TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MU HAMMED BEHCET ei-BAYTAR
Bir süre kadılık yapan ve 1869'da Zeybirinci kısım müderrisliğine terfi
eden Muhammed Bayram yenilik taraftarı Hayreddin Paşa. Hüseyin Paşa ve ibn
Ebü'd-Dıyaf gibi kişilerle dostluk kurdu .
Hayreddin Paşa'nın 1873-1877 yılların­
daki vezir-i ekberlik döneminde gerçekleştirilen reformlara katıldı. 1874'te kurulan Cem'iyyetü'l-evkaf'ın başına getirildi: karışıklık içindeki vakıfları ıslah edip
gelirlerini arttırdı. Aynı yıl oluşturulan
Eğitim Reformu Komisyonu'na üye seçildi ve açılacak olan Sadıki Medresesi'nin
yönetmelik ve ders programlarının hazırlanmasında etkin rol oynadı. Zeytüne
Medresesi'nde yürütülen eğitim reformu
çalışmalarına katıldı. 1875'te Devlet Matbaası'nın ve er-Ra'id gazetesinin başına
getirildi. Bunları canlandırıp düzene koyarken gazeteye birçok yazı yazdı. bu arada istanbul'da çıkan el-Ceva'ib'e de çeşitli makaleler gönderdi.
tfıne'de
sonlarında tutulduğu
bir sinir
tedavisi için Paris'e gitti. üç
ay sonra ülkesine döndü ve Sadıki Medresesi ile Zeytüne Medresesi'nin kitaplık­
larını düzenledi. 1877-1878 Osmanlı -Rus
Savaşı dolayısıyla Türkiye'ye yardım malzemesi gönderilmesinde etkili oldu: ayrıca savaşın desteklenmesi için bir fetva
yayımladı. 1878'de yine tedavi amacıyla
Paris' e gitti: Fransa Cumhurbaşkanı MacMahon tarafından kabul edildi. Dönüşün­
de Sadıki Hastahanesi'nin kuruluşunda
önemli hizmeti geçti. 1879'da zahiren tedavi olmak, gerçekte ise Fransız konsolosu Th. Roustan'ın geri alınmasını temin
için Paris'e gönderildi: ancak konsol os bunu öğrenerek tedbirini aldı. üç ay süren
bu seyahati sırasında bazı siyasetçilerle
yaptığı görüşmelerde Fransa ' nın Thnus'u
işgal amacında olduğunu anladı ve durumu yetkililere bildirdi. Londra'ya uğrayıp
ülkesine dönünce eskiden beri vezir-i ekber Mustafa b. ismail ile (Genç Mustafa
Paşa) arasında bulunan anlaşmazlık şid­
detlendiğinden hacca gitmek üzere Ekim
1879'da Tunus'tan ayrıldı. Uğradığı Kahire'de Hidiv Tevfik Paşa ile görüştü. Beyrut'ta halktan ve Vali Midhat Paşa'dan
büyük ilgi gördü. Bağdat'ta Şeyh Seyyid
Selman ei-Kadiri'den icazet aldı. Hac dönüşü istanbul'a geldi ve Sultan Abdülhamid tarafından kabul edilerek kendisine
maaş bağlandı . Bu arada Fransız konsolosunun etkisiyle Thnus hükümeti Muhammed Bayram 'ın yurda dönmesini istediyse
de Babıali onu Thnus'taki resmi görevlerinden affetti.
1875
hastalığının
1881 'de Fransa Tunus'u işgal edince
Muhammed Bayram ülkesine dönme fikrinden vazgeçti. el-Ceva'ib'de bu işgali
kınayan yazılar yazdı ve Babıali tarafın­
dan eski vezir-i ekber Hayreddin Paşa ile
birlikte Fransız işgali hakkında bir rapor
hazırlamakla görevlendirildi. Osmanlı
Devleti'nin Tunus üzerindeki hukukunu
savunan takriri padişaha sunmasının ardından Osmanlı Devleti'nde yapılmasını
lüzumlu gördüğü reform tasarılarını bir
rapor halinde kaleme aldı: meclisi ve anayasası olan bir yönetim önerdi: ayrıca taş­
ra teşkilatında ısiahat gerektiğini belirtti.
Yıl sonuna doğru italya'ya giderek ailesini de istanbul'a getirdi ve dört buçuk yıl
daha burada kaldı. Bu süre içinde Şaf­
vetü '1-i'tibôr' ın üç cildini ve II. Abdülhamid'in emri üzerine, Alman imparatoruna hediye edilen atlar vesilesiyle Risale
ti'l-]]ayl adlı risalesini yazdı. el-İ'tidal
adlı bir gazete çıkararak Fransa'ya karşı
sert yazılar kaleme aldı.
Muhammed Bayram. Kasım 1884'te
ailesiyle birlikte istanbul'dan ayrılarak
Mısır ' a gitti: devlet adamları ve ulemadan hüsnükabul gördü: ikamet masrafları karşı landı ve kendisine maaş bağlan­
dı. 1885'te Kahire'de önce günlük, ardın­
dan haftalık el-A 'lam gazetesini çıkardı.
Nisan- Eylül 1887'de Avrupa'ya giderek
ingiltere Kraliçesi Viktorya'nın tahta çı­
kış yıldönümü merasimine katıldı . Bir süre Fransa ve italya'da bulunduktan sonra
Mısır'a döndü. 1889'da Ernest Renan'ın
islam dininin ilme karşı olduğu yolundaki
iddiasına reddiye olarak bir eser yazdı ve
Şafvetü'l-i'tibôr'ın IV. cildini tamamlayıp V. cildine başladı. ancak bitiremedi.
Aynı yıl Kah i re Mahkeme-i ibtidaiyye-i Ehliyyesi'ne hakim tayin edilmesi sebebiyle
el-A 'lam ' ın neşrini durdurdu. Sağlığının
iyice bozulması yüzünden tebdilihava için
gittiği Hulvan'da 25 Rebiülahir 1307 (19
Aralık 1889) tarihinde vefat etti ve Kahire'de imam Şafii Türbesi'nin yanına gömüldü.
Eserleri. Muhammed Bayram ' ın en
önemli çalışması olan Şafvetü'l-i'tibôr
bi-müstevçla'i'l-emşar ve '1-a~tar ( 1-V,
Kah i re ı 302- ı 3 ı ı) Arapça yazılmış en iyi
siyasi coğrafya kitaplarındandır. Bazı Avrupa, Asya ve Afrika ülkelerine dair bilgilerle müellifin seyahatlerini ve siyasi fikirlerini içerir. Dönemin Tunus, istanbul ve
Kahire olayları için önemli bir kaynak niteliğindeki eserin son cildi oğlu Muhammed el-Hadi tarafından bitirilerek yayım­
lanmıştır. Müellifin diğer eserleri de şun­
lardır: TuJ:ıfetü '1-i)avaş ii J:ıilli şaydi
bundu~i'r-raşaş(Kahire ı 303): MülaJ:ıa­
?:at siyasiyye 'ani't-tan?:imati'l-lôzime
li'd-Devleti'l-'aliyye (Kahire I 303): etTaJ:ı~i~ ii mes'eleti'r-ra~~ (bu üç risale.
Munsif b. Abd ül ce lll ve Kema l im ran tarafından müellifin bibliyog rafyas ının ekinde yayımlanmışt ır. bk. bi bL): Tecridü's-sinan li'r-red 'ale'l-i)atib Rinan (Kahire
I 889): Risale ii cevazi şira'i evra~ı'd­
düyun (Kah i re ı 889): IşlôJ:ıu 'l-ev~ö.f biMışr (Kahire 1889): Risale ii aJ:ıkômi'l­
eşraf Ali Beyti Resulillah (Kah i re ı 302):
Mui)taşar ii fenni'l- 'aru:l; Risale ii sükna dari'l-J:ıarb; er-Ravzatü 's-seniyye
fi'l-Fetdvi'l-Bayramiyye; Risale ii cevazi işdali şa'ri'r-re's; l:fubbü't-Tunisiyyin li'l-isti~lal; Ta~rir ii beyani J:ıu­
~ü~i'd-Devleti'l- 'aliyye 'ale'l-Biladi'tTunisiyye.
BİBLİYOGRAFYA :
BA , irade- Dahiliye · Hariciye, 1297-1302/
1879-84 ; Filib di Tarrazi, Tari/] u 'ş-şıf:ıa{eti'l­
'Arabiyye, Beyrut 1913-14,1, 139-141; lll, 24;
Serkis. Mu 'cem, s. 613-614 ; Zeynelabidin esSen us!, Muf:ıammed Bayram el-l]amis, Tunus
1952; Muhammed b. Aşur. Erkan ü 'n-nehçiati 'l'Arabiyye, Tunus 1965, s. 21-27; Ahmed Abdesselem . L es historien s tunisiens, Tunus
1973, s. 387-404; P. Bardin . Algeriens et tunisiens, Marsellle 1979, s. 116-117; MahfQz, Teracimü'L-mü'elli{in, ı , 191-197; Reşid ez-Zewadi, Rüuuadü '1-ışlaf:ı, Tunus 1983, s. 48-67; Sadık ez-Zemerli, A'Lam Tünisiyyün (tre. Hammadi es-Sahi l! ), Beyrut 1986, s. 87-95; Ali eş-Şen­
nufi, Tercemetü Mu/:ıammed Bayram el-l]amis
{i Şa{ueti 'l-i'tibar, Karlik 1989; Munsif b. Abdülcelil- Kemal imran. Muf:ıammed Bayram ell]amis, Kartae 1989; Fethi el-Kasım!, eş-Şeyi]
Muf:ıammed Bayram el-l]amis: Hayatühü ue fikrühü 'l-ışla/:ıi, Kartae 1990; B. Tlili , "L'idee d'un
bo n gouvernement ottoman dans la pensee de
Bayram V ( 1840-1889) " , CT, LXXIX-LXXX ( 1972).
s. 14 7 -170; a.mlf.. "Contribution iı l'etude de la
pensee sociale et politique de Bayram V", Reuue de l'occident musulman et de la Mediterranee, sy. 16, Aix-en-Provenee 1974, s. 327343; Moh . Bencheneb, "Muhammed Bayram",
iA , VII I, 493 -495; G. S. van Krieken . "M ul:ıam­
mad Bayram al-Khamis", E/ 2 ı ing ı. VII, 433435 ; Türk ue Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi,
istanbul 1983, VIII, 4057. G;:J
~J
ATiLLA ÇETİN
1
~1
MUHAMMED BEHCET el-BAYTAR
()~l~..ı..ö.::..o)
(1894-1976)
L
Suriyeli din alimi.
_j
9 Mart 1894'te Dımaşk'ta doğdu . Büyük dedeleri Cezayir'den gelip Dımaşk'ın
Meydan mahallesine yerleşen ilim ve fazilet sahibi bir aileye mensuptur. Alim,
edip ve şair olan babası ibnü'I-Baytar diye
meşhur olmuştur. Muhammed Behcet
509
MUHAMMED BEHCET ei-BAYTAR
başta
Cemaleddin ei- Kasımi olmak üzere
babasından, anneden dedesi Abctürr ezzak ei-Baytar, Bedreddin ei-Haseni ve
Muhammed Hıdır Hüseyin'den Arap dili
ve edebiyatı ile akli ve nakli ilimiere dair
dersler aldı . Bir asırdan beri imam - hatip
yetiştiren ailenin oturduğu Meydan mahallesindeki Kaa (1910), Kerimüddin edDekkak ( 191 7) ve Şürbeci camilerinde
imam- hatiplik ve vaizlik yaptı. 19211926 yılları arasında aynı mahalledeki
ilkokulda öğretmen olarak çalıştı. 1926'da Mekke'de düzenlenen İ slam Kongresi'ne katıldı . Kral Abdülaziz b. Suud'un isteğiyle, yeni kurulan el-Ma'hedü'l-ilmiyyü'(aliyyü")s-Suudi'nin beş yıl müdürlüğü­
nü yaptı . Bu sırada Mekke Yüksek Şer' iy­
ye Mahkemesi üyeliği , ei-Murakabetü'lkazaiyye heyeti reis vekilliği, Hicaz okulları eğitim müfettişliği. Harem-i şerif'teki
Maarif-i Umumiyye Meclisi üyeliği görevlerinde bulundu. 1931'de Suriye'ye dönünce bazı okullarda öğretmenlik yaptı.
1940'ta Dımaşk mekteplerine müderris-i
am oldu; 1942'de Şer 'iyye Fakültesi'ne
tefsir ve ahlak dersleri, ayrıca yüksek öğ­
retmen okuluna tefsir dersi öğretim görevlisi olarak tayin edildi. 1943-1946 yılla­
rında Taif'te Darü't-tevhidi's-Suudiyye'nin müdürlüğüne getirildi. 1947'den itibaren 1953'te emekli oluncaya kadar Dı­
maşk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde
tefsir ve hadis okuttu. Emekliye ayrıldık­
tan sonra Dımaşk ilahiyat Fakültesi'nde
tefsir konferansl arı verdi. Vakıflar Bakanlığı bünyesinde başta eğitim faaliyeti olmak üzere çeşitli görevlerde bulundu .
1923'ten beri faal üyesi bulunduğu Dı­
maşk Arap ilim Akademisi ile 1954'te
muhabir üye seçildiği Irak ilim Akademisi
bünyesinde araştırma ve yazı ları ile konferanslarını sürdürdü. 29 Mayıs 1976'da
Dımaşk'ta vefat etti. Muhammed Behcet
ıslahatçı Selefi akideyi savunmuş . başta
Cemaleddin ei-Kasımi olmak üzere Takıy­
yüddin İbn Teymiyye ve M. Reşid Rıza çizgisinde olduğunu belirtmişti r.
Eserleri. A) Telif Eserleri. en-Nefl)a
'ale'n-Nefl)a ve'l-minl)a (Abdülkadir eliskenderanT'n i n en-Nef/:ıatü 'z-zekiyye's ine reddiye olarak yazılan, Selef akldesinin
savunulduğu eser Ebü'l-Yesar ed-Dıma ş ki
el-Meyd a niimzasıyla b a sılmıştır; Dımaşk
1922); Na"{.ra fi'n-Nefl)ati'z-zekiyye
(Vehhabiler'in şüphelerine reddiye olup
bir önceki eserin zeyli şeklinde ve onunla
birlikte yayımlanmıştır); el - Ke vşeri ve
ta'li~ö.tühu (Kahire 1938); lfayatü Şey­
l;ilislam İbn Teymiyye (Dıma ş k 1380/
1960); Tefsiru Sureti Yusuf(M. Reşid Rı-
510
za ' nın
sGreyle ilgi li müstakil tefsirinin ikmalidir; Dımaşk 1939); lfüccetü'l-İsldm
EbU lfamid el-Gazzali (Kahire ı 962); elİncil v e'l-Kur'an ii keffeteyi'l-mizan
(Dımaşk 1967; Osman Cilacı tarafından incil ve Kur'an 'dan Gerçekler adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir !Konya ı 987J); er-Ri]J.letü'n-Necdiyyetü'l-lficaziyye 13381
1940 ( Dımaşk ı 967) ; el-İslam ve'ş-şal)d­
betü'l-kiram beyne's-sünneti ve'ş-şi'a
(Beyrut 1966) ; Kelimat ve e]J.adiş (Dı ­
ma ş k ı 97 4 ); eş - Şe~ö.fatü '1-beyza' ve'ş­
şafra' (bir önceki eseri e birlikte yayımlan­
mı ştır) ; el-İşti~ö.~ ve't-ta'rib (Dımaşk
ı 961 ); Tal;ricu el)ddişi Kitabi'l-Bu]]ald' li'l-Ca]J.i? (Dımaşk ı 938) ; el-Mu'ameldt fi'l-İsldm ve tal)~i~u ma verede fi'rriba (M . Reşid Rı za'nın başladığı eserin ikmali olup mukaddimeyi de Muhammed
Behcet kaleme almıştır ; Kahire. ts.); Na~­
dü 'Ayni'l-mizan (Cemaleddin el-Kası­
mT'nin "Mizanü'l-cerh ve't-ta'dil" başlıklı
makalesine Muhammed Hüseyin Kaşifül­
gıta'nın yazdığı reddiyeye [Sayda ı 3301
cevaptır; Dımaşk ı 93 ı); İlave şaniye fi'l;tiyaratı Şeyl;i'l-İslam İbn Teymiyye
[n ş r. M . Hamid ei-FakiJ, Kahire ı953);
Mecmu'u's-sünne (iki ciltlik bir hadis
kitabı olup Mahmud ei-Mellah ve Muhibbüddin el-Hatibile birlikte hazırlanmışt ı r;
Cidde ı 966) ; Tari]] u fikreti i'cazi'l-Kur'an. Müellifin ayrıca Hz. Peygamber'in
methine dair küçük bir divanı ile bazı şiir­
lerinden söz edilmektedir.
B) Neşirleri. Cemaleddin el-Kasımi , Kava'idü 't- ta]J.diş ii fünuni muştalal)i'l­
l)adiş ( Dımaşk 1353/ 1935) ; a.mlf.. el-Fazlü'l-mübin 'ald 'İ~di'l-cevheri'ş-şemin
(Beyrut 1403) ; Ebu Davud es-Sicistani ,
Mesa'ilü'l-İmam Al)med (b. Hanbel)
(D ı maşk 1925); Sadreddin ei-Kangaravi,
el-Muii fi'n-nal)vi'J-K(ifi ( Dımaşk 1950) ;
Kemaleddin İbnü'l- Enbari, Esrdrü'l-'Arabiyye ( Dımaşk ı 377/ 1957); Abdürrezzak
el-Baytar, lfilyetü'l-beşer ii taril;i'l-~ar­
ni'ş-şaliş 'aşer(l- 1 11, D ı maşk 1961-63). Ayrıca Reşid Rıza ' nın Tefsirü '1-Menar'ını
da tahkik ettiği kaydedilmektedir. Muhammed Behcet'in çeşitli dergi ve gazetelerde yayımianmış çok sayıda makalesi
bulunmaktadır. Sadece Dımaşk'ta çı kan
Mecelle tü '1-Mecma'i'l-lugati'l- 'Arabiyye'de 1933-1973 yılları arasında neş­
redilmiş 180 kadar makalesi tesbit edilmiştir (bk. Adnan el-Hatib, LI/4 11396/
na el-'Arabi: Süriyye ve Lübnan, Beyrut 1956,
s. 568-569 ; Edhem ei-Cündi. A'lamü'l-edeb
ve'l-fen, Dımaşk 1958, ll, 137-138; Ahmed Kudame. Me' alim ve a'lam fi biladi'l-'Arab, Dı­
maşk 1965, s. 166 -167 ; M. Beşir el-ibrahimi,
'Uyunü '1-beşa'ir, Beyrut 1971 , s. 638-643;
Ömer Rıza Kehhale, el-Müstedrek, Beyrut 1406/
1985, s. 614-615 ; Abdülkadir Ayyaş, Mu'cemü'l-mü'el lifine's-Suriyyin fi'l-lj:arni'l-'işrin,
Dımaşk 1405/1985, s. 75; Ali et-Thntavi, Rica!
mine't-tarii) , Cidde 1406/1986, s. 416 -420; Nizar Abaza - M. Muti' ei-Hafız , Tarii)u 'ulema'i Dı ­
maşlj:, Dımaşk 1406/1986, 11, 918-925; Nizar
Ab aza- M. Riyaz ei-Malih, itmamü 'l-A' lam, Beyrut 1999, s. 224 ; M. Abdüllatif Salih ei-FerfCır,
A'lamu Dımaşlj:, D ı maşk 1408/1988, s . 248 250; M. Hayr Ramazan Yüsuf. Tekmiletü Mu'cemi 'l-mü'ellifin, Beyrut 1418/1997, s . 718719; Ahmed ei-Aiavine, !;eylü 'l-A'lam, Cidde
1418/1998, s. 167-168; Adnan ei-Hatib, " MuJ:ıammed Behcet e1-Baytar : ı:ı:ayatühü ve aşa­
ruh", MMLADm., Ll/4 (I 396/1 976). s. 785-826;
Ahmed Ratib en-Neffah, "Ara' ve enba'", a.e.,
Llllll ( 1397/ 1978) . s . 220-245.
Iii
r
~ı
MUHAMMED BEHCET el-ESERI
L.s})tı ~ ~l
Muhammed Behcet b. Mahmud
b. Abdilkadir b. Ahmed el-Eseri
(1902-1996)
L
Iraklı
edip,
şair
ve yazar.
_j
1902 (veya 1904) yılında Bağdat'ta doğ­
du. Büyük dedesi Ahmed, Diyarbekir valisiyle anlaşmazlığa düşünce Erbil' e göç
etti, daha sonra Bağdat'a yerleşerek ticaretle uğraştı . babası da tacirdi. Askeri
rüşdiyeye kaydolan Muhammed Behcet
askeri eğiti me dayanamadığı için buradan ayrıldı. Öğrenimi sırasında Türkçe
eğitimi aldı , özel bir hocadan Fransızca
okudu . 1917'de İngilizler'in Bağdat'ı işga­
linden sonra İngilizce tahsil etti. Ardın­
dan Arap dili ve edebiyatı ile İslami ilimlerde uzmantaşmaya yöneldi. Özellikle Ali
Alaeddin et-Aıusi ve Mahmud Şükri elAıusi'den yararlandı . Onlardan dil ve edebiyat yanında İslami ilimler, Arap tarihi ve
mantık gibi dersleri aldı. Mahmud Şükri
19761. s. 804-821 ).
BİBLİYOGRAFYA :
C. Faris, Men hüve {i Süriyye, Dımaşk 1949,
s . 125; a.mlf., Men h üm fi 'l-'atemi'l-'Arab[, Dı ­
maşk 1957, s. ı 04-1 05; Ni' me Zeydan. 'Alemü-
MAHMÜD EL-ARNAÜT
Muhammed
Behcet
el-Eseri