TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED b. ABDÜLVEHHAB
şan Süleyman. Vehhabilik ve Irak münasebetlerini ele alan Kitabü't-TavZiJ:ı isimli bir eser yazmıştır. Muhammed b. Abdülvehhab'ın ilmi ve siyasi görüşleri günümüze kadar özellikle Suudi Arabistan'da ve Körfez ülkelerinde etkilerini sürdürmüştür.
Eserleri. 1. Kitabü't-Tevl:ıid*. Müellifin, öğretilerini en sert biçimde Hanbeli
doktrini üzerine bina ederek kaleme aldığı temel eseri olup tevhid , şirk, şirke
götüren hususlar, şefaat vb. konuları ele
almaktadır. Üzerinde birçok çalışma yapılan ve yabancı dillere çevrilen eserin çeşitli neşirleri gerçekleştirilmiştir (mesela
Kahire 1366/1946; Riyad 1382/1962; Beyrut 1390/ 1970; Medine 1980, 1409/ 1989).
Z. Keşiü'ş-şübühô.t. Gerçek tevhide uymayan müslümanlara bir reddiye olan
eser birçok defa yayımlanmıştır (Kahire
1380/ 1961; Medine 1395/1975; Ta if 1400/
1980; Cidde 1400/1980; Riyad 1404/1984;
Mekke 1406/1986; diğer neşirleri için bk.
Ahmed Muhammed ed-Dübeyb, s. 54-57).
3. Kitabü'I-Uşuli'ş-şelô.şe. Abdülazlz b.
Suud 'un isteği üzerine yazılmış ilmihal
türündeki risalede rab isminin anlamı
üzerinde durulmuş , dini rükünlerin açık­
lanmasına çalışılmış ve Hz. Peygamber'in
siretine kısaca yer verilmiştir (Riyad 1380/
1960, 1382/ 1962, 1390/ 1970, 1400/ 1980;
Medine 141 0/1990). 4. Kitabü Uşuli'd­
din (nşr. İsmail el-Ensarl- Abdullah b.
Abdüllatlf Alü'ş-Şeyh, Riyad 1400). S. Kitô.bü Fazli'l-İslô.m. İslam kavramı, büyük
günahlar, bid'at, iman esasları gibi konuları içerir (Riyad 1390/1970). 6. Mebô.di'ü'l-İslam. Ahmed Celal ve Muhammed mm tarafından İngilizce'ye çevrilerek
metniyle birlikte yayımlanmıştır (Fundamentals o{ Islam, Ri ya d 1400/1980). 7. elKebô.'ir (nşr. Muhammed Ahmed Abd ülazlz , Kahire 1987). Son iki eser M. Reşld
Rıza'nın açıklamalarıyla Mecmu'atü '1J:ıadiş içinde neşredilmiştir (Riyad 1400).
8. Mesa'ilü '1-cahiliyyeti'lleti J:.ıaleiehô.
Resulullah. Mahmud Şükrl ei-Aiusl'nin
açıklama ve ilaveleriyle basılmıştır ( Kahire 1347, 1376 , 139411974;Ta.if 1394/1974;
Riyad 1408/1988). 9. 'A]fidetü'l-iır]fati'n­
naciye (nşr. Züheyr eş-Şaviş, Beyrut 1399/
1979). 10. Risale ii'r-red 'ale'r-Rô.fıta
(nşr. Nasır b. Sa'd er-Reşld, Kah i re 1980).
11. Ef:ıô.diş ii'l-iiten ve'l-J:ıavadiş (nşr.
Muhammed Hasan Selame-Muhammed
Şevki Hıdr, Riyad 1398). 1Z. Mecmu'u'lJ:ıadiş 'ala ebvabi'l-iıl;<h. İlk cildi Halil İb­
rahim Molla Hatır, Il. cildi de Mahmud etTahhan tarafından neşredilmiştir (Riyad
1398). 13. Mebf:ıaşü'I-ictihô.d ve'l-J:.ıilaf.
494
İbn Kayyim ei-Cevziyye'nin İ'Iamü'l-mu­
va~:<I:<ı'in adlı
eserindeki ictihad ve hilaf
bahislerinin özeti olup Abdurrahman b.
Muhammed es-Sedhan ve Abdullah b.
Abdurrahman ei-Cebrln'in tashihiyle yayımlanmıştır (Riyad 1398). 14. Mu]Jtaşa­
rü'l-İnşai ve'ş-Şerf:ıi'l-kebir. Muvaffakuddin İbn Kudame'nin eJ-Mukni'isimli
kitabı üzerine Ali b. Süleyman ei-Merdavl tarafından kaleme alınan el-İnşô.f ve
Ebü'I-Ferec İbn Kudame'nin yazdığı eş­
ŞerJ:ıu'l-kebir adlı şerhlerin muhtasarı
olup Abdülazlz b. Zeyd er-Rumi ve Salih
b. Muhammed Hasan tarafından neşre­
dilmiştir (Riyad 1398). 15. el-Mesa'ilü'IIeti la]JJ:.ıaşahô. Şey]Jülislam Muf:ıam­
med b. 'Abdilvehhô.b min fetava İbn
Teymiyye. İbn Teymiyye'nin 135 fetvası­
nın özetlendiği bu çalışmayı Ebü'I-Fida
es-Seyyid Abdülmaksud el-Eseri yayımla­
mıştır (Riyad 1408/ 1988). 16. Fetava ve
mesa'il. Yaklaşık kırk fetvayı ihtiva eder.
17. Mu]Jtaşaru sireti'r-Resul (nşr. M.
Hami d ei-Fıki, Riyad ı 375/1956; Medine
1408/1 988; Abdurrahman b. N as ır v. dğr.,
Lahor 1408/ 1988). Hz. Muhammed'in
Hayatı, Muhtasaru Siyeri'r-Resul (Ankara 1977) adıyla Türkçe'ye tercüme edilmiştir. 18. Mu]Jtaşaru Zadi'l-me'ad. İbn
Kayyim ei-Cevziyye'ye ait eserin özetidir
(Beyrut 139 1/ 1971, I984).19.Naşif:ıatü'l­
müslimin. M. Reşld Rıza'nın açıklamala­
rıyla Mecmu'atü'l-J:ıadiş içinde neşredil­
miştir (Riyad 1400). zo. el-lfutabü'l-minberiyye. Otuz sekiz hutbe içermektedir.
Son iki eser Salih b. Abdurrahman el-Atram ve Muhammed b. Abdürrazık ed-Düveyş tarafından yayımlanmıştır (Riyad
1399). Muhammed b. Abdülvehhab ' ın
bunların dışında tefsir. akaid ve fıkıh la ilgili bazı risaleleri, emir bi'l-ma'rGf nehiy
ani'l-münker ve kendi davetini açıklama
konusunda elli bir adet yazışması bulunmaktadır. Onun bütün çalışmaları Abdülazlz b. Zeyd er-Rumi, Muhammed Biltacl ve Seyyid Hicab tarafından Mü'elleiatü'ş-ŞeyJ:.ıi'l-İmam MuJ:ıammed b. 'Abdilvehhab adıyla on iki cilt halinde neş­
redilmiştir (Riyad, ts .).
BİBLİYOGRAFYA :
Mü'elle{atü'ş-Şeyl]i'l-lmam Mu/:ıammed b.
'Abdiluehhab (nşr. Abdülazlz er-Rumi v.dğr.).
Riyad, ts . (Camiatü 'l-imam Muhammed b. Suud
el-is lami yye). I-XII, tür. yer.; İbn Gannam, Taril]u
Necd (nşr. Nasır üddin el- Esed). Beyrut 1405/
1985, s. 81-180; Osman b. Bişr en-Necdi, 'Unuanü '1-mecd fi tarif] i Necd , Riyad , ts . (Mektebetü ' r-Riyadi'l-hadise). ı , 7-1 02 ; Mahmud
Şükrl ei-Aiusi, Taril]u Necd el-Hanbeli, Mekke 1349, s. 6-89; H. St. J. B. Philby, Arabia,
London 1930, s. 8-26 ; Ahmed Emin . Zü'ama'ü 'l-ışla/:ı {i 'aşri'l-/:ıadiş, Beyrut, ts . (Darü'J.
kitabi'l-Arabi). s. 10-25; iza/:ıu '1-meknun, ı, 307;
ll , 273 , 342, 361; Hediyyetü 'l-'ari{in, ll , 350;
Brockelmann, GAL, ll, 390; Abdülmüteal es-Saidi, el-MüceddidCLn {i'l-islam, Kahire, ts. (Mektebetü 'l-adab). s. 437-441; Haydar Bammat.lslamiyetin Maneui ue Kültürel Değerleri (tre.
Bahadır Dülger). Ankara 1963, s. 377 -386; Fazlur Rahman, Islam, London 1966, s. 196-201;
Hüseyin Halefeş-Şeyh Haz' al, Tari!] u '1-Cezireti'l-'Arabiyyefi 'aşri 'ş-Şeyl] Mu/:ıammed b. 'Abdiluehhab, Beyrut, ts. (Metabiu dari'l-kütüb). s.
55-76, 141-145, 158-204; Enver ei-Cündi. Teracimü a' lami'l-mu'aşırin fi'l-'alemi 'l-islami,
Kahire 1970, s. 393-400; Ahmed b. Hacer Alü
İbn Ali , eş-Şeyi] Mu/:ıammed b. 'Abdiluehhab,
Mekke 1395, s. 15-80; Hüseyin Hasan, A'lamü
Temim, Beyrut 1980, s. 497-498; Ahmed Muhammed ed-Dübeyb, Aşarü'ş-Şeyl] Mu/:ıam­
med b. 'Abdiluehhab, Riyad 1402/1982; C.
Zeydan. Adab, III, 349-350; Mes'Ctd en-Nedvi,
Mu/:ıammed b. 'Abdiluehhab, Riyad 1404/
1984; Cemil b. Ömer eş-Şattı. Mul]taşaru
Tabakati'l-Jjanabile ( n ş r. Fevva z ez-Zemer11 ), Be y rut 1406/1986 , s. 150-169; Selahaddin ei-Muhtar, Tari!] u '1-memleketi 'l-'Arabiyyeti's-Su'CLdiyye, Beyrut, ts. (Mektebetü'lhayat). s. 35-38, 55 ; Abdullah Salih ei-Useymin, eş-Şeyi] Mu/:ıammed b. 'Abdiluehhab, Ri yad 1412/ 1992;Ahmad Dallal, "The Origins and
Objectives of1slamic Reviva1ist Thought, 17501850", JAOS, CXIII/3 (ı 993), s. 349-351; H.
Laoust. " Ib n 'Abd al-Wahhab", EJ2 (İng.), lll,
677-679; J. O. Voll , "Ibn 'Abd a1-Wahhab , Mul)ammad" , ERE, VI, 551-552; Hakkı Dursun Yıl­
dız, "Arabistan", DlA, lll, 257; Ferhat Koca,
"Hanbelt Mezhebi", a.e., XV, 531-532, 539 ; Ayman ai-Yassini, "Ib n 'Abd al-Wahhab, Mul)ammad", The Oxford Encyclopedia o{ the Modern Islamic World (ed. ]. L. Esposito), Oxford
1995, ll, 159-160.
r:;:ı
~ MusTAFA Öz
1
MUHAMMED b. ABDÜSSELAM -,
(bk. HUŞENİ, Muhammed b. Abdüsselam).
~
L
MUHAMMED b. ACLAN
-,
(u~~~)
Ebu Abdiilah Muhammed
b. Aclan ei-Kureşi el-Medeni
(ö. 148/ 765)
L
Muhaddis ve fakih tabii.
Abdülmelik b. Mervan'ın hilafeti yılla­
(685-705) doğduğu belirtilmiştir
(Zehebl, A'Lamü'n-nübela', VI, 317) . Kureyş'ten Velid b. Utbe'nin kızı Fatıma'nın
azatlısıdır. Medine'de yaşamakla birlikte
Mısır'a gidip İskenderiye'de evlendiğine
(Mizzl, XXVI, ı 07). Yahya el- Kattan'ın Kufe'de onu gördüğüne dair bilgilerden (Zehebl, A'Lamü 'n-nübela', VI, 321) bazı seyahatler yaptığı anlaşılmaktadır.
rında
en-Nefsüzzekiyye Muhammed b. Abdullah el-Mehdi'nin Medine'de Abbasller'e
MUHAMMED AHMED KADiRI
harekat içinde yer alan
Muhammed b. Aclan, Ca'fer b. Süleyman
el-Haşim! Medine valisi olunca yakalanıp
valinin huzuruna getirildi. Ca'fer b. Süleyman onun elinin kesilmesini veya baş­
ka bir şekilde cezalandırılmasını emretti,
ancak şehrin ileri gelenlerinin arzusu üzerine serbest bırakıldı. Muhammed b. Aclan 148 (765) yılında Medine'de vefat etmiş olup bu tarih 14 7 ve 149 olarak da
ı MUHAMMED AHMED DEHMAN ı
kaydedilmiştir.
Dehman'ın yanında başladı.
karşı başlattığı
Muhammed b. Aclan babasından ve
Enes b. Malik, Eban b. Salih, Asım b.
Ömer b. Katade, İyas b. Muaviye, Bükeyr
b. Abdullah b. Eşec, Sevr b. Zeyd ed-Dili
gibi alimlerden hadis rivayet etmiş; kendisinden oğlu Abdullah, İbrahim b. Ebu
Able el-Makdis'l, Esbat b. Muhammed elKureş'l. Bişr b. Mufaddal, Bişr b. Mansur,
Hayve b. Şüreyh ve diğerleri rivayette bulunmuştur.
Mescid-i Nebev'l'de bir ders halkası oluş­
turan Muhammed b. Aclan çok hadis rivayet etmesi, fıkıh bilgisi ve fetvaları ile
dikkati çekmiş, ibadete düşkünlüğü ve
güzel ahlakıyla tanınmıştır. Yahya b. MaIn, Ahmed b. Hanbel, Ebu Hatim er-Razi,
Ebü'l-Hasan el-İcl'l, Nesa! ve Ya'küb b.
Şeybe gibi alimler onu sika kabul etmiş,
fakat bazı hadisçiler hafızasının zayıflığın­
dan söz etmiştir. Zeheb'l, hadislerinin sahih niteliğinde değilse de hasen derecesinden daha aşağı olmadığını söylerken
(A'Uimü'n-nübela', VI, 322) muhtemelen
onun hafızasıyla ilgili bu durumu dikkate
almıştır. Naklettiği hadislerin Şa]J.if:ıayn'­
da ancak şah id olarak yer alması da bu
yönüyle ilgili olmalıdır. Diğer dört Sünen
müellifinin eserlerinde rivayetlerine yer
verdiği Muhammed b. Acian'dan nakledilen bir hadisle ilgili bir soru üzerine İmam
Malik'in söylediği, "İbn Aclan bu tür şey­
leri bilmezdi ve alim değildi" sözünü de bu
çerçevede değer lendirmek mümkündür
(a.g.e. , VI, 320; VIII. I 04).
BİBLİYOGRAFYA :
Buhari, "Da'avat", 13, "TevJ:ıld", 13;a.mlf.,
et-Tarfl:ıu '1-kebfr, 1, 196-197; İbn Sa'd, et-Taba~at: ei-Mütemmim, s. 354-356; Tirmizi. ei-'İlel
(es-Sünen içinde, nşr. İbrahim Atve ivaz). Kahire 1385/1965, V, 745; İcli, eş-Şi~at, s. 410; İbn
Kuteybe, ei-Ma'arif(Ukkaşe). s. 595; Taberi, Tarfi) (Ebü'l-Fazl), VII, 580, 599, 604-605; İbn Ebu
Hatim, ei-Cer/:ı ve't-ta'dfl, VIII, 49-50; İbn Hibban, eş-Şi~at, VII, 386-388; İbnü'I-Cevzi, ei-Munta?am (Ata). VIII, 114-115; Zehebi. A'lamü'nnübela', VI, 317-322; VIII, 104; a.mlf.. Mfzanü'li'tidal, lll, 644-647; Mizzi. Teh? fbü' I-Kemal,
XXVI, 1O1-1 08; İbn Hacer, Teh?fbü 't- Teh?fb,
IX, 341-342.
Iii
ZEKERiYA GüLER
( ı.:,Lc,..,~ .~.o> i ~)
Muhammed b. Ahmed
b. Halid Dehman ed-Dımaşki
(1 899-1988)
Suriyeli tarihçi ve muhakkik.
L
_j
Şam'da doğdu. İlk öğrenimine Şam kur-
ra ve
ulemasından
olan
babası
Ahmed
Daha sonra
medrese tahsiline devam etti ve aralarında Ebü'l-Hayr el-Meydan! ile Muhammed el-Kutb'un bulunduğu pek çok alimden ders aldı. Ancak onu en çok etkileyen
hacası ıslah hareketinin önde gelen isimlerinden Abdülkadir Bedran'dı. Osmanlı­
lar'ın I. Dünya Savaşı'nın ardından Suriye'den çekilmesiyle yeni kurulan hükümet tarafından müderris tayin edildi, bu
arada Osmanlı ve Memlük tarihiyle ilgilendi. Özellikle Şam tarihine yöneldi ve
kendisi de bir Hanbeli ve Selefi olduğun­
dan Hanbeliliğin merkezi durumundaki
Salihiye semtiyle ilgili çalışmalar yaptı.
burayı tanıtan metinler neşretti. Müslümanların geri kalmasının asıl sebebini
ilmi yetersizliğe bağlayan Dehman ilme
önem verilmesi ve ıslah çalışmaları yapıl­
ması için gayret gösterdi. Bu konuda
görüşlerini dile getirmek amacıyla elMişbaf:ı dergisini çıkardı. Küçük Adiliyye
Medresesi'nde Mektebü'd-dirasati'l-İsla­
miyye adıyla bir müessese kurarak burada bir kısım fikir arkadaşlarıyla birlikte
Arap edebiyatı ve İslam kültürü hakkında
konferanslar verdi. Ayrıca çeşitli gazetelerde, Mecelletü 't- Temeddüni'l-İsla­
mi ve Mecelletü'l-Mecma'i'l-'ilmiyyi'l'Arabi'de yazılar yazdı. Suriye ilim hayatına yaptığı katkılar sebebiyle 1983'te birinci dereceden Suriye üstün başarı nişa­
nı ile ödüllendirildi. Muhammed Ahmed
Şam'da vefat etti.
Eserleri. A) Telifleri. Kitabü'ş-Şıyam
( Dımaşk ı 922); Dürusü 't -tecvidi 'l -J:ıa­
dişe ( Dımaşki 924); Fi rif:ıdbi Dımaş]f. (Dı­
maşk I 982); Dirasat ti'ş-şe]f.dieti'l-İs­
lamiyye (Dımaşk ı 983); Vülatü Dımaş]f.
fi 'ahdi'l-Memalik ( Dımaşk I 984); Mu'cemü '1-elfa?:i't-tari]]iyye fi'l - 'aşri'l­
Memluki ( Dımaşk I 990).
B) Neşirleri. Darim'l, Sünenü'd-Darimi (baskı yeri yok, 1349); İbn Vaddah, Kitabü'l-Bida've'n-nehyü 'anha (Dımaşk
140011980; Kahire 141 1/1990); Ebu Amr
ed-Dan!, el-Mu]f.ni' ii ma'rifeti mersumi meşaf:ıiti ehli'l-emşar ma'a Kita bi'n-Na]f.t(Dımaşk 1359/1940, 1403/1983);
Ebü'l-Kasım İbn Asakir, Tari]] u m edineti
Dımaş]f. (X. ci lt, Dımaşk ı 952); İbn Eca el-
Haleb'l, el-'Irak beyne'I-Memalik ve'l'Oşmaniyyin el-Etrak ma'a Rif:ıleti'l­
Emir Yeşbek min Mehdi ed-Devfıdar
(Dımaşk ı 40611986); İbn Hacer el-Askalan'l. İnbd'ü'l-gumr bi-ebna'i'l-'umr (Dı­
maşk I 399); İbn Kennan, el-Mürucü 'ssündüsiyyetü'l-fesif:ıa fi tell)işi tfıril)i'ş­
Şalif:ıiyye (Dımaşk 1366/I947); Şemsed­
din İbn Tolun, İ 'lfımü 'l -verfı bi-men
vülliye na'iben mine'l-Etrak bi-Dımaş­
]f.ı'ş-Şfımi'l-kübrfı ( Dımaşk I 383/1964,
I 984), el-Kala'idü '1-cevheriyye ii tdril)i'ş-Şfılif:ıiyye ( Dımaşk I 368- I 375, I 980)
ve Na]f.dü 'Hali b li-zegali'l-menfışıb
(Halid Muhammed Dehman ile birlikte, Beyrut ı 4 ı 2/1 992); İbnü'l-Cezer'l, enNeşr ti'l-]f.ırfı'ati'l- 'aşr (l-ll, Dımaşk I 345 );
Muvaffakuddin İbn Kudame, Mul)taşa­
ru Minhfıci'l-]f.aşıdin (Dımaşk ı 34 7); Erb'lll, Medfırisü Dımaş]f. ( Dımaşk I 94 7);
Fahreddin İbnü's-Saati, 'İlmü's-sfı'fıt
ve'l-'amelü biha (başka risalelerle bir
arada, Dımaşk 1402/1981).
BİBLİYOGRAFYA :
Abdülkadir Ayyaş, Mu 'cemü '1-mü'elli{fne'sSüriyyfn {!'1-~arni'l-'işrfn, Dımaşk 1405/1985,
s. 196-197; Süleyman Sadeddin, Min a'lami'l{lkri'I-'Arabf {!'1-~arni'l-'işrfn, Dımaşk 1991, s.
163-164; Nizar Abaza- M. Muti' ei-Hafız, Tarfu 'ulema'i Dımaş~, Dımaşk 1991, lll, 532537; Nizar Abaza- M. Riyaz el-Mali h, itmamü'IA'Iam, Beyrut 1999, s. 219; Ahmed ei-Aiavine.
Zeylü'I-A'Iam, Cidde 1418/1998, s . 164-165;
Şakir Fahham, "Ara'ü ve enba'ü' l-üstaz MuJ::ıammed AJ:ımed Dehman", MMLADm., LXIII/3
(1988). s. 527-537. lAI
o
l!lliJ
ı
MAHMUD EL-ARNAÜT
MUHAMMED AHMED
(
KAniRi
ı
.S)~l§ ...~.ı» i ~)
Ebü'l-Hasenat Seyyid Muhammed
Ahmed Kadir!
(1896-1961)
L
Pakistanlı
alim ve siyaset
adamı.
_j
Hindistan'ın
Alvar şehrinde doğdu. Baekolünün önde gelen şahsi­
yetlerinden Seyyid D'ldar Ali Şah'tır. İran'ın
Meşhed şehrinden Hindistan'a gelen atalarının soyu Hz. Hüseyin'e ulaşır. Muhammed Ahmed, Kur'an'ı ezberledikten sonra Farsça ve Urduca'sını geliştirdi; terzilik, saatçilik vb . işlerle meşgul oldu . On
beş yaşına kadar Arap dili ve edebiyatı ile
temel dini konularda kendini yetiştirdi.
Hocaları arasında babasından başka Birelv'l cemaatinin kurucusu Ahmed Rıza
Han Bireıvı ve Nalmüddin Muradabad'l yer
alır. Hakim Nevvab Hamiyyüddin Ahmed
Han Muradabad'l'den geleneksel tıp (tıbb-ı
YOnanl) öğrenerek tabiplik icazeti aldı.
bası Bireıvı
495