GDO

BÖLÜM 3
BÖLÜM 3
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
GDO Nedir?
GDO’nun Tarihçesi
Neden GDO?
Gen Transfer Aşamaları
Bitkilerde ve Hayvanlarda Gen Transferi
GDO’nun olumlu ve olumsuz yönleri
İnsan Sağlığına Etkisi
GDO’nun Biyolojik Çeşitliliğe Etkisi
GDO’un Çiftçiye Yararları ve Zararları
Hukuki Boyut
GDO’nun Dünya’daki ve Türkiye’deki Yeri
Toplumun Bakış Açısı
Üretilen GDO’lar
Sonuç ve Alınabilecek Önlemler
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Akıl almaz bir hızla ilerleyen gen teknolojisi artık sadece
bir araştırma alanı olmaktan çıkıp sağlıktan tükettiğimiz
besinlere, kullandığımız eşyalardan hayvanlarımıza kadar
birçok alanda hayatımıza girmiştir. Gen teknolojisinin en
ses getiren meyvesi genetiği değiştirilmiş organizmalar
(GDO) tüm dünyanın gündemine oturmuştur.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
GDO Nedir?
 Genetiği
değiştirilmiş organizmalar (GDO),
organizmanın gen diziliminin değiştirilmesi ya da
gen aktarımı ile kendi doğasında bulunmayan bir
özellik kazandırılmasıyla oluşan ürünlerdir. Bu
ürünlere ayrıca transgenik ürünler, bu
teknolojiye rekombinant DNA teknolojisi denir.
 Genetik modifikasyon terimi en genel anlamıyla
hayvan, bitki ve mikroorganizmalar gibi canlıların
genetik yapısını değiştiren bir dizi özel teknolojiyi
ifade eder.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
II. Dünya Savaşından sonra dünya nüfusu hızla
artmaya başladı. Artan nüfusun beslenme gereksinimlerinin
karşılanması için “Yeşil Devrim” olarak adlandırılan bir
gelişme yaşandı. Bu devrim temelde dar alanda en yüksek
düzeyde ürün alınabilmesi için tarım ilaçlarının, kimyasal
gübrelerin ve aşırı suyun kullanılmasıydı. Hatalı kullanılan
tarım ilaçlarının ve kimyasal gübrelerin insan sağlığına
zarar verdiği gösterildi. Bazı tarım ilaçları yasaklandı.
Zamanında kurtarıcı olarak gösterilen yeşil devrim geride
çevre kirliliği gibi ciddi yan etkiler bıraktı.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 Kapitalizmin doğası gereği sürekli daha fazla
tüketme eğiliminde olunması sermayeyi yeni
pazarlar aramaya zorunlu kıldı.
 Mendel teorileri üzerine kurulmuş olan bitki ve
hayvan ıslahı tekniklerinin yavaş ve pahalı olması
araştırmacıları yeni arayışlara yöneltmiştir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Bitkilerde Gen Aktarım
Nedenleri
• Herbisit ve böceklere karşı dayanıklılık
kazandırılması,
• Virüsler, fungus, bakteri ve bitki
parazitlerine karşı dirençlilik
kazandırılması,
• Çevresel koşullara tolerans,
• Azot fiksasyonu ve ürün miktarının
geliştirilmesi,
• Geç olgunlaşma,
• Besinsel özelliklerin geliştirilmesi,
• Erkek kısırlık,
• Sekonder metabolit, ilaç, aşı vb. üretimi.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
• DNA ekstrasyonu:
Bu basamakta, istenilen
organizmanın tüm DNA’sı
ekstrakte edilir.
• Tek
bir
genin
klonlanması:
Bu DNA içerisindeki genin
yeri
tespit
edilerek
kopyalama
işlemi
gerçekleştirilir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
• Genin
dizayn
edilmesi:
İlgili
gen
kopyalandıktan sonra bitki içerisinde eksprese
olabilmesi için modifiye edilir.
• Transformasyon: Genin modifiye edilmesinden
sonra, çeşitli transformasyon metodların bir
tanesi kullanılarak, klonlanmış yeni genler, bitki
hücrelerine aktarılır.
• Geri çaprazlama: Bu yöntem ile yüksek verimli
elit transgenik yeni hatlar elde edilmeye çalışılır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
• Bitkilerde dolaylı gen transferi: İstenilen
özelliği taşıyan gen bitkiye
Agrobacterium kullanılarak aktarılır.
• Bitkilerde doğrudan gen transferi:
İstenilen özelliği taşıyan gen, hedef
hücreye gen tabancası, partikül
bombardımanı gibi yöntemlerle aktarılır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Gen Aktarımı ile İlgili Sorunlar
• Yatay gen kaçışı: Aynı tür bir bitki içinde
gerçekleşen kaçışa denir.
• Dikey gen kaçışı: Farklı tür bir bitki içinde
gerçekleşen kaçışa denir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Hayvanlarda Gen Aktarım Nedenleri
• İnsan terapötik proteinleri üretimi,
• Organ ve doku nakilleri,
• İnsan sütüne benzer inek sütü
yapımı,
• Hastalıkların hayvan modelleri,
• Hücre terapisi,
• Et, süt vb. üretim artısı, özellik
iyileştirmesi, hastalık direnci.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Genetiği Değiştirilmiş (Transgenik)
Hayvanlar
Transgenik hayvanlar, genomlarında kendilerine ait olmayan
bir geni taşıyan hayvanlar olarak tanımlanır.
Niçin transgenik hayvanlar?
 Yeni bilgilerin kazandırılması,
 Genetik şifrenin çözülmesi
 Fizyolojik sistemlerin genetik kodunun belirlenmesi,
 Genetik olarak hastalık modellerinin geliştirilmesi,
 Yeni özellikli hayvanların üretilmesi,
 Yeni hayvansal ürünlerin üretilmesidir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Genetiği Değiştirilmiş
Gıdalar (GDG)
Günümüzde üretilmekte olan GDG’ler:
 Zehirlik potansiyeli azaltılmış GDG’ler,
 Herbisid ve insektisidlere dirençli soya fasülyesi, mısır,
pamuk cinsleri
 Asya ülkelerinde görülen kronik beslenme yoksunluğuna
yönelik demir ve vitaminlerden zenginleştirilmiş pirinç,
 Afrika’da ürünlere zarar veren bir virüse karşı dirençli hale
getirilmiş tatlı bir patates türü,
 İklim koşullarındaki aşırı değişimlere dirençli çeşitli bitki
türleri.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Geliştirilmekte olan bazı GDG’ler:
 Hepatit B gibi bulaşıcı hastalıklara karşı insan aşıları
içeren muzlar,
 Normal olgunlaşma sürecinden hızlı gelişen balıklar,
 Erken ürün veren çeşitli meyve ve sebze türleridir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
1. Besin kalitesinin ve sağlığa yönelik faydalarının
artırılması,
2. Meyve ve sebzelerin raf ömrü ve organoleptik kalitelerinin
artırılması,
3. Bitkisel ve hayvansal ürün veriminin artırılması,
4. Yenilebilir aşı ve ilaç üretimi,
5. İnsan hastalıklarının tedavisinde ve organ naklinde
kullanılması,
6. Bio-fabrikalar ve endüstriyel kullanım için ürün ham
materyali olarak kullanımı,
7. Çevresel faydaları.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
1. Besin kalitesindeki değişiklik ve gıda
güvenliği,
2. Allerjik reaksiyonlar ve toksik etkiler,
3. Gen patentleme ve terminatör
teknolojisinin etkisi,
4. GD gıdaların etiketlenmesi ile ilgili
kaygılar,
5. Çevresel kaygılar,
6. Biyolojik ve genetik çeşitliliğin tehdidi,
7. Çeşitli grupların kaygıları,
8. Dini, kültürel ve etik kaygılar,
9. Bilinmeyen korkular.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
GDO teknolojisinin riskleri göz önünde bulundurularak bir
çok ülke bu ürünlerin doğaya salınımları konusunda sıkı bir
kontrol sistemi uygulamakta ve gıdaların bu tür ürünlerden
yapılmaları yada bunları içermeleri durumunda ürün
etiketlerinde beyan edilmeleri zorunluluğu getirmektedir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Yapılan araştırmalar sonucunda antibiyotiklere karşı
direnç, allerjinite ve toksisite gibi etkiler tespit edilmiştir.
Ancak GD ürünlerin sağlık üzerinde, özellikle uzun
dönemde yaratabilecekleri etkiler üzerinde henüz kesin
bir bilgi bulunmamaktadır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 Gen transferi esnasında istemsiz gen kaçışları meydana
gelebilir. Bu gen kaçışı insan kontrolünde olmaksızın
GDO’lu ürünler rüzgar vb. aracılığıyla doğal ürünleri
dölleyebilir.
 İşte bu noktada GDO ile ilgili en önemli kaygılardan biri
oluşmaya başlar.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 Yani aktarılan genlerin doğal bitki türüne
atlayarak, bulundukları çevredeki doğal türlerde
genetik çeşitliliğinin kaybına neden olmaları,
 Yabani türlerin doğal yapılarında sapmalara
neden olmaları,
 Tek
yönlü
kimyasal
uygulanmasından
kaynaklanacak olan tek yönlü evrimin teşvik
edilmesiyle ekosistemdeki tür dağılımını ve
dengeleri bozmaları gibi…
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
GDO ürünlere aktarılan özelliklerin gruplandırılması
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
• Bitkileri bazı zararlı böceklerden korumak
için ilaç masrafından kurtulacaklardır.
• İstemedikleri yabani otlardan kurtulmak için
istedikleri kadar ilaç kullanılabilecek ve bu
şekilde bitkiler hiçbir zarar görmeyecektir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 Fazla ilaç kullanımından dolayı toprak kirlenmesi
gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Ayrıca maddi
yükümlülüğü artırmaktadır.
 GD ürünlerin ekilmeye başlanmasıyla tohumluk
hakkı kalmayacaktır. Çünkü üretilmekte olan GD
bitkilerin büyük bir kısmı, açık tozlaşan melez
türler. Yani her yıl bu tohumların yenilenmesi
gerekir.
 GD tohumların fiyatları, klasik tohumlardan,
değiştirilen özelliğe göre daha pahalıdır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
GDO’lu ürünlerde verim yüksek olsa da, çiftçi
bundan pek karlı çıkmayacaktır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Avrupa Birliğine üye ve aday devletler,
“Cartagena Protokolü” olarak bilinen Biyolojik
Çeşitlilik Anlaşması Biyogüvenlik Protokolü’nü
kabul etmiş durumdadır. Birleşmiş Milletler
Biyolojik
Çeşitlilik
Anlaşması
gereğince
hazırlanan Protokol, 130’dan fazla ülke tarafından
29 Ocak 2000 tarihinde Fransa’da kabul
edilmiştir. Türkiye de bu protokolü 24 Mayıs 2000
tarihinde imzalamıştır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
GDO'lar veya
GDO'lu ürünler 13
ülkede 60 milyon
hektar arazide
üretiliyor. Bu
üretimin büyük
bölümü ABD,
Kanada, Arjantin
ve Çin'de
gerçekleşiyor.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Dünyada GDO’ lu ürünler için etiketleme rejimleri
Seviye
Tam olarak
düzenlenmiş
zorunlu
etiketleme
rejimleri
Çeşitli düzenleyici
ve gönüllü
yaklaşımlarda
n oluşan
etiketleme
rejimi
Düzenleme yok
Açıklama
Ülkeler
Ürün etiketleme yöntemi - gen teknolojisi kullanılarak üretilmiş
organizmalardan kaynaklanan maddeler içeren veya bunlardan
türetilen tüm gıdaların zorunlu etiketlenmesi
Avrupa Birliği
Gıda etiketlemenin bileşimi - son ürün olan gıdanın içerisinde yeni DNA
ve/veya protein mevcut olan tüm GDO gıdaların ve içeriklerin zorunlu
etiketlenmesi.
Avustralya/Yeni
Zelanda,
Rusya
Gıda etiketlemenin bileşimi (sınırlı kapsam) - sadece son ürün olan
gıdanın içerisinde yeni DNA ve/veya protein mevcut olan GD gıda
veya gıdanın temel maddesi olan bir bileşik içeren tanımlanmış gıda
kalemlerinin zorunlu etiketlenmesi.
Japonya, Çin,
Kore,
Tayland ve
Malezya
(önerildi)
Karşılaştırmalı etiketleme - sadece GD gıdanın konvansiyonel ikizinden
önemli ölçüde farklılık gösterdiği durumlarda zorunlu etiketlenmesi
Kanada, ABD,
Hong Kong
(önerildi)
Gönüllü etiketleme - Gönüllü rejim (GD ve konvansiyonel ikizi ile aynı
yapıda ise) yanlış, saptırıcı, aldatıcı etiketleme, reklâma ile ilgili dürüst
ticari düzenlemelere güven duymak ve uygunluk için yardımcı olacak
ilgili tüzüğe itimat etmek ile oluşur.
Kanada, ABD
Diğer- Mevcut bir düzenleme yok. Gönüllü etiketleme için izin verilebilir
ancak ilgili tüzüğe veya kılavuz ile ilgili bir belirti mevcut değil.
Filipinler,
Singapur
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Eklenen özelliğe göre transgenik bitkilerin dünya genelinde ekiliş
alanları, milyon hektar
Eklenen özellik
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2005’
de
pay
Herbisit
toleranslı
0.6
6.9
19.8
28.1
32.7
40.6
44.2
49.7
58.6
63.7
% 70,8
Böcek (insect)
toleranslı
1.1
4.0
7.7
8.9
8.3
7.8
10.1
12.2
15.6
16.2
% 18.0
Böceğe
dayanıklı
ve herbisit
toleranslı
--
<0.1
0.3
2.9
3.2
4.2
4.4
5.8
6.8
10.1
% 11,2
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
<0.1
1.7
11.0
27.8
39.9
44.2
52.6
58.7
67.7
81.0
90.0
Virüse
dayanıklı
ve diğer
Toplam
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Toplumun GDO’lara bakış açılarını saptamak amacıyla
anket uygulanmıştır. Katılımcıların;
 %41 i GDO terimini ilk kez tv de duyduğunu,
 %45 i GDO ların sağlık sorunu yaratabileceğini
belirtmiştir.
 “%95 i ürünlerin üzerinde GDO olup olmadığı
belirtilmelidir” demiştir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Sonuç olarak; ankete katılan tüketicilerin
çoğunun GDO lara bakışının negatif
olduğu ortaya çıkmıştır. Ancak bilgi
seviyesi arttıkça GDO lara bakış açısı
daha olumlu olmaktadır.
Kutuplarda yaşayan bir tür balıktan izole
edilen anti-freeze (yani bitki dokularında
donmayı engelleyen) geni domates ve
çilek gibi bitkilere aktarılarak soğuğa
dirençli GD domatesler ve çilekler
(geliştirilme aşamasında) geliştirilmektedir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Değiştirilmemiş beyaz pirinç (solda)
ve genetik modifiye edilmiş altın pirinç (sağda)
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Zararlı bitkilerle
savaşmada kullanılan
ilaçlara karşı dayanıklı
hale getirilmiş soya
fasulyesi, kolza,
kanola, mısır ve
pamuk bitkileri
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Amino asit içeriği yükseltilmiş
tahıl ve patatesler
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Avusturalya’daki Bresatec domuzları
(hayvanın yemden yararlanma kabiliyeti ve
et verimi arttırılmıştır).
ABD’deki AquAdvantage somon balıkları
(okyanus yayın balığının antifreeze protein
geni aktarılmış, kısa sürede büyüyen balık).
İnsan sütüne benzer inek sütü yapılmıştır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Zararlı böceklere karşı
kendi zehrini üreten
mısır çeşitleri.
Bacillus
thuringiensis’den
alınan bir genle bu
böcekler için zehirli
olan ancak başka
canlılara zarar
vermeyen madde
üretimi sağlanıyor.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 Dünyada genetik yapısı değiştirilmiş canlıların ve
bunlardan elde edilen gıdaların dağılımı hızla
artmaktadır.
 Mısır ve soyadan üretilen yağ, un, nişasta, glikoz
şurubu, sakkaroz, fruktoz içeren gıdalar; bisküvi,
kraker, pudingler, bitkisel yağlar, bebek
mamaları, şekerlemeler, çikolata ve gofretler,
hazır çorbalar, mısır ve soyayı yem olarak
tüketen tavuk ve benzeri hayvanlardan elde
edilen gıdalar ile pamuk GDO’lu olma riski
taşıyan tarımsal ürünlerin başında gelmektedir.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
Bu ürünlerin özellikle insan sağlığı
üzerinde kısa ve uzun dönemde
oluşturacağı
etkiler
ise
yeterince
bilinmemektedir. Ayrıca bu ürünlerin
genetik çeşitliliği tehdit etmesi durumunda
geri dönüşü olmayan bir sürece de girilmiş
olacaktır.
BÖLÜM 3 GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR
 GDO’lu tohumların kontrolsüz alanlarda ekimine izin
verilmemeli,
 Gümrüklerde, iç piyasada etkin bir denetim sistemi
kurulmalı,
 Türkiye’de
GDO’lu
ürünler
konusunda
kendi
araştırmalarını yapmalı, teknolojisini kendi üretmeli,
 Tarımda, girdiden çıktıya, tüm alanlarda bağımlılık
zincirini kıran, kendi potansiyelini kullanan bir politika
izlenmelidir.