayanmaktadır.
19-‫ك شف م ش كل حدي ث ال صح يح ين‬
Keşf –u Müşkil-i Hadisi’s - Sahihayn71
Cemaleddin Ebu’l-Ferec, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ali el-Cevzi
el-
Kuraşi et-Teymi el-Bekri el-Bağdadi: (508-597/1114-1201).
Bağdad’lıdır. İbnu’l Cevzi diye bilinir.Hanbeli fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, vaiz,
edib ve tarihçi idi.Yaklaşık 300 civarında eser te’lif ettiği rivayet olunmaktadır.
20-‫شرح م ش كل ال بخاري‬
Şerh-u Müşkili’ l - Buhari72
Ebu Abdullah, Muhammed b. Said b. Yahya b. Ali b. el-Haccac b. ed-Dübeysi
el-
Vasıti: (569-643/1174-1245
Şafii fukahasından, muhaddis, hafız, tarihçi, kıraat alimi, edib ve şairdir.
21-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari73
Radiyuddin Ebu’l- Fedail, el-Hasan b. Muhammed b. Hasan b. Haydar b. Ali el-Kuraşi
el-Hindi: (577-650/1181-1252).
Hanefi fukahasından muhaddis ve lügatçi idi. Buhari’ye muhtasar bir şerh yapmıştır.
70
Katip Çelebi,age,c.1,s.1715;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.81
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.523
72
Zirikli,el-A’lam,c.7,s.11
73
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.553;Bağdadi,age,c.1,s.281
71
23
22-‫شواحد ال تو ض يح وال ت صح يح ل م ش ك الت ال جامع ال صح يح‬
Şevahidu’t – Tavdih ve’t-Tashih li Müşkilati’l – Camii’s - Sahih74
Cemaleddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Abdullah b. Abdullah b. Malik et-Tai elCeyyani el-Endülüsi en-Nahvi: (600-672/1204-1274).
Endülüs Ceyyan’lıdır.Şafii fakihi, muhaddis, usul, lügat, nahiv ve kıraat alimi
idi.Buhari’nin müşkil lafızlarını ve i’rabını şerhetmişti.Müellif önce et-Tavdh fi İ’rabi’lBuhari yi yazmış, bunun üzerine mezkür eseri kaleme almıştır.
23-‫شرح جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Şerhu Camii’s – Sahih li’l Buhari75
Muhyiddin Ebu Zekeriyya, Yahya b. Şeref b. Mürri b. Hasan b. Hüseyin b.
Muhammed el-Hizami el-Havrani en-Nevevi ed-Dımaşki: (631-676/1233-1277).
Aslen Suriye’li olup,Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul ve lügat alimidir. Çok kıymetli
eserler vermiştir. Buhari şerhini ancak Kitabu’l-İman’ın sonuna kadar yazabilmiştir.
Müellifin ayrıca Müslim’in Camiiu’s-Sahih’i üzerine yazdığı Minhac isimli bir şerhi
daha vardır.
24-‫م عرف ة ما ل ها وماع ل يهاب هجة ال ن فس و غ ي تها ب‬
Behcetü’n-Nüfus ve Ğayetuha bi Ma’rifet-i Ma leha ve Ma’ Aleyha76
Ebu Muhammed, Muhammed b. Said b. Ebi Cemre el-Ezdi el-Endülüsi(699-1300).
Endülüs’lüdür.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, tarih ve kıraat alimi idi.
Devrinin arif kişilerindendir.
Müellif, önce Buhari’den üç yüz kadar hadisi “Cemu’n-Nihaye fi Bedi’l-Hayri ve’l–
Ğaye” adlı eserinde cem etmiş ve Muhtasar-u İbni Ebi Cemre diye bilinen bu eseri, bizzat
müellifi şerhetmişti.
Müellif, ayrıca bu şerhi üzerine “El–Merai’d-Dalle ala Fadl-i Muhtasari’l-Buhari elMüsemma bi Behce” adıyla başka bir eser kaleme almıştır.
25-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari77
Katip Çelebi,age,c.1,s.553;Bağdadi,age,c.2,s.130
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.525;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.60
76
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.551;Bağdadi,age,c.1,s.462;Kastalani,age,c.1,s.61
77
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.1,s.714;
74
75
24
Zeynuddin Ebu’l-Hasan, Ali b. Muhammed b. Mansur b. el-Münir el-Cüzami elİskenderi el-Cerevi: (629-699/1232-1300).
İskenderiye’li,Maliki fakihi ve muhaddis.Buhari’ye çok güzel bir şerh yapmıştır. Bu
şerh, İbnu Hacer’in en çok faydalandığı eserlerdendir.
26-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari78
Kutbuddin Ebu Ali, Abdulkerim b. Abdünnur b. Münir b. Abdulkerim b. Ali elHalebi el-Mısri: (664-735/1266-1335)
Haleb’lidir. Muhaddis, fakih, hafız, kıraat imamı, tarihçi ve hekimdi. Hanefi
fukahasındandı.Buhari’ye çok muffasal bir şerh yazmağa başlamış, fakat ancak yarısına kadar
olan kısmını tamamlayıp tebyiz edebilmişti. İbnu Mulakkın ve Muğaltay, şerhlerinde ondan
çokca istifade etmişlerdir.
27-‫م ش كل ال صح يح ين‬
Müşkilu’s - Sahihayn79
Selahaddin Ebu Said, Halil b. Keykeldi b. Abdullah el- Alai ed-Dımaşki
el- -
Mısri : (694-761/1295-1359)
Şam’lıdır. Muhaddis, hafız, fakih, nahivci,kelamcı, edib ve şairdi. Müctehid ve Şafii
fukahasındandı.Devrinin büyük allamesi olup,elli civarında eser yazmıştır.
28- ‫ال ت لوي ح ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخارى‬
et –Telvih fi Şerhi’l – Camii’s – Sahih li’l Buhari80
Ebu Abdullah, Alaüddin Moğultay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekceri el-Hikri el-Mısri :
(690-762/1291-1361).
Aslen türk olup Mısır’da ikamet etmiştir.Hanefi fakihi,muhaddis, hafız, fakih, neseb
ve lügat alimi.Zahiriye medresesi hadis müderrisi idi.Yüzü aşkın eser te’lif etmiştir.
.
Buhari’ye, 20 ciltlik çok geniş bir şerh yapmıştır. Eserinde Kutbu’l – Halebi’nin
şerhinden büyük ölçüde istifade etmiştir.
29- ‫مخ ت صر شرح موغ لطاى‬
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.546;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.610;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.177
Zirikli,age,c.2,s.369
80
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.2,s.467
80
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.1,s.367
78
79
25
Muhtasar –u Şerh-i Muğaltay81
Celaleddin Rasul b. Ahmed b. Yusuf et-Tizini el-Halebi et-Tebbani el-Kah- ri :
(793/1391)
Aslen Amasya’lı olup, muhaddis, fakih, ve usulcu idi.Hanefi fukahasındandır.
30-‫ال ع قد ال ج لي ف ي حل ا ش كال ال جامع ال صح يح‬
el – Ikdu’l-celi fi Hall –i İşkali’l – Camii’s – Sahih.82
Şihabuddin Ebu Said, Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. El-Hüseyn b. Musa el- Kürdi
el-Hakkari : (702-763/1302-1362).
Muhaddis, hafız ve müfessirdir.Kahire Mansuriye de Kur’an ve hadis müderrisliği
yapmıştır.
31-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerhu Sahihi’l-Buhari83
İmadüddin Ebu’l-Fida,İsmail b.Ömer b. Kesir el-Kaysi el-Busravi ed-Dımaşki :(700774 /1301-1377)
Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, tarih ve nahiv alimi.Buhari şerhini ikmale
muvaffak olamadan vefat etti.
32- ‫شرح م شاري ق االن وار‬
Şerhu Meşarikı’l – Envar.84
Alaaddin Yahya b. Abdullatif el-Kazvini: (775/1373)
Et –Tavusi diye bilinir.Kazvin’lidir.Şafii fukahasındandır. Sağani’nin Sahi- hayn’ı
cem ettiği “Meşarıiku’l Envar” ına Kebir ve Sağir diye iki şerh yazmıştır.
33-‫شرح م شارق االن وار‬
Şerhu Meşarikı’l – Envar.85
Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdurrahman b. Ali ez-Zümrüdi : (708776/1308-1375).
Bağdadi,age,c.1,s.112;Zirikli,age,c.1,s.91
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.550;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.215
82
Bağdadi,age,c.1,s.112;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.91
83
Katip Çelebi,age,c.1,s.550;Bağdadi,age,c.1,s.215
84
Katip Çelebi,age,c.1,s.549;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
85
Bağdadi,age,c.2,s.168
81
81
26
İbnu’s Saiğ diye bilinen, Mısır’lı, muhaddis, fakih, nahiv ve edebiyat alimi. Sağani’nin
“Meşarık” serhi olan eseri altı cilttir.
34- ‫ف واءد ال ث الث ياتال فواءد ال مروي ات ف ي‬
el – Fevaidu’l- Merviyyat fi Fevaidi’s – Sülasiyat.86
Muhammed b. İbrahim b. İbrahim b. Muhammed el- Hadrami : (777/1335).
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur.Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmiştir.
35- ‫صح يح ال بخاريار شاد ال سامع وال قاريء ال م ن ت قات من‬
İrşadu’s-Sami ve’l – Kari el-Munteka min Sahihi’l – Buhari.87
Bedreddin Ebu Muhammed, el-Hasan b. Ömer b. el-Hasan b. Habib b. Ömer edDımaşki el-Halebi: (710-779/1310-1377).
Şam’lı Şafii fakihi, muhaddis, tarih ve edebiyat alimi.
36-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l – Buhari.88
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr b.
Merzuk el-Acisi et-Tilimsani: (711-781/1331-1379).
İbnu Merzuk el-Ced diye tanınır.Şafii fakihi, muhaddis ve usulcu idi.Her gittiği yerde
hitabet görevini üstlenirdi.
37-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerh – u Sahih’i –l Buhari.89
Rükneddin, Ahmed b. Muhammed b. Abdülmü’min el-Kırimi: (783/1381).
Kırım kadısı diye meşhurdur.Hanefi fakihi, muhaddis ve kadıdır.Buhari şerhi, ilmi
ehliyetine delil teşkil edecek güzelliktedir.
38-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerh –u Sahihi’l – Buhari.90
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.158
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.554;Bağdadi,age,c.1,s.287
88
Bağdadi,age,c.2,s.170;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.60
89
Katip Çelebi, age,c.1,s.549;Bağdadi,age,c.1,s.114
90
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.553;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.392
86
87
27
Afifuddin Ebu Sad,Said b. Mes’ud b. Muhammed el-Kazeruni : (727-785/ 13271383).
İran’lı olan müellif, Buhari şerhini 40 yaşında iken tamamlamıştır.
39-‫اريال كواك ب ال درار ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخ‬
el- Kevâkibu’d- Derari fi şerhi’l Camii’s –Sahih li’l – Buhari.91
Şemseddin Muhammed b. Yusuf b. Ali el-Kirmani el-Bağdadi: (717-786/1317-1384)
Kirman’lı, müfessir, muhaddis, hafız, fakih,usul ve nahiv alimi.Vasat, meşhur bir şerh
olan eserinde lügavi lafızları şerhetmiş, rivayetlerin ve ravilerin isim ve lakablarını zaptetmiş,
mütenakız hadisleri telfik etmiştir. Ancak ravi isimlerinin zaptında hatalar yaptığı, nakilde
evhamının çok olduğu rivayet edilir. Mukaddimede
İbnu Battal, Kutbu’l –Halebi ve
Moğultay’ın şerhlerini tenkid eder.
40- ‫ت ح فة االب رار ف ي شرح م شارق االن وار‬
Tuhfetu’l – Ebrar fi Şerhi Meşarikı’l – Envar.92
Ekmeluddin Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Mahmud b. Ahmed elBaberti el-Mısri: (714-786/1314-1384).
Aslen Bayburt’ludur. Halep ve Mısır’da müderrislik yapmıştır.
Hanefi fakihi, muhaddis ve usulcu idi.
41-‫ال ت ن ك يح ف ي ال فاظ ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
et – Tenkih fi Elfazi’l-Camii’s –Sahih li’l- Buhari93
Bedreddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez- Zerkeşi
el- Mısri:
(745-794/1344-1392).
Aslen Türk tür.Kahire de doğmuş,orada ikamet etmiş ve orada ölmüştür.
Şafii fukahasından muhaddis, usulcü ve edibdi. Mükemmel bir eser olan bu şerhde
müellif,garib kelimelerin izahını,kapalı ibarelerin i’rabını yapmış,tashıften korkulan isim ve
nesebi zaptetmiş,en sahih rivayetleri toplamaya çalışmıştır.Gayet veciz ibarelerle en uygun
manayı vermeye gayret göstermiştir.Bundan dolayı Hacı Halife, “Bu şerhle insan ,hemen
hemen diğer şerhlerden müstağni kalır.” der.
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.2,s.172
Bağdadi,age,c.2,s.171
93
Katip Çelebi,age,c.I,s.549;Bağdadi,age,c.I,s.175
91
92
28
42-‫ف تح ال باري ف ي شرح ال جامع ا ل صح يح ل ل بخاري‬
Fethu’l-Bari fi Şerhi’l- Camii’s-Sahihi li’l-Buhari94
Zeynuddin Ebu’l- Ferec, Abdurrahman b.Ahmed b.Receb es-Salimi el-Bağdadi edDımaşki: (736-795/1335-1393)
İbnu Receb el-Hanbeli diye bilinir.Hanbeli fakihi, muhaddis, hafız,usulcü ve tarihçi
idi.Buhari şerhini ancak “Kitabu’l-Cenaiz”e kadar tamamlayabilmiştir.
43-‫رم بارك االظهار ف ي شرح م شارق االن وا‬
Mebari ku’l –Ezhar fi Şerhi Meşarikı’l -Envar95
İzzuddin Abdullatif b. Abdulaziz b. Eminuddin er-Rumi: (801/1398)
İbn Melek diye meşhur olan müellif, muhaddis, fakih, usulcu ve tasavvufçu idi.Her
sahada geniş malumat sahibi idi. Tire’de vefat etti.
44-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari96
Mecdüddin Ebu’l-Fida, İsmail b. İbrahim b. Muhammed b. Ali b. Musa el-Kenani elBilbisi: (728-802/1328-1399)
Mısır’lıdır. Muhaddis, fakih, hafız, edib,nahivci, nesebçi, tarihçi ve kıraat alimi idi.
Kahire’de hanefi kadısı olmuştu.
45-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari97
Nesimuddin Ebu Abdullah. Muhammed b. Said b. Mes’ud b. Muhammed b. Ali enNisaburi el-Kazeruni: (735-802/1334-1400)
Nisabur’lu, Şafii fakihi, muhaddis ve nahiv alimi.
46-‫جامع ال صح يح ل ل بخاريال تو ض يح ل شرح ال‬
et –Tavdih li Şerhi’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari98
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari elVadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.50;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.527
Katip Çelebi,age,c.1,s.617
96
Katip Çelebi,age,c.1,s.553;Bağdadi,age,c.1,s.215;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.307
97
Bağdadi,age,c.2,s.176
98
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.547;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.791
94
95
29
İbnu’l-Mulakkın diye meşhur olan müellif; Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul, tarih
ve rical alimidir.
20 cildi bulan Buhari şerhi, mühim bir mukaddime ile başlamakta,hocaları Muğaltay
ve Kutbu’l-Halebi’nin şerhlerine dayanmaktadır.Hacı Halife’nin verdiği bilgiye göre, her
hadisi on kısma bölerek maksadını ifade etmektedir.
47-‫ال ف يض ال جاري ع لي ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
el-Feydu’l- Cari ala’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari99
Siracuddin Ebu Hafs, Ömer b.Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani el-Askalani elBulkini el-Kahiri: (724-805/1324-1403)
Aslen Askalan’lıdır.Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, kıraat imamı, usul,
kelam,feraiz ve nahiv alimi. Müctehiddi; Suyuti onu 8. asrın müceddidi sayar.
Buhari’ye şerh yazmağa başlamış, çok geniş bir ilme sahip olduğu için şerhi çok
uzatıyodu. Bu yüzden ancak Kitabu’l-İman’a kadar şerhedebilmiş, bunun için de elli defter
harcamış, yirmi hadisi iki ciltte şerhedebilmişti.
48-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l - Buhari100
Hafızuddin Muhammed b.Muhammed el-Kerderi: (729-816/1329-1413)
İbnu’l-Bezzazi diye bilinir. Kazerun’lu, Hanefi fakihi ve usul alimi.
49-‫ف تح ال باري ب ال س يح ال ف س يح ال جاري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Fethu’l-Bari bi’s-Seyhi’l-Fesihi’l-Cari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari101
Mecdüddin Ebu Tahir, Muhammed b. Yakub b. Muhammed b.İbrahim b.Ebi bekr eşŞirazi el-Firuzabadi: (729-817/1329-1414)
Şiraz’a bağlı Kazerun’lu olan müellif;Şafii fakihi, muhaddis, müfessir ve lügat alimi.
Özellikle lügatte büyük otorite idi.Buhari’ye yaptığı şerh,40 cilde baliğ olmuş, 20 ciltte
rub’ul-ibadat’ı ancak bitirebilmişti. Ancak müllifin hadis sanatında mahir olmadığı, Buhari
şerhinin de nadir rivayetler, özellikle Futuhat-ı Mekkiye’den garib nakillerle dolu olduğu
rivayet edilir.
Katip Çelebi,age,c.1,s.550;Bağdadi,age,c.1,s.792;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
Bağdadi,age,c.2,s.185;Sandıkçı Kemal,Sahih-i Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar,s.44
101
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.550;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.181
99
100
30
50-‫ت ع ل يق ع لي صح يح ال بخاري‬
Ta’lika ala Sahihi’l -Buhari102
Şihabuddin Ebu Nuaym, Ahmed b.Abdullah b.Bedr b.Müferric el-Amiri el-Gazzi:
(770-822/1368-1419)
Şafii fakihi, muhaddis, usulcü ve kıraat alimidir. Buhari’ye yaptığı Ta’lik üç cilttir.
51-‫االف حام ل ما ف ي ال بخاري من االب هام‬
el-İfham lima fi’l- Buhari mine’l-İbham103
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ömer b.Raslan b. Nusayr el-Kinani
el-
Askalani el-Bulkini el-Mısri: (763-824/1362)
İbnu’l-Bulkini diye maruftur. Şafii fakihi, muhaddis, müfessir, usulcü, nahivci ve vaiz
olan İbnu’l-Bulkini müctehid ulemadandır.Çeşitli defalar Mısır kadısı oldu ve kadı iken
zehirlenerek öldürüldü.
52-‫ال م صاب يح ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
el-Mesabih fi Şerhi’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari104
Bedreddin, Muhammed b. Ebi Bekr b.Ömer b.Ebi Bekr b. Muhammed b. Süleyman b.
Cafer ed-Demamini el-İskenderi: (763-827/1362-1424)
İbnu’d-Demamini diye bilinir. Maliki fakihi, muhaddis, edib ve nahivci idi. Ezher’de
Arapça müderrisliği yapmıştı. Buhari şerhini Hind meliklerinden Sultan Ahmed Şah b.
Muhammed b.Muzaffer’in isteği üzerine te’lif etmiştir. Şerhde metin- lerin i’rabı ve garib
lafızların izahı da yapılır.
53-‫ال كوك ب ال ثاري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
el- Kevkebu’s-Sari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari105
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Ahmed b.Musa b.Abdullah el-Küfeyri elAcluni ed-Dımaşki: (757-831/13561427)
Şafii fakihi ve muhaddistir.Kadılık ve müderrislik yapmıştır.Altı cilt olan Buhari
şerhinde el-Kirmani ve İbnu’l-Mulakkın şerhlerini büyük ölçüde ihtisar edip cem etmişti.
54-‫االم ع ال صاب يح ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Bağdadi,age,c.1,s.122;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.159
Katip Çelebi,age,c.1,s.555;Bağdadi,age,c.1,s.529
104
Katip Çelebi,age,c.1,s.550;Bağdadi,age,c.2,s.185
105
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.186
102
103
31
el-Lamiu’s-Sabih fi Şerhi’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari106
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b.Abdüddaim b.Musa b.Abdüddaim
en-
Nu’aymi el-Askalani el-Birmavi: (763-831/1362-1428)
Kahire’li, Şafii fakihi, muhaddis, usul, feraiz ve nahiv alimi idi.”Deniz gibi ilme
sahip”ve”Asrının biriciği”gibi sıfatlarla yad edilir.
Dört ciltten meydana gelen Buhari şerhi gayet güzeldir.ez-Zerkeşi ve Kirmani
şerhlerinden istifade etmiştir.Müellifin bir de Buhari ‘nin Sülasiyat’ına dayanan şerh
çalışması vardır.
55- ‫مجمع ال بحري ن و جواه ير ال ح بري ن ف ي شرح ال بخارى‬
Mecmau’l-Bahreyn ve Cevahirü’l-Hibreyn fi Şerhi’l-Buhari107
Takiyuddin ,Yahya b.Muhammed b.Yusuf b.Ali el-Kirmani el-Bağdadi:(762833/1361-1430)
İbnu’l-Kirmani diye bilinir.Hadis,edebiyat,tarih ve tıp bilgini idi.Sekiz büyük cilt tutan
Buhari şerhinde babasının, İbnü’l-Mulakkin ve ez-Zerkeşi’nin şerhlerinden faydalanmıştır.
56- ‫ال كوك ب ال ثاري‬
el-Kevkebü’s-Sari108
Ebu’l-Hasan,Ali b. Hüseyin b. Urve el-Maşrıki el-Mavsıli ed-Dımaşki:(758-837/13571434)
Hanbeli fakihi , muhaddis ,abid ve zahiddir.
57- ‫ء ال صح يحال ت ل ك يح ل فهم ق اري‬
et-Telkih li Fehmi Karii’s-Sahih109
Burhanuddin Ebu’l-Vefa, İbrahim b.Muhammed b.Halil et-Trablusi el-Halebi (753841/1352-1437)
Sibt İbnu’l- Acemi diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis, hafız,nahivci,lügatçi ve kıraat
alimi idi.Hadise dair çok eser vermiştir.Hadise çok düşkündü;Buhari’yi 60, Müslim’i 20 defa
okumuştu.Buhari şerhi dört ciltten oluşur.
58-‫اف ت تاح ال قاريء ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.547;Bağdadi,age,c.2,s.186
Katip Çelebi,age,c.1,s.546;Bağdadi,age,c.2,s.527
108
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.731
109
Bağdadi,age,c.1,s.19;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.65
106
107
32
İftitahu’l- Kari fi Şerhi’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari110
Şemseddin Ebu Abdullah,Muhammed b. Ebi Bekr b.Abdullah b.Muhammed b.Ahmed
el-Kaysi ed-Dımaşki: (777-842/1375-1438)
İbnu Nasıruddin diye bilinir.Şafii fakihi,muhaddis,hafız ve tarihçidir. Devrinin en
meşhur Şam muhaddisi idi.Bir çok eserin de müellifidir.
59-‫المتجر الربيح و المسعي الراجح والمرحب الفسيح في شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
el-Metceru’r-Rabih ve’l-Mes’ayu’r-Racih ve’l-Merhabu’l-Fesih fi Şerhi’l- Camii’sSahih li’l- Buhari111
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b.Ahmed b.Muhammed b.Muhammed b.Ebi
Bekr b.Merzük el-Acisi et-Tilimsani el-Endülüsi: (766-842/1364-1439)
Hafidu İbnu Merzük diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, kıraat, usul, edib,
nahiv, lügat ve aruz alimi.
60-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari112
Şihabuddin Ebu’l-Abbas, Ahmed b.Hüseyin b.Hasan b.Ali b.Yusuf b.Ali b. Raslan elMukaddemi er-Remli: (773-844/1371-1440)
İbnu Raslan diye bilinir.Şafii fakihi, müfessir,muhaddis ve sofiyedendi. Müderrislik ve
bir müddet de kadılık yapmıştır.
Buhari’ye üç ciltlik şerh yapmıştır.Zirikli’ nin verdiği bilgiye göre bu şerh,
tamamlanamamıştır.
61-‫فتح الباري في شرح جامع الصحيح للبخاري‬
Fethu’l-Bari fi Şerhi Camii’s-Sahihi li’l-Buhari113
Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Ahmed eş-Şihab Ebu’l- Fazl
el-Kinani el-Askalani el-Mısri114
Şafii mezhebine mensup fakih, muhaddis. Kısa adıyla İbn-i Hacer diye bilinir. 12
şubat 773’de Kahire’de doğdu. Küçük yaşta yetim kalınca, vasisinin himayesiyle ilim tahsiline devrinin önde gelen alimleri es-Sadr es-Sefti (785), İbn-i Mülakkin (804), Zeynüddin
Bağdadi,age,c.2,s.193
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.550;Bağdadi,age,c.2,s.191
112
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.554;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.126;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.116
113
İbn-i Hacer el-Askalani,Fethu’l-Bari bi Şerhi Sahihi’l-Buhari,I-XV,Beyrut,Daru’l-Fikr,2000
114
Bağdadi,age,c.1,s.128;Zirikli,age,c.1,s.178
110
111
33
el-Iraki (806), Şemsüddin el-Birmavi (831), el-Bulkini (868) v.d. devam etti. Daha sonra
bütün çabalarını hadis ilminde yoğunlaştırarak Şam, Mısır, Yemen, Hicaz arasında bir çok
seyahatler yaptı.
Tedris faliyetlerinin yanı sıra 20 yıl kadar kadılık görevi yapan İbn-i Hacer bereketli
bir ömrün ardından binlerce talebe yetiştirip; 150 kadar eser yazdıktan sonra h. 852 senesinde
vefat etmiştir. Eserlerinden bazıları şunlardır:115
1-el – Kavlü’l-Müsedded fi’ z-Zabbi ani’l-Müsned
2-Buluğu’l-Meram min Edilleti’l –Ahkam fi İlmi’l-Hadis
3-el-İsabe fi Temyizi’s-Sahabe
4-Tehzibü’t-Tehzib
5-Takribü’t-Tehzib
6-Lisanü’l-Mizan
7-ed-Diraye fi Müntehabi Tahrici Ehadisi’l-Hidaye
8-ed-Dürerü’l-Kamine fi A’yani’l Mie es-Samine
9-Tabakatü’l –Müdellisin
10-Fethu’l-Bari fi Şerh-i Sahihi Buhari: Müellif önce Feth’in mukaddimesi olan
Hedyu’s-Sariyi (813) yılında kaleme almıştır. Bu mukaddime hadis, usulu hadis, Buhari’nin
ricalinin ta’dili ve Buhari’nin garip kelimelerinin açıklamasını kapsayan on kısımdan
oluşur.116
İbn-i Hacer daha sonra Fethu’l-Bari’yi 817-842 yılları arasında 25 yıllık bir sürede
keleme almıştır. Eser daha henüz yazılırken üne kavuşmuş, nüshaları kısa zamanda etrafa
yayılmıştır.
Müellif eserin başında kitabın ismini ve Buhari’ye kadar ulaştığı sema ve icazet
zincirini zikreder. Bu senedleri burada zikretmesinin sebebinide şöyle açıklar:“İsnadlar
kitapların
nesebleridir.Bunun
için
bu
senedleri
kitabın
nesebi
olarak
burada
kaydediyorum.”117
İbn-i Hacer her bir hadisi direk ilgili babda genişce ele almış, rivayet tariklerini
vermiş, tahricini yapmış, etraflıca şerhetmiş ve hükümlerini belirtmiştir. Hadisin bağlantılı
olduğu diğer bablarda ise sadece ilgili kelimeleri seçerek şerhetmiştir.Ayrıca isimleri birbirine
benzer ravilerin ayırt edilebilmeleri için hal tercemeleri vermiş, hakkında zafiyet iddia
edilenle ilgili bilgiler vererek,bu vehimleri bertaraf etmeye çalışmıştır. Yine müellifin önemli
Sakallı Talat,Hadis Tartışmaları,Ankara,T.D.V.Y,1996,S.9-10
İbn-i Hacer,Hedyü’s-Sari Mukaddimetü Fethi’l-Bari,c.1,s.4
117
İbn-i Hacer,Fethu’l-Bari,c.1,s.7-8
115
116
34
özelliklerinden biride ihtilaflı olan görüşlerde ve irabi konularda açıklamalar yaparak kendi
görüşünü beyan etmesidir.
62-‫ل ال قاريء ف ي ت ف س ير م ش كل ال بخاريت ي س ير م نه‬
Teysiru Menheli’l-Kari fi Tefsiri Müşkili’l-Buhari118
Nasıruddin, Muhammed b.Muhammed b.Yusuf b.Yahya el-Menzili:(780-852/13781448)
İbnu Süveydan diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis, kadı ve şairdi.
63-‫اريء ف ي شرح صح يح ال بخاريعمدة ال ق‬
Umdetu’l- Kari fi Şerh-i Sahihi’l - Buhari119
Ebu Muhammed b.Mahmud b.Ahmed b.Musa b.Ahmed b.Hüseyin b.Yusuf b.
Mahmud Bedreddin el-Ayni:(762-855/1661-1451)
Hanefi mezhebine mensub, hadisci, fakih, tarihçi ve dilbilimci olan el-Ayni aslen
Antep’lidir.İlk eğitimine Antep’te başladı ve daha sonra Kâhta, Malatya ve Halep’te devam
etti.Bu ilim seyahatlerinden sonra memleketine döndü ve babasının yerine kadılık vazifesine
atandı.853 yılına kadar değişik görevlerde bulundu.Kadılık görevinin yanı sıra müderrisliği
ihmal etmeden devam ettirdi.
Ayni’nin dikkat çekici bir özelliği,Arapça’yı en az ana dili olan Türkçe kadar güzel
konuşabilmesi ve eserlerinin çoğunu Arapça yazmasıdır.
Ayni 788 yılında hac dönüşü Beyt-i Makdis’e uğradı ve büyük üstadı, el-Ala Ahmed
b. Muhammed es-Seyrami ile tanıştı.Daha sonra hocasıyla Kahire’ye gitti ve bir müddet
Berkukiyye tekkesinde kalarak tasavvufa intisab etti. Bu süre zarfında Kahire’de Siraceddin
el-Bulkıni, Zeynüddin el-Iraki, Nureddin el-Heysemi ve Ebu’l Feth el-Askalani gibi devrin
önde gelen alimlerinden ders aldı.4 zilhicce 855 tarihinde, 93 yaşlarında iken sayıları 50’ye
ulaşan eserler bırakarak vefat etti ve kendi medresesi olan Medresetü’l-Ayniyye’ye
defnedildi.Eserlerinden bazıları şunlardır:120
1-el-Binaye fi Şerh-i Hidaye
2-Remzu’l- Hakaik fi Şerhi Kenzid- Hakaik
Zirikli,el-A’lam,c.7,s.276;Sandıkçı Kemal,S.Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar,s.52
Ayni Bedrüddin,Umdetü’l-Kari Şerhu Sahihi’l-Buhari,I-XVI,Beyrut,Daru’l-Fikr,1998
120
Sakallı Talat,Hadis Tartışmaları,s.23-28
118
119
35
3-İkdu’l-Cuman fi Tarih-i Ehli’z-Zaman
4-el-Makasidü’n-Nahviyye fi Şerhi Şevahidi Şuruhi’l-Ehliyye
5-Şerhu Süneni Ebi Davud (Tamamlanmamış)
6-el-Vasid fi Muhtasarı Muhid
7-Mebani’l-Ahbar fi Ricali Maani’l-Asar
8-Kuduri Tercemesi (Türkçe yazılmış)
9-Tarihu’l-Akasira (Türkçe yazılmış)
10-Umdetü’l-Kâri fi Şerh-i Sahihi’l- Buhari : Buhari şerhleri içinde en hacimli, derli
toplu ve düzenli olanıdır. İbn-i Hacer’in Fethu’l-Bari’sini gördükten sonra kaleme aldığı için
ona yaptığı tenkit ve itirazlar geniş yankılar uyandırmıştır.
Ayni şerhine 820 yılında başlamış ve 847 yılında tamamlamıştır. Dolaysıyla Umde
Ayni’nin olgunluk çağı mahsulüdür.
Müellif eserinin başında hadis ilminden, Buhari’yi şerh etmeye sevkeden amillerden
ve ilim yolcularının kısımlarından bahseder.”Fevaid” diyerek başladığı bölümde sahih’in
değerinden, hadislerinin sayısından, ravilerinin cerhinden, bazı isimlerin nisbe ve
künyelerinden anlatır. Mukaddime kısmında da hadis ilminin mevzuu, kaynakları ve
meselelerinin neler olduğunu açıklar. Bu girişten sonra müellif eserinde genelde şu metodu
takip eder:121
1-:‫ ب يان ال ترجم‬Bab başlıklarını açıklar
2-:‫ ب يان ال ل غة‬Tercemelerin garip kelimeleri üzerinde durur
3-:‫ ب يان االع راب‬Tercemenin nahiv yönünden tahlilini yapar
4- ‫ ب يان ال م عان ي وال ب يان‬:Tercemenin altındaki ayetin meani ve beyanla ilgili yönlerini
izah eder
5-‫ ب يان ال ت ف س ير‬:Ayet’in nüzul sebebini anlatır ve ayeti tefsir eder
6-‫ ب يان ت ع لق ال حدي ث ب االي ة‬: Hadisin ayetle olan münasebetini açıklar
7-:‫ ب يان ت ع لق ال حدي ث ب ال ترجم‬Hadisin niçin bu başlık halinde koyulduğunu belirtir
8-:‫ ب يان رجال ه‬Ravilerin tam isimlerini zikreder ve cerh-tadil üzerinde durur
9-:‫ ب يان ل طاءف ا س ناده‬Ravilerin Mekki mi Medeni mi olduklarını ve hangi tabakada
olduklarını gösterir
10-:‫ ب يان ت عدد ال حدي ث‬Hadisin Buhari’de, daha kaç yerde geçtiğini zikreder
11-:‫ ب يان من اخرج غ يره‬Hadisin tahricini verir
121
Ayni,Umdetü’l-Kari,c.1,s.14-42
36
12-:‫ ب يان ال ل غة‬Hadiste ki kelimeleri açıklar
13-:‫ اال س لة و االج وب ة‬Hadisle ilgili değişik sorular sorar ve cevap verir
14-:‫ ا س ت ن باط االح كام‬Hadisten çıkarılan hükümleri maddelerle sıralar
15-:‫ ال فائ دة‬Hadisle alakalı farklı konuları ele alır ve tartışır
64-‫م ف تاح ال قاريء ل جامع ال بخاري‬
Miftahu’l-Kari li-Camii’l-Buhari122
Bedreddin Ebu Muhammed, el-Hüseyin b.Abdurrahman b.Muhammed b.Ali b.Ebi
Bekr b.Ali el-Hüseyni el-Haşimi el-Yemeni: (779-855/1377-1451)
İbnu’l-Ehdel diye bilinir.Yemen’lidir.Şafii fakihi, muhaddis, usulcü, kelamcı ve tarihçi
idi.Devrinin en büyük alimlerindendi.
65-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari123
Kemaleddin Ebu’l-Kasım, Muhammed b.Muhammed b. Muhammed b.Ali b. İbrahim
b. Abdülhalik en-Nüveyri el-Kahiri: (801-857/1399-1453)
Mısır’lı olan müellif, Maliki fakihi, muhaddis, usul, kıraat, nahiv, mantık ve riyaziye
alimidir.Eseri kısmi bir şerhtir.
66-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari124
Mansur b.el-Hasan b.Ali el-Kuraşi el-Adevi el-Ömeri el-Kazeruni: (860/1460)
Şafii fakihi olan müllif;müfessir, muhaddis ve kelamcıdır.Başladığı Buhari şerhini
ikmale muvaffak olamadı.
67-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l- Buhari125
Zeynuddin, Abdurrahim b.Mahmud b.Ahmed b.Musa el-Ayni: (864/1460)
İbnu’l-Ayni diye bilinir.Hanefi fakihi, muhaddis ve edibdir.
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.553;Zirikli,el-A’lam,c.2,s.268
Katip Çelebi,age,c.1,s.550;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.199
124
Bağdadi,age,c.2,s.475
125
Katip Çelebi,age,c.1,s.553;Bağdadi,age,c.1,s.562
122
123
37
68-‫ال غ يث ال جاري ع لي صح يح ال بخاري‬
el-Ğaysu’l-Cari ala Sahihi’l - Buhari126
Alemüddin Ebu’l-Beka, Salih b.Ömer b.Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani elAskalani el-Bulkini el-Kahiri: (791-868/1389-1464)
Şafii fakihiolan müellif;muhaddis,müfessir,usulcü, kelamcı, edib ve nahivci idi.İki
ciltten ibaret olan Buhari şerhini tamamlayamamıştır.
69-‫خا ش ية ع لي جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Haşiye ala’l- Camii’s – Sahih li’l- Buhari127
Şemseddin, Muhammed b.Fahreddin Osman b.Ali el-Ebbar el-Mardini el-Halebi:
(871/1467)
Şafii fakihi, muhaddis ve usulcüdür.Buhari’ye üç ciltlik bir haşiye yazmıştır.
70-‫حدائ ق االظهار شرح م شارق ان وار‬
Hadaiku’l-Ezhar Şerhi Meşarikı’ Envar128
Vecihuddin Ömer b.Abdulmuhsin el-Erzincani: (871/1467)
Erzincan’lıdır.Muhaddis, usulcü ve nahivcidir.
71-‫شرح بخاري شريف‬
Şerh-u Buhari Şerif129
Mevlana Rûkneddin Ahmed b. Muhammed: (ö.883)
Mürte’iş diye bilinen müellif aslen Kırım’lıdır.Uzun bir süre kadılık yaptıktan sonra
Kahire’ye gelmiş ve burada Darû’l-Adl müftiliği yapmıştır.Buhari’ye yaptığı şerh ilimdeki
kemaline nişanedir.
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.422;Zirikli,el-A’lam,c.3,s.280
Bağdadi,age,c.2,s.205
128
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1689;Bağdadi,age,c.1,s.794
129
Bursalı Mehmed Tahir,Kırım müellifleri,Ankara,Kültür Bakanlığı Yayınları,s.17
126
127
38
72-‫التوضيح لمبهمات الجامع الصحيح‬
et-Tavdih li Mübhemati’l-Camii’s-Sahih130
Muvaffakuddin Ebu Zer, Ahmed b.İbrahim b.Muhammed b.Halil et-Trablusi
el-
Halebi: (818-884/1415-1479)
Şafii fakihi, muhaddis, edib ve tarih alimidir.Şerhi, İbnu Hacer, el-Kirmani ve elBirmavi’nin şerhlerine dayanmaktadır.
73-‫ي ق ع لي ال بخاريت عل‬
Ta’lik ala’l- Buhari131
Ebu Zekeriya, Yahya b.Ahmed b.Abdüsselam el-Ulemi: (888/1483)
Maliki fakihidir.Fakih muhaddislerdendir.
74-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l- Buhari132
Bahaüddin Ebu’l Feth, Muhammed b.Ebi Bekr b.Ali b.Abdullah b. Ahmed b.
Muhammed b. İbrahim el-Meşhedi el-Kahiri el-Ezheri: (811-889/1408-1484)
Kahire’de doğmuş ve orada vefat etmiştir.Ezher şeyhlerindendir.
75-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerhu Sahihi’l - Buhari133
Celaleddin Ebu’l Beka,Muhammed b.Abdurrahman b.Ahmed b.Muhammed el-Bekri
es-Sıddiki el-Mısri: (807-891/1404-1486)
Şafii
fakihi,
muhaddis
ve
usul
alimidir.İskenderiye’de
kadı
azledilmişti.Buhari şerhini bitirmeğe muvaffak olamamıştır.
76-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari134
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.550;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.134;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.88
Zirikli,age,c.9,s.169
132
Bağdadi,age,c.2,s.213
133
Katip Çelebi,age,c.1,s.551;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
134
Katip Çelebi,age,c.1,s.553;Bağdadi,age,c.1,s.533
130
131
39
olmuş,sonra
Zeynuddin Ebu Muhammed,Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed es-Salihi el-Ayni:
(837-893/1433-1488)
El-Ayni diye bilinir.Hanefi fakihi, muhaddis ve edibdir. Te’lif ettiği Buhari şerhi, üç
cilttir.
77-‫ال كوث ر ال جاري ع لي صح يح ال بخاري‬
el-Kevseru’l-Cari ala Sahihi’l- Buhari135
Şemseddin, Ahmed b.İsmail b.Osman b.Ahmed eş-Şehrzüri el-Hemedani et- Tebrizi
el-Gurani: (813-893/1410-1488)
Aslen Şehrzür’ludur. Müfessir, muhaddis, fakih ve usulcü idi.Mezheb itibariyle önce
Şafii olduğu halde bilahare Hanefi’ye dönmüştü.
Kaleme aldığı şerh, orta büyüklükte bir eserdir.el-Kirmani ve İbnu Hacer’in
şerhlerinden bir çok iktibaslar yapmış, bazı konularda onların fikirlerini reddetmiştir. Müşkil
olan kelimeleri açıklamış, iltibas ihtimali olan isimleri zaptetmiştir.Eseri
Edirne’de
tamamlamıştır.
78-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerhu Sahihi’l-Buhari136
Ebu Abdullah, Muhammed b.Yusuf b.Ömer b.Şuayb es-Senüsi
el-Haseni
et-
Tilimsani: 8832-895/1428-1490)
Tilimsan’lıdır.Muhaddis, kelamcı, kıraat alimi, mantıkçı ve sofiyedendi. Yazmağa
başladığı Buhari şerhini ikmale muvaffak olamamıştır.
79-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari137
Lütfullah b. Hasan et-Tokadi: (900/1495)
Sarı Lütfi ve Molla Lütfi diye bilinir.Tokat’lıdır.Hanefi fakihi, muhaddis, edib,
kelamcı ve mantıkçı idi.Arabi ve riyazi ilimlerde sağlam bilgi sahibi idi. Buhari’nin kısmi bir
şerhini yapmıştır.
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,,c.1,s.553;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.135;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.97
Bağdadi,age,c.2,s.216
137
Katip Çelebi,age,c.1,s.554;Bağdadi,age,c.1,s.840
135
136
40
80-‫البارء الفصيح في شرح الجامع الصحيح‬
el-Bariu’l-Fasih fi Şerhi’l-Camii’s – Sahih138
Ebu’l-Beka, Muhammed b.Ali b. Halef el-Ahmedi el-Mısri: (910/1504)
Mısır’lı, muhaddis, fakih, kelam, nahiv ve aruz bilginidir.Önemli bir şerh kaleme
almış, orada İbnu Hacer ve Ayni’den hayli iktibasta bulunmuştur.
81-‫ال تو ش يح ع لي ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
et-Tevşih ala’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari139
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lıdır.Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarihçi, nahivci kıraat
ve usul ilmine vakıf bir alimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir.Buhari üzerine yaptığı
şerhinde, lafızların zaptı, garibin tefsiri, rivayet ihtilaflarının beyanı, mübhemin temyizi ve
müşkil ibarelerin i’rabı konuları üzerinde dikkatle durur.
82-‫شرح مخ ت صر ال ذب يدي‬
Şerhu Muhtasari’z- Zebidi140
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Kasım el-Ğazzi el-Mısri:(859-918/ 14551512)
İbnu’l-Ğarabili diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis ve kelamcıdır.
83-‫ار شاد ال ل ب يب ال ي م قا صد ال حدي ث ال ح ب يب‬
İrşadu’l-Lebib ila Mekasıd-i Hadisi’l- Habib141
Ebu Abdullah, Muhammed b.Ahmed b.Muhammed b. Muhammed b.Ali b. ĞazielOsmani el-Miknasi el-Fasi: (841-919/1437-1513)
Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat alimi ve aruzcu idi. Akli ve
nakli ilimlerde sağlam bilgiye sahipti.Müceddid sayılırdı.
84-‫ار شاد ال ساري ل شرح صح يح ال بخاري‬
İrşadu’s-Sari li Şerh-i Sahihi’l- Buhari142
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.1,s.551;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.224;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
Katip Çelebi,age,c.1,s.510;Bağdadi,age,c.1,s.537;Kastalani,age,c.1,s.60
140
Bağdadi,age,c.2,s.300
141
Bağdadi,age,c.2,s.226;Zirikli,el-A’lam,c.6,s.239
142
Kastalani,İrşadü’s-Sari ila Sahihi’l-Buhari
138
139
41
Şihabuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b.Ebi Bekr b.Abdülmelik b. Ahmed
el-Hatib el-Kastalani: (851-923/1448-1517)
Şafii fukahasından, muhaddis, tarihçi, kelam ve kıraat alimi olan Kastalani Kahire’de
doğmuştur.Müellif Mekke’ye yapmış olduğu iki sefer haricinde ilim tahsilini,vaizlik görevini
ve de bütün hayatını Kahire’de sürdürmüş ve orada vefat etmiştir.
Buhari üzerine yaptığı şerh,on ciltten müteşekkil olup,Buhari’nin kabul gören (en
güzel) şerhlerinden biridir.Kitabın başında beş fasıldan oluşan uzunca bir mukaddime vardır.
1.Fasılda; Ehl-i Hadisin faziletleri anlatılır.
2.Fasılda; Hadis tedvininin öncülerinden ve bu ilmin başlangıcından;
3.Fasılda;Mütevatir, sahih, hasen, icazet,münavele gibi elli civarında hadis teriminin
açıklaması
4.Fasılda; Buhari’nin usul ve metodunu anlatır ve daha sonra Camii’s-Sahih’ in hadis
ilmindeki yerinden bahseder.
5.Fasılda; Buhari’nin nesebi,doğumu,ilim tahsili,hocaları,seyahatleri,ilmi ve şahsi
karakteri ve vefatından bahseder.Yine bu fasılda, Buhari üzerine yapılan 30 kadar şerhi
nakleder.
Kastalani eserinde hadisleri şerhederken genel olarak takip ettiği metod şöyledir:
Müellif öncelikli olarak kitap ve bab başlıklarını mana ve i’rab yönünden inceler ve
geniş açıklamalar yapar.Daha sonra seneddeki ravilerden ismi garib olanların zaptını gösterir
ve bütün ravilerin nesebleri hakkında isimlerinin ilk geçtiği yerde bilgi verir. Metni ise kelime
kelime veya kısa cümlelere ayırarak şerh eder. Fıkhi hükümleri açıklarken çok fazla ihtilaf ve
ayrıntılara girmeden Mezheb görüşlerini isim vererek kısa ve sarih ifadelerle nakleder.Çok
yerde imam Nevevi’ den alıntılar yapar ve yer yer İbn-i Hacer ile Ayni arasındaki
münakaşalara atıfta bulunur ve son olarak hadis’in tahricini verir.
85-‫ت ح فة ال باري ب شرح صح يح ال بخاري‬
Tuhfetu’l-Bari bi Şerhi Sahihi’l - Buhari143
Zeynuddin Ebu Yahya, Zekeriya b.Muhammed b.Ahmed b.Zekeriya el-Ensari elHazreci es-Süneyki el-Mısri el-Kahiri : (824-926/1420-1520)
Şafii mezhebine mensup, tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, kıraat alimi.Bir çok
medreselerde müderrislik ve bir müddette başkadılık yapmıştı.Buhari şerhinde İbn-i Hacer, elKirmani ve Ayni’den faydalanmıştır.
143
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.374;Zirikli,el-A’lam,c.3,s.88
42
86- ‫شرح ث الث يات ال بخارى‬
Şerhu Sülasiyati’l- Buhari144
Muhammed Şah b. Hasan b. Muhammed b.Hasan er-Rumi: (939/1532)
Hanefi mezhebine mensup,müfessir,muhaddis ve edibti.Akli ve şer’i ilimlere vukufu
tamdı.İstanbul Davud Paşa ve Bursa Muradiye medreselerinde müderrislik yapmıştır.Bursa’da
vefat etmiştir.
87-‫م عون ة ال قاريء شرح صح يح ال بخاري‬
Meünetu’l- Kari Şerh-u Sahihi’l-Buhari145
Nureddin Ebu’l-Hasan,Ali b.Muhammed b.Muhammed b.Helef b.Cibril el- Menüfi
el-Mısri: (857-939/1453-1532)
Maliki fakihi, muhaddis, nahivci ve lügatçi idi.Buhari’yi şerhetmişti.
88-‫شرح ب خاري شري ف‬
Şerh-u Buhar-i Şerif146
Şemseddin,Ahmed b.Süleyman b.Kemal Paşa er-Rumi: (873-940/1468-1533)
İbnu Kemal ve Kemal Paşazade diye bilinir.Tokat’lıdır,orada dünyaya gelmiş,
ömrünün büyük bir kısmını Edirne’de geçirmiştir.Babası Fatih devri komutanlarındandı.Anne
cihetiyle ilmi bir aileye mensuptur.İlk tahsilinden sonra Askeriyeye intisab etmiş,bilahare
ilmiye sınıfına geçmişti.
Müfessir, fakih, usulcü ve şairdi.Devrinin en şöhretli alimlerindendi.İlmi kudretinden
kinaye, kendisine “Müftiu’s-Sekaleyn” denirdi.16. asır Osmanlı kültürünün en büyük
mümessilidir.Devrinin bütün ilim ve fenlerine vakıftı.Üç yüz kadar eser kaleme almıştır.Hatta
eserinin çokluğu açısından Suyuti’ye benzetilir.Eseri bulunmayan ilim dalı hemen hemen
yoktur.Sırasıyla Taşlık, Üsküp İshak Paşa, Edirne Halebiye, Edirne Üç Şerefeli, İstanbul
Sahın, Edirne Sultan Bayezit medreselerinde müderrislik; Edirne’de kadılık yapmış,Anadolu
Kazaskerliği görevini yürütmüştür. Ebu’s-Suud efendinin hocası idi.
89-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari147
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.522;Bağdadi,age,c.2,s.318
Bağdadi,age,c.1,s.743;Zirikli,age,c.5,s.164
146
Katip Çelebi,age,c.1,s.554;Bağdadi,age,c.1,s.141;Zirikli,age,c.1,s.133
147
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.551;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.247;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
144
145
43
Şemseddin Ebu’l-Fadl,Muhammed b.Muhammed b.Muhammed b.Ahmed ed- Düleci
el-Osmani: (960-947/1456-1540)
Şafii
fakihi,
muhaddis
ve
tarih
alimi.Yazmağa
başladığı
Buhari
şerhini
tamamlayamadı.
90-‫شارق االن وارك شف ال م شارق ف ي شرح م‬
Keşfu’l-Meşarıkı fi Şerhi Meşarıkı’l-Envar148
Hayreddin Hızır b.Mahmud b.Ömer el-Atüfi: (948/1541)
el-Atüfi diye bilinirMerzifon’lu veya Kastamonu’lu olduğu rivayet edilir.
Tefsir, hadis, usül ve akli ilimlerde mahirdi. İstanbul vaizi olarak şöhret
yapmıştı.İstanbul’da vefat etti,Eyüp’de defnedildi.
Sağani’nin Meşarik şerhi olan eser, üç cilttir.
91-‫شرح م شارق االن وار‬
Şerhu Meşarıkı’l-Envar149
Muhyiddin Muhammed b.Musluhiddin Mustafa el-Kücevi er-Rumi:(951/ 1544)
Şeyhzade ismiyle maruf, müfessir, muhaddis, fakih ve İstanbul müderrislerindendir.
92-‫شرح حديث االول من صحيح البخاري‬
Şerhu’l-Hadisi’l-Evvel min Sahihi’l-Buhari150
Kutbuddin Ebu’l-Hayr,İsa b.Muhammed b.Ubeydullah b.Muhammed el- Hüseyni elİci el-Safevi: (900-953/1494-1546)
Aslen Hind’lidir.Şafii mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, mantıkçı ve
mutasavvıfdır.Buhari’nin ilk hadisini bir risalede şerh etmiştir.
93-‫السر الساري في معاني احاديث منتخب من البخاري‬
es-Sirru’s-Sari fi Meani Ahadis-i Muntahaba Mine’l-Buhari151
Kutbuddin Ebu’l-Hasan,Ali b.Ahmed b.Muhammed el-Hamevi el-Kizevani: (888955/1483-1548)
Şafii fakihi ve muhaddis. Devrinin sofi ve arif kişilerdendi. Buhari’den seçtiği
hadislerin şerhini yapmıştır.
Katip Çelebi,age,c.2,s.1689;Bağdadi,age,c.1,s.346
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.2,s.238
150
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.810;Zirikli,el-A’lam,c.5,s.294
151
Bağdadi,age,c.1,s.810
148
149
44
94-‫ت ع ل يق ع لي ال بخاري‬
Ta’lik ala’l- Buhari152
Ebu Muhammed,Abdulvahid b.Ahmed b.Yahya el-Venşerisi ez-Zenati el-Fasi (880955/1475-1548)
Maliki mezhebine mensup, muhaddis, fakih, edib, usulcü ve nahivci idi.On sekiz yıl
kadılık yapmışdı.Buhari’ye yaptığı Ta’lik’i tamamlayamadı.
95-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerh-u Sahihi’l- Buhari153
Şemseddin,Muhammed b.Ömer b.Ahmed es-Sefiri el-Halebi: (956/1549)
Suyuti’nin talebesidir.Şafii fakihi ve muhaddis.
96-‫ف يض ال باري ف ي شرح ال بخاري‬
Feydu’l-Bari fi Şerhi’l-Buhari154
Zeynuddin Ebu’l-Feth,Abdurrahim b. Abdurrahman b. Ahmed b. Hasan el-Abbasi elHamevi:(867-963/1463-1556)
Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, edebiyat, tarih ve lügat alimi.
Yazdığı şerhi Sultan Beyazıd’a sunmuştur.Şerhi, muhtasar ve faydalı bir
eserdir.Müellif kitabın hamişin de her hadisin karşısına bir harf koyarak Buhari’ye tevafuk
eden diğer Kütübü Hamse’yi göstermiş ve her bölümün sonunda garip lafızların izahı için bir
bab koymuştur.
97-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerh-u Camii’s-Sahih li’l-Buhari155
Musluhiddin Mustafa b.Şaban el-Gelibolu: (897-969/1491-1562)
Sururi
lakabı
ile
bilinir.Hanefi
mezhebine
mensup,müfessir,muhaddis
ve
fakihtir.İstanbul kadılığı ve bir müddet padişah çocuklarına öğretmenlik yaptı.Birçok te’lifatı
vardır.Buhari şerhini ancak yarısına kadar tamamlayabilmiştir.
98-‫ت ع ل يق ع لي صح يح ال بخاري‬
Sandıkçı Kemal,S.Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar,s.66
Bağdadi,age,c.2,s.234
154
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.551;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.563;Kastalani,İrşadü’s-Sari,c.1,s.61
155
Katip Çelebi,age,c.1,s.554;Bağdadi,age,c.2,s.434
152
153
45
Ta’lika ala Sahihi’l-Buhari156
Fudayl b.Ali b.Ahmed b.Muhammed el-Cemali el-Bekri el-Aksarayi: (920-991/15141583)
Zebillizade Fudayl
Çelebi diye bilinir.Hanefi mezhebine mensup,muhaddis,
fakih,usulcü ve nahivci idi.
99-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari157
Yakub b.Hasan el-Asımi el-Keşmiri: (908-1003/1502-1595)
Keşmir’li olup,Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis ve ahbaridir.
100-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l- Buhari158
Hüseyin b.Rüstem el-Kefevi er-Rumi: (1010/1601)
Hanefi fakihi,muhaddis ve edibdi.Aslen Kırım’lı olan müellif tedrisatını İstanbul’da
tamamladı.Daha sonra Mekke-i Mükerreme imamlığına getirildi. Buhari’yi Gusül hadisine
kadar şerhetmiştir
101-‫ال نهر ال جاري ع لي صح يح ال بخاري‬
en-Nehru’l-Cari ala Sahihi’l-Buhari159
Bahaüddin Ebu’l-Fadail,Abdülkerim b.Ebi İsa (Ahmed) b.Muhammed el-Adeni elHindi: (921-1014/1515-1605)
el-Kıbti
diye
bilinir.Hanefi
mezhebine
mensup
muhaddis,fakih,tarihçi
ve
edibdi.Buhari’ye şerhe başlamış,ancak tamamlayamamıştır.
102-‫ت ع ل ي قات ال قاريء ع لي ث الث يات ال بخاري‬
Ta’likatu’l-Kâri ala Sülasiyati’l-Buhari160
Nureddin,Ali b.Sultan b.Muhammed el-Kâri el-Herevi: (1014/1605)
Herat’lıdır.Hanefi fakihi müfessir, muhaddis, kıraat alimi ve hattattı.Çok eser te’lif
etmişti. Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmişti.
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.1,s.822,Zirikli,el-A’lam,c.5,s.360
Bağdadi,age,c.2,s.547
158
Bursalı Mehmed Tahir,Kırım müellifleri,s.15
159
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.611
160
Bağdadi,age,c.1,s.752
156
157
46
103-‫ت ح فة ح س ني‬
Tuhfetu Hasnâ161
Abdulbaki b.Dursun er-Rumi: (1015/1606)
Dursunzade diye bilinir.Çeşitli yerlerde kadılık ve medreselerde müderrislik
yapmıştır.Te’lif ettiği eser, Sağani’nin Meşarık’ından seçtiği yüz hadisin şerhidir.
104-‫اف هام ال مجاري ف ي اف هام ال بخاري‬
İfhamu’l-Mecari fi İfhami’l-Buhari162
Muhyiddin,Abdülkadir b.Muhammed b.Yahya b.Mükrim et-Taberi el-Mekki
el-
Hüseyni: (976-1033/1568-1624)
Şafii fakihi, muhaddis, edib ve hatipti. Mekke Müftisi idi.
105-‫حا ش ية ع لي ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari163
Ebu Zeyd,Abdurrahman b.Muhammed b.Yusuf el-Fihri el-Kasri el-Fasi: (9721036/1564-1626)
el-Arif diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, kelam, usul, nahiv, lügat ve
mantık alimidir.
106-‫شرح مخ ت صر اب ن اب ي جمرة‬
Şerh-u Muhtasar-ı İbni Ebi Cemre164
Nureddin Ebu’l-İrşad,Ali b.Muhammed b.Abdurrahman b.Ali el-Uchuri el- Mısri:
(967-1066/1560-1656)
Maliki fakihi, muhaddis, kelam, siyer ve mantık alimidir.Ezher müderrisi idi.İbnu Ebi
Cemre’nin Cem’un’n-Nihaye adlı Buhari muhtasarını şerhetmişti.
107-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari165
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1690;Bağdadi,age,c.1,s.495
Bağdadi,age,c.1,s.600;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.168
163
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.548;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.108
164
Bağdadi,age,c.2,s.535;Zirikli,age,c.9,s.215
165
Bağdadi,age,c.1,s.497;Zirikli,age,c.4,s.45
161
162
47
Takıyuddin,Abdülbaki b. Abdülbaki b. Adülkadir b. Abdülbaki b. İbrahim b. Ömer elBa’li ed-Dımaşki(1005-1071/1596-1661)
İbnu Fakih Fıssa diye bilinir.Hanbeli fakihi, müfessir, muhaddis, dil, kıraat, mantık ve
usul alimi, hatipti.Buhari’yi şerhetmeye başlamış ancak bitirememiştir.
108-‫ت ي س ير ال قاريء ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Teysiru’l-Kâri fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari166
Nürulhak b.Abdulhak
ed-Dehlevi
el-Ekberabadi
el-Hindi
el-Buhari eş-
Şahcihanabadi: (1073/1663)
Ekberabad kadısı olan müellif, Hanefi fakihi ve muhaddisdir.
109-‫شرح ث الث يات ال بخاري‬
Şerhu Sülasiyati’l- Buhari167
Şihabuddin,Ahmed b.Ahmed b.Muhammed b.Ahmed b.İbrahim el-Vefai el- Acemi elMısri: (1014-1086/1605-1675)
Mısır’lıdır.Ezher’de tahsil yapmış ve oraya müderris olmuştu.Şafii fakihi ve
muhaddisdi.Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmiştir.
110-‫تعليق علي صحيح البخاري‬
Ta’lika ala Sahihi’l-Buhari168
Alauddin,Muhammed b.Ali b.Muhammed b.Ali b.Abdurrahman el-Haskefi edDımaşki: (1025-1088/1616-1677)
Şam’lı, Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis, usul ve nahiv alimi.Şam Hanefi Müftisi
olarak bilinmektedir.
111-‫خاشية علي البجاري‬
Haşiye ala’l- Buhari169
Ebu Muhammed,Abdülkadir b.Ali b.Yusuf el-Fasi el-Kasri:(1007-1091/1599- 1680)
Fas’lıdır.Maliki fakihi ve muhaddisdir.Akli ilimlere de derin vukufu vardı.
112-‫ك تاب ة ف ي صح يح ال بخاري‬
Bağdadi,age,c.2,s.499
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.162;Zirikli, el-A’lam,c.1,s.92
168
Bağdadi,age,c.2,s.295;Zirikli,age,c.7,s.188
169
Zirikli,age,c.4,s.166
166
167
48
Kitabe fi Sahihi’l- Buhari170
Ebu’l-Mevahib,Muhammed b.Abdülbaki b.Abdülbaki b.Abdülkadir el-Ba’li
ed-
Dımaşki: (1044-1126/1634-1714)
İbnu Bedr el-Müfti diye bilinir.Müfessir, muhaddis, fakih ve kıraat alimi. Şam Hanbeli
Müftisi idi.Buhari’ye kısmi bir şerh yapmıştır.
113-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l- Buhari171
Ebu Abdullah,Muhammed b.Ömer b.Abdülkadir b.Muhammed el-Küfeyri edDımaşki: (1043-1130/1633-1718)
Hanefi fakihi,muhaddis,edib,şair, ve nahivci idi.Buhari’ye altı ciltlik bir şerh
yapmıştır.
114-‫ال ض ياع ال ساري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Ed-Dıyau’s-Sari fi Şerh-i Sahihi’l- Buhari172
Cemaleddin,Abdullah b.Salim b.Muhammed b.İsa el-Basri el-Mekki: (10481135/1638-1725)
Şafii fakihi ve muhaddis.Buhari’yi üç ciltte şerh etmişti.
115-‫شرح صح يح ال بخاري‬
Şerh-u Sahihi’l-Buhari173
İbrahim Fıtri el-Buhari el-Edirnevi: (1135/1723)
Aslen Buhara’lıdır.Edirne’de doğmuş,oraya yerleşmiş ve orada vefat etmiştir.
Devrinin alim muhaddislerindendi.Buhari şerhi ilminin güzelliğine delil kabul edilir.
116-‫ف تح ال باري ف ي شرح غري ب ال بخاري‬
Fethu’l-Bari fi Şerh-i Garibi’l Buhari174
Ebu’l-Abbas,Ahmed b.Kasım b.Muhammed el-Sasi et-Temimi el-Mesiti el- Büni elEş’ari: (1063-1139/1653-1726)
Devrinin muhaddislerindendi.Bir çok eseri yanında,Buhari şerhinide yazmıştı
Bağdadi,age,c.2,s.312;Zirikli,age,c.7,s.55
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.314;Zirikli, el-A’lam,c.7,s.208
172
Bağdadi,age,c.1,s.480,Zirikli,age,c.4,s.219
173
Bağdadi,age,c.1,s.37
174
Zirikli,age,c.1,s.189
170
171
49
117-‫حا ش ية ع لي ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari175
Ebu Abdullah,Muhammed b.Abdurrahman b.Zikri el-Mağribi el-Fasi el-Kadiri:
(1144/1731)
Muhaddis,fakih ve sofidir.Maliki fukuhasından,Kadiri tarikatındandır.
118-‫ن ور ال قاريء ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Nuru’l-Kari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari176
Nureddin Ahmed b.Muhammed Salih el-Ahmedabadi el-Hindi:(1064-1155/16541742)
Hanefi fakihi ve muhaddistir.Birçok eserleri arasında Buhari şerhide vardır.
119-‫شرح صح يح ال بخاريال ف يض ال جاري ب‬
el-Feydu’l-Cari bi Şerh-i Sahihi’l-Buhari177
Ebu’l-Fida,İsmail b.Muhammed bAbdülhadi b.Abdülğani el-Cerrahi el- Acluni edDımaşki: (1087-1162/16761749)
Müfessir, muhaddis, tarihçi ve nahivci idi.Şafii fakihi; Devrinin Şam muhaddisi olarak
şöhret yapmıştı.Buhari’ye büyük bir şerh yazmağa başlamış,Kitabu’l-Meğazi’ nin ortalarına
kadar gelebilmiş,ancak ikmale ömrü vefâ etmemiştir.
120-‫ن جاح ال قاريء ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Necahu’l-Kari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari178
Ebu Muhammed,Abdullah Hilmi b.Muhammed b.Yusuf b.Abdülmennan el- Ahıskavi
el-Amasi el-İslamboli: (1085-1167/1674-1754)
Yusuf Efendizade diye bilinir. Hanefi mezhebine mensup, müfessir, muhaddis,
fakih,kıraat alimi,kelamcı ve mantıkçı idi.Devrinin Reisulkurra’sı idi. Buhari’ye yazdığı otuz
ciltlik şerhini yirmi sekiz yılda tamamlamıştı.Şerh,mevcut muteber şerhlerin tetkik edilip
faydalı taraflarının alınması ve onlarda bulunmayan hususların ilavesi ile vücut bulmuştur.
121-‫ادعاة ال دراري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
175
Zirikli,age,c.7,s.69
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.173
177
Bağdadi,age,c.1,s.220;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.324
178
Bağdadi,age,c.1,s.482;Zirikli,age,c.4,s.274
176
50
İdaetu’d-Derari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari179
Şihabuddin Ebu’n-Necah,Ahmed b.Ali b.Ömer b.Salih b.Ahmed b.Süleyman elOmani el-Adevi et-Trablusi el-Manini: (1089-1172/1678-1759)
Hanefi mezhebine mensup, muhaddis, fakih, kadı ve şairdi. Buhari şerhine
başlamış,ancak Kitabu’s-Salat’a kadar şerh edebilmiştir.
122-‫حا ش ية ع لي صح يح ال بخاري‬
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari180
Muhammed b.Mustafa Hamid Akkirmani el-Kefevi: (1174/1760)
Hanefi mezhebine mensup, muhaddis, fakih ve kadı idi.Mekke’de kadılık
yapmıştı.Bilinen eserleri arasında Buhari şerhi de bulunmaktadır.
123-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari181
Ebu’l-Feth, Ali b.Mustafa ed-Debbağ el-Mikati el-Halebi: (1104-1174/ 1692-17610)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis ve fakihtir.Buhari şerhine başlamış,ancak ikmâle
muvaffak olamamıştır.
124-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari182
Cemaleddin Ebu’l-Berekât,Abdullah b.el-Hüseyin b.Nasıruddin es-Süveydi elBağdadi: (1104-1174/1693-1761)
Şafii mehebine mensup, muhaddis, fakih, edib, şair ve nahivci idi.
125-‫رح ت راجم اب واب ال بخاريش‬
Şerh-u Teracimi Ebvabi’l-Buhari183
Ahmed b. Abdurrahim el-Faruki ed-Dihlevi: (1110-1176/1699-1762)
Şah Veliyyullah diye bilinen, Hind’li, Hanefi fakihi ve muhaddisdir.15 civarın da eseri
bulunan müellifin Buhari üzerine yaptığı şerh çalışması matbudur.
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.176;Zirikli, el-A’lam,c.1,s.181
Bağdadi,age,c.2,s.332
181
Bağdadi,age,c.1,s.768;age,c.5,s.174
182
Bağdadi,age,c.1,s.483;Zirikli,age,c.4,s.209
183
Zirikli,age,c.1,s.149;Karaman Hayreddin,İslam Hukuk Tarihi İst.İz yay,1999,s.289
179
180
51
126-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari184
Taha b.Muhammed el-Cibrini el-Halebi: (1084-1178/1673-1764)
İbnu’l-Mihna diye bilinir.Şafii fakihi ve muhaddisdir.
127-‫ضوع ال دراري شرح صح يح ال بخاري‬
Dav’u’d-Derari Şerh-u Sahihi’l-Buhari185
Ğulam Ali Azad b.Nuh el-Hüseyni el-Hindi: (1116-1194/1704-1780)
Hassan el-Hind diye bilinir.Hanefi fakihi,muhaddis,edib ve tarihçidir.
128-‫ال نور ال ساري ع لي م تن مخ ت صر ال بخاري‬
en-Nuru’s-Sari ala Metni Muhtasari’l-Buhari186
Şihabuddin,Ahmed b.Ahmed b.Muhammed el-Bedravi es-Sucai el-Mısri: (1197/1783)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis ve fakihtir.Edebiyat, tasavvuf, mantık ve
astronomiye dair risaleleri vardır.İbnu Ebi Cemre’nin Cem’u’n-Nihaye
adlı Buhari
muhtasarını şerhetmiştir.
129- ‫ع لي جامع ال صح يح ل ل بخاريحا ش ية‬
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari187
Ebu Abdullah,Muhammed b.et-Talib b.Ali b.Kasım Muhammed et-Tavudi el- Fasi :
(1128-1207/1716-1793)
İbnu Sude el-Murri diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis,
mantık ve tarih alimi.Buhari’ye dört ciltlik muhtasar bir şerh kaleme almıştır.
130-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari188
Said b.Muhammed b.Mustafa b.Osman el-Hadimi er-Rumi: (1213/1798)
Hanefi fakihi ve muhaddisdir.Buhari’yi yarısına kadar şerhetmiştir.
131-‫ن ظم ال الل ي شرح ث الث يات ال بخاري‬
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.433;Zirikli, el-A’lam,c.3,s.334
Bağdadi,age,c.1,s.770;Zirikli,age,c.5,s.314
186
Bağdadi,age,c.1,s.180;Zirikli,age,c.1,s.93
187
Bağdadi,age,c.2,s.342;Zirikli,age,c.7,s.40
188
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.393;
184
185
52
kelam, usul,
Nazmu’l-Leali Şerh-u Sülasiyati’l-Buhari189
Abdulbasıt b.Rüstem Ali b.Ali Asgar el-Kannüci el-Hindi.(1159-1223/1746- 1808)
Hind’li,Hanefi fakihi,muhaddis ve feraizci idi.
132-‫شرح مخ ت صر ال بخاري‬
Şerh-u Muhtasari’l-Buhari190
Yahya b.Muhammed el-Mesalihi el-Halebi: (1225/1810)
Muhaddis, fakih, edib ve nahivcidir.İbnu Ebi Cemre’nin Cem’u’n-Nihaye adlı Buhari
muhtasarını şerhetmiştir.
133-‫ال ف تح ال م بدي ب شرح مخ ن صر ال ذب يدي‬
el-Fethu’l-Mübdi bi Şerh-i Muhtasari’z -Zebidi191
Abdullah b.Hicazi b.İbrahim eş-Şarkavi el-Mısri: (1150-1227/1737-1812)
Şafii mezhebine mensup,muhaddis,fakih,usulcü,nahivci ve tarihçi idi.Akli ve şer’i
ilimlerde bir çok eser vermiştir. Mutasavvifedendi. ez-Zebidi’nin et-Tecridu’s- Sarih adlı
Buhari muhtasarını şerhetmiştir.
134-‫شرح مخ ت صر ب خاري‬
Şerh-u Muhtasar-ı Buhari192
Yahya b. …….. el-Halebi: (ö.1229)
El-Mesalini diye bilinen müellifin nesebi tam bilinmemekle birlikte Trablus ve
Şam’da ikamet ettiği, Camiatu’l-Emeviyye’de ders gördüğü zikredilmektedir.Bu eseri İbn-i
Ebi Hamza’nın muhtasarı üzerine yapılmış bir çalışmadır.
135-‫حا ش ية ع لي مخ ت صر ال بخاري‬
Haşiye ala Muhtasari’l-Buhari193
Muhammed b.Ali eş-Şenevani el-Mısri: (1233/1818)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis, fakih ve nahivcidir.Ezher’de müderrislik
yapmıştır.İbnu Ebi Cemre’nin Buhari muhtasarını şerh etmiştir.
Bağdadi,age,c.1,s.294;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.44
Bağdadi,age,c.2,s.535;Zirikli,age,c.9,s.215
191
Bağdadi,age,c.1,s.488;Zirikli,age,c.4,s.206
192
Bağdadi,age,c.2,s.535
193
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.359;Zirikli,el-A’lam,c.7,s.190
189
190
53
136-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l- Buhari194
Ebu Muhammed, el-Hac ed-Davudi et-Tilimsani: (1271/1854)
Muhaddis, fakih, mutasavvıf, usulcü, nahivci ve lügatçi idi.Tilimsan’da kadılık
yapmıştı.Buhari’ye yapmağa başladığı şerhi tamamlayamamıştır.
137-‫حا ش ية ع لي ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari195
Ebu İsa,el-Mehdi b.et-Talib b.Muhammed b.Fetha b.Muhammed b.Rıza Ahmed elMurri: (1220-1294/1805-1877)
Muhaddis, fakih, kadı ve usulcü idi.Akli ve nakli ilimlerde mahirdi.
138-‫س لم ال قاريء و هداي ة ال ع قول ال ي ذري عة ال و صول‬
Silmu’l-Kari ve Hidayetu’l-Ukûl ila Zeri’ati’l-Vusûl196
Muhammed b.Ahmed b.Abdülbari el-Hüseyni et-Tihami el-Yemeni el-Ehdel: (12411298/1826-1880)
Yemen’li, Şafii mezhebine mensup, muhaddis, usul ve nahiv alimidir.
139-‫ال نور ال ساري من ف يض صح يح ال بخاري‬
en-Nuru’s-Sari min Feyd-i Sahihi’l-Buhari197
Hasan el-İdvi el-Hamzavi el-Mısri: (1220-1303/1805-1886)
Mısır’lı, Maliki mezhebine mensup, muhaddis ve kelam alimidir.
140-‫ح ال بخاري شر‬
Şerhu’l - Buhari198
es-Senusi,Seyyid İbrahim b. İdris el-Haseni el-Fasi: (ö.1304)
Maliki alimi olan müellifin Seytü’n-Nasr bi’s-Sadeti’l-Kıram ve Ehlü Bedr adlı iki
eseri mevcuttur.
194
Zirikli,age,c.2,s.152
Zirikli,age,c.8,s.258
196
Bağdadi,age,c.2,s.380;Zirikli,age,c.6,s.244
197
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.303;Zirikli, el-A’lam,c.2,s.214
198
Bağdadi,age,c.1,s.44
195
54
141-‫عون ال باري‬
Avnu’l - Bari199
Ebu’t-Tayyib,Muhammed Sıddık Hasan Han: (1248-1307/1832-1890)
Selefiyeye mensup müceddid, müctehid alimlerdendi.Her sahada çok geniş malumata
sahipti.54 eser yazmıştı.Zebidi’nin Tecrid’ini çok güzel bir şekilde şerh etmiştir.Müllifin
birde“Unyetu’l-Kari bi Tercemet-i Sülasiyyat”adlı bir eseri vardır.
142-‫ك م ياء ال س عاد ف ي شرح ال جامع ال صح يح ل ل بخاري‬
Kimyau’s-Sa’ade fi Şerhi’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari200
Muhammed Rasim b.Ali b.Rıza b.Süleyman el-Malatyavi: (1316/1899)
Hanefi mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, fakih, kelamcı ve usulcü idi.
Diyarbakır Hukuk mahkemesi reisliği yapmıştı.Buhari’ye muhtasar bir şerh yazdı.
143-‫ال نجوم ال دراري ال ي ار شاد ال ساري‬
en-Nucumu’d-Derari ila İrşadi’s-Sari201
Hamidullah Ankarevi, Ahmed Hamidullah b.İsmail Hamid b.Ahmed Şükri: (ö.1317)
Müellif Hanefi fıkıh alimi ve Meclis-i Tetkikat üyesidir.
144-‫ي حا ش ية ع لي صح يح ال بخار‬
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari202
Ahmed et-Talib b.Muhammed b.Fetha es-Sudi el-Kuraşi el-Murri el-Mağribi: (12411321/1826-1903)
Maliki fakihi, müfessir, muhaddis ve usul alimidir.Fas’da kadılık yapmıştı.Hadis ve
fıkha dair çeşitli eserler tasnif etmişti.
145-‫حا ش ية ع لي شرح ال بخاري‬
Haşiye ala Şerhi’l-Buhari203
Abdülhalim el-Afgani el-Kandehari: (1251-1326/1835-1908)
Aslen Afgan’lı olan müellif,Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis, usulcü, zahid ve kıraat
alimi idi.Eserleri geniş ilmine ve araştırıcı zihniyetine delil kabul edilir.
Bağdadi,age,c.2,s.389;Zirikli,age,c.7,s.36
Bağdadi,age,c.2,s.395;
201
Bağdadi,age,c.1,s.195
202
Zirikli, el-A’lam,c.1,s.136
203
Zirikli,age,c.4,s.54
199
200
55
146-‫حا ش ية ع لي صح يح ال بخاري‬
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari204
Ebu’n-Necah,Muhammed b.Falih b.Muhammed b.Abdullah b.Falih el-
Mehnevi
el-Hüseyni ez-Zahiri: (1258-1328/1842-1910)
Medine’li olan müellif; muhaddis, fakih, usulcü, sofi ve lügatçi idi.Buhari ve
Muvatta’ya haşiyeler yazmıştı.
147-‫ن عمة ال باري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
Ni’metu’l-Bari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari205
Abdullah b.Derviş er-Rekabi ed-Dımaşki es-Sukkeri: (1227-1329/1812-1911)
Hanefi fakihi ve muhaddis olan müellif Şam Emevi Camii hatibi ve oranın Buhari
müderrisi idi.
148-‫شرح الجامع الصحيح للبخاري‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari206
Muhammed b.Yahya b.Muhammed el-Muhtar b.el-Muttalib Abdullah eş- Şenkiti elVulati: (1329/1911)
Maliki mezhebine mensup olan müellif; muhaddis, fakih, usulcü ve kadı idi.
149- ‫ال تحري ر ع لي ك تاب ال ع لم من صح يح ال بخاري‬
Tahrir ala Kitabi’l-İlm min Sahihi’l-Buhari207
Ebu Abdullah, Abdusseyid Muhammed b.Osman b.Muhammed en-Neccar: (12551331/1839-1913)
Tunus’lu olan müellif;maliki fakihi, müfessir, muhaddis ve usulcü idi. Devrinde Tunus
Müftisi ve fetva mercii idi.
150-‫ال م نهج ال م ل يح ف ي شرح م ق فل ال صح يح‬
el-Menhecû’l-Melih fi Şerh-i Makfeli’s-Sahih208
204
Zirikli,age,c.7,s.217
Zirikli,age,c.4,s.216
206
Zirikli, el-A’lam,c.8,s.13
207
Zirikli,age,c.7,s.146
208
Zirikli,age,c.3,s.108
205
56
Ahmed b.Cafer b.İdris,Ebu’l-Abbas el-Kettani: (1293-1345/1876-1922)
Fas’lı olan müellif; hadis alimidir.70 civarında eseri vardır.
151-‫شرح مخ ت صر اب ن اب ي جمرة‬
Şerh-u Muhtasar-ı İbni Ebi Cemre209
Ebu Muhammed,Abdülmecid b.İbrahim eş-Şurnubi: (1348/1929)
Maliki mezhebine mensup; muhaddis, fakih, mutasavvıf, lügat ve nahiv alimidir.İbnu
Ebi Cemre’nin Buhari muhtasarını şerhetmiştir.
152-‫ال ف يض ال باري ع لي صح يح ال بخاري‬
Feydu’l-Bari ala Sahihi’l-Buhari210
Muhammed Enver b.Muazzam Şah el-Keşmiri: (1292-1352/1875-1933)
Müellif ilk tahsilini memleketinde yapmış,sonra çeşitli merkezlerde hadis, felsefe,
mantık ve diğer ilimleri tahsil etmiş, dönüşünde memleketinde el-Feydu’l-Am diye bir Enstitü
kurmuş,bu yolla ilim neşrine koyulmuştu.Önemli bir eser olan Buhari şerhinden başka Kütübü Sitenin diğer kitaplarına şerh ve haşiyeler yapmıştı.
153-‫شرح ال بخاري‬
Şerhu’l-Buhari211
Bedreddin,Muhammed b.Yusuf b.Abdurrahman b.Abdülvehhab b.Abdullah elMağribi el-Merakişi es-Sebti el-Haseni: (1267-1354/1851-1935)
Müfessir, muhaddis, kelam ve nahiv alimi.Son asrın Şam muhaddisi diye
bilinirdi.Sahihayn’ı hıfzetmişti.Birinci Dünya Savaşı sonrası kendisine biat edilmek istenmiş,
fakat bu teklifi derhal reddetmiştir.
154-‫ك وث ر ال م عان ي ال دراري ف ي ك شف ح باي ي صح يح ال بخاري‬
Kevseru’l-Meani’d-Derari fi Keşfi Habaya Sahihi’l-Buhari212
Muhammed el-Hızır eş-Şenkînı: (1354/1936)
Muhaddis, fakih, kadı, usul ve dil bilgini.Mezheb itibariyle Malikidir, ancak
eserlerinde dört mezhebi birbirine yaklaştırmaya çalışmıştır.Buhari’ye yazdığı şerh oldukça
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.621;Zirikli,age,c.4,s.292
209
Sandıkçı Kemal,S.Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar,s.85
Zirikli,el-A’lam,c.10,s.233
212
Zirikli,ay.
210
211
57
mufassaldır.Ricali tanıtır, mübhemi beyan eder.Muallak, mevkûf, mürsel ve maktû rivayetleri
vasleder.Her hadisi kimin tahric ettiğini kaydeder.Hadislerden istinbat edilen hükümleri
belirtir.
155-Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi213
Ahmed Naim: (1934)-Prof. Kamil Miras: (1957)
Son devirde memleketimizin yetiştirdiği alim,fazıl şahsiyetlerinden biri olan Ahmed
Naim tarafından te’lifine başlanan bu eser, ez-Zebidi’nin Buhari muhtasarını esas
almaktadır.Ahmed Naim, mezkür eserin terceme ve şerhini yapmaya başlamış, ancak
ikmaline ömrü vefa etmemiş,sadece ilk üç cildini tamamlayabilmişti.Onun ölümü üzerine de
Prof.Kamil Miras,kalan kısmın terceme ve şerhini yapmıştır.
Bu eserden kolay istifade edebilmek gayesiyle Mücteba Uğur ve M.Cemal Sofuoğlu
tarafından bir de Kılavuz hazırlanıp neşredilmiştir.
156-Tam Metin Sahih-i Buhari214
Konyalı Mehmed Vehbi:(1861-1949)
Konya’nın Hadim kasabasında doğmuştur.TBMM’nin üçüncü Şer’iyye ve Evkaf
Vekili’dir.
1888 yılından itibaren ders okutmaya başlamış,1899’da Konya Mahmudiye
Medresesine müderris tayin edilmiş,1901’de Konya Hukuk Mahkemesi üyesi, 1903’de Konya
Hukuk Mektebi Vesaya muallimi olmuştur.
1923’de resmi görevinden ayrılıp emekli olan Mehmed Vehbi Efendi, 27 Kasım
1949’da vefat etti.
Eserde, garip kelimeler izah edilmiş,fıkhi meseleler Hanefi mezhebi görüşleri
doğrultusunda ele alınmış ve Müttefekun aleyh olan hadisler belirtilmiştir.
157- ‫ت وف يق ال باري ب شرح صح يح ال بخاري‬
Tevfikû’l-Bari bi Şerh-i Sahihi’l-Buhari215
Muhammed Ebu Şehbe: (1914-1983)
213
Ahmed Naim-Kamil Miras,Sahihi Buhari Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi,Ankara,D.İ.B.Y,1970
214
Konyalı Mehmed Vehbi,Tam Metin Sahih-i Buhari,İst.,Üçdal nşr.ty
Ahmed Alaventı,Zeylü’l-A’lam,s.198
215
58
Eser on ciltten müteşekkildir.
157- ‫م س لم ل م ع ل يما ب شرح ال مخ تار من صح يحي ال بخاري و‬
el-Mu’lim bi Şerhi’l-Muhtar min Sahiheyi’l-Buhari ve Müslim216
Muhammed es-Semahi: (1907-1984)
158-‫ال ذن د ال واري و ال بدر ال ساري ف ي شرح صح يح ال بخاري‬
ez-Zendü’l-Vari ve’l-Bedrü’s-Sari fi şerh-i Sahih-i Buhari217
Takıyuddin el-Hilali: (1892-1987)
159-Sahih-i Buhari ve Tercemesi218
Mehmed Sofuoğlu: (1923-1987)
Nazilli doğumlu olan Sofuoğlu,ilk ve orta tahsilini orada yaptı.1953’de Ankara
İlahiyat Fakültesini bitirdi.İstanbul İmam-Hatip Okulunda öğretmenlik yaptı. 1961’de
İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Tefsir Dersi Öğretim Üyesi oldu.1973 yılında emekli
oluncaya kadar bu görevde kaldı.
17 cildi bulan Buhari tercemesi,Sahih’in ilk defa tam metin olarak günümüz
Türkçesine aktarılmış şeklidir.Eser sadece bir tercemeden ibaret değildir;dipnotlarda Ayni,İbn
Hacer ve Kastalani’den yapılan nakillerle hadislerin izahı da yapılmıştır.
216
Ahmed Aleventi,age,s.199
Zeyl,s.170
218
Sofuoğlu Mehmed,Sahih-i Buhari ve Tercemesi, İst.1990
217
59
B-Müslim’in el-Camiu’s-Sahihi
1-Müslim’in Hayatı ve Eserleri
Müslim b. Haccac b. Müslim b.Verd el-Kuşeyri en-Nisaburi:(204-261/820-875)219
Künyesi Ebu’l-Hüseyin’dir.204 senesinde Nisaburda doğmuş ve 218 yılında 14
yaşında iken hadis derslerine başlamıştır.İlk tahsilini memleketinde tamamladıktan sonra Rey,
Hicaz, Basra, Bağdat, Küfe, Suriye ve Mısır gibi önemli ilim merkezlerine ilmi seyahetler
yapmıştır.
Hadis aldığı şeyhleri arasında Yahya b. Yahya et-Temimi, el-Ka’nebi, Ahmed b.
Yunus el-Yerbui, İsmail b. Ebi Uveys, Sa’d b. Mansur, Amr b. Selam, Ahmed b. Hanbel
zikredilebilir.
Müslim b. Haccac’tan birçok alimler hadis rivayetinde bulunmuştur.Bunların en
başında Muhammed b. İsa et-Tirmizi, İbrahim b. Ebi Talib, İbn Huzeyme, es-Serrac, Ebu
Avene, Ebu Hamid İbnu’ş-Şarki,Ebu Hamid el-A’meşi Abdurrahman b. Ebi Hatim gelir.220
Müslim’in Buhari’ye olan saygı ve bağlılığı takdire şayandır.Buhari’nin alnından
öperek o’na “Bırakda ayaklarını öpeyim, Ey Üstadların Üstadı, Muhaddislerin Efendisi, hadis
illetlerinin tabibi! sana yalnız hased edenler düşmandır. Şehadet ederimki dünyada senin bir
eşin yoktur.” demiştir.Fakat bununla birlikte dikkat çeken bir hususta hadis derslerine
katıldığı halde Müslim’in Sahih’inde Buhari’den hadis rivayet etmemesidir.
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.555;İbn-i Hacer,Tehzibu’t-Tehzib,c.5,s.460;Zirikli,el-A’lam, c.8,s.117;İbni Nedim,el-Fihrist,s.282
220
İbn-i Kesir,el-Bidaye,c.11,s.40;Koçyiğit Talat.Hadis Tarihi,s.257
219
60
Müslim’in ilmi ehliyeti hususunda hiçbir şüpha yoktur.İlel ve rical’de dahil olmak
üzere hadis ilminin her sahasında otoritedir.İshak b. Mansur onun için “Allah seni yaşattıkça
Müslümanlar için hayır yok olmaz.”demiştir.Müslim’in sebep olarak rivayet olunan olay onun
hadise kendini nasıl verdiğini göstermektedir.Rivayet göre birgün, hadis müzakere meclisinde
kendisine bilmediği bir hadis sorulur.Eve döner; hadisi aramaya koyulur.Bu arada ona bir
selede hurma getirilmişti.O bir taraftan hadisi aramakla uğraşıyor, bir taraftandanda getirilen
hurmadan yiyordu.Kendisini yaptığı işe o kadar kaptırmıştı ki,gece sabaha kadar uğraşmış ve
bu sırada farkına varmadan bütün hurmaları yeyip bitirmiş ve daha sonra kendisinde bir
ağırlık hissetmiş;hastalanarak 261/875 yılında vefat etmiştir.
İmam Müslim’in 20’den fazla eser te’lif ettiği naklonulmaktadır.221Bunları şöylece
sıralayabiliriz:
1-el-Müsnedü’l-Kebir
2-Kitabu!l-Münferidat ve’l-Vuhdan
3-Kitabu’l-İlel
4-Kitabu’l-Esma ve’l-Küna
5- Kitabu’t-Tarih
6- Kitabu Evladi’s-Sahabe
7- Kitabu’l-Akran
8- Kitabu’t-Temyiz fi’l-Hadis
9- Kitabu’l-Muhadramin
10- Kitabu’l-Uhuvve
11- Kitabu’l-Cami ale’l-Ebvab
12- Kitabu Tabakati’t-Tabiin
13- Kitabu’s-Sualat an Ahmad b. Hanbel
14- Kitabu Meşayihi Malik
15- Kitabu Meşayihi’s-Sevri
16- Kitabu Meşayihi Şu’be
17- Kitabu Hadisi Amr b. Şuayb
18- Kitabu Evhami’l-Muhaddisin
19-Rubaiyyat fi’l-Hadis
20-el-Camiu’s-Sahih: Müslim b. Haccac’ın bu eseri hadis literatürü içerisinde
Buhari’nin Sahih’inin ardından ikinci sırayı alır. Müellif Sahih’i 300.000 hadis içerisinden
221
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.432;Zirikli,el-A’lam,c.8,s.118
61
seçerek oluşturmuştur. Eser mükerrerlerle birlikte 7275 mükerrerler hariç 4000 hadis, kitab
başlıklı 54 ana bölüm ve 1329 babdan oluşur.222Kitab adlarını müellifin kendisi, bab
başlıklarını ise Nevevi koymuştur.
İmam Müslim’in hadisleri ele alırken özen gösterdiği en önemli nokta; senedin
başından sonuna kadar hepsi güvenilir olan kimselerin birbirinden muttasıl isnadlarla rivayet
etmiş olmalarıdır. O’na göre senedde yer alan her bir hoca ile talebenin birbirleriyle
görüştüklerini bilmek şart değildir. İkisinin aynı asırda yaşaması rivayet için yeterlidir.
Müslim bu vasfıyla Buhari’den ayrılır.223el-Camiu’s-Sahihi ayrıcalıklı kılan bir özelliğide
hadisin güvenilir rivayetlerinin tamamını muhtelif senedlerle bir araya toplamasıdır. Bu uslüp
aynı konuyla ilgili hadislerden hüküm çıkarmaya çalışanlara büyük kolaylık sağlar.
El-Camiu’s-Sahihi Müslim’den birçok muhaddıs dinlemiş olmakla birlikte rivayetleri
bizlere kadar ulaşan İbn Süfyan künyesiyle meşhur Ebu İshak İbrahim b. Muhammed
b.Süfyan en-Nisaburi ve Kalanisi diye bilinen Ebu Muhammed Ahmed b. Ali’dir.
2-el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapılan Şerhler
1-‫شرح جامع الصحيح‬
Şerhu Camii’s-Sahih224
Cüvyni Ebu İmran Musa b.Abbas b. Muhammed en-Neysaburi:(ö:323)
2-‫شرح جامع ال صح يح ل م س لم‬
Şerhu Camii’s-Sahih li Müslim225
Ebu’l-Velid, Hassan b. Muhammed b. Ahmed b. Harun el-Kuraşi en-Nisaburi (277349/890-960)
Nisaburlu, Şafii fakihi, muhaddis ve hafız.
3-‫ال م فهم ف ي شرح غري ب م س لم‬
el-Müfhim fi Şerhi Ğaribi Müslim226
Ebu’l-Hasan, Abdülğafir b. İsmail b. Abdülğafir b. Muhammed en-Nisaburi: (451529/1059-1135)
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zünun,c.2,s.556
Kandemir M.Yaşar,İ.A,el-Camiu’s-Sahih mad.c.7,s.124
224
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.478
225
Bağdadi,age,c.1,s.265
226
Topaloğlu Nuri,Selçuklu Devri Muhaddisleri,Ankara,D.İ.B.Y.1988,s.69
222
223
62
Şafii fakihi, hadis, tarih, edebiyat ve lügat âlimi. Tahsilini Nisabur, Gazze ve
Hindistan’da yaptı. Müellifin ayrıca es-Siyak li Tarihi Nisabur, Mecmau’l-Ğaraib ve Şerhu
Ravdati’l-Fakihin gibi eserleri vardır.
4-‫ال م ع لم ب فوائ د م س لم‬
el-Mu’lim bi Fevaidi Müslim227
Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temimi el-Mazeri:(453-536/1061-1141)
Ebu Abdullah künyesiyle bilinen Sicilyalı muhaddis ve Maliki fakihi. Mazeri’nin etTelkin, el-Keşf ve’l-İnba, İzahu’l-Mahsul fi’l-Usul adlı eserleri de vardır.
El-Mu’lim Sahih-i Müslim ezerine düzenli bir şekilde yapılmış en eski şerh olarak
maruftur. Eserde hadisler baştan sona kadar şerhedilmeyip gerekli görülen yerlerde
açıklamalar yapılmıştır. Şerhde daha çok hadislerde ki ince manaların yakalanmasına ve
çıkarılabilecek hükümlerin ortaya konmasına gayret edilmiştir.
5- ‫شرح جامع ال صح يح ل م س لم‬
Şerhu Cami’s-Sahih li Müslim228
Kıvamussünne Ebu’l-Kasım, İsmail b. Muhammed b. el-Fadl b. Ali b. Ahmed etTeymi el-Kuraşi et-Talhi el-Isbahani: (457-535/1069-1142)
Şeyhulislam, asrının büyük üstadı, ehl-i sünnetin önderi vb. sıfatlarla yâd edilir.
Müfessir, muhaddis, fakih, hafız, edib, lügatçi ve nahivcidir. Arapça ve Farsça birçok eserin
müellifidir.
6-‫اك مال ال م ع لم ب فوائ د م س لم‬
İkmalü’l-Mu’lim bi Fevaidi Müslim229
Ebu’l-Fazl, İyaz b. Musa b. İyaz b.Ömer el-Yahsubi:(476-544/1083-1149)
Maliki fakihi, muhaddis ve dil âlimi olan Kadı İyaz Sebt’te doğdu. Ebu Ali es-Sadefi,
İbn-i Rüşd ve Ebu Bekir İbnü’l-Arabî gibi âlimlerden ders aldı. Uzun yıllar devam ettiği
kadılık görevinin yanı sıra tedris faaliyetlerini aralıksız devam ettirdi. eş-Şifa bi Tarifi
Hukuki’l-Mustafa, Tertibü’l-Medarik, Meşariku’l-Envar ala Sıhahi’l-Asar, Kitabu’l-İman ve
el-Gunye isimli eserleri vardır.
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.557;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.88;Zirikli,el-A’lam,c.6,s.277
Katip Çelebi,age c.2s.554;Bağdadi,age,c.1,s.211;Zirikli,age,c.2,s.322
229
Katip Çelebi,age;Zirikli,age
227
228
63
İkmalü’l-Mu’lim Mazeri’nin el-Mu’lim adlı eserinin noksanlarını tamamlamak
amacıyla yazılmış zeyl mahiyetinde bir şerhtir. Eser IX cilt halinde neşredilmiştir.
7-‫االئ ضاح عن م عان ى ال صحاح‬
el-İzah an Maanni’s-Sıhah230
Avnuddin Ebu’l Muzaffer, Yahya b. Hubeyre b. Muhammed b. Hubeyre b. Said eşŞeybani: (497-560/1104-1165).
Hanbelî fakihi, edib, nahivci ve kıraatçi idi. Evinde ilim meclisleri akteder, âlimlere
ikram ederdi. Zehirlenerek öldürülmüş, cenazesini İbnu’l-Cevzi yıkamıştı. Birkaç cilt olan
şerhi, el-Humeydi’nin “el-Cem Beyne’s – Sahihayn” adlı eserinin şerhidir.
8-‫شرح صح يح م س لم‬
Şerhu Sahih-i Müslim231
Ahmed b. Muhammed el-Hasan b. Cüre el-Belnisi:(ö:601)
Zehebi ismiyle meşhur Endülüs düşünürlerindendir.
9- ‫ال صح يح ل م س لم شرح جامع‬
Şerhu Camii’s-Sahih li Müslim232
İmadüddin, Abdurrahman b. Abdülbaki el-Muri:(553-624)
İbn-i Sükra ismiyle bilinen Şafii âlimi.
10-‫شرح ال جامع ال صح يح‬
Şerhu’l-Camii’s-Sahih233
Sıbt el-Cevzi, Şemsüddin Ebu’l-Muzaffer Yusuf b. Fergili b.Abdillah et-Türki elBağdadi:(581-653)
Birçok eseri bulunan müellifin 27 ciltlik bir tefsiri ve 40 ciltlik Mir’atu’z-Zaman fi
Tarihi’l-A’yan isimli tarih kitabı vardır.
11-‫ال م فهم ل ما ا ش كل من ت لخ يص ك تاب م س لم‬
el-Müfhim lima Üşkile min Telhisi Kitabı Müslim234
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zünun,c.2,s.600;Bağdadi,Hediyy e,c.2,s.521
Bağdadi,age,c.1,s.89
232
Bağdadi,age,c.1,s.524
233
Bağdadi,Hedıyye, c.2,s.554
230
231
64
Ebu’l-Abbas, Ahmed b. Ömer b. İbrahim el-Kurtubi:(578-656/1182-1258)
Maliki fakihi ve muhaddis olan Kurtubi, uzun yıllar İskenderiye’de müderrislik yaptı.
Müellifin ayrıca İhtisaru Sahih-i Buhari ve Muhtasaru’s-Sahihayn adlı eserleride vardır.
12-‫م س لم ب ن ال حجاج ال م نهاج ف ي شرح صح يح‬
el-Minhac fi Şerhi Sahih-i Müslim b. el-Haccac235
Muhyiddin Ebu Zekariyya Yahya b. Şeref b. Muri b. Hasan b. Hüseyin en-Nevevi edDımaşki:(631-676/1233-1277)
Büyük Şafii âlimi h.631 yılında Neva’da doğdu. Babasıyla birlikte Şam’a giderek ilim
tahsiline başladı. Kendi ifadesiyle “Kapalı lafızları açıklama, ibareleri çözme ve lügatle
bağlantılı her şeye” ilgi gösterdi. Fakat derslerine devam ettiği hocaları arasında
muhaddislerin, okuduğu derslerin arasında hadis derslerinin yoğunluğu bariz bir şekilde göze
çarpmaktadır.
İmam Nevevi ilimle iç içe yaşadığı kısa bir hayatın ardından birçok eser bırakarak
h.676 yılında Beyt-i Makdis dönüşü hastalanarak memleketi Neva’da vefat etmiştir.Eserleri:
1-Riyazü’s-Salihin
2-el-Erbaun
3-Şerhu’l-Mehzzeb
4-Minhacü’t-Talibin
5-Ravdatu’t-Talibin
6-et-Tıbyan fi Adabi Hamaleti’l-Kur’an
7-el-İrşad fi Ulumi’l-Hadis
8-et-Takrib
9-Tahriru’l-Elfaz li’t-Tenbih
10-el-Minhac fi Şerhi Sahih-i Müslim:Bu eser Sahih-i Müslim üzerine yapılan
şerhlerin en önemlisidir.Eserin başında uzunca bir mukaddime yer alır. Müellif bu
mukaddime
de
ilimle
meşgul
olmaktan,hadis
ilminin
faziletlerinden,
kitabın
isnadından,hocalarından,Sahih-i Buhari ve Müslim’in üstünlüklerinden,İbn-i Salah’tan
alıntılarla Sahih-i Buhari’yi Sahih-i Müslim’e tercih sebeplerinden bahseder.Merfu,mevkuf
munkatı,müdelles itibar,mutabaat ve şahid gibi terimlerin açıklamasını yapar.
Nevevi eserine kitap başlıklarıyla ilgili açıklamalar yaparak başlamış ve başlığın altına
girebilecek fıkhi veya kelami ihtilafları açıklamaya çalışmıştır. Sened içerisinde ki nadir
234
235
Bağdadi,age,c.1,s.96;Zirikli,el-A’lam,c.1,s.186
Nevevi,el-Minhac fi Şerhi Sahih-i Müslim b. el-Haccac,Beyrut,Daru’l-Hayr,1996,c.1,s.8-120
65
isimlerin okunuşlarını vermiştir.Fakat Nevevi şerhinde diğer şerhlerde olduğu gibi özel bir
tertip kullanmamıştır.Hadisin babla ilgili kısmını ele almış,o kısımdaki garip kelimeleri
açıklamış ve konuyla ilgili mezheplerin görüşlerine de yer vermiştir.Müellif ayrıca eserine
başlıklar (terceme) eklemiştir.
Eser yazıldığı günden itibaren büyük rağbet görmüş ve birçok baskıları yapılmıştır.
13-‫ال م عرب ال م فهم ف ي شرح صح يح م س لم‬
el-Mu’rebu’l-Müfhim fi Şerhi Sahihi Müslim236
İbn-ü Ebi’l-Ehves, Ebu Ali Hasan b. Abdülaziz b. Muhammed el-Kureşi elEndülisi:(603-699)
14-‫ال م ئة ال م ن ت قات من صح يح م س لم‬
el-Mietü’l-Müntekat min Sahih-i Müslim237
İbn-i Kikildi Selahüddin, Halil b. Kikildi b. Abdullah el-Alai Ebu Said edDımaşki:(694-761)
Sahih’den seçilen 100 hadis üzerine yapılmış kısmi bir şerhtir.
15- ‫شرح ذواءد م س لم ع لي ال بخاري‬
Şerh-u Zevaidi Müslim ala’l-Buhari238
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari elVadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
İbnu’l-Mulakkın diye meşhur olan müellif, Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul ve tarih
âlimi olup ricale de vakıftı.
16-‫اك مال ال م ع لم ف ي شرح صح يح م س لم‬
İkmalü’l-Mu’lim fi Şerhi Sahihi Müslim239
Ebu Abdullah Muhammed b.Halef el-Elbiri el-Kurtubi el-Ubbi: (ö.827)
Halife el-Veştani ismiyle maruf, Maliki âlimi. Veştani’nin ed-Dürretü’l-Vusta fi
Müşkili Muvatta ve Şerh-u Furui İbn-i Hacib isimli eserleri de vardır.
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.283
Bağdadi, Hedıyye ,c.1,s.351
238
Bağdadi,age ,c.1,s.791;Zirikli,el-A’lam
239
Bağdadi,age,c.2,s.184
236
237
66
17-‫ف ضل ال م ن عم ف ي شرح صح يح م س لم‬
Fazlü’l-Munim fi Şerhi Sahih-i Müslim240
Ebu Abdullah Şemsüddin Muhammed b. Ataullah b. Muhammed el-Herevi:(767829/….-1426)
Herat’lı Şafii fakihi. Sadettin Taftazani, Seyyid Şerif el-Cürcani gibi âlimlerden ders
aldı. Hanefi ve Şafii fıkhı yanında arap dili ve edebiyatı, hadis ve tarih bilgisiyle dikkat
çekmiştir.
Müellifin Fazlü’l-Mün’im’in yanı sıra Mefaliü’l-Esrar fi Şerhi Meşarikil Envar, Şerhu
Mesabihü’s-Sünne, et-Tenvir fi Telhisi’l-Camii’l-Kebir (Hanefi fıkhı), Takribü’l-Ahkam(Şafii
fıkhı ) isimli eserleride vardır. Fazlü’l-Mün’im iki cilttir
18-‫شرح جامع ال صح يح‬
Şerhu Camii’s-Sahih241
Takiyuddin, Yahya b.Muhammed b.Yusuf b.Ali el-Kirmani el-Bağdadi:(762833/1361-1430)
İbnu’l-Kirmani diye bilinir. Hadis, edebiyat, tarih ve tıp bilgini idi.
19-‫شرح صح يح م س لم‬
Şerhu Sahih-i Müslim242
Takiyuddin Ebe Bekir b. Muhammed b. Abdülmünim Alevi el-Hısni:(752-839 / 13511442)
Şafii fakihi olan el-Hısni Şehabeddin ez-Zühri, Şemseddin es-Sarhadi ve Şerafeddin
el-Gazzi gibi âlimlerden ders aldı. Hidaye üzerine yazmış olduğu şerhle Hanefi fıkhına
hâkimiyetini de gösterdi Hısni’nin dikkat çeken bir yönüde İbn-i Teymiye’yi tekfir noktasına
kadar varan sert bir uslupla eleştirmesidir. Müellifin Kifayetü’l-Ahyar, Şerhu’t-Tenbih,
Şerhu’l-Hidaye, Fetva fi İbn-i Teymiye ve daha başka eserleri de mevcuttur.
20-‫س لماالك مال ف ي شرح م‬
el-İkmal fi Şerhi Müslim243
240
Bağdadi,age c.2,s.185,Kettani Risaletü’l-Mustatrefe s.403
241
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.527
Bağdadi,age,c.1,s.236;
243
Bağdadi,age,c.2,s.213
242
67
Muhammed b. Yusuf el-Konevi:(ö.866)
Karapiri diye bilinen Hanefi dil âlimi. Ankara civarında yaşamıştır.
21-‫فتح المنعم علي مسلم‬
Fethu’l-Mün’im ala’l-Müslim244
El-Kubbani, Şerefüddin Yahya b. Muhammed b. Sad. B. Ferah b. Ömer el-Abesi:(827900)
Kahire’li Şafii âlimi. Birçok eseri bulunan müellifin Sünen-i Ebi Davud üzerine de bir
şerhi vardır.
22-‫غاية المحتاج في ختم صحيح مسلم بن حجّاج‬
Ğayetü’l-Muhtac fi Hatmi Sahih-i Müslim b. Haccac245
Sehavi Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ebi Bekr b.Osman Ebu’lHayr:(830-902/
Medine de vefat eden Sehavi’nin 400’ü aşkın eserinin olduğu rivayet edilmektedir.
23-‫شرح م س لم‬
Şerhu Müslim246
Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf Ömer b. Şuayb el-Hasani es-Senusi:(830895/1427-1490)
Eşari kelam âlimi. IX/XV asrın İslam müceddidlerinden biri olarak görülür. Senusi’nin
Ummu’l-Berahin, Akidetu Ehli’t-Tevhid isimli eserleri de mevcuttur.
24- ‫الد يباج علي صحيح مسلم بن حجّاج‬
ed-Dibac ala Sahih-i Müslim b. Haccac247
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-1505)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarih, nahiv kıraat ve
usul ilmine vakıf bir âlimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir
Bağdadi,age,c.2,s.529
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.221
246
Bağdadi,age,c.2,s.216
247
Bağdadi,age,c.1,s.537;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.71
244
245
68
25-‫م نهاج االب تهاج ب شرح م س لم ب ن ح جاج‬
Minhacü’l-İbtihac bi Şerh-i Müslim b. Haccac248
Şihabuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b.Ebi Bekr b.Abdülmelik b. Ahmed
el-Hatib el-Kastalani: (851-923/1448-1517)
Şafii fukahasından, muhaddis, tarih, kelam ve kıraat alimi olan Kastalani Kahire’de
doğmuştur. Müellif Mekke’ye yapmış olduğu iki sefer haricinde ilim tahsilini, vaizlik
görevini ve de bütün hayatını Kahire’de sürdürmüş ve orada vefat etmiştir.
26-‫شرح صح يح م س لم ب ن ح جاج‬
Şerhu Sahihi Müslim b. Haccac249
Zeynuddin Ebu Yahya, Zekeriya b.Muhammed b.Ahmed b.Zekeriya el-Ensari elHazreci es-Süneyki el-Mısri el-Kahiri : (824-926/1420-1520)
Şafii mezhebine mensup, tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, kıraat âlimi. Bir çok
medreselerde müderrislik ve bir müddette başkadılık yapmıştı
27- ‫شرح جامع ال صح يح ل لم س لم‬
Şerhu Camii’s-Sahih li’l-Müslim250
Nureddin Ebu’l-Hasan, Ali b.Muhammed b.Muhammed b.Helef b.Cibril el- Menüfi
el-Mısri: (857-939/1453-1532)
Maliki fakihi, muhaddis, nahiv ve lügat âlimi. Buhari üzerine de şerhi vardır.
28-‫شرح صح يح م س لم‬
Şerhu Sahih-i Müslim251
Tayyib b. Abdullah b. Ahmed b. Mahreme:(ö:949/…)
İbn-i Mahreme ismiyle bilinen Şafii fakihi ve Aden kadısı.
29- ‫شرح مسلم شريف‬
Şerhu Müslim-i Şerif252
Hüseyin Kefevi:(ö:1010/…)
Bağdadi,age,c.1,s.139
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.374;Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.558
250
Bağdadi,age c.1,s.743;Zirikli,el-A’lam,c.
251
Bağdadi,age,c.1,s.433
252
Bursalı Mehmed Tahir,Kırım Müellifleri,s.17
248
249
69
Aslen Kırım’lı olan müellif tahsilini İstanbul’da yapmış ve daha sonra Mekke’de
ikamet etmiştir. Kefevi’nin ayrıca Şerh-i Divan-ı Hafız, Şerhu Lamiyetü’l- Acemve Raz-name
fi Menakibi’l-Ulema ve’l-Meşayih isimli eserleride vardır.
30-‫شرح جامع ال صح يح‬
Şerhu Camii’s-Sahih253
Nürulhak b.Abdulhak ed-Dehlevi el-Ekberabadi el-Hindi el-Buhari eş- Şahcihanabadi:
(1073/1663)
Ekberabad kadısı olan müellif, muhaddis ve fakihti.
31-‫شرح م س لم‬
Şerhu Müslim254
Vaiz el-Üsküdari, Mustafa b. Ömer b. Muhammed:(ö:1093)
Müellif Süleymaniye Camii vaizlerindendir. Mülteka el-Ebhur üzerine de bir şerhi
vardır.
32-‫ال م ن عم ب شرح صح يح م س لم‬
el-Mün’im bi Şerhi Sahih-i Müslim255
Mehla el-Yemeni, Hüseyn b. Nasr b. Abdulhafız b. Abdullah b. Mehla b. Said b. Ali
el-Ensari:(ö:1111)
33-‫ع ناي ة ال م لك ال م ن عم شرح جامع ال صح يح ل م س لم‬
İnayetü’l-Meliki’l-Mun’im Şerhu Camii’s-Sahih li Müslim256
Ebu Muhammed, Abdullah Hilmi b.Muhammed b.Yusuf b.Abdülmennan el- Ahıskavi
el-Amasi el-İslamboli: (1085-1167/1674-1754)
Yusuf Efendizade diye bilinir. Hanefi mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, fakih,
kıraat, kelam, mantık âlimi ve devrinin Reisulkurra’sı idi.
34-‫شرح جامع ال صح يح‬
Şerhu Camii’s-Sahih257
Bağdadi, Hedıyye ,c.2,s.499
Bağdadi, age ,c.2,s.441
255
Bağdadi,age,c.1,s.323
256
Bağdadi,age,c.1,s.482;Zirikli,el-A’lam,c.4,s.274
257
Bağdadi, Hedıyye ,c.2,s.452
253
254
70
Mustafa b. Ömer el-Kurşunili:(ö:1190)
Osmanlı dönemi Hanefi alimi ve müderris.
35-‫ال حل ال م فهم ل صح يح م س لم‬
el-Hallü’l-Müfhim li Sahih-i Müslim258
Reşid Ahmed Genguhi:(1829-1905)
Hindistan’lı din âlimi ve mutasavvıf. Yıllarca kuruluşunda önemli rol oynadığı Darü’lUlum-i Diyubent medresesinde tefsir, hadis, fıkıh ve kelam dersleri okuttu. Genguhi’inin
Fetavay-i Reşidiyye,
Tasfiyetü’l-Kulub,
Hidayetü’l-Mühtedi ve Zübdetü’l-Menasik gibi
eserleri mevcuttur. Vefatından sonra hadis derslerinde tutulan notlar öğrencileri tarafından
onunu adıyla neşredilmiştir. Eser iki cilttir.
36-Sahih-i Müslim ve Tercemesi259
Mehmed Sofuoğlu: (1923-1987)
Nazilli doğumlu olan Sofuoğlu, ilk ve orta tahsilini orada yaptı.1953’de Ankara
İlahiyat Fakültesini bitirdi. İstanbul İmam-Hatip Okulunda öğretmenlik yaptı. 1961’de
İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Tefsir Dersi Öğretim Üyesi oldu.1973 yılında emekli
oluncaya kadar bu görevde kaldı.
258
259
al-Ghazalı Muhammed,İ.A.Genguhi mad,c.14,s.24
Sofuoğlu Mehmed, Sahih-i Müslim ve Tercemesi,İst.
71
C-Tirmizi’nin el-Camiu’s-Sahihi
1-Tirmizi’nin Hayatı ve Eserleri
Muhammed b. İsa b. Sevra b. Musa ed-Dahhak es-Sülemi et-Tirmizi:(210-279/825892)260
Künyesi Ebu İsa’dır. Tirmiz’e bağlı Buğ köyünde doğdu.İlim talebi için Horasan,
Mekke, Medine, Bağdat, Küfe, Basra ve Rey’de hadis tahsil etti.261
Hadis dinlediği şeyhleri arasında Buhari, Kuteybe b. Said, Ebu Mus’ab, İbrahim b.
Abdullah el-Herevi, İsmail b. Musa es-Süddi, Süveyd b. Nasr, Ali b. Hacer vb. devrinin hadis
otoriteleri vardır.Tirmizi’den, başta Buhari olmak üzere Mekhul b. Fadl, Muhammed b.
Muhammed b.Amber, Hammad b. Şakir, Ebu Hamid el-Mervezi, el-Heysemi b. Kuleyb eşŞami gibi birçokları rivayette bulunmuştur.262
Tirmizi ömrünün sonuna doğru gözlerini kaybetti ve 279/892 tarihinde vefat etti.
Alimler sikalığı ve imameti hususunda ittifak ederler.Herhangi bir mezhebi taklid
etmeyip doğrudan sünnetle amel etmiştir.
Müstesna bir zekaya sabittir.Kendi dilinden şöyle bir olay anlatılmaktadır. “Mekke
yolunda idim ve daha önce bir şeyhe ait iki cüz istinsah etmiştim.Mezkur şeyh kafilemize
uğradı.Hadisleri ondan işitmek için izin istedim,şeyh kabul edince bineğimden iki cüz
çıkardım ve bu sırada şeyh de hadisleri okumaya başlamıştı.Ne varki elimde ki cüzler
boştu.Asıl cüzleri yanıma almamıştım.Şeyh cüzlerin boş olduklarını görünce ‘Benden
utanmıyor musun?’ dedi. Durumu anlattım ve hadisleri ezbere bildiğimi isterse tekrar
edebileceğimi söyledim.Ancak şeyh gelmeden önce hazırlanmış olabileceğimi söyleyerek
hafızasından başka kırk hadis okudu.Ben de bunları tek bir harf değişikliği yapmadan aynen
tekrar ettim.”
İbn-i Kesir,Bidaye,c.11,s.79;Zirikli,el-A’lam,c.7,s.213;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.19;İbn-i Nedim,el-Fihrist,s.285
Bağdadi,ay;Abdülhadi es-Sindi,Tabakatü Ülumu’l-Hadis,c.2,s.338
262
İbn-i Kesir,ay;Canan İbrahim,Kütübü’s-Sitte,c.1,s.234
260
261
72
Tirmizi sadece rivayetleri cem edip bir eser oluşturmakla kalmamış hadis usulüne yeni
bir boyut kazandırmıştır.Onun zamanına kadar hadisler sahih ve zayıf olmak üzere iki kısma
ayrılıyordu.Tirmizi üçüncü bir kısmı, hasen hadisi bu tasnife eklemiştir.Eserleri:263
1-İlelü’l-Hadis
2-İlelü’l-Kebir
3-eş-Şemailü’n-Nebeviyye
4-er-Rubaiyyat fi’l-Hadi
5-Kitabu’z-Zühd
6-er-Risale fi’l-Hilaf ve’l-Cedel
7-Tesmiyetü Ashabi Resulillah
8-Kitabu’t-Tarih
9-Kitabu’l-Esma ve’l-Küna
10-el-Camiu’s-Sahih:Sünenü’t-Tirmizi adıyla da bilinir.Sahih hadislerin yanı sıra
hasen hadislere de yer vermesiyle ünlüdür. Camiü’t-Tirmizi’de kitap başlıklı 50 ana bölüm
altında ki bablar da 3956 hadis vardır.
Tirmizi’nin isnad sanatını Müslim’den, babları tertip sanatını Buhari’den aldığı
söylenir.Eser de hadislerin farklı rivayet tarikleri gösterilmiş ve müteaddid isnadlar tek
siyakta toplanmıştır.Ravilerin cerh ve ta’dili yapılmış, isim ve künyelerinin zaptı
verilmiştir.Tertipte fıkhi meseleler göz önünde tutulmuş ve metruk olan hadisler
gösterilmiştir.Hadislerin yazımında ki ihtilaflar verilmiş ve hemen bütünüyle ma’mulun bih
hadisler alınmıştır.
Hadislerin
dereceleri
sahih-hasen
veya
hasen-sahih-garib
gibi
terimlerle
belirtilmiştir.Eserde tekrarlar yok denecek kadar azdır.Tirmizi hadisin farklı senedlerini
verdikten sonra Müslim gibi metni tekrar etmemiş “nahvehu”, “mislehu” gibi ifadeler
kullanmıştır.
El-Camiu’s-Sahih’i Tirmizi’den bütünüyle ve kısmen kaç kişişnin rivayet ettiği kesin
olarak bilinmemekle birlikte en meşhurları Ebu’l-Abbas Muhammed b. Ahmed el-Mahbubi,
Ebu Said Heysem b. Kuleyb eş-Şasi ve Ebu Zerr Muhammad b. İbrahim et-Tirmizi
rivayetleridir.264
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.19;Zirikli,el-A’lam,c.7,s.213
Çakan i.Lütfi,İ.A,Camiu’s-Sahih mad.c.7,s.129;Sandıkçı Kemal,İlk Üç Asırda İslam Coğrafyasında
Hadis,s.442;Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.283
263
264
73
2-el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapılan Şerhler
1-‫شرح جامع الترميذي‬
Şerh-u Camii’t-Tirmizi265
Ebu Ahmed Muhammed b.Muhammed b. Ahmed b. İshak el-Kerabisi en-Nisaburi:
(285-378/898-988)
el-Hakim el-Kebir diye maruftur. Nisabur’ludur. Muhaddis, hafız, fakih ve kadıdır,
rical ulemasındandır. Devrinde Horasan bölgesinin en büyük muhaddislerinden sayılırdı. Çok
yer gezmiş, çok eser tasnif etmişti. Asrın imamı diye tasnif edilir.
2-‫شرح س نن ال ترم يذي‬
Şerh-u Süneni’t-Tirmizi266
Ebu Muhammed el-Hüseyin b.Mesud b.Muhammed el-Ferra el-Beğavi: (4365167/1044-1122)
Şafii fakihi, muhaddis ve müfessir.Bir çok eseri bulunan Beğavi’nin en önemli özelliği
senedsiz hadis nakli geleneğini başlatmasıdır.
3-‫عار ضة االح وزي ب شرح صح يح ال ترم يذي‬
Arızatu’l-Ahvezi bi Şerh-i Sahihi’t-Tirmizi267
Ebu Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Endülisi
el-Maliki:(543-1148)
Müellif daha çok İbnü’l-Arabi el-Meafuri el-İşbili ismiyle bilinir.Şam, Hicaz, Bağdat
ve İskenderiye’de ilim tahsilinden sonra Endülüs’e dönüp bir müddet kadılık yapmış ve daha
sonra kendini ilim neşrine vermiştir.
Arızatü’l-Ahvezi el-Camiu’s-Sahih’in tamamını kapsayan ilk şerhtir.Müellif kendi
ifadesiyle bu şerhi öğrencilerinin istekleri üzerine başlamıştır. Fakat bazı hadislerin ve de
babların şerhlerini yapmamış, içerik bakımından birbirine yakın babları aynı başlık altında
sıralamakla yetinmiştir.
Şerhta takip edilen metod genelde şöyledir.
1-İsnadü’l-Hadis:Bu başlık altında hadisin sıhhat derecesi, rivayet tariki, ziyadeleri ve
tahrici üzerinde durulur.
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.50;Abdulhadi es-Sindi,Tabakatu Ülemai’l-Hadis,c.3,s.168
Zirikli,el-A’lam,c.2,s.284;Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.397
267
Ebu Bekir İbnu’l-Arabi,Arızatü’l-Ahvezi bi Şerhi Sahihi’t-Tirmizi,Beyrut,Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye 1997,IXIII
265
266
74
2-Ğaribuhu:Hadiste geçen garip kelimelerin okunuşu, anlamları ve hadiste hangi
anlamda kullanıldığı belirtilir.
3-Ahkamuhu:Hadisten çıkarılan, hükümler maddeler halinde o meselede ki ihtilaflarla
birlikte zikredilir.Maliki mezhebinin görüşü “bize göre” ifadesi altında anlatılır ve diğer
görüşlere eleştiriler yöneltilir.Çok kere bu başlık yerine “fıkhuhu” ibaresi kullanılmıştır.
4-Usul, Tevhid, Tahkik, Tekmile, Hatime, Nüktetü’l-Mesele, el-Arıza ve Teybin gibi
başlıklar bazı hadislerin şerhlerinde açılmış ve Usulü’l-Fıkh, Kelam, Ahlak gibi konularda
açıklamalar yapılmıştır.
4-‫ل شزي شرح س نن ت رم يذيال ن فع ا‬
en-Nefü’ş-Şezi Şerhu Süneni Tirmizi268
Ebu’l-Feth Muhammed b. Muhammed b. Seyyidinnas el-Ya’meri:(734/1334)
Camiü’t-Tirmizi’nin üçte ikisini ihtiva eden yarım kalmış bir şerhtir.Katip Çelebi
eserin on cilt olduğunu belirtmektedir.Şerhe Zeynüddin el-Iraki tarafından bir tekmile
yazılmıştır.
5-‫ال م ئة ال م ن ت قات من ال ترم يذي‬
el-Mietü’l-Müntekat mine’t-Tirmizi269
İbn-i Kikildi Selahüddin,Halil b. Kikildi b. Abdullah el-Alai Ebu Said edDımaşki:(694-761)
Camii’den seçilen 100 hadis üzerine yapılmış kısmi bir şerhtir.
6-‫شرح ك تاب ال جامع ل ل ترم يذي‬
Şerhu Kitabi’l-Camii li’t-Tirmizi270
Zeynuddin Ebu’l- Ferec, Abdurrahman b.Ahmed b.Receb es-Salimi el-Bağdadi edDımaşki: (736-795/1335-1393)
İbnu Receb el-Hanbeli diye bilinir.Hanbeli fakihi, muhaddis, hafız, usul ve tarih alimi
idi.
7-‫ال عرف ال شذي ع لي ال جامع ال ترم يذي‬
el-Arfu’ş-Şezi ale’l-Camii’t-Tirmizi271
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.559;Kettani,Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
Katip Çelebi,age,c.1,s.559
270
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.527;Katip Çelebi,age,c.1,s.559
268
269
75
Siracuddin Ebu Hafs, Ömer b. Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani el-Askalani elBulkini el-Kahiri: (724-805/1324-1403)
Askalan’lı Şafii fakihi, muhaddis, müfessir, usul, kıraat ve tarih alimi. Takiyüddin esSübki, Hatip el-Kazvini gibi birçok alimden ders aldı.Uzun süre Şam ve Kahire de kadılık
görevlerinde bulundu.Öğrencileri arasında İbn-i Hacer el-Askalani, Bedrüddin Ayni ve
Bedrüddin ez-Zerkeşi gibi alimler vardır.
el-Arfu’ş-Şezi Bulkini’nin Sünenü’t-Tirmizi üzerine yazdığı yarım kalmış bir şerhtir.
8-‫شرح س نن ال ترم يذي‬
Şerhu Süneni’t-Tirmizi272
Abdurrahim b. Hüseyin b. Abdurrahman Zeynüddin el-Iraki:(725-806/
Şafii fakihi ve muhaddis,Asrın hafızı diye bilinir.
El-Iraki’nin en-Nefhu’ş-Şezi’ye yazdığı tekmileden ayrı olarak kaleme
aldığı
müstakil bir şerhtir.
9-‫ال قوت ال م غ تذي ع لي جامع ال ترم يذي‬
Ku’tul-Muğtezi ala Camii’t-Tirmizi273
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat ve
usul ilmine vakıf bir alimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir.
Şerh özellikle Ebu Bekr İbnü’l-Arabi’nin görüşlerine dayalı özlü bir eserdir.
10-‫شرح ال ترم يذي‬
Şerhu’t-Tirmizi274
Sirac Ahmed es-Serhendi
11-‫ت ح فة االح وذي شرح جامع ال ترم يذي‬
Tuhfetu’l-Ahvezi Şerhu Camii’t-Tirmizi275
Zirikli,el-A’lam,c.5,s.205,Katip Çelebi, Keşfu’z-Zünun,c.1,s.559
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.562;Kettani,Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
273
Katip Çelebi,ay.
274
Kettani,s.404;Uğur Mücteba,s.285
275
Katip Çelebi,c.1,s.559;Kettani,ay.
271
272
76
Muhammed Abdurrahman b.Abdurrahim el-Mübarekfuri: (1283-1353/1864-1934)
Eserde Tirmizi’nin ravileri hakkında bilgi verilmiş, hadislerin geçtiği diğer önemli
kaynaklar belirtilmiş, sened ve metinler hakkında açıklamalar yapılmıştır. Tirmizi tarafından
genel mahiyette zikredilen görüş ve ihtilafların kimlere ait olduğu, delilleri ve bunlardan
tercih edilenler gösterilmiştir.Şerh edilecek ibareler “Kavlühü” ibaresiyle verilmiştir.
Eserin başında iki ciltten oluşan geniş bir mukaddime vardır.
12-‫شرح ال ترم يذي‬
Şerhü’t-Tirmizi276
Muhammed ibnu’t-Tayyib es-Sindi: (1296-1363/1879-1944)
Maliki mezhebine mensup muhaddis ve müderris.Aslen Merakid’li olup Medine’ye
hicret etmiş ve ömrünün sonuna kadar Mescid-i Nebevi’de ders vermiştir. Müellifin edDürretü’s-Samine ve es-Siracü’l-Vehhac fi İhtisari Sahih-i Müslim b. Haccac isimli iki eseri
daha vardır.
13-‫ال تبء ال شذي ف ي شرح ال ترم يذي‬
et-Tıbu’ş-Şezi fi Şerhi’t-Tirmizi277
Eşfakurrahman el-Kandehlevi
14-‫ال عرف ال شذي ع لي جامع ال ترم يذي‬
el-Arfu’ş-Şezi ala Camii’t-Tirmizi278
Muhammed Enver b.Muazzam Şah el-Keşmiri: (1292-1352/1875-1933)
Müellif ilk tahsilini memleketinde yapmış, sonra çeşitli merkezlerde hadis, felsefe,
mantık ve diğer ilimleri tahsil etmiş, dönüşünde memleketinde el-Feydu’l-Am diye bir Enstitü
kurmuş, bu yolla ilim neşrine koyulmuştu.Önemli bir eser olan Tirmizi şerhinden başka
Kütüb-ü Sitenin diğer kitaplarına şerh ve haşiyeler yapmıştı.
15-‫شرح ال ترم يذي‬
Şerhu’t-Tirmizi279
Abdulkadir b.İsmail el-Haseni el-Kadiri
276
Zirikli,el-A’lam,c.6,s.178
Kettani,Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
278
Kettani,ay
279
Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.285
277
77
16-‫ال كوك ب ال دري ع لي جامع ال ترم يذي‬
el-Kevkebü’d-Dürri ala Camii’t-Tirmizi280
Reşid Ahmed Genguhi:(1829-1905)
Hindistan’lı din alimi ve mutasavvıf.Yıllarca kuruluşunda önemli rol oynadığı Darü’lUlum-i Diyubent medresesinde tefsir, hadis, fıkıf ve kelam dersleri okuttu. Genguhi’inin
Fetavay-i Reşidiyye, Tasfiyetü’l-Kulub, Hidayetü’l-Mühtedi ve Zübdetü’l-Menasik gibi
eserleri mevcuttur.Vefatından sonra hadis derslerinde tutulan notlar öğrencileri tarafından
onun adıyla neşredilmiştir.
El-Kevkebü’d-Dürri,Muhammed Zekeriyya Kandehlevi’nin (1399/1982) babası
Muhammed Yahya tarafından Reşid Ahmed Genguhi’nin hadis derslerinde tutulan notları
kendi haşiye ve ta’liklerini ekleyerek oluşturduğu şerhtir.6 cilt halinde yayınlanmıştır.
17-‫م عارف ال س نن ف ي شرح س نن ال ترم يذي‬
Mearifü’s-Sünen fi Şerhi Süneni’t-Tirmizi281
Muhammed Yusuf el-Binnuri:(1326-1397/1908-1977)
Hindistan’lı Cemaat-i Tebliğ’in önde gelen alimlerindendir.Ömrünün büyük kısmını
Pakistan’da İslam İlimleri Üniversitesi’ni kurmakla geçirmiştir.
Müellifin ayrıca Tetimmetü’l-Beyan li’-Müşkileti’l-Kur’an isimli bir eseri ve Nasbu’rRaye üzerine tahkiki vardır.
18-‫ت قري ب صح يح ال ترم يذي و شر شحه‬
Takribü Sahihi’t-Tirmizi ve Şerhuhu282
Muhammed Halil el-Hatib:(1909-1986)
Mısır’lı olan müellif eğitimini el-Ezher’de tamamladı ve Tanta’da uzun yıllar
müderrislik yaptı.Eserleri 60 civarındadır.
19-‫شرح جامع ال ترم يذي‬
Şerhu Camii’t-Tirmizi283
Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed en-Nakibi
Yaklaşık 20cilt olan bu eser yanmıştır.
Özşenel Mehmetİ.A,Kandehlevi mad.c.24,s.298
Ahmed Alaventi,Zeyl el-A’lam,s.205
282
Zeylü’l-A’lam,s.176
283
Katıp Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.1,s.559
280
281
78
İKİNCİ BÖLÜM
Kütübü’s-Sitte İçerisinde Sünen Türünde Yazılmış Eserler
A-İbn-i Mace’nin es-Sünen’i
79
1-İbn-i Mace’nin Hayatı ve Eserleri
Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid b. Mâce el-Kazvin, Mevla Rabîa:(209-273/824886)284
İbn Mâce dönemin önde gelen hadiscilerinden ders okumuş ve hadis dinlemiştir O'nun
hocaları arasında: Muhammed b. Abdillah b. Numeyr, Abdullah b. El-Muaviye, Hişam b.
Ammâr, Dâvud b. Ruseyd, Ebûbekir b. Ebi Şeybe, İbrahim b. el-Münzir el-Hazâmî; talebeleri
arasında ise Muhammed b. İsa el-Ebherî, Ebû'l-Hasan el-Kattân, Süleyman b. Yezîd elKazvînî, Ahmed b. İbrahim el-Kazvînî, İshâk b. Muhammed el-Kazvinî’yi sayabiliriz.Bu
talebeler İbn Mâce'nin yüzlerce talebesinden birkaç tanesidir.
Dönemin ilmî geleneğine uygun olarak İbn Mâce çesitli beldelere ilim seyahatları
yapmıstır.Irak, Basra, Kûfe, Bağdad, Mekke, Şam, Mısır ve Rey beldelerini hadis ilmini
ögrenmek ve hadis yazmak için dolaşmıştır.285Ibn Hallikân O'nun hakkında "Hadis ilminde
imâm ve hadis ilimleri ile ilgili bütün disiplinlerde otorite sahibiydi" demistir.
İbn Mâce'nin Sünen'i diğer sünenler arasında tertibinin güzelliği ve zevâidinin çokluğu
ile temâyuz etmiştir. İbn Mâce'nin en önemli eseridir. Bu eserde hadisler fıkıh bablarına göre
tertip edilmiştir. Eserin mukaddime bölümünde ise sünnete ittibanın önemi, bid’attan
sakınmanın gereği ve bu meselelere tealluk eden konularla ilgili hadisler bir araya
getirilmiştir. Bundan dolayı da "Sünen" grubundan kabul edilmiştir.
İbn Mâce bu eserini telif ettiğinde dönemin büyük hadis tenkitçisi Ebû Zur'a er-Razî'ye
sunmuştur. Ebû Zur'a Sünen hakkında şunları söylemiştir: "Bu kitap halkın eline geçerse
mevcut hadis kitaplarının çoğunun yerini alacağını zannediyorum" İbn Mâce'nin eserindeki
zayıf hadisler için Ebû Zur'a "isnadı zayıf olan hadislerin otuzu geçmeyeceğini ümit
ediyorum" demiştir.
İbn Mâce'nin Sünen'inde 37 kitap, 1515 bab ve 4341 hadis vardır. Bu rakam Sünen'in M.
Fuâd Abdulbakî'nin tahkîki ile basılan baskısındaki rakamlamaya göredir. Sünen'de bulunan
hadislerin 3002 tanesi Kütübü’s-Sitte'nin diğer beş kitabında mevcuttur. Bu beş eserde
bulunmayıp yalnız İbn Mâce'nin eserinde bulunan zevâid'in miktarı 1339'dur. Belki de Dârimî
(ö. 255)'nin eserinin yerine Kütüb-i Sitte'nin altınci kitabı olmasının en büyük sebebi İbn
Mâce'nin Sünen'inde ki bu diğer beş hadis kitabında bulunmayan hadislerin sayısının
çokluğudur.
284
285
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1004;Abdulhadi es-Sindi,Tabakatü Ülemai’l-Hadis
İbn-i Kesir,el-Bidaye,c.11,s.52
80
İbn Mâce'nin eserini Kütüb-i Sitte'den ilk kabul eden İmam Muhammed b. Tâhir elMakdisîdir. Makdisî "Şurutu'l-Eimmeti's-Sitte" isimli eserinde altıncı eser olarak İbn Mâce'nin
eserini almış ve bu dönemden sonra bu şekilde yaygınlaşmıştır.
Sünen'in meşhur ravileri şunlardır: Ebu'l-Hasan el-Kattân, Süleyman b. Yezid, Ebû
Ca'fer Muhammed b. İsa ve Ebû Bekr Hâmid el-Eherî'dir.
İbn-i Mace’nin es-Sünen’den başka Tefsirü’l-Kur’an ve Tarihu Kazvin isimli iki eseri
daha bulunmaktadır.286
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler
1- ‫االع الم ب س ن ته ع ل يه ال س الم‬
el-İ’lam bi Sünnetihi aleyhi’s-Selam287
Ebu Abdullah, Alaüddin Moğoltay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekceri el-Hikri el-Mısri :
(690-762/1291-1361).
Aslen Türk olup Mısır’da ikamet etmiştir. Hanefi fakihi, muhaddis, hafız, fakih, neseb
ve lügat âlimi. Zahiriye medresesi hadis müderrisi idi. Yüzü aşkın eser te’lif etmiştir.Eser
tamamlanamamıştır. Yazılan kısmı beş cildi bulmaktadır.
2-‫ما ت مس ال يه ال حاج ع لي س نن اب ن ماجة‬
Ma Temessu İleyhi’l-Hace ala Sünen-i İbn-i Mace288
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari elVadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
İbnu’l-Mulakkın diye meşhur olan müellif Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul tarih ve
rical âlimi idi.
Eser daha çok İbn-i Mace’nin Sahihayn, Ebu Davud, Tirmizi ve Nesai’ye zevaidinin
şerhi niteliğindedir. Eserde isim ve künyelerin zabtı ve garib kelimelerin açıklanmasına özen
gösterilmiştir.
3-‫الد يباج في شرح سنن ابن ماجة‬
ed-Dibace fi Şerhi Sünen-i İbn-i Mace289
Ebu’l-Beka Kemalüddin Muhammed b.Musa ed-Demiri(742-808/1341-1405)
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.18;
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1004;Bağdadi,age,c.2,s.467
288
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zünun,c.2,s.1004
289
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.178;Katip Çelebi,ay
286
287
81
Mısır’lı, Şafii âlimi ve muhaddis.Baheeddin es-Subki, İbn-i Mülakin ve el-Bulkini gibi
tanınmış alimlerden ders almıştır.En önemli eseri sayesinde büyük şöhret kazandığı ve bir
hayvanlar ansiklopedi mahiyetinde olan Hayatü’l-Hayevan’dır.
Ed-Dibac isimli şerhi beş cilt kadar olup tamamlanamamıştır.
4-‫ذوائ د اب ن ماجة ع لي ب اق ي ال ك تب ال خم سة‬
Zeavidü İbn-i Mace ala Bakiyi’l- Kütübi’l-Hamse290
Ahmed b. Ebi Bekr b. İsmail b. Selim el-Busiri:(762-840/1360-1436)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup hadis hafızı.İbn-ü Mülakkin’in MaTemessü ismli
eseri bu ziyadelerin şerhidir.
5-‫شرح س نن اب ن ماجة‬
Şerhu Sünen-i İbn-i Mace291
Burhanuddin Ebu’l-Vefa, İbrahim b.Muhammed b.Halil et-Trablusi el-Halebi (753841/1352-1437)Sibt İbnu’l- Acemi diye bilinir. Şafii fakihi, muhaddis, hafız, nahiv, lügat ve
kıraat âlimi idi. Hadise dair çok eser vermiştir. Hadise çok düşkündü; Buhari’yi 60, Müslim’i
20 defa okumuştu.
6-‫عج لة ال ضرورة و ال حاجة ع ند خ تم ال س نن الب ن ماجة‬
Aceletü’d-Daruret-i ve’l-Haceti inde Hatmi’s-Sünen li’bn-i Mace292
Sehavi Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ebi Bekr b.Osman Ebu’lHayr:(830-902/
Medine de vefat eden Sehavi’nin 400’ü aşkın eserinin olduğu rivayet edilmektedir.
7-‫م ص باح ال زجاجة ع لي س نن اب ن ماجة‬
Misbahu’z-Zücace ala Sünen-i İbn-i Mace293
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat ve
usul ilmine vakıf bir alimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir
290
Zirikli,el-A’lam,c.1,s.104
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1004
292
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.482-483
293
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.1,s.532,Kettani,Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
291
82
8-‫اجة ف ي شرح س نن اب ن ماجةما ت دع ال يه ال ح‬
Ma Ted’u ileyhi’l-Hace fi Şerh-i Sünen-i İbn-i Mace294
Muhammed İbnü’l-Hasen ez-Zebidi:(913’de sağ.)
9-‫ك فاي ة ال حاجة ف ي شرح اب ن ماجة‬
Kifayetü’l-Hace fi Şerh-i İbn-i Mace295
Ebu’l-Hasan, Muhammed b. Abdülhadi es-Sindi:(ö:1138/1726)
Hanefi fakihi, muhaddis, müfessir. Aslen Sind’li olup, Medine’de ikamet etmiştir.
Müellifin ayrıca Haşiye ala Beydavi ve Haşiye ala Müsnedi’l-İmam Ahmed isimli eserleride
mevcuttur.
10- ‫ان حاج ال حاج ع لي س نن اب ن ماجة‬
İnhacü’l-Hace ala Sünen-i İbn-i Mace296
Abdulğani b. Ebi Said ed-Dihlevi:(1235-1296/1820-1879)
Hindistan’lı, Hanefi fakihi ve muhaddis. İngilizlerin Hindistan’ı istilasından sonra
ailesiyle birlikte Medine’ye hicret etti ve orada öldü.
11-‫رف ع ال عجاجة‬
Refu’l-Ucace297
Mevlevi Vahiduzzaman
12-‫جةم ف تاح ال حا‬
Miftahu’l-Hace298
Muhammed b. Abdullah el-Bencabi
13-‫ن ور م ص باح ال زجاجة ع لي س نن اب ن ماجة‬
Nuru Misbahi’z-Zucace ala Sünen-i İbn-i Mace299
Ali b. Süleyman el-Bacemavi:(1234-1306/1819-1888)
Ebu’l-Hasen ismiyle maruf, Mağrib’li fakih.
Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.289
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.411;Zirikli,el-A’lam,c.6,s.253
296
Zirikli,age,c.4,s.33
297
Kettani, Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
298
Kettani,age,s.405
299
Bağdadi,İzahu’l-Meknun fi’z-Zeyl ala Keşfi’z-Zunun,c.2,s.98
294
295
83
14-Sünen-i İbn-i Mace Tercemesi ve Şerhi300
Haydar Hatipoğlu:(1929-….)
Diyarbakır’lı olan müellif ilk tahsililni babası Muhammed Nuri Efendi’den aldıktan
sonra Siirt, Bitlis ve Muş’ta müteaddid müderrislerden Arapça, Mantık, Belağat, Fıkıh, Tefsir,
Hadis ve Usul dersleri aldı. Daha sonra sırasıyla Diyarbakır-Fatih Paşa Camii İmam-Hatipliği,
İmam-Hatip Okulu Arapça öğretmenliği, Hazro Müftülüğü, Siirt, Bitlis, Muş ve Bingöl gezici
vaizliği, Siirt, Uşak, Afyon ve İzmir Müftülüğü yaptı.
Eserin baş tarafında kısa bir mukaddime yer alır. Hadisler şerhedilirken önce tercemesi
daha sonra “izah” başlığı altında şerhi yapılır. Bu kısımda hadislerin sıhhat durumu, ravilerin
cerh ve ta’dili, garip kelimelerin izahı, hadisten çıkarılabilecek hükümler ve hükümler
üzerinde ki ihtilaflar açıklanmaya çalışılmıştır. Hatipoğlu çalışmasın da Buhari’nin Kastalani,
Müslim’in Nevevi, Ebu Davud’un el-Menhel ve Tirmizi’nin Tuhfetü’l-Ahvezi isimli
şerhelerinden çokça faydalanmıştır. Eser cilt halinde yayımlanmıştır.
B-Ebu Davud’un es-Sünen-i
1-Ebu Davud’un Hayatı ve Eserleri
Ebu Davud Süleyman b. el-Eş’as b. İshak es-Sicistani el-Ezdi:(202-275/817-889)301
İran ile Afganistan arasında ki Sicistan köyünde doğdu. İlk tahsiline Sicistan’da başladı
ve 18 yaşında iken ilmi seyahatlere çıktı.Bu çerçeve de Bağdat, Basra, Mekke, Kufe, Harran,
Humus, Dımaşk ve Belh’e gitti.Buralarda bir çoğu İmam Buhari ve Müslim’in de hocası olan
Müalim b. İbrahim el-Ezdi, Ebu’l-Velid et-Tayalisi, Ka’nebi, Ahmed b.Yunus el-Yerbui, Ebu
Tevbe el-Halebi, İshak b. Rayuhe, Kuteybe b. Said ve Yahya b. Main gibi hocalardan hadis
öğrendi.Bağdat’da Ahmed b. Hanbel’in ilim meclislerine uzun bir süre devam ederek fıkıh ve
usulü fıkıh konularında ders aldı.Ebu Davud’dan ders ve rivayette bulunanlar arasında Ebu
İsa et-Tirmizi, İbn-i Ebi Dünya, Nesai, Abdan el-Ahvezi, Zekeriyya b. Yahya es-Saci, Ebu
300
301
Hatipoğlu Haydar,Sünen-i İbn-i Mace Tercemesi ve Şerhi,İst,Kahraman yay.1982
Bağdadi,Hediyye.c.1,s.390;Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1004-1006
84
Bişr ed-Dülabi, Ebu Avane el-İsferayani,Muhammed b. Ahmad el-Lü’lüi ve Ebu Bekir İbn-i
Dase zikredilebilir.302
Ebu Davud hadislerin zayıfını sağlamından ayırma, rivayetlerde ki ince kusurları tanıma
ve hadis ravilerini tenkit etme hususlarında tanınmış bir âlimdir. Ravileri tenkıt ederkenHangi
sebeple cerh edildiklerinin açıkça söylenmesine tarafdır. İbrahim el-Halebî onun için “Hadis,
demirin Davud(a.s)’a yumuşadığı gibi Ebu Davud’a yumuşamıştır.”demektedir. Ebu
Abdullah b. Mende ise hadislerin sağlamını sakatından dört muhaddisin ayırabildiğini ve
bunların sırasıyla Buhari, Müslim, Ebu Davud ve Nesai olduğunu söyler.303Eserleri:
1-el-Mesail
2-İcabetü Ebi Davud an Sulati’l-Acurri
3-el-Merasil
4-Kitabu’l-Kader
5-Kitabu’z-Zühd
6-Kitab fi Rical
7-Kitabü’n-Nasih
8-Müsnedü Malik
9-Risale fi Vasfi Te’lifihi li Kitabi’s-Sünen
10-es-Sünen: Eser Ebu Davud es-Sicistani’nin topladığı 500.000 hadis içerisinden
seçtiği 4800 hadisten oluşur.Bu hadisler kitap başlıklı 35 ana bölümü teşkil eden bablar
altında yer alır.Bu bablar fıkhın bütün konularını ve mezhep müctehidlerinin içtihadlarında
esas aldıkları bütün meşhur hadisleri kapsamaktadır. Dolayısıyla Müslümanlara Kur’an-ı
Kerim’den sonra dini hükümleri öğrenmede en fazla fayda sağlayacak niteliktedir.
Ebu Davud, Sünen’inde ahkâm hadislerinin meşhur olanlarını nakletmiştir. Bunların
yanı sıra konusunda sahih hadis bulunmadığı takdirde şiddetli zayıf olmamak şartıyla diğer
rivayetlere de yer vermiştir. Bunların arasında münker rivayetler varsa durumunu açıklamıştır.
Ebu Davud’un Sünen’ine zayıf hadisleri alması onun nazarında zayıf hadisin rey’den daha
kuvvetli olması hasebiyledir.304
Sünen-i Ebi Davud, metin bakımından zengin bir kitaptır. Şöyle ki Ebu Davud bir hadisi
naklettikten sonra onun başka tariklerini ve farklı lafızlarını bir arada vermiştir. Fakat çok
kere bir babda birden fazla hadise kitap hacminin büyümesi endişesiyle yer vermemiştir.305
Ebu Davud,es-Sünen,İst.Çağrı yay.199 ,Mukaddime,s.13;İbn-i Kesir,el-Bidaye,c.11,s.64
Abdulhadi es-Sindi,Tabakatu Ulemai’l-Hadis,c.2,s.290-291
304
Muhammed Acac el-Hatip,Lemahat,s.172;İzzettin Belik,Ayet ve Hadislerle İslami Hayat,İst.İklim
yay,1992,c.4,s.409
305
Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.279
302
303
85
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler
1-‫م عال م ال س نن ف ي شرح س نن اب ي داود‬
Mealimü’s-Sünen fi Şerhi Sünen-i Ebi Davud306
Ebu Süleyman, Hamd b. Muhammed b. İbrahim b. Hattab el-Hattabi el-Büsti: (319388/931-998)
Büst’lü Şafii fakihi, muhaddis, müctehid, hafız ve lügat âlimi. Tahsil için uzun
seyahatler yapmış; Horasan, Maveraünnehir, Hicaz ve Irak’ı dolaşmıştır. Sofiyyeden idi,
hayatının sonuna doğru Büst’te ribata çekilmiştir. Eserleri:
İlamü’s-Sünen, Islahu Ğalati’l-Muhaddisin, Marifetü’s-Sünen ve’l-Asar, Kitabu Cihad
ve Kitabu’l-Uzlet.
2-
‫عد ال مودود ف ي خوا صى س نن اب ي داود‬
Addü’l-Mevdud fi Havasi Sünen-i Ebi Davud307
Abdülazim b. Abdülkavi b. Abdullah b. Selam b. Sa’d el-Münziri:(581-656/
el-Münziri hadis ilmine bütün yönleriyle; sahihini zayıfından ayırt etme, fıkhı
hükümlerini kavrama, müşkilini çözme ve irabını tahlil etmede üstün bir yeteneğe sahipti.
3-‫شرح س نن اب ي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud308
Mes’ud b. Ahmed el-Iraki el-Harisi:(652-711/1253-1312)
Mısır’lı, Hanbeli fakihi ve muhaddis. Tolun Camii’nde hadis dersleri vermiş ve bir
müddet kadılık yapmıştır.İbn-i Kudame’nın Muğni’si üzerine de bir şerhi vardır.
Sünen-i Ebi Davud şerhi tamamlanamamıştır.
4-‫ال م ن تخب من س نن اب ي داود‬
Müntehab min Sünen-i Ebi Davud309
Muhammed b. Ahmed b. Abdülhadi es-Salihi:(705-744)
Müellifin hadis, fıkıh, tefsir ve arapçaya dair te’lif ettiği eserlerin sayısı 75’i
bulmaktadır. Bunların arasında “Tabakatu Ulemai’l-Hadis” isimli eseri çalışmamızda bolca
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1005
Abdulhadi es-Salihi,Tabakatu Ulemaı’l-Hadis,c.4,s.221
308
Zirikli,el-A’lam,c.7,s.216
309
Abdulhadi es-Salihi,age,c.1,s.11-72
306
307
86
faydalandığımız, gayet düzenli bir şekilde tertip edilmiş kapsamlı bir bibliyoğrafya
çalışmasıdır.
5-‫ت هذي ب س نن اب ي داود و اي ضاح ع ل له و م ش ك الت ه‬
Tehzibü Sünen-i Ebi Davud ve İdahu İlelihi ve Müşkilatihi310
İbnü’l-Kayyım el-Cevzi, Muhammed b. Ebi Bekr b. Eyyüb b. Sa’d ed-Dimaşki: (671751/
Muhaddis, fakih, usul ve nahiv âlimi. İbn-i Teymiye’yi tanıdığı andan itibaren öğrencisi,
sadık bir arkadaşı ve savunucusu olmuştur. Bereketli bir ömrün ardından 70’in üzerinde eser
bırakmıştır. Bunlardan İ’lamü’l-Muvakkiin an Rabbi’l-Âlemin, Ahkamu Ehli’z-Zimme ve
Zadu’l-Mead en meşhurları olarak zikredilebilir.
6-‫شرح سنن ابي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud311
Kutbeddin, Ebu Bekr b. Ahmed b. Rain ez-Zebidi el-Yemeni:(ö:752)
Müellif, eserini ömrünün sonlarına doğru yazmıştır. Dört büyük cilt olup müsvedde
halindedir.
7-‫ال ع الم ل س ن نة ع ل يه ال س الم‬
el-İlam li Sünneti aleyhi’s-Selam312
Ebu Abdullah, Alaüddin Moğultay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekceri el-Hikri el-Mısri :
(690-762/1291-1361).
Aslen Türk olup Mısır’da ikamet etmiştir. Hanefi fakihi, muhaddis, hafız, fakih, neseb
ve lügat âlimi. Zahiriye medresesi hadis müderrisi idi. Yüzü aşkın eser te’lif etmiştir.
8-‫ت فاء ال س نن ف ي شرح س نن اب ي داودان تهاء ال س نن و اك‬
İntihau’s-Sünen ve İktifau’s-Sünen fi Şerhi Sünen-i Ebi Davud313
Cemalüddin Ebu Mahmud, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b.Hilal el-Makdisi elHavas:(714-765/
İfhamu’l-Mumari bi İhbari Temim-i Dari ve İktidau’l-Minhac fi Ehadisi-Mi’rac isimli
eserlerin sahibi, Şafii âlimi.
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1005
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun c.2,s.1005
312
Katip Çelebi,age,c.2,s.1005;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.467
313
Katip Çelebi,age,c.2,s.1006;Bağdadi,age,c.1,s.112
310
311
87
9-‫شرح س نن اب ي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud314
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari elVadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
İbnu’l-Mulakkın diye meşhur olan müellif, Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul ve tarih
âlimi idi. Eser Ebu Davud’un Sahihayn üzerine zevaidinin şerhidir.
10-‫شرح ذوائ ده ع لي ال صح يح ين‬
Şerhu Zevaidihi ala’s-Sahihayn315
Siracuddin Ebu Hafs, Ömer b.Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani el-Askalani el-Bulkini
el-Kahiri: (724-805/1324-1403)
Aslen Askalan’lıdır. Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, kıraat imamı, usul, kelam,
feraiz ve nahiv âlimi. Müctehiddi; Suyuti onu 8. asrın müceddidi sayar.
11-‫شرح س نن اب ي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud316
Veliyyuddin Ebu Zura, Ahmed b. Abdurrahim b.el-Huseyni el-Iraki:(762-826/ 13611423)
İbnü’l-Iraki diye maruftur. Şafii fakihi, muhaddis, hafız ve usul âlimi. İbnü’l-Iraki
tahsilini Şam ve Kahire’de tamamlamış ve bir müddet kadılık yapmıştır. Hadise dair birçok
eseri vardır.
Sünen üzerine yazdığı şerh çok kapsamlıdır. Fakat “sucudu’s-sehv” e kadar yazılmıştır.
Yazılan kısım yedi cilttir.
12-‫شرح س نن اب ي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud317
Şihabuddin Ebu’l-Abbas, Ahmed b.Hüseyin b.Hasan b.Ali b.Yusuf b.Ali b. Raslan elMukaddemi er-Remli: (773-844/1371-1440)
İbnu Raslan diye bilinir. Şafii fakihi, müfessir, muhaddis ve sofiyedendi. Müderrislik ve
bir müddet de kadılık yapmıştır.
Katip Çelebi,age,c.2,s.1005;Bağdadi,age,c.1,s.791;Zirikli,el-A’lam,c.5,s.218
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.792;Zirikli,el-A’lam,c.5,s.205
316
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1005;Bağdadi,age,c.1,s.123;Zirikli,age,c.1,s.144
317
Katip Çelebi,ay;Bağdadi,age,c.1,s.126;Zirikli,age,c.1,s.116
314
315
88
13-‫شرح س نن اب ي داود‬
Şerhu Sünen-i Ebi Davud318
Ebu Muhammed b.Mahmud b.Ahmed b.Musa b.Ahmed b.Hüseyin b.Yusuf b. Mahmud
Bedreddin el-Ayni:(762-855/1661-1451)
Hanefi mezhebine mensub, muhaddis, fakih, tarih ve dilbilimci olan el-Ayni aslen
Antep’lidir. Uzun yıllar müderrislik ve kadılık yapan Ayni 4 zilhicce 855 tarihinde, 93
yaşlarında iken sayıları 50’ye ulaşan eserler bırakarak vefat etti ve kendi medresesi olan
Medresetü’l-Ayniyye’ye defnedildi.
14-‫ال م ن ت قي من س نن اب ي داود‬
el-Münteka min Sünen-i Ebi Davud319
El-Kubbani, Şerefüddin Yahya b. Muhammed b. Sad. B. Ferah b. Ömer el-Abesi:(827900)
Kahire’li, Şafii alimi.
15-‫مرق اة ال ص عود ال ي س نن اب ي داود‬
Mirkatu’s-Suud ila Sünen-i Ebi-Davud320
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat ve usul
ilmine vakıf bir âlimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir
16-‫ف تح ال ودود ع لي س نن اب ي داود‬
Fethu’l-Vedud ala Sünen-i Ebi Davud321
Ebu’l-Hasan, Muhammed b. Abdülhadi es-Sindi:(ö:1138/1726)
Hanefi fakihi, muhaddis, müfessir. Aslen Sind’li olup, Medine’de ikamet etmiştir.
Müellifin ayrıca Haşiye ala Beydavi ve Haşiye ala Müsnedi’l-İmam Ahmed isimli eserleride
mevcuttur.
17- ‫عون ال ودود شرح س نن اب ي داود‬
Katip Çelebi, Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1006;Bağdadi,Hediyye,c.2,s.420
Bağdadi,age,c.2,s.529
320
Katip Çelebi,age,c.2,s.1005;Bağdadi,age,c.1,s.537
321
Bağdadi,İzahu’l-Meknun fi’z-Zeyl ala Keşfu’z-Zunun,Beyrut,Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye,1992,s.
318
319
89
Avnu’l-Vedud Şerhi Sünen-i Ebi Davud322
Muhammed b. Abdullah el-Bencabi
18-‫ت ع ل ي قات ال محمود ع لي س نن اب ي داود‬
Talikatu’l-Mahmud ala Sünen-i Ebi Davud323
Fahru’l-Hüseyin Genguhi
19-‫شرح ع لي س نن اب ي داود‬
Şerh ala Sünen-i Ebi Davud324
Ahmed b. Zeyd b. Abdullah b. Nasır el-Haseni el-Kibsi(1209-1271/1795-1855)
San’a lı hadis ve usul âlimi. Ebu Davud üzerine yazdığı şerh iki cilttir.
20-‫عون ال م ع بود ع لي س نن اب ي داود‬
Avnu’l-Ma’bud ala Sünen-i Ebi Davud325
Ebu’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emir b. Ali b. Haydar es-Sıddıki elAzimabadi:(1273-1329/1857-1911)
Hindistan’lı hadis ve fıkıh alimi. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra Leknev’de
Fazlullah b. Nimetullah’tan, Muradabad’da Beşirüddin el-Kannuci’den, Delhi’de Nezir
Hüseyin ed-Dihlevi’den Kur’an, hadis ve tefsir okudu.Azimabadi ömrü boyunca hadis
öğretimi ve hadis kitaplarını toplayıp neşretmekle meşgul oldu. Eserleri: Ta’liku’l-Muğni
2-Gunyetü’l-Elma
3-Ukudü’l-Cuman fi Cevazi Talimi Kitabeti li’n-Nisvan
4-el-Akvalü’s-Sahiha fi Ahkami’n-Nusukiyye
5-el-Mektebü’l-Latif
6-Ğayetu’l-Maksud fi Halli Sünen-i Ebi Davud:Ebu Davud’un es-Sünen’in şerhi olan bu
eser
çok
hacimli
olarak
tasarlandığından
tamamlanamamıştır.Yalnız
birinci
cildi
yayınlanabilen eserin mukaddimesinde Ebu Davud ve es-Sünen’i hakkında geniş bilgiler
vardır.
322
323
Kettani, Risaletü’l-Mustatrefe, s.404
Kettani, age, s.404
324
el-Azimabadi Ebu’t-Tayyib, Avnu’l-Ma’bud ala Sünen-i Ebi Davud, Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye,1998,IXIV
325
90
7-Avnu’l-Ma’bud: Eser Ebu Davud’un Sünen’i üzerine yapılan meşhur şerhlerdendir.
Eserin mukaddimesinde müellifin Muhammed Eşref el-Azimabadi olarak görünmesinin
sebebi Şemsü’l-Hakk’ın yardımlarından dolayı kardeşine nisbet etmesi hasebiyledir.326
Eserde dikkat edilen hususlar; ravilerin isim ve künyelerinin belirtilmesi, garip
kelimelerin açıklanması, hadisin tahricinin yapılması ve ihtiyaç hasıl olduğunda -kitabın
hacminin büyümemesi için- ayrıntılara girmeden mezheplerin delillerinin zikredilmesidir.
21- ‫داودب ذل ال مجحود ف ي حل اب ي‬
Bezlü’l-Mechud fi Halli Ebi Davud327
Halil Ahmed b. Mecid Ali b. ahmed Ali b. Kutb Ali Ğulam Muhammed el-Ensari elEnbitehevi es-Seharenfuri:(1269-1346)
Hindistan’lı büyük alim, muhaddis ve fakih. İlk eğitimini beldesinde Şeyh Yakup b.
Muhammed el-Ali ve Muhammed Mahzar gibi alimlerden aldı.Daha sonra Lahor’da devam
etti.H.1288
senesinde
başladığı
müderrislik
görevini
hayatının
sonuna
kadar
sürdürdü.Eserleri:Tenşidü’l-Ezan, Metrekatü’l-Kerame ala Mir’ati’-İmame, Hidayetu’r-Reşid
ila İfhami’l-Anid, İtmamü’n-Niam ala Tebvibi’l-Hikem, el-Muhenned ala’l-Mütennid.
Bezlü’l-Mechud kısa bir mukaddime ile başlar. Mukaddimede önce hadis, tefsir,
tabakat, usul’u hadis, fıkıh, usul’u fıkıh ve siyer alanlarında müellifin faydalandığı eserlerin
listesi verilir. Daha sonra Sünen-i Ebi Davud’un nüshaları, rivayet tarikleri ve Ebu Davud esSicistani’nin hayatı hakkında ki açıklamalar yer alır.328
Müeelifin eserinde takip ettiği metod şöyledir; bab başlıklarının hadisle olan bağlantısını
açıklar ve seneddeki ravilerin isimleri ilk kez geçiyorsa nesebi hakkında geniş bilgi verir ve
metinde geçen garip kelimelerin açıklamasını yapar.Eğer hadisin ihtiva ettiği hükümde
Mezahibü’l-Erbaa’nın ihtilafı varsa Şevkani’den naklen ihtilafları belirtir.Hadis Hanefi
mezhebinin görüşüne delil değilse, Hanefiler’in o meselede ki
delillerini de
zikreder.Hadislerin açıklamasını yaparken önceki alimlerin görüşlerini isimlerine nispet
ederek alıntı yapar.İhmal etmediği bir hususta hadislerin tahricidir.Eser 10 cilt halinde
basılmıştır.
326
el-Azimabadi-Avnu’l-Ma’bud,c.4,s.220-226
Seharenfuri,Bezlu’l-Mechud,Beyrut,Daru’l-Fikr,ty,I-X,
328
Seharenfuri,age,c.1,s.38-46
327
91
22-‫م نهل ال عذب ال مورود شرح س نن اب ي داودال‬
el-Menhelü’l-Azbü’l-Mevrud Şerhu Sünen-i Ebi Davud329
Mahmud b. Muhammed b. Ahmed b. Hattab es-Sebki: (ö.1352)
Eser hadis ilminin kaynakları, hadis terimleri, Ebu Davud es-Sicistani’nin hâl tercemesi
ve Sünen’in rivayet zinciri hakkında açıklamaların yapıldığı fasılları içeren bir mukaddime ile
başlar.Eserde takip edilen usul genelde şöyledir.
1-Bab başlıklarının açıklanması
2-‫ ص‬Rumuzu altında hadisin sened ve metni
3-‫ ش‬Rumuzu altında şerh kısmı. Bu kısımda kendi içerisinde birkaç bölümden oluşur.
a-Ricalü’l-Hadis
b-Fıkhu’l-Hadis
c-Men Ahrece’l-Hadis
Fakat eser müellifin h.1352 yılında vefat etmesiyle Kitabü’l-Menasik, Babü’l-Hedy
kısmına kadar yazılabilmiştir.
23-‫ق تح ال م لك ال م ع بود ت كم لة ال م نهل ال عذب ال مورود‬
Fethü’l-Milki’l-Ma’bud Tekmileten el-Menhelü’l-Azbü’l-Mevrud330
Emin b. Mahmud b. Muhammed b. Ahmed b. Hattab
Eser
el-Menhelü’l-Azbü’l-Mevrud’u
tamamlamak
için
yazıldığından
başında
mukaddime yoktur.Sadece müellifin giriş mahiyetinde kısa bir önsözü vardır. Menhel’de ki
metod aynen devam ettirilmiştir. Fakat tahric kısmında farklı bir imgeleme kullanılmıştır.
İmameyn sözcüğü ile İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel, Eimme ile İmameyn ve Şafii,
Şeyhayn ile Buhari ve Müslim, es-Selase ile Ebu Davud, Nesai ve Tirmizi, el-Erbaa ile esselase ve İbn-i Mace, el-Hamse ile Şeyhayn ve selase, es-Sitte ile Şeyhayn ve el-Erbaa, esSeb’a ile İmam Ahmed ve es-Sitte, el-Cemaa ile es-Seb’a ve İmam Malik kasdedilmiştir.
C-Nesai’nin es-Sünen-i
1-Nesai’nin Hayatı ve Eserleri
Ebu Abdullah, Ahmed b. Şuyab Ali b. Sinan b. Bahr el-Horasani:(215-303/830-916)331
Horasan’da Nesa şehrinde doğmuş ve bu şehre nisbetle Nesai ismiyle bilinmiştir.
329
M.Hattap es-Sübki,el-Menhelü’l-Azbü’l-Mevrud,Beyrut,Müessesetü’l-Tarihi’l-Arabi,ty,I-X
Emin Hattap es-Sübki,Fethü’l-Milki’l-Ma’bud,Beyrut,Müessesetü’l-Tarihi’l-Arabiyye,1974
331
Bağdadi,Hediyye,c.1,s.56;İbn Hacer,Tehzibü’t-Tehzib,c.1,s.93
330
92
Nesai onbeş yaşında iken, küçük yaşlarda başladığı tahsilini, hadis öğrenmeye
yöneltmiştir.Devrin ilm-i usulü gereği seyahatler de bulunmuş ve Irak, Hicaz, Mısır, Şam ve
Cezire’de büyük muhaddislerden ilim almıştır.
Hocalarından bazıları şunlardır:Kuteybe b. Said, İshak b. Raruye, Yunus b. Abdü’l-A’la,
Muhammed b. Beşşar, Mahmud b. Gaylan, Ebu Davud, Süleyman b. el-Eş’as, Muhammed b.
Nadi el-Mervezi, Süveyd b. Nasr ve Ebu Kureyb’dir. Nesai’den ilim alan ve hadis rivayet
eden talebelerinden bazıları ise Abdülkerim en-Nesai, Ebu’l-Kasım et-Tebarani, Ebu Ali elEsyudi, Hasan b. Reşik el-Askeri, Muhammed b. Kasım el-Endülüsi’dir.332
Hadis ilminin ana rukünlerinden biri olan Nesai, asrının en büyük muhaddisidir. Bu
ilmin her dalında; ilel’ül-hadis, rical, cerh ve ta’dil de otorite idi.Rical de Buhari ve
Müslim’den daha titiz davrandığı rivayet edilir.İmam Nesai, Şafii mezhebine bağlı olmasına
rağmen mutlak müctehid mertebesinde idi.Hadisçiler arasında üçüncü yüzyılın müceddidi
sayılmıştır.333
Hayatının sonlarına doğru Hz.Ali’nin faziletine dair bir eser kaleme almış ve Hz.Ali’ye
karşı aşırı duygular besleyen Şam ahalisini irşad için 302/915 yılında oraya gitmiş, Dımaşk
Camiinde mezkür eserini okumuş, halkın; “Peki Hz. Muaviye’yenin faziletine dair neler
yazdın?” sorusuna; “Muaviye’nin nesi var ki yazayım” cevabını verince, Camii’de halkın
hucumuna uğramış, hayalarına tekmelenmek suretiyle ağır şekilde dövülmüş, bunun üzerine
Mekke’ye götürülmesini arzu etmiş ve Mekke’de vefat ederek Safa ile Merve arasında
defnedilmiştir.334Eserleri:335
1-es-Sünenü’l-Kübra
2-Müsnedü Hadisi Malik b. Enes
3-Müsnedü Hadisi İbn Cüreye
4-Tefsirü’l-Kur’an
5-Kitabü’d-Duafa ve’l-Metrukun
6-Kitabu’l-Esma
7-Kitabu’t-Tabakat
8-Fedailü’s-Sahabe
9-Mebasikü’l-Hac
10-el-Mücteba(es-Sünenü’s-Suğra):Nesai’nin es-Sünenü’l-Kübra isimli eserinde
ma’lul olduğu iddia edilen bazı hadisleri terk ederek en üst derecede ki sahih hadisleri bir
İbn Abdilhadi es-Salihi,Tabakatu Ulemai’l-Hadis,c.2,s.418;İbn Hacer ,ay.
İbn-i Kesir,el-Bidaye,c.11,s.146
334
İbn-i Kesir, el-Bidaye,c.11,s.146
335
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1006;Bağdadi,Hediyye,c.1,s.56
332
333
93
araya getirip bu eserini te’lif etmiştir.Kütübü’s-Sitte arasında adı geçen eserde budur.336Eser
51 kitap ve 2526 babı ihtiva eder.
El-Mücteba, sünenler içinde en az zayıf hadis ve cerhedilmiş ravisi bulunan bir kitap
olarak bilinir.Nesai hadisler arasındaki çok küçük rivayet farklarını bile, hadisi baştan aşağı
tekrar etmek suretiyle göstermiştir.Nesai, Tirmizi’de olduğu gibi, her hadis için ayrı bir
değerlendirme yapmaz.O’nun değerlendirmesi kitabına almış olmasıdır.el-Mücteba’da
“sülasi” hadis bulunmamaktadır.
Nesai’nin Sünen’inde diğer hadis mecmualarında bulunmayan Kitabu’l-İhbas,
Kitabu’n-Nahl, Kitabu’r-Rukba ve Kitabu’l-Umra gibi konuları içeren bölümler vardır.Ayrıca
diğer mecmualarda bulunan Kitabu’l-Fiten, Kitabu’l-Kıyame, Kitabu’l-Merakib ve Kitabu’tTefsir bölümleride yoktur.337
2-es-Sünen Üzerine Yapılan Şerhler
1-‫شرح س نن ال ن سائ‬
Şerhu Sünen-i Nesai338
Ali b. Abdullah b. Halef el-Ensari:(ö:567)
2-‫شرح س نن ال ن سائ‬
Şerhu Sünen-i Nesai339
Muhammed es-Seyyid Ali İbnu’l-Huseyn ed-Dımaşki:(715-765/
3-‫شرح س نن ال ن سائ‬
Şerhu Sünen-i Nesai340
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari elVadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
İbnu’l-Mulakkin diye meşhur olan müellif, Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul ve tarih
alimi idi. Bu çalışma Nesai’nin Sahihayn, Ebu Davud ve Tirmizi’ye zevaidinin üzerine
yapılmış bir şerhtir
4-‫زهر ال رب ي ع لي ال مج ت بي‬
Katip Çelebi,ay;Suyuti,Zahru’r-Ruba ala’l-Mücteba,c.1,s.5
Kaya İsmail,Şamil Ans.İst.Şamil yay,1992,I-VI,Nesai mad,c.5,s.84
338
Zirikli,el-A’lam,c.4,s.304
339
Bağdadi,Hediyye,c.2,s.163
340
Katip Çelebi,Keşfu’z-Zunun,c.2,s.1006;Bağdadi,age,c.1,s.791
336
337
94
Zahru’r-Ruba ala’l-Mucteba341
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman
b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lı, Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat ve usul
ilmine vakıf bir alimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir.
Nesai üzerine yazdığı şerh kısa ve özlüdür.Sünen’in gerekli gördüğü yerlerini şerh etmiş
ve yer yer İbn-i Hacer, Kurtubi, Tayyibi vd. alimlerin görüşlerinden alıntılar yapmıştır.342Eser
İmam Sindi’nin Haşiye’siyle birlikte sekiz cilt, dört mücelled halinde yayınlanmıştır.
5-‫س نن ال ن سائ حا ش ية ع لي‬
Haşiye ala Sünen-i Nesai343
Ebu’l-Hasan Muhammed b. Abdilhadi es-Sindi:(ö:1138)
Eser Suyuti şerhiyle birlikte basılmıştır.
6-‫ال ف يض ال سمع ع لي س نن ال ن سائ‬
el-Feyzu’s-Semi ala Sünen-i Nesai344
Reşid Ahmed Genguhi:(1829-1905)
Hindistan’lı din alimi ve mutasavvıf.Yıllarca kuruluşunda önemli rol oynadığı Darü’lUlum-i Diyubent medresesinde tefsir, hadis, fıkıh ve kelam dersleri okuttu. Genguhi’inin
Fetavay-i Reşidiyye, Tasfiyetü’l-Kulub, Hidayetü’l-Mühtedi ve Zübdetü’l-Menasik gibi
eserleri mevcuttur.Vefatından sonra hadis derslerinde tutulan notlar öğrencileri tarafından
onunu adıyla neşredilmiştir.
7-‫شروق ان وار ال م نن االاله ية ب شرح ا سرار ال س نن ال ص غري ال ن ساءي ة‬
Şuruku Envari’l-Münnin el-İlahiyye bi Şerhi Esrari’s-Süneni’s-Suğra en-Nesaiyye345
Muhammed el-Muhtar b. Muhammed eş-Şenkiti:(1337-1405/19180-1985)
Moritanya’lı tarih, rical, arap dili ve şer’i ilimler alimi.Mekke, Medine ve Riyad’da
uzun yıllar ders verdi. Daha sonra Medine İslam Üniversitesi’nde 1401 yılına kadar hocalık
yaptı.
8-‫ش كاة ال م صاب يحمرعاة ال م فات يح شرح م‬
Miratü’l-Mefatih Şerhu mişkati’l-Mesabih346
Suyuti,Zahru’r-Ruba ala’l-Mucteba,Beyrut,Daru İhyai Türasi’l-Arabi,ty;Esbabu Vurudi’l-Hadis,
Tercüme:Necati Tetik,Abdülmecid Okçu,Erzurum,İhtar yay.1996,s.44-49
342
Suyuti,Zahru’r-Ruba,Kitabü’l-İman ve Şeraiuhu,5
343
Abdulhadi es-Sindi,Haşiye ala Sünen-i Nesai,Beyrut,Daru İhyai Türasi’l-Arabi,ty
344
Muhammed el-Ghazali,İ.A.Genguhi mad.c.14,s.24
345
Ahmed Alaventi,Zeyl el-A’lam,Cidde,Daru’l-Menara,1998,s.201
341
95
Ubeydullah b. Abdusselam er-Rahmani Ebu’l-Hasan el-Mübarekfuri:(1327-1414/19091994)
Müellif eseri Kitabu’l-Buyu’a kadar yazabilmiş, vefatından sonra kalan kısmını oğlu
Abdurrahman tamamlamıştır.
9-‫شرح س نن ال ن سائ‬
Şerhu Sünen-i Nesai347
Muhammed el-Bencabi ve Muhammed Abdüllatif
10-‫روض ال رب ي عن ت رجمة ال مج ت بي‬
Ravdu’r-Ruba an Tercemeti’l-Mucteba348
Mevlevi Vahiduzzaman
Nizar Abazah-M.Riyad el-Malih,İtmam el-A’lam,Beyrut,Dar Sader,1999,s.180
Kettani,Risaletü’l-Mustatrefe,s.404
348
Uğur Mücteba,Hadis İlimleri Edebiyatı,s.287
346
347
96
SONUÇ
İslami ilimler dünyasının omuruliği diye niteleğebileceğimiz Kütübü’s-Sitte görüldüğü
üzere, tarihin hemen her döneminde ilim aleminin dikkatini üzerine çekmiştir.
Kütübü’s-Sitte
üzerine
yapılan
şerh
çalışmalarının
ilki
Ebu
İmran
en-
Neysaburi’nin(Cüveyni-ö:323) İmam Müslim b. Haccac’ın el-Camiu’s-Sahihi’i üzerine
yazdığı Şerh-u Sahih-i Müslim isimli eseridir. Şerh çalışmaları bu tarihten itibaren giderek
çoğalmış ve h. dokuzuncu asırda en üst seviyeye ulaşmıştır.Tespit edebildiğimiz 261 adet
şerh çalışmasının asırlar itibariyle istatistiki dökümü şöyledir.
Buhari
Müslim Tirmizi
İbn Mace EbuDavud Nesai
Toplam
IV.Asır
2
2
1
-
1
-
6
V.Asır
8
-
-
-
-
-
8
VI.Asır
9
5
2
-
-
1
17
VII.Asır
6
6
-
-
1
-
13
VIII.Asır
17
1
3
1
6
1
29
IX.Asır
36
8
2
4
6
1
56
X.Asır
20
6
1
3
1
1
32
XI.Asır
13
3
-
-
-
-
16
XII.Asır
17
3
1
1
2
1
25
XIII.Asır
10
-
-
2
2
-
14
XIV.Asır
18
1
7
2
4
2
34
XV.Asır
4
1
2
1
-
3
11
Toplam
159
36
19
14
23
10
Kütübü’s-Sitte’ye dahil eserlerden her birine yapılan ilk şerh çalışmalarıda şunlardır:
Buhari:Şerhu Camii’s-Sahih li’l-Buhari(Ebu Ahmed en-Neysaburi,ö:378)
97
Müslim:Şerhu Sahih-i Müslim(Ebu İmran en-Neysaburi,ö:323)
Tirmizi:Şerh-u Camii’t-Tirmizi(Ebu Ahmed en-Neysaburi,ö:378)
İbn-i Mace:el-İ’lam bi-Sünnetihi Aleyhi’s-Selam(Moğultay b. Kılıç,ö:762)
Ebu Davud:Mealimü’s-Sünen(Ebu Süleyman el-Hattabi,ö:388)
Nesai:el-İm’an fi Şerhi Sünen-i Nesai(Ali b. Abdullah el-Ensari,ö:567)
Meşhur Şerhler:
Buhari: 1-Fethu’l-Bari fi Şerhi Sahihi’l-Buhari
İbn-i Hacer el-Askalani(ö:852)
2-Umdetu’l-Kari
Bedruddin el-Ayni(ö:855)
3-İrşadü’s-Sari ila Sahihi’l-Buhari
el-Kastalani(ö:922)
Müslim: -el-Minhac fi Şerhi Sahih-i Müslim b. Haccac
Zekeriya Muhyiddin en-Nevevi(ö:676)
Tirmizi: -Arızatü’l-Ahvezi
İbnü’l-Arabi(ö:543)
İbn-i-Mace:Misbahu’z-Zucace ala Sünen-i İbn-i Mace
Suyuti(ö:911)
Ebu Davud:1-Mealimü’s-Sünen
Ebu Süleyman el-Hattabi(ö:388)
2-Avnu’l-Ma’bud ala Sünen-i Ebi Davud
Şemsülhakk el-Azimabadi(ö:1329)
Nesai:
Zahru’r-Ruba ala’l- Mücteba
Suyuti(ö:911)
Şüphesiz ki şerhlerin meşhur olması, eserin meşhurluğu ile doğru orantılıdır. Bu
sebeple Buhari ve Müslim üzerine yapılan şerh çalışmaları daha fazla kabul görmüştür.
Şerhler içerisinde İbn-i Hacer’in Fethu’l-Bari’si hadis tahrici yönünden, Ayni’nin
Umdetu’l-Kari’si lafız ve cümlelerin güzelliği, tertibi ve mantıki izahları ile, Nevevi’nin
Minhac’ı ise mukaddimesi ve fıkhi ihtilaflarda ki temayüzü ile öne çıkmaktadır.
Netice olarak, Kütübü’s-Sitte üzerine çeşitli dönemlerde, ilimde söz sahibi olmuş 200
civarında âlimin, 300’e yakın şerh yazması Kütübü’s-Sitte’nin ilmi kıymetini ve Müslümanlar
nezdinde ki değerinin büyüklüğünü göz önüne açıkça koymaktadır.
98
BİBLİYOGRAFYA
1. Abdulhadi es-Sindi, Haşiye ala Sünen-i Nesai, Beyrut, Daru İhyai Türasi’l-Arabî, IVI
2. Ahmed Alaventi, Zeyl el-A’lam, Cidde, Daru’l-Menara,1998
99
3. Ahmed b.Hanbel, el-Müsned, İstanbul, Çağrı yay,1992, I-II
4. Ahmed Naim-Kamil Miras, Sahihi Buhari Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi,
Ankara, D.İ.B.Y,1970
5. Ayni Bedrüddin, Umdetü’l-Kari Şerhu Sahihi’l-Buhari, I-XVI, Beyrut, Daru’lFikr,1998
6. Azami, Muhammed Mustafa, Dirasat fi’l-Hadisi’n-Nebeviyyi ve Tarihi Tedvinihi,
Beyrut, el-Mektebetü’l-İslami
7. Azimabadi Ebu’t-Tayyib, Avnu’l-Ma’bud ala Sünen-i Ebi Davud, Beyrut, Darü’lKütübi’l-İlmiyye,1998,I-XIV
8. Bağdadi İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Arifin Esmau’l-Müellifin ve Asaru’l-Musannıfin,
tsh:
Kilisli
Rıfat
Bilge-İbni
Emin
Mahmut
Kemal,Beyrut,Daru’l-Kütübi’l-
İlmiyye,1992, I-II
9. Bağdadi, İzahu’l-Meknun fi’z-Zeyl ala Keşfi’z-Zunun, Beyrut, Darü’l-Kütübi’lİlmiyye, I-II
10. Buhari, el-Camiu’s-Sahih, İstanbul, Çağrı yay.1992,I-VIII
11. Bursalı Mehmed Tahir, Kırım müellifleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları,
12. Çakan İ.Lütfi, İ.A, Camiu’s-Sahih mad.c.7,s.129
13. Çakan İsmail Lütfi, Hadis Usulü, İstanbul, M.İ. F.Y, ty
14. Canan, İbrahim, Kütübü’s-Sitte Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Ankara, Akçağ yay,
1988, I-XVIII
15. Darimi, es-Sünen, İstanbul, Çağrı yay,1992,I-II
16. Ebu Bekir İbnu’l-Arabî, Arızatü’l-Ahvezi bi Şerhi Sahihi’t-Tirmizi, Beyrut, Daru’lKütübü’l-İlmiyye 1997,I-XIII
17. Emin Hattap es-Sübki, Fethü’l-Milki’l-Ma’bud, Beyrut, Müessesetü’l-Tarihi’lArabî,1974
18. Ghazalı Muhammed, İ.A.Genguhi mad, c.14,s.24
19. Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, İrfan yay,
1993,I-II
20. Hatip el-Bağdadi, Şerefu Ashabi’l-Hadis, thk: M.Said Hatipoğlu Ankara,
D.İ.B.Y,1991
21. Hatipoğlu Haydar, Sünen-i İbn-i Mace Tercemesi ve Şerhi, İst, Kahraman yay.
1982,I-X
22. Heysemi, Nureddin, Mecmeu’z-Zevaid ve Menbau’l-Fevaid, Beyrut, Daru’l-Fikr,
1994,I-X
100
23. İbn Mace, es-Sünen, İstanbul, Çağrı yay.1992,I-II
24. İbn
Sa’d,
Muhammed,
Kitabu’t-Tabakati’l-Kübra,
Kahire,
el-Mektebetü’l-
Hanici,2001,I-XI
25. İbn-i Hacer el-Askalani, Hedyü’s-Sâri Mukaddimetü Fethü’l-Bari Daru’l-Fikr, 2000
26. İbn-i Hacer el-Askalani, Fethu’l-Bari bi Şerhi Sahihi’l-Buhari, I-XV, Beyrut, Daru’lFikr,2000
27. İbn-i Hacer el-Askalani, Tehzıbü’t-Tehzib, Beyrut, Daru’l-Marife, 1996,I-VI
28. İbn-i Kesir, Ebu’l Fida İsmail, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Beyrut, Daru’l-Marifet,
1998,I-XIV
29. İbn-i Nedim, el-Fihrist, Beyrut, Daru’l-Marife,1997,I
30. İbnu’l Hadi es-Salih, Tabakatu Ulemai’l –Hadis, Beyrut, Müessesetü’l-Risale,
1996,I-IV
31. İbnu’l- Manzur, Lisanu’l – Arab, Beyrut, Dar Sader, 2000, I-XVIII
32. İmam Malik, el-Muvatta, İstanbul, Çağrı yay.1992,I-II
33. İzzettin Belik, Ayet ve Hadislerle İslami Hayat, İst.İklim yay,1992,I-IV
34. Kandemir M.Yaşar, İ.A,el-Camiu’s-Sahih mad.c.7,s.124
35. Karaman Hayreddin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul, İz Yayıncılık,1999
36. Kastalani, İrşadü’s-Sâri Şerhu Sahihi’l-Buhari, Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye,
1996,I-XV
37. Kâtip Çelebi, Mustafa b. Muhammed Hacı Halife, thk: M.Ş. Yaltkaya-Rıfat Bilge elKilisi, Beyrut, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1992,I-II
38. Kaya İsmail, Şamil Ans. İst.Şamil yay,1992,I-VI, Nesai mad, c.5,s.84
39. Kettani, er-Risaletü’l-Mustatrefe, çev. Yusuf Özbek, İstanbul,İz yay,1994
40. Koçyiğit Talat, Hadis Tarihi, Ankara, T.D.V.Y,1997
41. Köksal, M.Asım, İslam Tarihi, İstanbul, Şamil yay, ty, I-XVIII
42. Konyalı Mehmed Vehbi, Tam Metin Sahih-i Buhari, İst.,Üçdal nşr.ty.I-IV
43. M.Hattap es-Sübki, el-Menhelü’l-Azbü’l-Mevrud, Beyrut, Müessesetü’l-Tarihi’lArabi, ty,I-X
44. Mahmud Tahhan, Teysiru Mustalahı’l Hadis, Riyad, Mektebetü’l –Marife, 1996
45. Muhammed Acac el-Hatip, Lemahat fi’l-Mektebe ve’l-Bahs ve’l-Mesadir, Beyrut,
Müessesetü’r-Risale,1983
46. Müslim, el-Camiu’s-Sahih, İstanbul, Çağrı yay.1992,I-III
47. Nesai, es-Sünen, İstanbul, Çağrı yay,1992,I-VIII
101
48. Nevevi, el-Minhac fi Şerhi Sahih-i Müslim b. el-Haccac, Beyrut, Daru’l-Hayr, 1996,IXVIII
49. Nizar Abazah-M.Riyad el-Malih, İtmam el-A’lam, Beyrut, Dar Sader,1999
50. Özşenel Mehmet, İ.A,Kandehlevi mad.c.24,s.298
51. Sakallı Talat, Hadis Tartışmaları, Ankara, T.D.V.Y,1996
52. Sandıkçı Kemal, İlk Üç Asırda İslam Coğrafyasında Hadis, Ankara, D.İ.B.Y, 1991
53. Sandıkçı Kemal, Sahihi Buhari Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara, D.İ.B.Y, 1991
54. Seharenfuri, Bezlu’l-Mechud, Beyrut, Daru’l-Fikr, ty,I-X,
55. Subhi Salih, Ulumu’l-Hadis ve Mustalahuhu, Beyrut, Daru’l-İlim li’l-Melayin, 1999
56. Suyuti, Esbabu Vurudi’l-Hadis, Tercüme: Necati Tetik-Abdülmecid Okçu, Erzurum,
İhtar yay.1996
57. Suyuti, Zahru’r-Ruba ala’l-Mucteba, Beyrut, Daru İhyai Türasi’l-Arabi, ty,I-IV
58. Uğur Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara, T.D.V.Y, 1992
59. Uğur Mücteba, Hadis İlimleri Edebiyatı, Ankara, T.D.V.Y,1996
60. Umeri Ekrem Ziya, Hadis Tarihi, çev.İsmail Kaya, Konya, Esra yay,1990
61. Yıldırım Enbiya, Hadis Problemleri, İst.Umran yay. 1996
62. Zebidi. M. Murtaza, Taacu’l- Aruz min Cevahiri’l- Kamus, Beyrut, Daru’l- Fikir,
1994
63. Zirikli Hayreddin, el-A’lam Kamusu Teracimi’l-Eşhuri’r-Rical ve’n-Nisa, Beyrut,
Daru’l-İlm li’l-Melayin,1999,I-VIII
102