tahvil ve bono piyasaları - Akademik Personel Bilgi Bankası
advertisement
TAHVİL VE BONO PİYASALARI TAHVİL VE BONO PİYASALARI Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey Lisansı Eğitimi MART 2010 1 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Bu notlar; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından (TSPAKB) Lisanslama Sınavlarına kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, TC Hazine Müsteşarlığı ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. 2 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey lisanslama sınavının konularından Tahvil ve Bono Piyasaları’nı içermektedir. Kılavuz, Temel Kavramlar, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Pazarları ve İşleyişi, İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Uluslararası Tahvil Pazarı, Faiz Oranlarını Etkileyen Faktörler, Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonoları, Borç Yönetimi Borçlanmanın Kanuni Dayanağı ve İç Borçlanma Mekanizması, Kamu Açıklarının ve Kamu Borçlanmasının Mali Piyasalar ve Genel Ekonomi Üzerine Etkisi, Borsa Dışı Tahvil ve Bono Piyasası, İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Para Politikası–APİ ve Tahvil Piyasaları ile İlişkisi olmak üzere dokuz bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Tahvil ve Bono Piyasaları ile ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir. Katılımcılara başarılar dileriz. TSPAKB 3 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 1) TEMEL KAVRAMLAR ................................................................................8 1.1) Genel Esaslar........................................................................................ 11 1.1.1) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar .............................. 12 1.1.2) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar.......................................................................................... 12 1.1.3) İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları.................................................................................................. 13 1.1.4) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılığı Türleri, Vadeye Kalan İş Günü Sayısı (Minimum) ve Belirli Bir İşlem Limiti İçin Yatırılması Gerekli Fazla Oranları....... 18 2) İMKB TAHVİL VE BONO PİYASASININ PAZARLARI VE İŞLEYİŞİ ............19 2.1) Amaç 19 2.2) Pazarlarda İşlem Görecek Menkul Kıymetler .............................................. 19 2.3) İşlem Saatleri ....................................................................................... 19 2.4) Emirlerin Borsaya İletilmesi .................................................................... 20 2.5) Emirlerin İşleme Sokulması..................................................................... 20 2.6) Pazarların İşleyişi .................................................................................. 21 2.7) Emir Tipleri........................................................................................... 22 2.8) Emir Büyüklükleri .................................................................................. 23 2.9) Fiyat Tipleri .......................................................................................... 24 2.10) Emir Giriş Yöntemleri ............................................................................. 24 2.11) Fiyat ve Getiri Adımları........................................................................... 24 2.12) Valör 24 2.13) Emirlerin Geçerliliği................................................................................ 25 2.14) Emir Eşleşme Kuralları ........................................................................... 25 2.15) Emirlerin Eşleştirilmesi ........................................................................... 25 2.16) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi ........................................................... 26 2.17) İşlemlerin İptali..................................................................................... 26 2.17.1) Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali ........................................ 26 2.17.2) Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali .................................... 27 2.18) Emir İptali ............................................................................................ 28 2.19) Emir Değişikliği ..................................................................................... 28 2.20) Piyasa İzleme Bilgileri ............................................................................ 28 2.21) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı .................................................................. 31 2.22) Özel Hükümler ...................................................................................... 32 2.22.3) Döviz Ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler32 2.22.4) Gayrimenkul Sertifikalarının İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler ..................... 32 2.23) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlemlerin Gerçekleştirilmesi ............................. 33 2.24) Kotasyon.............................................................................................. 34 2.24.1) Kotasyon Yöntemi ................................................................................. 34 2.24.2) Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu .......................... 34 2.24.3) Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu................................... 34 2.25) Tahvil ve Bono Piyasası’nda Emir Giriş Yöntemleri ve Fiyat-Gepiri Hesaplamaları35 2.25.1) Tanımlar .............................................................................................. 35 2.25.2) Formüller ............................................................................................. 37 2.25.3) Menkul kıymet türü bazında emir giriş yöntemleri ve kullanılan formüller ....... 37 2.26) Tahvil ve Bono Piyasası Takas İşlemlerine İlişkin Genel Esaslar .................... 38 2.26.1) Özel Hükümler ...................................................................................... 40 2.27) Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları .................................. 48 4 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.28) Borçluluğu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Kotasyonu................................ 52 2.29) Kota Alınmamış Özel Sektör Tahvillerinin Tahvil ve Bono Piyasası’nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar ................................................................................... 53 2.30) Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının Tahvil ve Bono Piyasası İşlemlerine İlişkin Esaslar 54 3) FAİZ ORANLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER ...........................................57 4) TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PARA POLİTİKASI-APİ VE TAHVİL PİYASALARI İLE İLİŞKİSİ ..............................................................................58 4.1) Para Politikası: Amaçlar, Aktarım Mekanizması, Stratejiler Ve Araçlar ............ 59 4.1.1) Amaçlar ................................................................................................. 59 4.1.2) Aktarım Mekanizması ............................................................................... 62 4.1.3) Para Politikası Stratejileri.......................................................................... 67 4.1.4) Para Politikası Araçları .............................................................................. 74 4.2) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Amaçlar, Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar 84 4.2.1) Amaçlar ................................................................................................. 84 4.2.2) Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar.............................................................. 89 5) DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI..........................................99 6) BORÇ YÖNETİMİ, BORÇLANMANIN KANUNİ DAYANAĞI VE İÇ BORÇLANMA MEKANİZMASI .............................................................................................100 6.1) Borç Yönetimi ..................................................................................... 100 6.1.1) Borçlanmaya İlişkin Mevzuat ................................................................... 101 6.2) İç Borçlanma Mekanizması.................................................................... 103 6.2.1) Hazine Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri ...................... 103 6.2.2) DİBS İhraç Yöntemleri............................................................................ 105 6.2.3) Piyasa Yapıcılığı Uygulaması :.................................................................. 108 7) KAMU AÇIKLARININ VE KAMU BORÇLANMASININ MALİ PİYASALAR VE GENEL EKONOMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ..........................................................110 7.1) Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler............................................................. 110 7.2) Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler........................................................... 110 8) 8.1) 8.2) 8.3) 8.4) 8.5) BORSA DIŞI TAHVİL VE BONO PİYASASI ............................................113 Bankalararası TL Piyasası...................................................................... 113 Bankalararası Repo Piyasası .................................................................. 113 Bankalararası Tahvil Piyasası................................................................. 113 Tescil İşlemleri .................................................................................... 114 Borsa Payı .......................................................................................... 114 9) 9.1) 9.2) 9.2.1) 9.2.2) 9.2.3) İMKB DEVLET İÇ BORÇLANMA SENETLERİ (DİBS) ENDEKSLERİ ..........116 Giriş 116 Fiyat ve Performans Endeksleri.............................................................. 117 Baz Tarih ve Vadeler .............................................................................. 117 Endekslerin Anlamı ................................................................................ 117 Endekslerin Hesaplanma Sıklığı, Esas Alınan Fiyatlar ve Baz Dönemler ......... 118 5 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 9.2.4) Endekslerin Yorumlanması ...................................................................... 119 9.3) Portföy Performans Endeksleri ............................................................... 122 9.3.1) Endekslerin Kapsamı.............................................................................. 122 9.3.2) Endeks Türleri....................................................................................... 122 9.3.3) Fiyatlar ................................................................................................ 122 9.3.4) DİBS’lerin Nominal İhraç Tutarları............................................................ 123 9.3.5) DİBS’lerin Piyasa Değerleri ..................................................................... 123 9.3.6) DİBS’lerin Endekslerdeki Ağırlıkları........................................................... 123 9.3.7) Endeks Hesaplamalarında Kullanılan DİBS’ler ............................................ 124 9.3.8) Endekslerin Baz Tarih ve Değeri .............................................................. 124 9.3.9) Endeks Formülü .................................................................................... 124 9.3.10) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi ........................................................ 125 9.4) Repo Endeksi ...................................................................................... 125 9.4.1) Endeks Kapsamı .................................................................................... 125 9.4.2) Oran.................................................................................................... 125 9.4.3) Endeksin Baz Tarih ve Değeri .................................................................. 126 9.4.4) Endeks Formülü .................................................................................... 126 9.4.5) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi .......................................................... 126 9.4.6) Yayın Bilgileri........................................................................................ 126 9.4.7) Endekslerin OTASS Ekranlarından İzlenmesi .............................................. 127 9.4.8) Endekslerin Dayandığı Temeller ............................................................... 128 10) İMKB YABANCI MENKUL KIYMETLER PİYASASI ULUSLARARASI TAHVİL PAZARI ........................................................................................................129 10.1) Genel Esaslar...................................................................................... 129 10.1.1) İşlem Görecek Menkul Kıymetler............................................................ 129 10.1.2) İşlem Saatleri ..................................................................................... 129 10.1.3) Para Birimi ......................................................................................... 129 10.1.4) İşlem Valörü ....................................................................................... 129 10.1.5) Emir Büyüklükleri ................................................................................ 129 10.1.6) Fiyat Tabanı........................................................................................ 129 10.1.7) Fiyat ve Fiyat Adımı ............................................................................. 129 10.1.8) İşlemiş Faiz ........................................................................................ 130 10.1.9) Emir Tipleri......................................................................................... 131 10.1.10) Özel Koşullu Emirler ......................................................................... 131 10.1.11) Menkul Kıymet Tanımı ...................................................................... 131 10.1.12) Emirlerin Borsaya İletilmesi ............................................................... 132 10.1.13) Emirlerin İşleme Sokulması ............................................................... 132 10.1.14) Emir Eşleşme Kuralları ...................................................................... 133 10.1.15) Emirlerin Geçerliliği .......................................................................... 133 10.1.16) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi...................................................... 133 10.1.17) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı ............................................................ 133 10.1.18) Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler....................................................... 133 10.1.19) Emir Değişikliği................................................................................ 134 10.1.20) Emir İptali....................................................................................... 134 10.1.21) İşlemlerin İptali ............................................................................... 134 10.1.22) Teminat.......................................................................................... 136 10.1.23) Borsa Payı....................................................................................... 136 10.1.24) Piyasa İzleme Bilgileri ....................................................................... 136 10.2) Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının İşlemlerine İlişkin Esaslar ............. 137 10.3) Takas Esasları ..................................................................................... 138 10.3.1) Genel Esaslar...................................................................................... 138 6 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 10.3.2) 10.3.3) 10.4) 10.4.1) 10.4.2) 10.4.3) 10.5) ABD Doları Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler ......................................... 139 Euro Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler ................................................. 140 Temerrüt ve Disiplin Esasları ................................................................. 140 Genel Esaslar...................................................................................... 140 Uygulanacak Temerrüt Faizleri .............................................................. 141 Disiplin Cezaları .................................................................................. 142 İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar.............................................................. 142 7 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 1) TEMEL KAVRAMLAR Basit Getiri Yapılan yatırımdan elde edilen faiz gelirinin vade sonunda tekrar yatırıma dönüştürülmediği durumdaki yıllık getiriye basit getiri denir. Bileşik Getiri Yatırımdan elde edilen faiz gelirinin dönem sonunda aynı oranla dönüştürüldüğü varsayımı ile hesaplanan getiriye bileşik getiri denir. tekrar yatırıma Birincil Piyasalar Menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karşılaştıkları piyasalardır. Diğer bir anlatımla, menkul kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalardır. Borsa Payı Borsa üyelerinin, Borsa’da gerçekleştirdiği işlem hacmine göre hesaplanarak Borsa’ya ödenen meblağ olup Borsa Yönetim Kurulu’nca belirlenir. Borsa Üyeleri Sermaye Piyasası Kurulu’ndan yetki belgesi ve Borsa’dan üyelik belgesi almış aracı kuruluşlardır. Çok Fiyat-Sürekli Müzayede Sistemi Çok fiyat yöntemi; bir menkul değer için verilen alım satım emirlerinin fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun olarak teker teker karşılaştırılması sonucunda oluşan fiyatlarla alım satım işleminin gerçekleştirilmesidir. Devlet İç Borçlanma Senetleri Devletin cari yıl bütçe kanununa dayanarak, bütçe açıklarının finansmanı amacıyla çıkarmış olduğu borçlanma senetlerinin genel adıdır. Devlet İç Borçlanma Senetleri Endeksleri Bu tür menkul kıymetlere yatırım yapanlarının kıymetleri fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımıyla izleyebilmelerini sağlamak amacıyla oluşturulmuşlardır. Ayrıca yatırımcıların sabit getirili menkul kıymetlere yaptıkları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında kolay karşılaştırma yapabilmelerini sağlar. Fiyat Önceliği 8 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Daha düşük fiyatlı satım emirlerinin, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanmasını ifade eder. Hazine Bonosu Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem gören borçlanma senetleridir. İhraç Değeri Menkul kıymetin ilk ihraçtaki fiyatıdır. İhraç değeri nominal değerin altında olursa iskontolu satış, nominal değerin üstünde olursa primli satış, nominal değere eşitse başabaş satış yapılmış demektir. İkincil Piyasalar Daha önce ihraç edilmiş sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasalardır. İtfa Sabit getirili menkul kıymetin vade bitiminde anapara ve (varsa) kupon faizinin ihraççı tarafından sabit getirili menkul kıymetin sahibine ödenmesidir. Kalanını İptal Et (KİE) Fiyat ve miktarın girildiği ancak işlem kısmen veya tamamen gerçekleşmezse işlem görmeyen kısmın ekranda pasif olarak görünmeyerek sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği emir türüdür. Kupon Faizi Sabit getirili menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve belirli dönemler itibarı ile (6 ay da bir, yılda bir vs) ödenen faizdir. Tahvillerin üzerinde her bir dönem için ayrı bir kupon bulunur. İlgili dönemde o döneme ait kupon yatırımcı tarafından kesilerek kupon faizi tahsil edilir. Kupür Para, tahvil ve hisse senetlerinin, üzerlerinde yazılı değere göre, her birimine verilen isimdir. Likidite Menkul kıymetin piyasa fiyatından veya bu fiyata çok yakın bir fiyattan en kısa sürede ve kolayca nakde çevrilebilmesidir. Limitli Emir Fiyat ve miktarın girildiği emirlerdir. İşlem kısmen veya tamamen olmazsa, gerçekleşmeyen kısım sistemde pasif olarak görünür. Nominal Değer Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan ve vade sonunda ödenecek anapara tutarıdır. 9 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Nominal Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyon dikkate alınmadığı durumdaki getirisine nominal getiri denir. Örneğin, 1 yıllık bir devlet tahvilinin ilk ihraçta % 40 yıllık getiri ile alınıp vade sonuna kadar elde tutulması durumunda bu tahvilin vadeye kadar getirisi nominal % 40 olur. Piyasa Değeri Menkul kıymetin, piyasada o gün itibarı ile geçerli olan vadeye kadar getirisine göre hesaplanan fiyatıdır. Bu değer piyasa şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Menkul kıymetin getirisi ile piyasa değeri birbirleriyle ters orantılıdır. Getiri yükselirse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri düşer, getiri düşerse daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetin piyasa değeri yükselir. Piyasa Emri Menkul kıymet alım satımında en iyi piyasa fiyatından işlemin gerçekleştirileceği emir türüdür. Bu tür emrin en büyük avantajı, emrin hemen yerine getirilebilme olanağıdır. Piyasa Yapıcı Piyasanın dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve görevli olduğu sermaye piyasası araçlarında likit ve sürekli bir piyasanın oluşmasını sağlamak için kendi nam ve hesabına çift taraflı kotasyon vermekle yükümlü olan aracı kuruluştur. Reel Getiri Herhangi bir yatırım aracının enflasyondan arındırılmış getirisidir. Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe satılıp, bitiş valöründe geri alınmasıdır (Menkul kıymetin geri alma vaadiyle satımı). Sabit Getirili Menkul Kıymetler Alacaklılık hakkı sağlayan, belirli bir meblağı temsil eden, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve yatırım aracı olarak kullanılan borçlanma senetleridir. İhraç eden kuruluşların niteliğine göre kamu ve özel sektör menkul kıymetleri olarak ikiye ayrılırlar. Sabit getirili menkul kıymetler vade sonuna kadar elde tutulmaları halinde belirli bir getiriyi garanti eder. Tahvil Devletin 1 yıl, anonim ortaklıkların en az 2 yıl ve daha uzun vadeyle, ödünç para bulmak amacıyla, itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetleridir. Takas 10 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Borsa’da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak tasfiye edilmesidir. Temerrüt Borsa’da yapılan işlemler sonucunda, taahhütlerin gerektirdiği ödeme veya menkul kıymet teslimatlarının belirlenen süreler içinde gerçekleştirilmemesi sonucu oluşan durumdur. Teminat Borsa üyelerinin, borsa işlemleri dolayısı ile müşterilerine ve/veya borsaya verebilecekleri zararlara karşılık olmak üzere, Borsa tüzel kişiliği adına yatırdıkları meblağa denir. Ters Repo Bir menkul kıymetin işlemin başlangıç valöründe alınıp, bitiş valöründe geri satılmasıdır (Menkul kıymetin geri satım vaadiyle alımı). Tescil Borsa’da gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının doğrudan, Borsa dışında gerçekleştirilen işlemlerin fiyatlarının ise bu işlemlerin Borsa’ya bildirimi sonrasında Borsa kaydına alınması işlemidir. Tranş Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapabilme limiti içerisindeki her bir kademedir. Vadeye Kalan Gün Menkul kıymetin valör tarihinden itfasına kalan gün sayısıdır. Valör Tarihi İşleme ait menkul kıymet ve nakit yükümlülüklerinin yerine getirileceği, başka bir ifadeyle menkul kıymet ve nakit takasının yapılacağı tarih. Zaman Önceliği Fiyat eşitliği halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emirlerin öncelikli olarak karşılanmasıdır. 1.1) Genel Esaslar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası bünyesindeki Tahvil ve Bono Piyasası, sabit getirili menkul kıymet işlemlerinin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin likiditesini artırmak, enformasyon akışını hızlandırmak amacıyla, 17 Haziran 1991 tarihinde faaliyete başlamıştır. Sermaye Piyasası Kurulu’nun repo ters repo işlemlerine ilişkin düzenlemelerinin ardından 17 Şubat 1993 tarihinde Repo-Ters Repo Pazarı faaliyete geçmiştir. Son olarak, 3 Haziran 1996 tarihi itibarıyla Piyasa bünyesinde Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı faaliyete geçmiştir. 11 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 1.1.1) Tahvil ve Bono Piyasasında İşlem Yapabilecek Kuruluşlar Tahvil ve Bono Piyasası‘nda ; a) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası b) Borsa’da faaliyet gösteren banka ve aracı kurumlar işlem yapabilirler. Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapacak banka ve aracı kurumların, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nca hazırlanarak, Sermaye Piyasası Kurulu’nca onaylanan ve genel şartlar ile iştirakçi üyelerin yükümlülüklerini kapsayan "Tahvil ve Bono Piyasası Taahhütnamesi"ni imzalamaları, nakit için Takasbank nezdindeki "Üye Serbest Cari Hesabı" ile "Tahvil Takas Borcu Hesabı", menkul kıymetler için Takasbank nezdinde "Menkul Kıymetler Depo Hesapları" açtırmış bulunmaları, türü ile tutarı Borsa tarafından belirlenmiş işlem limiti karşılığını mevcut bulundurmaları ve işlemlerin gerçekleştirilmesine ilişkin olarak Borsa tarafından belirlenen diğer yükümlülükleri yerine getirmeleri gereklidir. Repo-ters repo işlemleri yapmak isteyen Borsa üyeleri, ayrıca, Sermaye Piyasası Kurulu'ndan Yetki Belgesi almak ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nca hazırlanarak Sermaye Piyasası Kurulu’nca onaylanan "Repo-Ters Repo Taahhütnamesi"ni imzalamak zorundadır. Tahvil ve Bono Piyasası Repo Ters Repo Pazarı'nda işlem yapmak için öncelikle Kesin Alım Satım Pazarı’nda işlem yapma koşulu aranmakla beraber banka ve aracı kurumlar her iki başvuruyu birarada da yapabilirler. 1.1.2) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limitlerine ve İşlem Limiti Karşılıklarına İlişkin Genel Esaslar Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapmak isteyen banka ve aracı kurumların her biri için Borsa tarafından tranşlar halinde "işlem yapabilme limiti" tespit edilir. Bu limitin tespit edilmesinde, geçmiş dönemlerdeki sabit getirili menkul kıymet işlem hacimleri, ödenmiş sermaye, özkaynaklar, temerrüd sayısı gibi çeşitli kriterler esas alınır. Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapan aracı kuruluşlar için tespit edilen “işlem yapabilme limiti”nin üst sınırı banka ve aracı kurumlar için özkaynaklarının onbeş katını aşamaz. Özkaynakların tespitinde, en son bağımsız denetimden geçmiş bilanço esas alınır. Ancak, aracı kuruluşun kurucusu veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları adına Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapmak istemesi durumunda, kurucusu veya yöneticisi olduğu yatırım fonları ve yatırım ortaklıklarının başvuru tarihindeki toplam sabit getirili menkul kıymet portföy tutarı kadar limit işlem yapabilme limitinin üst sınırına ilave edilir. 12 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Üyeler, Piyasa'da Borsa tarafından belirlenen "işlem yapabilme limiti"ni aşmamak koşuluyla, yatırdıkları net işlem limiti karşılığının yirmi misli işlem yapabilirler. Net işlem limiti karşılığının tekabül ettiği işlem limiti, piyasada güvenin korunması için, gerekli hallerde, genel olarak veya üye bazında Borsa Başkanlığı tarafından değiştirilebilir. İşlem limitleri Borsa tarafından belirli dönemlerde gözden geçirilebilir ve yukarıda belirlenen kriterler doğrultusunda güncelleştirilebilir. Bununla birlikte, bu limitleri geçici olarak aşmak isteyen üyeler, aşacakları bölüm için işlem limiti karşılıklarına ilişkin genel esaslar gözönünde bulundurularak %100 oranında ilave işlem limiti karşılığı yatırmak suretiyle "işlem yapabilme limitini" en fazla üç misline kadar artırabilirler. Bu şekilde artırılan limitler işlem yapabilme limiti üst sınırını aşamaz Bankalar ve aracı kurumlar, işlem limiti karşılıklarını İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'nca belirlenen Banka veya Kuruluşa yatırırlar. İşlem limiti karşılıklarına ilişkin esaslar İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'nca belirlenir. İşlem limiti karşılıkları teminat niteliğinde olup, üyenin müşterilerine, diğer Borsa üyelerine ve/veya Borsa’ya karşı taahhütlerini, Borsa’nın tabi olduğu mevzuat hükümlerine göre kısmen veya tamamen yerine getirmemesi halinde önceden bir ihtarname keşidesine, hüküm istihsaline ve üyenin rızasını almaya lüzum olmadan, taahhütlerin yerine getirilmesi amacıyla Borsa tarafından kullanılır. İşlem limiti karşılığı yatırılan teminatlar Borsa tarafından belirlenen esaslar dahilinde istenildiği zaman çekilebilir. Borsa gerektiğinde, üyeden çekilen teminatın yerine aynı tutarda teminat yatırmasını talep edebilir. 1.1.3) İşlem Limiti Karşılıkları, Çeşitleri ve Bunların Aynı Bazda Değerlendirilme Esasları 1. Piyasada işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecek menkul kıymetler ve bunların fazla oranları Tablo1'de gösterilmektedir. Buna göre piyasada üç grup işlem limiti karşılığı kabul edilmektedir. Bunlar, nakit, tahvil ve teminat mektubu grubu işlem limiti karşılıklarıdır. Nakit grubu işlem limiti karşılıkları; vadesiz Türk Lirası, vadeli Türk Lirası, vadesiz döviz, vadeli döviz, vadesiz altın ve altın deposudur. Tahvil grubu işlem limiti karşılıkları; Devlet Tahvili, Hazine Bonosu ve Gelir Ortaklığı Senedi’dir. Teminat mektubu grubunda yer alan işlem limiti karşılıkları ise, Türk Lirası, ABD Doları ya da Euro cinsinden düzenlenmiş bankalar veya özel finans kurumları (ÖFK) tarafından düzenlenmiş vadeli ve vadesiz banka teminat mektuplarıdır. Hisse senetleri ile özel sektör tahvilleri de Borsa Yönetim Kurulu karar verdiği takdirde işlem limiti karşılığı olarak kabul edilebilecektir. 2. Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem yapacak banka ve aracı kurumlar, Borsaca tespit edilen "işlem yapabilme limiti" ile sınırlı olmak üzere, kullanmak istedikleri limite tekabül eden işlem limiti karşılığını, yukarıda ve Tablo1'de ayrıntıları verilen işlem limiti karşılığı çeşitlerinden bir veya birkaçından oluşacak şekilde kendi tercihleri doğrultusunda verebilirler. 13 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 3. İşlem limiti karşılığı olarak yatırılacak tutarların aynı bazda değerlendirilebilmesi için ekli listede belirtilen limitlere bağlı oranlar dahilinde fazla tutarlarda işlem limiti karşılığı yatırılması gerekmektedir. Yine işlem limiti karşılıklarının geçerliliğini koruması ekli listede işlem limiti karşılığı çeşitlerine göre belirtilen vadelerine kalan işgününe göre değerlendirilmektedir. Diğer bir deyişle, vadesine listede gösterilenden daha az işgünü kalmış bir işlem limiti karşılığı yenilenmediği sürece geçerliliğini yitirmektedir. İşlem limiti karşılığı takibi tamamen üyelerimize ait olmakla birlikte Borsa da bunu takip etmektedir. Yatırılan her türlü işlem limiti karşılığı doğal olarak geri istenildiğinde aynı cinsten iade edilir. 4. Piyasaya işlem limiti karşılığı olarak yatırılan vadesiz Türk Lirası ve vadeli Türk Lirası Borsa tarafından belirlenen hesaba yatırılır. Vadeli olarak yatırılan Türk Liralarına teminatın yatırıldığı bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı iki puan eksiği ile uygulanır ve işlem limiti karşılığı sahibine yansıtılır. 5. İşlem limiti karşılığı olarak verilen dövizler, Amerikan Doları (USD) ve Euro (EUR) olarak verilebilir. Daha sonra Borsa tarafından belirlenecek diğer döviz cinsleri üzerinden de işlem limiti karşılığı alınabilecektir. Vadeli olarak işlem limiti karşılığı yatırılacak dövizlere, teminatın yatırıldığı bankanın söz konusu vade için uyguladığı faiz oranı 1/2 puan eksiği ile yansıtılır. Dövizlerin günlük değerleri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası resmi döviz alış kuru üzerinden hesaplanır. Bu durumda, işlem limiti karşılığı olarak verilen dövizlerin günlük değerleri bulunup, değerler toplamının vadesiz dövizde %10-40 eksiği, vadeli dövizlerde %15-60 eksiği "İşlem Yapabilme Limiti" nin hesaplanmasında dikkate alınır. 6. Banka ve aracı kurumların işlem limiti karşılığı olarak verdikleri altınların günlük değerleri İstanbul Altın Borsasında oluşan bir önceki işlem günündeki ağırlıklı ortalama Türk Lirası fiyatları üzerinden hesaplanır. Bulunan değerin %15-60 eksiği "İşlem Yapabilme Limiti" nin hesaplanmasında göz önüne alınır. İşlem limiti karşılığı amacıyla verilecek altınların "Good Delivery Bar", diğer bir deyişle 995/1000 veya 999,9/1000 saflıkta, İstanbul Altın Borsasınca kabul edilen rafineriler tarafından üretilip damgalanan ve TC Hazine Müsteşarlığınca uygunluk belgesi verilen bir kilogramlık barlar veya 350-430 onsluk (10,88-13,37 kilo) külçeler halinde olması gerekmektedir. Altın barların tevdi edileceği yerler ve altın deposu yapılması halinde uygulanacak esaslar işlem bazında değerlendirilir. 7. Tahvil ve Bono Piyasası'na işlem limiti karşılığı olarak yatırılan devlet iç borçlanma senetlerinin ne kadarlık bir işlem yapabilme limitine tekabül ettiği, Piyasa'da bir önceki 14 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI işlem gününde gerçekleşen fiyatlar baz alınarak yapılan regresyon sonuçları üzerinden bulunan ve bilgi dağıtım firmalarının ekranlarında yayımlanan fiyatlar dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bu durumda, işlem limiti karşılığı olarak verilen kıymetlerin vadeleri itibarıyla günlük olarak bugünkü değerleri bulunup, değerler toplamının %20-80 eksiği ile işlem limiti karşılığı miktarı hesaplanır. 8. İşlem limiti karşılığı olarak verilen Gelir Ortaklığı Senetlerinin değerleri Borsa tarafından belirlenir. 9. Türk Lirası cinsinden, vadesiz veya vadeli olarak verilecek banka teminat mektupları Türkiye'de faaliyet gösteren bankalar ve özel finans kurumları tarafından düzenlenir. Her banka veya özel finans kurumunun piyasaya katılan diğer banka ve aracı kurumlar için düzenleyebileceği toplam banka teminat mektubu tutarı Borsa tarafından belirlenir. Verilecek teminat mektuplarının metni, tutarı ve teminat verecek banka veya özel finans kurumu konusunda Borsa ile temasa geçilmesi gerekmektedir. 10. Borsaca bankalar ve aracı kurumlardan kendileri için tespit edilen limitlere göre %25-80 fazlası kadar alınan döviz cinsinden " Teminat Mektubu"; a. Yabancı bankalar, b. Yabancı bankaların Türkiye'deki şubeleri, c. Türk bankalarının yurtdışındaki ve yurtiçindeki şubeleri, d. Özel finans kurumları tarafından düzenlenebilmektedir. Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem yapacak olan banka veya aracı kurumun işlem limiti karşılığı amacıyla verebileceği döviz üzerinden düzenlenmiş "Teminat Mektubu" Borsaca incelenmekte ve yine Borsaca belirlenecek limit ve oranlar dahilinde işlem limiti karşılığı olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de faaliyette bulunan bir yabancı bankanın yurtdışında yerleşik merkezi veya herhangi bir şubesi Türkiye'deki şubesi için ve Türk bankalarının yurt dışındaki şubeleri de kendi İdare Merkezleri veya şubeleri için teminat mektubu veremezler. 11. İster Türk Lirası ister döviz üzerinden düzenlensin, aynı Gruba, Holdinge, Şirkete bağlı veya bunlar tarafından %40'dan fazlası kontrol edilen bankalar özel finans kurumları ve/veya aracı kurumlar birbirlerine doğrudan doğruya teminat mektubu veremezler. Bir üyenin, Türk Lirası veya döviz cinsinden, vadeli veya vadesiz olarak tek bir bankadan veya özel finans kurumundan alabileceği teminat mektubu tutarı toplam piyasa işlem limiti karşılıklarının %50’sini aşamaz. Aynı şekilde, bir banka veya özel finans kurumunun piyasada işlem yapan kuruluşlar için düzenleyeceği teminat mektubu toplam tutarı, söz konusu banka veya özel finans kurumunun özkaynaklarının iki katını aşamaz. 15 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI ÖRNEK UYGULAMA 1. Bir Kuruluş için Borsa tarafından belirlenen "İşlem Yapabilme Limiti"nin 100.000 ve “İşlem Yapabilme Limitinin Üst Sınırı”nın 150.000 Türk Lirası olduğunu düşünelim. Bu Kuruluşun "İşlem Yapabilme Limiti"nin 25.000 Türk Liralık kısmı 1’inci tranş, ikinci 25.000 Türk Liralık kısmı 2’nci tranş ve kalan 50.000 Türk Liralık kısmı 3’üncü tranşta yer almaktadır. 2. Söz konusu Kuruluşun ilk aşamada limitinin 1’inci tranşını kullanmak istediğini varsayalım. Kuruluş, 1’inci tranş için belirlenen 25.000 Türk Lirası tutarındaki işlem limitinin tamamını kullanmak istediğinde 1/20*25.000 =1.250 Türk Lirası tutarında bir işlem limiti karşılığı yatıracaktır. 3. Kuruluş, örneğin, vadesiz Türk Lirası olarak sadece 200 Türk Lirası işlem limiti karşılığı yatırmak isterse, (200/1,10)*20=3.636 Türk Liralık bir işlem limitine sahip olacaktır. Buna karşılık, 200 Türk Lirası değerindeki devlet tahvilini işlem limiti karşılığı olarak yatırmak isterse (200/1,20)*20 =3.333 Türk Liralık bir işlem limitine sahip olacaktır. 4. Söz konusu Kuruluşun, 1’inci tranş için ödeyeceği 1.250 Türk Lirası tutarındaki işlem limiti karşılığı Tablo 1'de gösterilen işlem limiti karşılığı türlerinden, vadesiz Türk Lirası, vadesiz altın, devlet tahvili ve vadesiz banka teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatıracağını varsayalım. Bu durumda, her bir araç bazında yatırılması gereken işlem limiti karşılığı tutarları 1’inci tranş fazla oranlarına göre şu şekilde olacaktır: İşlem Limiti Karşılığı Tutarı 750 100 200 200 1.250 İşlem Limiti Karşılığı Türü Fazla Oranı (%) Yatırılacak Tutar Vadesiz TL Vadesiz Altın Devlet Tahvili Vadesiz Tem. Mektubu (TL) 10 15 20 30 825 115 240 260 1.440 5. Kuruluş 1.250 Türk Lirası tutarındaki işlem limiti karşılığı sadece devlet tahvili olarak yatırmak isterse 1.250*1,20 = 1.500 Türk Lirası, sadece vadesiz teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatırmak isterse 1.250 * 1,30 = 1.625 Türk Lirası tutarında işlem limiti karşılığı yatıracaktır. 6. Kuruluş, limitinin ikinci tranşını da kullanmak istediğinde, ilave 25.000 Türk Liralık işlem limiti için yatıracağı işlem limiti karşılığı ek tablodaki ikinci tranş fazla oranlarına göre belirlenecektir. Aynı şekilde, limitin 3’üncü tranşı da kullanılmak istendiğinde yatırılacak işlem limiti karşılığı ek tablodaki 3’üncü tranş fazla oranlarına göre belirlenecektir. Bir başka 16 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI anlatımla, tranşlar arasındaki fark, ödenecek işlem limiti karşılığının fazla oranlarındaki farklılıktan kaynaklanmaktadır. 7. Tranşlar halinde belirlenen "İşlem Yapabilme Limiti"ni artırmak isteyen Kuruluş %100 işlem limiti karşılığı ödeyecektir. Artırılan kısma tekabül eden işlem limiti karşılığının ödenmesinde, ek tabloda 3’üncü tranş için gösterilen fazla oranları uygulanacaktır. Buna göre, işlem limitini 30.000 Türk Lirası artırarak 130.000 Türk Lirasına çıkarmak isteyen ve bu nedenle ilave 30.000 Türk Lirası işlem limiti karşılığı yatıracak olan Kuruluş, bu işlem limiti karşılığını yukarıda verilen dört değişik araçla yatırmak isterse yatırılacak toplam tutar aşağıdaki şekilde olacaktır: İşlem Limiti Karşılığı Tutarı 5.000 5.000 10.000 10.000 30.000 İşlem Limiti Karşılığı Türü Fazla Oranı (%) Yatırılacak Tutar Vadesiz TL Vadesiz Altın Devlet Tahvili Vadesiz Tem. Mektubu (TL) 40 60 80 100 7.000 8.000 18.000 20.000 53.000 8. İlave işlem limiti karşılığı yalnızca devlet tahvili olarak yatırılmak istenirse 30.000*1,80= 54.000 Türk Lirası, yalnızca vadesiz teminat mektubu (Türk Lirası) olarak yatırılmak istenirse 30.000 * 2 = 60.000 Türk Lirası tutarında işlem limiti karşılığı yatırılacaktır. 17 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 1.1.4) Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılığı Türleri, Vadeye Kalan İş Günü Sayısı (Minimum) ve Belirli Bir İşlem Limiti İçin Yatırılması Gerekli Fazla Oranları Tablo 1: Tahvil ve Bono Piyasası İşlem Limiti Karşılıkları CİNSİ VADEYE KALAN GÜN SAYISI % FAZLA ORANI 1.tranş 2.tranş A. NAKİT İŞLEM LİMİTİ KARŞILIĞI 1. Vadesiz Türk Lirası 2. Vadeli Türk Lirası 3. Vadesiz Döviz 4. Vadeli Döviz 5. Vadesiz Altın 6. Altın Deposu B. TAHVİL TÜRÜ İŞLEM LİMİTİ KARŞILIĞI 1. Devlet Tahvili 2. Hazine Bonosu 3. Gelir Ortaklığı Senedi C. TEMİNAT MEKTUPLARI 1. Vadesiz Banka/ÖFK Teminat Mektubu (Türk Lirası) 2. Vadeli Banka/ÖFK Teminat Mektubu (Türk Lirası) 3. Vadesiz Banka/ÖFK Teminat Mektubu (ABD Doları/Euro) 4. Vadeli Banka/ÖFK Teminat Mektubu (ABD Doları/ Euro) ---- 3.tranş 10 20 10 15 20 40 20 30 40 80 40 60 ---- 15 15 30 30 60 60 7 7 7 20 20 40 50 50 60 80 80 100 ---- 30 60 100 7 30 60 100 ---- 25 45 80 7 25 45 80 ---- 18 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2) İMKB TAHVİL VE BONO PİYASASININ PAZARLARI VE İŞLEYİŞİ 2.1) Amaç Kesin Alım Satım Pazarı, sabit getirili menkul kıymetlerin şeffaf ve rekabete açık bir ortamda işlem görmelerini sağlayarak bu menkul kıymetlerin enformasyon akışını hızlandırmak amacıyla kurulmuştur. likiditesini artırmak, Repo Ters Repo Pazarı sabit getirili menkul kıymetlerin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alımını organize piyasa koşulları içinde güvenli bir şekilde gerçekleştirmek amacıyla açılmıştır. 2.2) Pazarlarda İşlem Görecek Menkul Kıymetler Kesin Alım Satım Pazarı’nda Türk Lirası ve döviz ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri, Gelir Ortaklığı Senetleri, Gayrimenkul Sertifikaları ve Özel Sektör Tahvilleri ile TCMB tarafından ihraç edilen Likidite Senetleri işlem görür. Repo Ters Repo Pazarı’nda ise devlet tahvilleri ve hazine bonoları ile TCMB likidite senetleri işlemlere konu edilir. Pazarda özelliklerine göre gruplandırılmış menkul kıymetler üzerinde işlem yapılır. Emir girişi sırasında repo karşılığı teslim edilmek istenen ya da ters repo işlemi karşılığı teslim alınmak istenen menkul kıymet grubu belirtilir ancak menkul kıymet belirtme imkanı yoktur. Bu menkul kıymet grupları ve içerecekleri menkul kıymetler aşağıdaki gibi belirlenmiştir: S: TL ödemeli devlet iç borçlanma senetleri ve TCMB likidite senetleri K: döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetleri Yönetim Kurulu bu grupların sayısını ve gruba dahil edilen menkul kıymetlerin özelliklerini değiştirebilir. 2.3) İşlem Saatleri Piyasa'da işlemler her gün saat 09:30 ile 17:00 arasında yapılmaktadır. Aynı gün valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında aynı gün başlangıç valörlü) işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00- 19 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 14:00 arasında, ileri valörlü (Repo-Ters Repo Pazarında ileri başlangıç valörlü) işlemler ise saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. Ancak, yatırım fonlarına ait aynı gün valörlü emirler saat 17:00'ye kadar verilebilmektedir. Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’nda işlemler saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılmaktadır. 2.4) Emirlerin Borsaya İletilmesi Piyasa'da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, üye merkez ofisi ve Borsa binasındaki üye ofisindeki terminaller kanalıyla veya Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü'nü (212) 298 22 22 nolu telefondan arayarak emirlerini iletirler. Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa eksperlerine söyledikten sonra, Kesin Alım Satım Pazarı’nda işlem yapmak için, sırasıyla, 1. Tanımını 2. İşlem türünü (alım-satım) 3. Valörünü 4. Müşteri/Fon emri ise hesap kodunu 5. Nominal tutarını 6. Fiyat veya getirisini 7. Emir Tipini bildirir. Repo-Ters Repo emirlerinde, sırasıyla, 1. Menkul kıymet grubu 2. İşlem türünü (Repo/Ters Repo) 3. İşlem başlangıç valörünü 4. İşlem bitiş valörünü 5. Repo oranını 6. İşlem tutarını 7. Müşteri/Fon emri ise hesap kodunu 8. Emir Tipini bildirir. Telefonla yapılan işlemlerde, emir piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen "emir no"su yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen "emir no"sunu eksperlere söylemek zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. 2.5) Emirlerin İşleme Sokulması Piyasa'ya iletilen talep ve teklifler üye temsilcileri veya piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir. İlgili pazarlarda yer alan emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca ilgili Pazarlarda yer alan emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı (repo emirlerinde en yüksek 20 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI oranlı), satımda en düşük fiyatlı (ters repo emirlerinde en düşük oranlı) emirler bilgi dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında piyasa katılımcılarına iletilir. İlgili Pazara iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda sonraki bekleyen en iyi teklif veya talep otomatik olarak ekrana gelir. Daha kötü oran/fiyatlı emirler oran/fiyat ve zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından izlenebilir. Telefonla işlem yapan üyeler istedikleri takdirde, ekranda yer alan en iyi emir dışındaki geçerli emirleri öğrenebilirler. Pazarlara iletilen aynı fiyatlı/oranlı alım ve satım emirleri ekranlarda birikimli olarak görünür. 2.6) Pazarların İşleyişi Kesin Alım Satım Pazarı sabit getirili menkul kıymetlerin aynı gün veya ileri valörlü olarak doğrudan alım/doğrudan satım işlemlerinin yapıldığı pazardır. Kabul edilebilir en az ve en fazla ileri valör tarihi menkul kıymet türü bazında Borsa Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Üye kodu piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Üye merkez ofislerinde müşteri bazında emir girme ve yine müşteri bazında borç-alacak takibi yapılabilir. Bu tip işlemlerde adına işlem yapılacak müşteri hesap kodları ile müşteri kimlik bilgileri işlemlere başlanmasından en az bir gün önce Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü’ne iletilmelidir. En iyi alım/satım emirleri ve son işleme ait fiyat getiri/nominal tutar bilgileri piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Eşanlı olarak piyasa bazında, emir bazında ve işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınabilir. Pazar izleme ekranlarından en iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. 2 Eylül 2002 tarihinden itibaren T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından devlet iç borçlanma senetlerinin ihracında ve ikinci el piyasa işlemlerinde etkinliği arttırmak amacıyla “Piyasa Yapıcılığı” sistemi uygulamaya konmuştur. Piyasa yapıcılar İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda mevcut piyasa kuralları çerçevesinde T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından belirlenen ölçüt menkul kıymetler için, miktar ve açıklık olarak belli koşulları sağlayan alım ve satım emirleri verirler. Belirlenen minimum miktar ve açıklık aralığında girilen emirler en iyi emirler ise piyasa izleme ekranına yansıtılır. Ayrıca Piyasanın mevcut yayın sayfaları dışında veri dağıtım firmalarının tasarladığı sayfalarda piyasa yapıcılara ait emirler piyasa yapıcı kodu ile ilan edilir. 21 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Piyasa yapıcılar; piyasa yapıcısı olarak her ölçüt menkul kıymet için bir alım ve bir satım emri iletirler. Herhangi bir piyasa yapıcının girdiği emir üzerinden işlem gerçekleşerek emrin minumum emir miktarının altına düşmesi veya sıfırlanması halinde, piyasa yapıcı 2 dakika içerisinde tekrar emir girer. Piyasa yapıcılar emirlerini İMKB Tahvil ve Bono Piyasası alım satım terminallerini kullanarak girerler. Gerek piyasa yapıcı emirleri gerekse diğer emirler Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı’na iletilir ve bu pazardaki mevcut işleyiş esasları çerçevesinde fiyat ve zaman önceliğine göre işleme konur. Piyasa yapıcı bankalar, T.C. Hazine Müsteşarlığı tarafından kamuoyuna duyurulur. Repo Ters Repo Pazarı’nda devlet tahvilleri ve hazine bonolarının ile TCMB likidite senetlerinin geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri yapılır. Üye kodu piyasa ekranlarında ve sorgu ekranlarında gösterilmez. İşlem gerçekleştiren taraflara, işlem gerçekleşmesini takiben, işlem bilgileri ile birlikte karşı üye bilgisi de verilir. Pazar’da aynı gün ve ileri başlangıç valörlü işlemler yapılabilir. Tutar, repo oranı, başlangıç ve bitiş valörleri ile işlem yapılmak istenen menkul kıymet cinsi (repo işlemleri için teslim edilecek, ters repo işlemleri için teslim alınacak) belirtilerek iletilen repo ve ters repo emirleri oran ve zaman önceliğine göre sistemde sıraya konulur. Repo emirleri arasında en yüksek, ters repo emirleri arasında en düşük oranlı olanlar önceliklidir. İşlem gerçekleştikten sonra repo yapan taraf emir girişi sırasında belirttiği koda ait menkul kıymetlerden en fazla beş değişik vadede olmak üzere bildirimini yapar. Bu bildirim sırasında, Borsa tarafından her gün ilan edilen fiyatlar üzerinden, toplam tutarı repo işleminin anapara ve faiz tutarının belli bir yüzdesinden az olmamak kaydıyla uygun nitelikteki menkul kıymetler bildirilir. Bu yüzde şu an için %97 olup faiz oranlarındaki dalgalanmalara bağlı olarak gün içinde değiştirilebilir. Bildirilen menkul kıymetler başlangıç valöründe Takasbank’a teslim edilerek takas yükümlülüğü yerine getirilir. Bu menkul kıymetler ters repo yapan üye adına bitiş valörüne kadar bloke saklamada tutulur. Bu menkul kıymetler ilk repo/ters repo işleminin vadesi içinde kalmak koşuluyla ters repo yapan üye tarafından başka repo işlemlerinde kullanılabilir. En iyi repo/ters repo emirleri ve gerçekleşen son işleme ait oran/tutar bilgileri piyasa ekranlarında eşanlı olarak gösterilir. Eşanlı olarak, emir bazında ve gerçekleşen işlem bazında sorgulama yapılır ve pozisyon bilgisi alınır. Pazar izleme ekranlarından en iyi talep ve teklifler ile birlikte emir ve fiyat bazında derinlik bilgisine de ulaşılabilir. Yönetim Kurulu tarafından belirlenen menkul kıymetlerde emir büyüklüğü bazında Küçük Emirler veya Normal Emirler Pazarı’nda işlem yapılır. 2.7) Emir Tipleri 22 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Limitli Emir: Limitli emirler fiyat/getiri ve nominal/repo tutarı belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat/getiri belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı iptal edilir. Özel Koşullu Emirler: Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. 2.8) Emir Büyüklükleri Kesin Alım Satım Pazarı’na iletilecek emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir: Normal Emirler Pazarı Küçük Emirler Pazarı Minimum Maksimum Minimum 100.000 10.000.000 1.000 99.000 10.000 1.000.000 ------- ------- 100.000 10.000.000 1.000 99.000 Özel Sektör Tahvili (TL) 1.000 100.000 ------- ------- ÖST (USD / EUR) 1.000 100.000 ------- ------- GOS (USD / EUR) 1.000 100.000 ------- ------- 100.000 10.000.000 ------- ------- DİBS (TL) DİBS (USD / EUR) TCMB Likidite Senetleri (TL) GOS (TL) Maksimum Repo- Ters Repo Pazarı'nda emir büyüklüğü; Emirler minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Yürürlükteki minimum ve maksimum emir büyüklükleri aşağıdaki gibidir: 23 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Normal Emirler Pazarı Küçük Emirler Pazarı Minimum Maksimum Minimum 500.000 10.000.000 1.000 Maksimum 499.000 2.9) Fiyat Tipleri Menkul kıymetin işlemiş faizi içermeyen fiyatı temiz fiyat, işlemiş faizi içeren fiyatı ise kirli fiyat olarak adlandırılır. İşlemiş faiz dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarıdır. Takas fiyatı ise işlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup enflasyona endeksli Devlet Tahvilleri için enflasyon katkısı dikkate alınarak hesaplanır. Diğer menkul kıymetler için kirli fiyata eşittir. 2.10) Emir Giriş Yöntemleri Emirler her bir menkul kıymet için İMKB tarafından belirlenen tek bir fiyat tipi veya getiri üzerinden iletilir. a) Basit getiri üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; İskontolu olarak ihraç edilen TL/Döviz ödemeli Hazine Bonoları, Devlet Tahvilleri, TCMB likidite senetleri ve kuponlu tahvillerin (TÜFE’ye endeksli tahviller hariç) ayrıştırılmış anaparaları b) Temiz fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; TL/Döviz ödemeli sabit faizli tahviller ve ilk kupon faiz oranı sabitlenmiş TL ödemeli değişken faizli tahviller (Hazine tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvilleri için enflasyon katkısı hariç temiz fiyat kullanılır.) c) Kirli fiyat üzerinden emir iletilen menkul kıymetler; Kuponlu tahvillerin ayrıştırılmış kuponları, ilk kupon faizi de sabit olmayan değişken faizli tahviller ve döviz cinsi değişken faizli tahviller (Hazine tarafından Şubat 2007’de ihracına başlanan TÜFE’ye endeksli Devlet tahvillerinin ayrıştırılmış kupon ve anaparaları için enflasyon katkısı hariç kirli fiyat kullanılır.) Alım satım sisteminde ve bültenlerde yer alan fiyat alanı, menkul kıymetin emir giriş yöntemine göre temiz veya kirli fiyatı ifade eder. Her menkul kıymet için fiyat alanının yanısıra takas fiyatı ve varsa işlemiş faiz de ilan edilir. 2.11) Fiyat ve Getiri Adımları Kesin Alım Satım Pazarı’nda temiz veya kirli fiyat üzerinden iletilen emirlerde 0.001 TL, getiri üzerinden iletilen emirlerde ise % 0.01’lik adım uygulanır. Repo Ters Repo Pazarı’nda ise iletilen emirlerde %0,05’lik oran adımı uygulanır. 2.12) Valör 24 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Kesin Alım Satım Pazarı’nda emirler aynı gün veya ileri valörlü olabilir. Valör süresi; Pazar’da yapılacak devlet tahvili ve hazine bonosu işlemlerinde en fazla 90 gün, işlem gören diğer menkul kıymetlerde ise en fazla 7 gündür. Temiz fiyat üzerinden işlem gören değişken faizli tahvillerin kupon faizi henüz belirlenmemiş kupon dönemlerine ve enflasyon katkısız temiz fiyat üzerinden işlem gören TÜFE’ye endeksli tahvillerin referans endeks ilan edilmemiş dönemlerine ait valörlü emir iletilemez. Repo Ters Repo Pazarı’nda ise 7 güne kadar ileri başlangıç valörlü emir iletilebilir. Repo bitiş valörü için herhangi bir kısıtlama yoktur. 2.13) Emirlerin Geçerliliği Aynı gün valörlü emirler (ya da aynı gün başlangıç valörlü repo-ters repo emirleri) saat 14:00'e, ileri valörlü emirler (ya da ileri başlangıç valörlü repo-ters repo emirleri) 17:00'ye kadar geçerlidir. Aracı kuruluşlar Piyasa'ya verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. Fon işlemlerine ait aynı gün valörlü emirler saat 17:00'ye kadar geçerlidir. Ancak, karşılanmamış aynı gün valörlü fon emirleri saat 14:00 itibariyle iptal edildiğinden, aracı kuruluşların öğleden sonra bu emirleri tekrar Piyasa'ya iletmeleri gerekmektedir Emirler verildikleri gün itibarıyla geçerlidir. Aynı gün valörlü tüm emirler gerçekleşmediği takdirde saat 14:00’de, ileri valörlü olanlar Pazar kapanış saatinde iptal edilir. 2.14) Emir Eşleşme Kuralları Tahvil ve Bono Piyasası Pazarları’nda emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. Kesin Alım-Satım Pazarı'nda iki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Repo emirleri aynı ya da daha düşük oranlı ters repo emirleri ile, ters repo emirleri ise aynı ya da daha yüksek oranlı repo emirleri ile eşleştirilir. Pazara iletilen emirler oran ve zaman önceliğine göre işleme konur. Buna göre repo emirlerinde en yüksek, ters repo emirlerinde ise en düşük oranlı emirlerin önceliği vardır. Aynı oranlı emirlerde ise zaman önceliği uygulanır. 2.15) Emirlerin Eşleştirilmesi Emirler tamamen karşılanabileceği gibi kısmen de karşılanabilir. 25 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Sistemde her pazarda yer alan iki karşıt emrin eşleşmesi, o pazara verilmiş emirler arasında fiyat/oran ve zaman öncelikleri göz önünde bulundurularak alım/repoda en yüksek fiyatlı/oranlı, satım/ters repoda en düşük fiyatlı/oranlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Başka bir ifadeyle, fiyat/oran eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış/repo emrinin fiyatından/oranından daha düşük fiyatlı/oranlı satış/ters repo emri geldiğinde veya var olan satış/ters repo emrinin fiyatından daha yüksek fiyatlı/oranlı alım/repo emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Kesin Alım-Satım Pazarı’nda fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatı, Repo-Ters Repo Pazarı’nda ise oran eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin oranı işlem oranıdır. Aynı fiyatlı/oranlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Piyasa’da bir alım veya bir satım emriyle birden fazla karşıt emri aynı anda karşılamak mümkündür. 2.16) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi Piyasa’da işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirini bilmezler. Telefonla iletilen ve aktif olarak yapılan işlemlerde işlemin teyidi ve karşı tarafı üyeye telefonda anında bildirilir ve işleme ait sözleşme dökümü her iki üyeye de en kısa sürede fakslanır. Repo-ters repo işlemlerine ait bütün kayıtlar Borsa bünyesinde tutulmakta, Sermaye Piyasası Kurulu’nun 31.07.1992 tarih ve 21301 sayılı Resmi Gazete’nin mükerrer sayısında yayınlanan Seri:V, No:7 “Menkul Kıymetlerin Geri Alma veya Satma Taahhüdü ile Alım Satımı Hakkında Tebliğ” hükümleri uyarınca taraflara teyit formu gönderilmemektedir. Üye merkez ofisi veya Borsa binasındaki üye ofisindeki terminaller kanalıyla yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve dökümler üye tarafından sistemden alınır. 2.17) İşlemlerin İptali 2.17.1) Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve satıcı üyeler tarafından yazılı olarak onaylanan ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır. a) Sehven alış /repo emri yerine satış/ters repo emri veya satış/ters repo emri yerine alış/repo emri girmek , b) Emir girerken fiyat/getiri, repo oranı veya miktar girişlerinde maddi hata yapmak, c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan kıymeti sehven satmak, d) Yatırım fonu adına yetkisiz repo işlemi yapmış olmak 26 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben hazırlanacak olan ve bir örneği EK-1’de verilen “İşlem İptal Formu” kullanılarak Tahvil ve Bono Piyasası Yönetmeliği’nin 17’nci maddesi hükümleri uyarınca Tahvil ve Bono Piyasası Müdürü tarafından iptal edilebilir. "İşlem İptal Formu" taraflara faks yoluyla gönderilir. 2.17.2) Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır. Üyeler itirazlarını Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar. Yapılan itirazlar Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü tarafından aşağıdaki esaslar göz önünde bulundurularak değerlendirilir. 1. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan değişiklikler (faks numarası... v.b.) itirazlarda dikkate alınmaz. 2. Üye temsilcileri tarafından Tahvil ve Bono Piyasası’na iletilen emirler piyasa eksperi tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme girilmektedir. Eksper tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olur ve işleme itiraz kabul edilmeyerek işlem geçerli sayılır. Yukarıda belirtilen eksper tekrarı işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde, üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır. 3. İşlemin sadece eksper hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır. 4. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara teyid edilir. Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi edici işlem Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve piyasa kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak sonuçlandırılır. 5. Bu işlemlerin öncelikle Tahvil ve Bono Piyasası’nda söz konusu üye/ler adına aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatleri içerisinde yaptırılmasına çalışılır. Emirler eksper tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir. Aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştirilme saatinden sonra yapılacak telafi edici işlemlerde, 14:00 sonrası aynı gün valörlü yatırım fonu işlemlerindeki esaslar uygulanır. 6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en geç 1 iş günü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır. 7. Eksper hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır. 27 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.18) Emir İptali Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar iptal edilebilir. 2.19) Emir Değişikliği Piyasa'ya iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir. Emrin fiyat/oranındaki değişiklik, nominal/repo tutarındaki artış ve işlem hesap sahibinin değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, temsilci referansı ile nominal/repo tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 2.20) Piyasa İzleme Bilgileri Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Alan Adı Açıklama Veri Yayınına Dahil Olan Bilgiler Veri Dagıtım Valör 1 İlgili satırdaki emirlerin valörü-Repo işlemlerinde başlangıç valour Valör 2 İlgili satırdaki repo emirlerinin bitiş valörü Tanım Menkul kıymetin tanımı. VKG/Repo Süresi Kesin alım-satım işlemlerinde vadeye kalan gün sayısı, repo işlemlerinde repo süresi. İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör Alış Derinliği tarihi için Bekleyen tüm alım emirlerinin (Toplam) toplam miktarı İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör Alış Derinliği tarihi için Bekleyen en iyi fiyat/oranlı alım emrinin/emirlerinin toplam miktarı Alış /Repo İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin fiyatı/repo emirlerinde oranı. Alış Getirisi Alış emrinin getirisi (KES Pazarı emirleri için) Satış Getirisi Satış emrinin getirisi (KES Pazarı emirleri için) 28 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Satış/Ters Repo İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin fiyatı/ters repo emirlerinde oranı. Satış Derinliği İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyat/oranlı satım emrinin/emirlerinin toplam miktarı Satış Derinliği (Toplam) İlgili menkul kıymet / vadede ilgili valör tarihi için Bekleyen tüm satım emirlerinin toplam miktarı Son Getiri İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin getirisi (KES Pazarı işlemleri için) Son Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı. Repo İşlemlerinde oran. Değişim KES’te en son gerçekleşen işlemin basit getirisinin, bir önceki işlem gününün ağırlıklı ortalama basit getirisine göre net değişimi Yüzde Değişim KES’te en son gerçekleşen işlemin bileşik getirisinin bir önceki Işlem gününün ağırlıklı ortalama bileşik getirisine göre % değişimi İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı Son İşlem Tutarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin TL tutarı (KES Işlemleri için FiyatxMiktar) Reel Faiz Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE.) Enflasyondan arındırılmış yıllık reel getiri. En Yüksek Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek Fiyat/repo işlemleri için oran. En Düşük Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük Fiyat/repo işlemleri için oran. En Yüksek Getiri İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek getiri (KES Pazarı işlemleri için) En Düşük Getiri İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük getiri (KES Pazarı işlemleri için) Ağırlıklı Ort. Getiri İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama getirisi. (KES Pazarı işlemleri için) Son İşlem Miktarı 29 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Ağr. Ort. Fiyat/Oran İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatı/repo işlemlerinde oran. Bileşik Getiri İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin bileşik getirisi. (KES Pazarı işlemleri için) Önceki Bir önceki işlem gününde gerçekleşen (eğer Ağırlıklı Ort. varsa) işlemlerin ağırlıklı ortalama bileşik Bileşik Getiri getirisi Ağırlıklı Ort. İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen Bileşik Getiri işlemlerin ağırlıklı Ortalama bileşik getirisi. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde Gerçekleşen toplam işlem miktarı. İlgili menkul kıymette/ilgili valör tarihi için Bugünkü gün içinde Gerçekleşen TL işlem hacmi İşlem Hacmi tutarı. Bugünkü Miktar İşlem Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen işlem adedi Toplam Emir İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için Sayısı verilen toplam emir sayısı Açık Emir Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık Emirlerin toplam adedi Birikimli Miktar Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren gerçekleşen toplam işlem miktarı. Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten Birikimli itibaren gerçekleşen toplam TL işlem hacmi İşlem Hacmi tutarı. Alış Emri Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım Emirlerinin toplam adedi Satış Emri Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım Emirlerinin toplam adedi Önceki Seans Bir önceki işlem günü tarihi. Önceki Getiri Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin getirisi. Önceki Fiyat Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin fiyatı. Önceki Ort. Getiri Bir önceki işlem gününde gerçekleşen (eğer varsa) işlemlerin ağırlıklı ortalama getirisi. Önceki Ort. Fiyat Bir önceki işlem gününde gerçekleşen ağırlıklı ortalama fiyat Son İşlem Saati Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye 30 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Seans İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans. Pazar Menkul kıymetin işlem gördüğü pazar. İlgili satırdaki menkul kıymette/vadede bulunan en iyi alım/satım emirlerinin geçerli olduğu pazar. Tür,Estrüman Menkul kıymetin türü. (Devlet tahvili, hazine bonosu grup Kodu S, Repo gibi..) İtibari Değer Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 TL) Durum Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif, D:durdurulmuş Notlar İlgili menkul kıymetin tanımına ait özel bir not açıklaması Enflasyon Katsayısı Özellik arzeden belirli menkul kıymetler için (TÜFE) fiyat Hesaplamasında kullanılan enflasyon katsayısı. Kupon Faizi Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%, dönemsel) İşlemiş Faiz Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarı Son İşlem Takas Fiyatı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı Alış Takas Fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin takas fiyatı Satış Takas Fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin takas fiyatı 2.21) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Tahvil ve Bono Piyasası Yönetmeliği’nin 20’nci maddesine istinaden Piyasada yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar ve oranlar izleyen işgünü Borsa bülteninde ilan edilir. Bültenlerde, seansta menkul kıymet ve repo ters repo vadesi bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama fiyat /oran, işlemiş faiz, takas fiyatı, basit ve bileşik faizle getiri, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları yer alır. 31 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.22) Özel Hükümler 2.22.3) Döviz Ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri İşlemlerine İlişkin Özel Hükümler İşlem Valörü Döviz ödemeli tahvillerin alım satım işlemleri en az üç en fazla doksan gün valörle yapılabilir. Para Birimi Döviz ödemeli tahvillere ait alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Dolar cinsinden ihraç edilen tahvillerde emirler 100 Amerikan Doları, Euro cinsinden ihraç edilen tahvillerde 100 Euro üzerinden fiyatlandırılır. Piyasa Dışı İşlemler Borsa üyesi aracı kuruluşların Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve müşteri ile gerçekleştirdikleri işlemler dışındaki kendi aralarında yapılan döviz ödemeli tahvillere ait tüm kesin alım satım işlemlerini Tahvil ve Bono Piyasası’nda gerçekleştirmeleri zorunludur. 2.22.4) Gayrimenkul Hükümler Sertifikalarının İşlemlerine İlişkin Özel Baz Fiyat Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem gören tahvil ve bonolardan farklı olarak Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’nda işlem görecek sertifikalar için baz fiyat tespit edilir. Baz fiyat, gayrimenkul sertifikasının en son işlem gününde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama fiyatıdır. Baz fiyat tespitinde kendinden kendine işlemler gözönüne alınmaz. Baz fiyat teşkil edecek işlem gerçekleşmemesi durumunda ise, bir önceki baz fiyat esas alınır. Fiyat Aralığı Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem gören tahvil ve bonolardan farklı olarak, Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’na iletilecek emirlerin fiyatlarında alt ve üst fiyat limiti uygulaması yapılır. Buna göre Yönetim Kurulu Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’nda uygulanacak fiyat aralığını, baz fiyatın ±%5’i olarak belirlemiştir. Gerektiğinde Borsa Yönetim Kurulu kararı ile fiyat aralığı değiştirilebilir. 32 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Fiyat Adımı Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem gören tahvil ve bonolardan farklı olarak Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’na iletilen emirlerde fiyat adımı uygulanır. Fiyat adımı, her sertifika için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Fiyat adımları Borsa Yönetim Kurulunca belirlenir ve ilan edilir. Sertifika Tanımı Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’nda işlem gören sertifikalar; Asli edim bitiş tarihi Sertifikaya konu proje kodu İhraçcı kodu ile tanımlanır. 2.23) Tahvil ve Bono Gerçekleştirilmesi Piyasasında İşlemlerin PİYASANIN AÇILMASI (SAAT 09:30) EMİRLERİN UZAK ERİŞİM TERMİNALLERİ VEYA TELEFONLA BORSA'YA İLETİLMESİ PİYASA TELEFON NO: 0 212 298 22 22 AYNI GÜN VALÖRLÜ İŞLEMLER İÇİN 09:30-14:00, DİĞER VALÖRLÜ İŞLEMLER İÇİN 09:30-17:00 ARASI (PİYASADA 12:00-13:00 ARASI ÖĞLE TATİLİ YAPILIR.) EMİR EKRANDA GÖRÜNEN BİR EMRE KARŞILIK İSE AYNI VEYA DAHA İYİ BİR ORANLI, AYNI TANIMLI VE UYGUN BÜYÜKLÜKTE İLETİLMELİDİR. EMRİN PİYASAYA İLETİLMESİ EN İYİ EMRİN EKRANA OTOMATİK OLARAK AKTARILMASI, DİĞER EMİRLERİN FİYAT VE ZAMAN ÖNCELİĞİNE UYGUN OLARAK SIRAYA KONMASI EMRİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİ HALİNDE AKTİF TARAFA OTOMATİK OLARAK TEYİT VERİLMESİ VE İKİNCİ DERECEDE İYİ EMİRLERİN EKRANA AKTARILMASI PİYASANIN AYNI GÜN VALÖRLÜ İŞLEMLER İÇİN KAPANMASI (SAAT 14:00) (GERÇEKLEŞMEMİŞ EMİRLER SAAT 14:00'TE OTOMATİK OLARAK İPTAL EDİLİR.) O GÜN VALÖRLÜ İŞLEMLER İÇİN İLGİLİ TARAFLARIN YÜKÜMLÜLÜKLERİNİ YERİNE GETİRMESİ (EN GEÇ SAAT 16:30'A KADAR) PİYASANIN KAPANMASI (SAAT 17:00) 33 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.24) Kotasyon Borsamız Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem gören menkul kıymetlerin tanımlanma (kotasyon) yöntemi aşağıda ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Yeni ihraç edilen menkul kıymetler için tanım verme işlemi Çarşamba günleri yapılmakta ve aynı güne ait Borsa Günlük Bülteni'nde yayınlanmaktadır. 2.24.1) Kotasyon Yöntemi Menkul kıymetlerin tanımlamasında İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından üretilen ISIN kodu kullanılır. ISIN kodu 12 haneden oluşmaktadır. İlk iki hane ülke kodu (Türkiye için TR), son bir hane kontrol hanesini belirtmek için kullanılmaktadır. Belirtilen alanların dışında kalan 9 hane Devlet İç Borçlanma Senetleri (DIBS) ve diğer menkul kıymetler için farklı olarak aşağıda belirtildiği şekilde kullanılmaktadır. 2.24.2) Devlet İç Borçlanma Senetleri İçin ISIN Kodunun Oluşumu 1) 1 ve 2’nci haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR 2) 3. hane menkul kıymet türünü belirtmektedir. (T = Devlet Tahvili, B = Hazine Bonosu, H = Halka Arz, G = GOS-KOI, D = Diğer Kamu Borçlanma Menkul Kıymetleri) 3) 4 - 9. haneler menkul kıymetin itfa tarihini gün, ay ve yıl olarak belirtir. Örneğin 9 Şubat 2000 = 090200 4) 10. hane menkul kıymetin TL yada yabancı para cinsinden olduğunu ve tüm menkul kıymet, anapara veya kupon olduğunu belirtmektedir. (TL olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti ifade eden kod T, TL olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod A, TL olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod K, yabancı para olan ihraçlarda tüm menkul kıymeti ifade eden kod F, yabancı para olan ihraçlarda anaparayı ifade eden kod P, yabancı para olan ihraçlarda kuponu ifade eden kod C’dir.) 5) 11. hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’a kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir. 6) 12. hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu numara hesaplanmaktadır. 2.24.3) Diğer Menkul Kıymetler İçin ISIN Kodunun Oluşumu 1) 1 ve 2’nci haneler ülke kodunu belirtmektedir. Türkiye = TR 2) 3’üncü hane menkul kıymetin türünü belirtmektedir.(C = Depo Sertifikası, F = Finansman Bonosu, M = Diğer Menkul Kıymetler, N = Gayrimenkul Sertifikası, S = Özel Sektör Tahvili, Z = Diğer Finansal Enstrümanlar) 3) 4 – 7’nci haneler menkul kıymeti ihraç eden kuruluşa verilen kodu belirtmektedir. 34 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4) 8’inci hane itfa tarihindeki ayı belirtmektedir. Ocak ayından Eylül ayına kadar 1 ila 9, Ekim, Kasım ve Aralık için sırasıyla E, K, A harfleri kullanılmaktadır. (Örneğin Mart ayı için 3, Kasım ayı için K harfleri kullanılmaktadır.) 5) 9 ve 10’uncu haneler menkul kıymetin itfa tarihindeki yılın son iki hanesini belirtmektedir. Örneğin 2000 yılı için “00”, 2001 yılı için “01” kullanılacaktır. 6) 11’inci hane aynı itfa tarihine denk gelen, aynı özelliklere sahip menkul kıymetlere verilen sıra numarasını belirtir. Bu numaralar 1’den başlayıp 9’a kadar gitmektedir. 9’dan fazla itfa tarihli ihraçlara A’dan başlayıp Z’ye kadar ihraç numarası verilmektedir. 7) 12’nci hane kontrol hanesi olarak kullanılmaktadır ve standart bir hesaplama yöntemi ile bu numara hesaplanmaktadır. ÖRNEKLER : 1) TRB040902T14 04 Eylül 2002 itfa tarihli, hazine bonosu 2) TRT210104T18 21 Ocak 2004 itfa tarihli, devlet tahvili 3) TRT010106T10 1 Ocak 2006 itfa tarihli, özel tertip devlet tahvili 4) TRT140802T12 14 Ağustos 2002 itfa tarihli, devlet tahvilinin tümü 5) TRT140802A13 14 Ağustos 2002 itfa tarihli, devlet tahvilinin anaparası 6) TRT140802K11 14 Ağustos 2002 itfa tarihli, devlet tahvilinin kuponu 7) TRH170402T17 17 Nisan 2002 itfa tarihli halka arz tüm menkul kıymet 8) TRG010105T16 01 Ocak 2005 itfa tarihli Özelleştirme İdaresi Tahvili 9) TRSKCTF80815 2008 yılının Ağustos ayında itfa olan KCTF (Koç Tüketici Finansmanı A.Ş.)’nin ihraç ettiği özel sektör tahvili 2.25) Tahvil ve Bono Piyasası’nda Emir Giriş Yöntemleri ve Fiyat-Gepiri Hesaplamaları 2.25.1) Tanımlar Fiyat: Bir menkul kıymette 100 birim nominal üzerinden verilen değerdir. Menkul kıymetin İMKB tarafından belirlenen emir giriş yöntemine göre temiz, kirli veya takas fiyatı olarak adlandırılır. İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına (GGS) isabet eden tutarıdır. 35 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI İşlemiş Faiz Dönemsel kupon x GGS x 100 Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Menkul kıymetin kirli fiyatından işlemiş faizin düşülmesi suretiyle bulunur. Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyatıdır. Referans endeksler: TÜİK tarafından açıklanan TÜFE endeks değerleri kullanılarak Hazine tarafından aşağıdaki formül ile hesaplanarak ilan edilen endekslerdir. A ayının g günü için referans endeks Günlük referans endeksg TÜFE a -3 TÜFEa-2 :a-2 ayının TÜFE’si TÜFEa-3 :a-3 ayının TÜFE’si g 1 x (TÜFE a -2 - TUFE a -3 ) AG g : Aybaşından itibaren geçmiş gün sayısı AG : Ay içerisindeki toplam gün sayısı TÜFE’ye endeksli devlet tahvilleri: Vadeleri boyunca TÜFE enflasyonu üzerine Hazine tarafından belirlenen sabit bir reel getiriyi garanti eden kuponlu tahvillerdir. Kupon ve anapara ödemeleri aşağıdaki formüllere göre yapılmaktadır. Anapara ödemesi Referans endeks itfa tarihi x 100 Referans endeks ihraç tarihi Kupon ödemeleri Referans endeks kupon tarihi x 100 x Reel kupon oranı Referans endeks ihraç tarihi Enflasyon katsayısı: Valör tarihindeki referans endeks değerinin menkul kıymetin ihraç tarihindeki referans endeks değerine bölünmesi suretiyle bulunan katsayıdır. Takas fiyatı: İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyattır. Enflasyona endeksli olup da enflasyon katkısı hariç olarak işlem gören menkul kıymetlerde kirli fiyatın valör tarihindeki enflasyon katsayısı ile çarpılması suretiyle bulunur. Diğer menkul kıymetlerde kirli fiyata eşittir. Bazı menkul kıymetlerde yukarıda belirtilen değişkenlerin 0 veya 1 (örneğin iskontolu menkul kıymetlerde işlemiş faizin 0, TÜFE’ye endeksli tahviller haricindeki menkul kıymetlerde enflasyon katsayısının 1 olması gibi) olabileceği göz önünde bulundurularak aşağıdaki eşitlikler genel olarak geçerlidir. Takas fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı = (Temiz fiyat + İşlemiş faiz) x Enflasyon katsayısı İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100 İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz x Enflasyon katsayısı / 100 Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat x Enflasyon katsayısı / 100 36 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.25.2) Formüller Kısaltmalar VKG DGS KGS GGS Tanımlar Vadeye kalan gerçek gün sayısı Bir kupon döneminin içerdiği gerçek gün sayısı Bir sonraki kupon ödeme tarihine kalan gerçek gün sayısı Bir önceki kupon ödeme tarihinden (veya ihraç tarihinden) valör tarihine kadar geçen gerçek gün sayısı Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı Vadeye kalan kupon adedi Yıllık basit getiri Vadeye kadar getiri Anapara (100) Kupon faiz oranı x100 Hazine tarafından açıklanan referans endeks M N r R A KPN REF No 1 Formül Fiyat A r x VKG 1 365 2 Kirli fiyat KPN M KGS R DGS 1 M 3 4 5 1 1 1 R/M N 1 x 1 R/M A KGS N 1 1 R/M DGS 365 r x VKG VKG Bileşik getiri 1 1 365 M R Bileşik getiri 1 1 M İşlemiş faiz Dönemsel KPN ( KPN GGS ) x M DGS 6 7 Kirli fiyat = Temiz fiyat + İşlemiş faiz 8 Takas Fiyatı = Kirli fiyat x Enflasyon katsayısı Enflasyon katsayısı REF valör tarihi REF ihraç tarihi 2.25.3) Menkul kıymet türü kullanılan formüller bazında emir giriş yöntemleri ve Hazine Bonoları, İskontolu Devlet Tahvilleri ve Kuponlu Tahvillerin Ayrıştırılmış Anaparaları 37 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Emir Giriş Yöntemi Basit getiri İşlemiş Faiz - Fiyat Kirli fiyat Temiz Fiyat - Kirli Fiyat Formül 1 Takas Fiyatı Kirli fiyat Basit Getiri Basit getiri TL ve Döviz Ödemeli Sabit Faizli Tahviller Emir Giriş İşlemiş Fiyat Temiz Kirli Takas Basit Yöntemi Faiz Fiyat Fiyat Fiyatı Getiri Temiz fiyat Formül 5 Temiz Temiz Formül Kirli fiyat Formül fiyat fiyat 6 2* *Son kupon döneminde basit ve bileşik getiri hesabında sırasıyla 1 ve 3 no’lu kullanılacaktır. Ilk Kupon Faiz Oranı Sabitlenmiş TL Ödemeli Değişken Faizli Emir Giriş İşlemiş Fiyat Temiz Kirli Yöntemi Faiz Fiyat Fiyat Temiz fiyat Formül 5 Temiz Temiz Formül fiyat fiyat 6 Tahviller Takas Fiyatı Kirli fiyat Basit Getiri - Bileşik Getiri Formül 3 Bileşik Getiri Formül 4* formüller Bileşik Getiri - Kuponlu Tahvillerin Ayrıştırılmış Kuponları, İlk Kupon Faizi de Sabit Olmayan Değişken Faizli Tahviller ve Döviz Cinsi Değişken Faizli Tahviller Emir Giriş İşlemiş Fiyat Temiz Kirli Takas Basit Bileşik Yöntemi Faiz Fiyat Fiyat Fiyatı Getiri Getiri Kirli fiyat Kirli fiyat Kirli fiyat Kirli fiyat TÜFE’ye Endeksli Tahviller Emir Giriş İşlemiş Yöntemi Faiz (reel) Temiz fiyat Formül 5 Fiyat Temiz Fiyat Kirli Fiyat Takas Fiyatı Temiz fiyat Temiz fiyat Formül 6 Formül 8 TÜFE’ye Endeksli Tahvillerin Ayrıştırılmış Kupon ve Anaparaları Emir Giriş İşlemiş Fiyat Temiz Kirli Takas Yöntemi Faiz Fiyat Fiyat Fiyatı (reel) Kirli fiyat Kirli fiyat Kirli fiyat Formül 8 Basit Getiri (reel) Formül 2 Bileşik Getiri (reel) Formül 4 Basit Getiri (reel) - Bileşik Getiri (reel) - 2.26) Tahvil ve Bono Piyasası Takas İşlemlerine İlişkin Genel Esaslar Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem gören menkul kıymetlerin takası, Borsa'nın denetim ve gözetimi altında İMKB - Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank A.Ş.) tarafından yapılır. Takas işlemleri aşağıdaki esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir: 38 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 1) Piyasada işlem yapmak isteyen bütün üyeler, takas işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi için gerekli olan nakit ve menkul kıymet hesaplarını Takasbank nezdinde açmak zorundadırlar. 2) Piyasada işlem yapan üyeler, işlemin valör gününde, nakit ve menkul kıymet yükümlülüğünü saat 16:30 itibarıyla yerine getirmek zorundadırlar. Üyelerin, yükümlülüklerini aşağıda belirtilen şekilde yerine getirmeleri gerekmektedir; Nakit ödemeler; Takasbank A.Ş nezdindeki Tahvil Takas Borcu Hesabına saat 16:30’a kadar hesaben veya 14:30’a kadar nakden yapılır. Menkul kıymet yükümlülükleri prensip olarak hesaben yerine getirilir. Hesaben yapılacak borç kapatma işlemleri için son saat 16:30’dur. Menkul kıymet teslimlerinin fiziki olarak yapılmak istenmesi durumunda, kıymetler işlemin valör günü en geç saat 15:30'a kadar Takasbank’ın Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nezdindeki hesabına aktarılmak üzere fiziken teslim edilir. . 3) Takas işlemlerinde üyeler nakit yükümlülüklerini Takasbank nezdindeki ilgili piyasa borç hesaplarına aktarmak suretiyle, menkul kıymet yükümlülüklerini ise; Takasbank nezdindeki menkul kıymet depolarından borç kapatma işlemi yaparak yerine getirirler. Menkul kıymet alacakları üyelerin Takasbank nezdindeki ilgili depo hesaplarına, nakit alacakları ise Takasbank nezdindeki serbest cari hesaplarına alacak kaydedilir. Bankaların nakit alacakları daha sonra aksi belirtilmedikçe TCMB nezdindeki TIC hesaplarına aktarılır. 4) Üyelerin nakit ve menkul kıymet yükümlülüklerini para birimi cinsinden netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirmeleri gerekmektedir. Ancak Repo-Ters Repo Pazarı’nda ters repo yoluyla alınan ve işlemin vadesi süresince bloke hesapta tutulan menkul kıymetler netleştirmeye konu olmaz. Ayrıca, repo işlemine konu menkul kıymetlerin bildiriminin işlemin başlangıç valöründe en geç 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. 5) Takas işlemlerinde riski en aza indirmek için, karşılığını almadan teslim etmeme veya ödememe prensibi esas alınmaktadır. Nakit ve menkul kıymet alacakları Takasbank nezdindeki üye hesaplarına, alacakları serbestleştikçe ve yükümlülüklerin yerine getirilmesi ve takas havuzunun müsait olması koşuluyla aktarılır. Takas işlemleri ancak belirlenen valörde gerçekleşir. Tarafların teslimatı ve ödemeyi işlem valöründen önce yapmaları işlemin valöründen önce gerçekleşeceği anlamına gelmez. Erken takas, ancak Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü'nce uygun görüldüğü takdirde valör düzeltmesiyle birlikte yapılabilir. 39 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 6) Valör gününde, üye yükümlülüğünü 4’üncü maddede belirtilen saatler dışında yerine getirmişse herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın ön temerrüde veya temerrüde düşmüş sayılır. 7) Tahvil ve Bono Piyasası veya Hisse Senetleri Piyasası işlemlerinden net TL alacağı olan üyeler, bu alacaklarını diğer piyasa işlemlerinden doğan borçlarına mahsup ettirebilir. Bu mahsubun yapılabilmesi için, söz konusu üyenin, işlemlerin valör gününde en geç saat 14:30'a kadar Takasbank’a bir mahsup talimatı vermesi gerekmektedir. Mahsup talimatları talimatın verildiği gün EFT kapanış saatine kadar geçerli olup EFT kapanış saatine kadar gerçekleştirilemeyen talimatlar geçerliliğini yitirir. Mahsup talimatı verilmesine rağmen alacaklı olunan piyasadan alacağın aynı gün içerisinde alınamaması halinde borçlu üye borçlu olduğu piyasaya borcunu aynı gün içerisinde ödemekle yükümlüdür. 8) Takasbank, takas işlemlerine ilişkin nakit ve kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri aynen ilgili üyelere yansıtır. 9) Üyelerin, şu anda Borsa'da hisse senedi takas işlemlerinde yetkili personeli Tahvil ve Bono Piyasası takas işlemlerinde de yetkilidir. 2.26.1) Özel Hükümler Dövize Endeksli Menkul Kıymetlerin Takasına Özgü Özel Koşullar Dövize endeksli gelir ortaklığı senetleri ve devlet iç borçlanma senetlerinin takasının yapılacağı valör gününde satıcı, işlemin nominal tutarı kadar menkul kıymeti teslim eder, alıcı ise valör günündeki TCMB döviz alış kuru esas alınarak hesaplanacak tutarda Türk Lirası ödeme yapar. Döviz Ödemeli Devlet İç Borçlanma Senetleri Takasına Özgü Özel Koşullar Döviz ödemeli tahvillerin takasında süre en az üç işgünü olup, işgünü hesabında Türkiye ve ilgili döviz cinsinin yerel piyasasındaki tatil günleri dikkate alınır. Takas ve temerrüde ilişkin olarak belirtilen bütün saatler ayrıca belirtilmediği takdirde Türkiye saatidir. Menkul kıymet ve nakit takası Takasbank tarafından yürütülür. Ancak, nakit takasının yurtdışında gerçekleştirilmesi nedeniyle, Takasbank sözkonusu işlemleri muhabir bankaları aracılığı ile sonuçlandırır. (Yükümlülükler netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirilir. Menkul kıymet tanımı, valör ve döviz birimi bazında netleştirme yapılır.) Kesin alım satım ve repo işlemine konu döviz 40 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI ödemeli menkul kıymetler arasında netleştirme yapılmaz. Kesin Alım-Satım ve Repo Ters Repo Pazarı’nda gerçekleştirilen döviz ödemeli menkul kıymet işlemleri ayrı ayrı valör tarihi, menkul kıymet tanımı ve döviz birimi bazında aynı pazar içerisinde ise netleştirilir. Üyeler, işlem yaptıkları döviz cinsine göre nakit alacaklarının gönderilmesini istedikleri bankayı ve hesap numarasını Takasbank’a bildirirler. Bildirilen banka ve/veya hesap numarası yeni bir yazılı talimatla değiştirilmediği sürece takas alacakları aynı hesaba transfer edilir. Takasbank A.Ş., takas işlemlerine ilişkin nakit ve menkul kıymet hareketi nedeniyle diğer banka ve kuruluşlarca talep edilebilecek ücret, komisyon ve vergileri aynen ilgili üyelere ödeme anında yansıtır. Döviz ödemeli tahviller üzerinde "V" valör tarihi ile işlem gerçekleştirmiş olan "A" (alıcı) ve "S" (Satıcı) bu işlemlere ait yükümlülüklerini şu şekilde yerine getirirler. 1) Amerikan Doları Cinsinden Yapılan İşlemler a) “A” "V-2" işgününde muhabir bankasına, Takasbank tarafından belirlenecek USD hesabına “V” valörü ile ödeme yapılması için talimat gönderir. Bu talimatın kopyasını aynı gün en geç mesai bitimine kadar Takasbank’a iletir. b) “S” ise borçlu olduğu menkul kıymetleri Takasbank nezdindeki ilgili hesabında “V” günü valörü ve saat 16:30 itibariyle bulundurmakla yükümlüdür. c) Menkul kıymet yükümlülüğünü belirlenen süre içerisinde yerine getiren “S”nin nakit takas alacağı daha önce Takasbank’a bildirdiği muhabir hesaba “V” valörüyle Takasbank tarafından transfer edilir. d) “V” valörüyle nakit yükümlülüğünü yerine getiren “A”’nın kıymet alacağı muhabir bankadan ödemenin yapıldığına ilişkin teyidin alınmasını takiben “V+1” işgününde ilgili hesaba aktarılır. 2) Euro Cinsinden Yapılan İşlemler a) “A” "V-2" işgününde muhabir bankasına, Takasbank tarafından belirlenecek EURO hesabına “V” valörü ile ödeme yapılması için talimat gönderir. Bu talimatın kopyasını aynı gün en geç mesai bitimine kadar Takasbank’a iletir. b) “S” ise borçlu olduğu menkul kıymetleri Takasbank nezdindeki ilgili hesabında “V” günü valörü ve saat 15:00 itibariyle bulundurmakla yükümlüdür. 41 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI c) Menkul kıymet yükümlülüğünü belirlenen süre içerisinde yerine getiren “S” nin nakit takas alacağı daha önce Takasbank’a bildirdiği muhabir hesaba “V” valörüyle Takasbank tarafından transfer edilir. d) “V” valörüyle nakit yükümlülüğünü yerine getiren “A”’nın kıymet alacağı muhabir bankadan ödemenin yapıldığına ilişkin teyidin alınmasını takiben “V” işgününde ilgili hesaba aktarılır. Gayrimenkul Sertifikaları İşlemlerinin Takasına Özgü Özel Koşullar Gayrimenkul sertifikalarının takası, T+2 iş gününde, üyelerin Takasbank A.Ş. nezdindeki Tahvil ve Bono Piyasası işlemleri için kullanılan tevdiat ve depo hesapları kullanılarak gerçekleştirilir. Üyelerin bu işlemlerden doğan TL borç veya alacakları, Tahvil ve Bono Piyasası bünyesindeki diğer pazarlarda oluşan TL borç veya alacakları ile netleştirilir. Sözkonusu sertifikalar cinsinden olan borç ve alacaklar da kendi içinde netleştirilir. Tahvil ve Bono Piyasası Takas ve Temerrüt işlemlerine ilişkin genel esaslar, Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı’nda da aynen uygulanır. Repo-Ters Repo İşlemlerinin Takasına Özgü Özel Koşullar a) Repo-Ters Repo Pazarı’nda bir işlem gerçekleştikten ve taraflara bildirildikten sonra; Takas ve saklama işlemleri Takasbank A.Ş. tarafından gerçekleştirilmektedir. İşleme ilişkin bütün kayıtlar Borsa bünyesinde tutulmakta, Sermaye Piyasası Kurulu’nun 31.07.1992 tarih ve 21301 sayılı Resmi Gazete’nin mükerrer sayısında yayınlanan Seri:V, No:7 “Menkul Kıymetlerin Geri Alma veya Satma Taahhüdü ile Alım Satımı Hakkında Tebliğ” hükümleri uyarınca taraflara teyit formu gönderilmemektedir. Ayrıca, alıcı (ters repo yapan) üye adına, Takasbank sisteminde yapılan işlem karşılığı alacak kaydı oluşturulmaktadır. b) Takas yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde 1) Emri teklifte yer alan (ters repo yapan) üye: - V1'de işlem tutarı kadar ödeme yapar. - V2'de, karşı üyenin ödediği, stopaj kesintisi sonrasındaki faizi de içeren tutar otomatik olarak bu üyenin hesabına geçilir. 2) Emri talepte yer alan (repo yapan) üye: 42 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI - V1'de yapılan işlem karşılığı teslim edeceği menkul kıymetin tanımını ve teslim edeceği nominal tutarı belirlenen süre sonuna kadar Borsa’ya bildirmekle yükümlüdür. Öte yandan, söz konusu menkul kıymetin cari piyasa fiyatı Borsamız Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü tarafından "Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi" bölümünde yer alan yöntemle tespit edilmekte ve bu fiyata göre değerleme yapılarak, sözkonusu menkul kıymetten teslim edilmesi gereken nominal tutar belirlenmektedir. (Takas yükümlülüğünün yerine getirilmesinde kullanılabilecek bütün bono ve tahvillerin değerlemesine esas olacak günlük fiyatlar her gün piyasa açılmadan önce üyelerimize duyurulmakta ve veri dağıtım firmalarının ilgili sayfalarında ilan edilmektedir). Bu tutar, işlem tutarı ve faiz farkını karşılayacak şekilde hesaplanmaktadır. Borsa tarafından belirlenen nominal tutar ile üyenin teslim etmek istediği nominal tutar arasında % 3'e eşit veya daha düşük fark varsa söz konusu fark kadar işlem limiti karşılığı bloke edilmek koşuluyla teslim edilmek istenen nominal tutar kabul edilmektedir. Aksi takdirde nominal tutarın artırılması istenmektedir. Bu yöntemle, üyelerin kendi kayıtlarındaki fiyatlara göre kar/zarar doğmaksızın repo işlemi yapmaları mümkün hale gelmektedir. Üye, bu tutarı V1'de takas merkezine teslim eder. Bu kıymetler Takasbank A.Ş.’nde bloke edilerek, emri teklifte yer alan üye adına bitiş valörüne kadar tutulur. Menkul kıymet yükümlülüğü, işlem tutarıyla orantılı olarak en çok 5 farklı menkul kıymetle yerine getirilebilir. - V1'de karşı üyenin işlem tutarı kadar yaptığı ödeme bu üyenin hesabına geçilir. - V2'de stopaj kesintisi uygulandıktan sonra kalan tutar ve faiz kadar ödeme yapar. Bir başka ifadeyle stopaj kesintisi vade sonunda repo yapan üye tarafından yapılır. - V2'de, V1'de işlem karşılığı teminat olarak verdiği menkul kıymetler, ödemeyi yapmasını takiben takas prensipleri çerçevesinde kendi hesabına aktarılır. c) Takas yükümlülüğü hazine bonoları, devlet tahvilleri, TCMB likidite senetleri ve Toptan Eşya Fiyatlarına Endeksli Gelir Ortaklığı Senetleriyle yerine getirilebilmektedir. Takas için teslim edilecek menkul kıymetlerin itfa ve kupon ödeme tarihlerinin işlemin bitiş valöründen sonra gelmesi şarttır. Ancak, menkul kıymetlerin kupon ödeme tarihleri işlemin başlangıç valörüne eşit olabilir. d) İşlemin vadesi içerisinde menkul kıymetlerin faiz oranlarındaki değişme nedeniyle oluşabilecek değer düşüklüğüne karşı ters repo yapan üyeyi korumak amacıyla, işlemin vadesi süresince bloke saklamadaki menkul kıymetler, Borsa tarafından Günlük Değerleme ve Blokaj Tespitine ilişkin "Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi"de açıklanan yöntemle belirlenen fiyatlar kullanılarak her gün 43 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI yeniden değerlemeye tabi tutulmakta ve repo yapan üyenin getirdiği menkul kıymetlerin değeri ile o üyenin anapara ve faiz yükümlülüklerinin toplamı arasında oluşacak aleyhte fark üyenin teminatına blokaj konularak karşılanmaktadır. Buna ilaveten, piyasa koşulları gerektirdiği hallerde Borsa ilave teminat da (margin call) isteyebilmektedir. Repo değer düşüş karşılığı olarak istenen ilave teminat yükümlülüğünün geç yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda ilgili genelgenin Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları’na ilişkin 1’inci veya 4’üncü maddelerinde yeralan hükümler uygulanır. e) Repo-Ters Repo Pazarı’nda yapılan her işleme ait menkul kıymet yükümlülüğü en fazla 5 farklı vadeli menkul kıymetle yerine getirilebilir. Örnek V1 V2 Day Code Size Bid Ask Size Last Size 03 JAN 04 JAN 1 S 45.000 20 21 25.000 21 30.000 03 JAN 10 JAN 7 S 20.000 23 23,1 20.000 23 27.000 03 JAN 05 JAN 2 S 30.000 22 22 45.000 1. Yukarıdaki örnekte ikinci sırasındaki 7 günlük %23 oranlı 20.000 TL tutarlı emirler karşılaşmış ve işlem gerçekleşmiştir. Bu durumda, üyelerin yükümlülükleri şu şekilde olacaktır:: a) Emri teklifte yer alan üye : - V1'de (03.01.2005) 20.000 TL tutarında ödeme yapacaktır. - V2'de (10.01.2005) aşağıdaki formüle göre hesaplanmış, 7 D = 20.000 * ( 1 + (0,23 * ----- * 0,78)) 365 D= 20.068,81 TL (formülde 0,78=1-stopaj) stopaj=% 22 kendisine karşı üye tarafından ödenecektir. b) Emri talepte yer alan üye : 44 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI - V1'de (03.01.2005), TRT240805T17 tanımlı 26.000 TL nominal tutarda menkul kıymeti Takasbank A.Ş.’ne teslim edecektir. Aynı gün, karşı üyenin yatırdığı 20.000 TL bu üyenin hesabına aktarılacaktır. - V2'de (10.01.2005), 20.068,81 TL tutarında ödeme yapacaktır. Bunun karşılığında, Takasbank A.Ş.'nde tutulan TRT240805T17 tanımlı ve 26.000 TL nominal tutardaki menkul kıymetler kendisine iade edilecektir. Teslim Edilecek Menkul Kıymetin Nominal Tutarının Hesaplanması Emri talepte yer alan üye, işlem gerçekleşince, yükümlülüğünü hangi menkul kıymet ile yerine getireceğini ve teslim edeceği nominal tutarı bildirecektir. Repo işlemlerinde karşılık olarak teslim edilecek menkul kıymet tutarı anapara ve stopaj kesintisi sonrası faiz tutarı üzerinden hesaplanır. TRT240805T17 tanımlı verileceğini varsayalım. menkul kıymetten nominal 26.000 TL tutarında kıymetin F1= 76,206 TL F1 = TRT240805T17 tanımlı menkul kıymetin Borsa tarafından ilan (03.01.2005)'deki fiyatı (100 TL nominal değere sahip menkul kıymetin fiyatı) edilen V1 Bu durumda teslim edilecek nominal 26.000 TL tutarındaki menkul kıymetin Borsa'nın söz konusu menkul kıymet için belirlediği fiyata göre cari değeri: 26.000 ---------------- * 76,206 = 19.813,56 TL 100 Karşılanması gereken tutar anapara ve faiz tutarı olan 20.068,81 TL olduğundan, menkul kıymetlerin karşılamadığı tutar: 20.068,81 - 19.813,56 = 255,25 TL'dir. 255,25 <= 0,03* 20.068,81 olduğundan sistem söz konusu menkul kıymetten teslim edilecek tutarı kabul etmektedir. Menkul kıymetlerin karşılamadığı kısım repo yapan üyenin teminatından düşülmektedir. 45 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Birden fazla menkul kıymetle (örneğin 3 farklı kıymetle) takas yükümlülüğünün yerine getirilmesi halinde, aynı şekilde, her üç menkul kıymet için de tanım ve teslim edilecek nominal tutar repo yapan üye tarafından bildirilecektir. Günlük Değerleme ve Blokaj Tespiti Menkul kıymetlerin faiz oranlarında meydana gelebilecek değişimlere karşı ters repo yapan üyeyi korumak amacıyla, repo işlemi karşılığı olarak saklamada bulunan menkul kıymetler günlük olarak ilan edilen fiyatlarla yeniden değerlendirilmektedir. Bu işlem sonucu sözleşme bazında, repo yapan üyenin anapara ve faiz yükümlülüğü ile menkul kıymetlerinin o günlük değeri arasında oluşabilecek fark, üyenin piyasadaki teminatına blokaj konularak karşılanmaktadır. Bu blokajın belli bir değerden fazla olması halinde, Borsa ilave menkul kıymet isteyebilmektedir. Örnek üzerinde açıklamak gerekirse: 04.01.2005 tarihinde, yani işlemin başlangıç tarihinden bir gün sonra, TRT240805T17 tanımlı menkul kıymetin fiyatının 76,206 TL’den 75,200 TL’ye düştüğünü varsayalım. Bu durumda saklamadaki 26.000 nominal değerli menkul kıymetlerin TL değeri 26.000 -------------------- * 75,200 = 19.552 TL 100 olacaktır. Bu durumda bloke teminat miktarı: Bloke Teminat Miktarı = Repo yükümlülüğü - M. K. değeri = 20.068,81 – 19.552= 516,81 TL Bu blokaj miktarına, eksik menkul kıymet teslimi nedeniyle V1'de yapılan 255,25 TL'lik blokaj da dahildir. Sonuç olarak 04.01.2005 tarihinde üyenin (repo yapan tarafın) limitinden 516,81 * 20 = 10.336,22 TL düşülmüş olmaktadır. Menkul kıymet oranlarının düşmesi durumunda, bu blokaj doğal olarak azalmaktadır. Daha açık bir ifade ile, faiz oranlarının yükseldiği, dolayısıyla ters-repo işleminin riskinin arttığı durumlarda repo yapan üyelerin piyasa teminatlarına blokaj konurken, faizlerin düştüğü bir ortamda bu blokajlar kaldırılmaktadır. Değerleme basit faiz oranlarıyla yapıldığından, normal koşullarda vadeye kalan gün sayısı azaldıkça oranlar düşmekte ve blokaj tutarı repo vadesi içerisinde genelde sıfırlanmakta veya çok azalmaktadır. 46 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Menkul Kıymetlerin Değerlemesine Esas Olan Cari Oran/Fiyatların Belirlenmesi Repo-ters repo işlemlerinin takasında kullanılacak menkul kıymetlerin değerlemesinde esas alınacak cari fiyatların belirlenmesinde, bir önceki gün itibariyle Tahvil ve Bono Piyasası'nda gerçekleştirilen kesin alım-satım işlemlerine ait olan basit getiri oranları kullanılarak çoklu regresyon yöntemi ile elde edilen vade-getiri bağıntısı temel alınmaktadır. Bu regresyon işleminde; Ri = a + bi M + ui Ri = Cari Getiri Oranı Mi = Vadeye kalan gün sayısı olacaktır. Bu bağıntı yardımıyla vadesine ya da ilk kupon ödemesine 1,2,3,...,365 gün kalmış bono/tahvillerin cari getiri oranları üzerinden fiyatlar hesaplanmaktadır. Bu fiyatlar Reuters'ın TRCARI-TRCARJ, Telerate'in 26455-26457 nolu sayfalarında ilan edilmektedir. Aşağıda verilen örnekte; İMKB Tahvil ve Bono Piyasası'nda belirli bir günde gerçekleşen kesin alım-satım işlemlerine ait oranlar üzerinde gerçekleştirilen bir regresyon uygulamasının sonuçları verilmiştir. Verilen dataya en uygun regresyon fonksiyonu R = 60.52316 + 0.070871 x M r 2 = % 94.45 -----> r = % 97.19 t-değeri = 29.25 > 2 olmaktadır. Bu sonuçlara göre M'nin katsayısı istatistiksel olarak anlamlı ve regresyona katılan değişkenler arasındaki korelasyon yeterlidir. Bu regresyon sonuçlarına göre örneğin vadesine veya kupon ödemesine 9 gün kalmış bir tahvil/bononun oranı : R = 60.52316 + 0.070871 x 9 = 61.160999 = % 61.16 olmaktadır. Zincirleme Repo Tahvil ve Bono Piyasası Repo-Ters Repo Pazarı’nda ters repo işlemi yapan üyenin aldığı menkul kıymetler işlemin vade sonuna kadar adına açılmış bloke saklama deposunda tutulur. Bu menkul kıymetler ters repo yapan üye tarafından Repo-Ters Repo Pazarı’nda 47 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI başka bir repo işlemi karşılığında kullanılabilir. Ancak ikinci repo işleminin vadesi birinci işlemin vadesinden en az bir gün kısa olmalıdır. Zincirleme repo işlemi yapan üyenin menkul kıymet bildirimi sırasında işlemin zincirleme repo işlemi olduğunu belirtmesi gerekmektedir. Başka bir ifadeyle repo işlemi gerçekleştikten sonra kıymet bildirimi sırasında menkul kıymet yükümlülüğünün bloke saklamadaki menkul kıymetler ile yerine getirileceği belirtilmelidir. Repo İşlemlerinde Uygulanacak Olan Limit Aşım Teminatı Borsa, toplam repo yükümlülüğünün üyenin net işlem yapabilme limitini aştığı hallerde, net işlem limiti karşılığının işlem limitine oranının aşım tutarı ile çarpılmasıyla bulunacak tutar kadar ilave teminatı menkul kıymet olarak repo yapan üyeden talep edebilir. Bu tutarın hesaplanmasında tahvil türü işlem limiti karşılığının üçüncü tranşına ait fazla oranı kullanılır. Üyenin repo işlemleri karşılığında teslim etmiş olduğu menkul kıymetlerde meydana gelen değer düşüşlerine karşılık alınmış olan ilave menkul kıymetlerde meydana gelecek olumlu fiyat hareketleri limit aşımı nedeniyle istenecek teminat tutarı hesabında dikkate alınır. Bu menkul kıymetlere ilişkin yükümlülüklerin geç yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda ilgili genelgenin Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları’na ilişkin 1’inci veya 4’üncü maddelerinde yeralan hükümler uygulanır. Repo İşlemlerinde Uygulanacak Olan Limit Aşım Teminatı Borsa, toplam repo yükümlülüğünün üyenin net işlem yapabilme limitini aştığı hallerde, net işlem limiti karşılığının işlem limitine oranının aşım tutarı ile çarpılmasıyla bulunacak tutar kadar ilave teminatı menkul kıymet olarak repo yapan üyeden talep edebilir. Bu tutarın hesaplanmasında tahvil türü işlem limiti karşılığının üçüncü tranşına ait fazla oranı kullanılır. Üyenin repo işlemleri karşılığında teslim etmiş olduğu menkul kıymetlerde meydana gelen değer düşüşlerine karşılık alınmış olan ilave menkul kıymetlerde meydana gelecek olumlu fiyat hareketleri limit aşımı nedeniyle istenecek teminat tutarı hesabında dikkate alınır. Bu menkul kıymetlere ilişkin yükümlülüklerin geç yerine getirilmesi veya yerine getirilmemesi durumunda ilgili genelgenin Tahvil ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Esasları’na ilişkin 1’inci veya 4’üncü maddelerinde yeralan hükümler uygulanır. 2.27) Tahvil Esasları ve Bono Piyasası Temerrüt ve Disiplin Tahvil ve Bono Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin olarak menkul kıymet devrini ve nakit yükümlülüğünü saat 16:30’dan sonra aynı gün valörüyle yerine getiren üyeler belirlenen esaslar doğrultusunda hesaplanan tutarları ön temerrüt faizi olarak öderler. Tahvil ve Bono Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlere ilişkin yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyeler ise temerrüde düşmüş sayılırlar ve belirlenen esaslar 48 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI doğrultusunda temerrüt faizi öderler. Yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getirmeyerek temerrüde düşen üyelere, ayrıca ilgili Genelge’de belirtilen esaslar doğrultusunda disiplin cezası uygulanır. Yükümlülüklerin değiştirilebilir. yerine getirilme süreleri İMKB Başkanlığı tarafından geçici olarak 1) Türk Lirası, Amerikan Doları ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü ve repo karşılığı kullanılan Euro ödemeli menkul kıymet yükümlülüğünü saat 16:31-17:00 arasında, Euro kesin satış Menkul Kıymet yükümlülüğünü saat 15:00-17:00 arasında yerine getiren üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.25 katı, 17:00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. Döviz ödemeli menkul kıymetlerin nominal tutarının ilgili valör tarihindeki ağırlıklı ortalama fiyatı esas alınarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru üzerinden bulunan Türk Lirası değeri ön temerrüt faizine esas teşkil eder. 2) Türk Lirası nakit yükümlülüğünü saat 16:31-17:00 arasında aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.25 katı, 17:00’den sonra fakat aynı gün valörüyle yerine getiren üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.5 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. 3) Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 1.,2. ve 9. Maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getiren üyelere uygulanacak en az ve en yüksek ön temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir. Üç aylık dönem içerisinde üç defadan fazla nakit ve/veya menkul kıymet yükümlülüğünü 1, 2 ve 9’uncu maddelerde belirtilen saatler içerisinde yerine getirerek ön temerrüt faizinin üst sınırını ödeyen üyeler için üst ön temerrüt faizi tutarı 4’üncü defa için 1 misli, 5’inci defa için 2 misli, 6’ncı defa için 3 misli artırılır. Ancak, üç aylık dönem içerisinde 6 defa üst ön temerrüt faizi ödeyen üyelerin bundan sonra ödeyecekleri ön temerrüt faizlerine üst sınır uygulanmaz. Menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü 4’üncü madde kapsamında aynı gün valörüyle yerine getirmeyen üyelere uygulanacak en az temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir. 49 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4) Türk Lirası cinsinden yapılan işlemlere ait menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak temerrüt faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Örneğin, ikinci kez temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 4; üçüncü kez temerrüde düşen üyeye uygulanacak temerrüt faizi katsayısı 5 olur. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. 5) Döviz cinsinden yapılan işlemlere ait nakit ve menkul kıymet yükümlülüğünü aynı gün valörüyle yerine getiremeyen üyelere, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak temerrüt faizi hesaplanır. Bu temerrüt faizi, üç aylık dönem içerisindeki ilk temerrüt hali için uygulanır. Bu dönem zarfındaki her bir ilave temerrüt için bu katsayı 1 puan artırılır. Temerrüde düşülen nakit veya menkul kıymetin Türk Lirası değeri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru esas alınarak bulunur. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. 6) Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün valör gününde yukarıda belirtilen saatlere kadar yerine getirilememesi Borsa, İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. veya T.C. Merkez Bankası’ndan veya üyenin kendi iradesi dışında gelişen teknik ve benzeri nedenlerden kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde ön temerrüt veya temerrüt faizi alınmayacağı gibi, 11’inci madde kapsamında söz konusu temerrüdü nedeniyle işlem limitinin hesaplamasında kullanılan katsayı da düşürülmez. 7) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda gerçekleştirmiş olduğu işlemlere ilişkin yükümlülükleri 1, 2 ve 9’uncu maddede belirtilen sürelere bağlı kalmaksızın aynı gün içerisinde EFT kapanışına kadar yerine getirmesi durumunda ön temerrüt faizi ödemekle yükümlü değildir. 8) Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya teslimler için valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak her bir gün için İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 2 katının %100’ü ödenir. Bu ödemenin yapılabilmesi için, aynı gün valörüyle yapılamayan 50 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI teslim ya da ödemenin İMKB, Takasbank A.Ş. ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın sisteminde meydana gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet yükümlülüğünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili gerekmektedir. 9) Repo işlemine konu menkul kıymet bildirimlerinin işlemin başlangıç valöründe en geç saat 15:00’e kadar yapılması gerekmektedir. Menkul kıymet bildirimlerini İMKB’den kaynaklanan teknik ve benzeri sorunlar haricinde işlemin valör günü saat 15:00’ten sonra yapan üyelere İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0.05 katı esas alınarak hesaplanan tutar kadar ön temerrüt faizi uygulanır. İşlemin valör günü saat 15:00’ten sonra bildirimi yapılan işlem tutarları ön temerrüt faizinin hesaplanmasına esas teşkil eder. 10) Ön temerrüt ve temerrüt faizleri, tahakkuk tarihinden itibaren bir iş günü içerisinde ödenir. 11) Valör günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirmeyen üyeler ve temerrüde konu işlemler ertesi iş günü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüd halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüd durumunu sona erdirmeyen üyeye ait işlem konusu menkul kıymetler Borsa tarafından re’sen aldırılıp sattırılır. Alım veya satım işlemleri Tahvil ve Bono Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemine Borsa eksperlerinin emir girmesi ile gerçekleştirilir. Emirlerin seans süresince gerçekleşmemesi durumunda Tahvil ve Bono Piyasası Otomatik Alım-Satım sistemi mesaj modülü kullanılarak piyasa katılımcısı üyelerden teklifler toplanıp değerlendirilir ve işlem sonuçlandırılır. Tahvil ve Bono Piyasası’nda gerçekleştirdiği işlemler nedeniyle 3 aylık dönemde 2’den fazla sayıda ertesi gün valörlü temerrüde düşen üyenin işlem limitinin hesaplanmasında kullanılan katsayı (katsayı = işlem limiti / net işlem limiti karşılığı) dönem içerisindeki ertesi gün valörlü 3’üncü ve takip eden her bir ertesi gün valörlü temerrüt hali için 1 puan azaltılır. Örneğin, 3 aylık dönem içerisinde 3 kez ertesi gün valörlü temerrüde düşen üyenin katsayısı içinde bulunulan dönem için mevcut katsayı olan 20’den 19’a, 4 kez ertesi gün valörlü temerrüde düşen üye için katsayı 19’dan 18’e indirilir. Üç aylık süre dolması ile beraber üye için esas alınacak katsayı ilk haline getirilir. İlk üç aylık dönemin başlangıcı 1 Temmuz 2005 olup, üçer aylık dönemler 1 Ocak – 31 Mart, 1 Nisan – 30 Haziran, 1 Temmuz – 30 Eylül, 1 Ekim – 31 Aralık olarak uygulanır. Temerrüt haline ilişkin itirazlar Takasbank’a yapılır. Diğer taraftan İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci maddesi çerçevesinde, işlem yaptığı Tahvil ve Bono Piyasasında oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri işlem limiti karşılıklarından karşılanan üyeler için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği’nin 53’üncü maddesi uyarınca disiplin cezası uygulanır. 51 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.28) Borçluluğu Kotasyonu Temsil Eden Menkul Kıymetlerin Borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerin Borsa kotuna alınması için aşağıdaki şartlar aranır. a) Başvurunun tertibin tamamı için yapılmış olması, b) İhracın nominal tutarının en az 700.000 TL olması, c) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması, d) Ortaklığın; 1) Kuruluşundan itibaren en az 3 takvim yılı (halka açıklık oranı en az % 25 ise 2 yıl) geçmiş olması, 2) En son döneme ait mali tablolarının bağımsız denetimden geçmiş olması, 3) Başvuru tarihinden önceki ard arda 2 yıla ilişkin mali tablolarına göre vergiden önce kâr etmiş olması, (halka açıklık oranı en az % 25 ise, en son yılda kâr etmiş olması), 4) Bağımsız denetimden geçmiş son bilançosundaki özsermaye toplamının en az 1.300.000 TL olması, 5) Finansman yapısının faaliyetlerini sağlıklı bir biçimde yürütebilecek düzeyde olduğunun Borsa yönetimince tespit ettirilmiş ve kabul edilmiş olması, 6) Menkul kıymetlerinin, piyasadaki mevcut ve muhtemel tedavül hacmi bakımından Borsa yönetimince önceden belirlenecek kriterlere uygun olması, 7) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, 8) Esas sözleşmenin Borsada işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte olması. Hisse senetleri ile değiştirilebilir tahvillerin kotasyonunda birinci fıkrada sayılan şartlara ilave olarak tahvillerle değiştirilecek hisse senetlerinin bir borsa veya teşkilatlanmış piyasaya kote edilmiş olması şarttır. Ancak hisse senetlerinin değerine ilişkin bir fikir oluşturacak yeterli bilgiye yatırımcıların sahip olduklarına Borsa yönetimince kanaat getirilmesi halinde bu şart aranmayabilir. Bu maddenin birinci fıkrasının (b) ve (d/4) bentlerinde belirtilen tutarlar, Devlet İstatistik Enstitüsünün yıllık üretici fiyatları genel endeksinde meydana gelen ortalama fiyat artışı oranı dikkate alınarak Yönetim Kurulunca arttırılabilir. 52 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 2.29) Kota Alınmamış Özel Sektör Tahvillerinin Tahvil ve Bono Piyasası’nda İşlem Görmesine İlişkin Esaslar Bu Genelge’nin amacı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği’nde yer alan esaslar çerçevesinde borsa kotuna alınmamış özel sektör tahvillerinden Borsa Yönetim Kurulu'nca Borsa'da işlem görmesi uygun görülenlere likidite sağlamak ve bu menkul kıymetlerin fiyatlarının düzenli ve şeffaf bir piyasada, rekabet koşulları içinde oluşmasını temin etmektir. İşlem Görecek Özel Sektör Tahvilleri ve Pazara Kabul Şartı: Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görecek kota alınmamış özel sektör tahvillerini belirleme yetkisi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetim Kurulu'na aittir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kotasyon Yönetmeliği'nde belirtilen kota alma şartlarını taşımayan özel sektör tahvilleri ile, Borsa Yönetim Kurulu'nca geçici veya sürekli olarak kot dışında işlem görmesine karar verilen özel sektör tahvilleri Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görebilirler. Sermaye Piyasası Kurulu kaydına alınan ve ihraçcı ortaklık tarafından Borsa'da işlem görmesi için başvuruda bulunan ancak İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 16’ncı maddesinde yeralan kotasyon koşullarını sağlayamadığından Borsa kotuna alınmamış olan özel sektör tahvillerinin Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmeye başlamasının kabul edilebilmesi için; a) Başvurunun tertibin tamamı için yapılmış olması, b) İhracın tümünün halka arz yoluyla satışa sunulmuş olması, c) Ortaklığın; 1) En son döneme ait mali tablolarının bağımsız denetimden geçmiş olması, 2) Kuruluş ve faaliyet bakımından hukuki durumu ile borçluluğu temsil eden menkul kıymetlerinin hukuki durumunun tabi oldukları mevzuata uygun olduğunun belgelenmesi, 3) Esas sözleşmenin Borsada işlem görecek menkul kıymetlerin devir ve tedavülünü kısıtlayıcı veya senet sahibinin haklarını kullanmasına engel olacak kayıtlar içermemekte olması. 4) Yapılacak inceleme sonucunda mali ve idari yapısının, tahvillerinin Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem görmesine engel olacak bir yapıda bulunmadığının anlaşılması gerekmektedir. Bu çerçevede Borsa’ya yapılacak işlem görme başvurularının şekil ve içeriği hakkında Kotasyon Yönetmeliği’nin ilgili maddeleri uygulanır. 53 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Tahvil ve Bono Piyasası’ndan Çıkarma Sermaye Piyasası ve Borsa Mevzuatının ilgili hükümleriyle belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyen veya İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nin 27’nci maddesinde yeralan durumların oluştuğu şirketlerin ihraç ettiği ve Borsa’da işlem gören kota alınmamış özel sektör tahvilleri Yönetim Kurulu kararıyla geçici veya sürekli olarak işlem görmekten men edilebilir. Borsa Yönetim Kurulu, gerekli gördüğü hallerde, çıkarma kararından önce ihraçcı kuruluşu durumu düzeltmesi için süre vererek uyarabilir. 2.30) Yatırım Fonları ve Yatırım Ortaklıklarının Tahvil ve Bono Piyasası İşlemlerine İlişkin Esaslar Seri:VI, No:4 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliğinin Bölüm:III, Madde:18 (e) şıkkı gereğince Yatırım Ortaklıklarının, Seri:VII, No:10 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliğinin Bölüm:VI, Madde:41 (c) şıkkı gereğince Yatırım Fonlarının, Borsada işlem gören varlıkları fon portföyüne alımları ve fon portföyünden satımlarının Borsa kanalıyla yapılması zorunluluğu getirilmiş ve ayrıca Yatırım Fonlarının Borsamız Tahvil ve Bono Piyasası’ndan aynı gün valörü ile aynı gün valörlü işlem saatleri dışında fon portföyüne alım ve fon portföyünden satım yapmalarına imkan sağlanmıştır. Hisse senedi dışındaki menkul kıymetler üzerinde yapılan fon ve ortaklık işlemlerinde, "Tahvil ve Bono Piyasası" işlemlerinde uygulanan kurallara ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır: 1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirlerini Tahvil ve Bono Piyasası'nda işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları Borsa'ya iletir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Bütün yatırım fonları/ortaklıkları için ayrı ayrı kodlar üretilmiştir. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir. 2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden satış yapılıyorsa, önce satış emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım yapılıyorsa önce alım emri Borsa'ya iletilir. 3. Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 30 (otuz) saniye geçmeden, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 54 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4. Gerçekleşen yatırım fonu işlemlerinde yapılan fon kodu hatalarına ilişkin düzeltme talebi Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün değerlendirmesi sonucunda geçerli sebebe dayanan değişiklik talepleri kabul edilerek gerekli düzeltme Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü’nce yapılır. 5. İşlem aynı yetkili üye ile gerçekleştiği takdirde, alım-satım aynı üye tarafından yapılmış olacağından takas gerekmeyecektir. Aksi takdirde, normal prosedüre uygun şekilde takas yapılır. 6. Yatırım fonu veya ortaklığı adına yapılan ters repo işlemlerinde işleme konu menkul kıymetler, işlemin bitiş valörüne kadar işlemi gerçekleştiren üye yerine yatırım fonu veya ortaklığı adına saklanacaktır. Bu kıymetler üzerinde üyelerin kendi adlarına işlem yapmaları mümkün değildir. 7. Üyelerin Tahvil ve Bono Piyasası’nda adına işlem yapacakları yatırım fonu ve yatırım ortaklıkları Borsa işlem kodlarını bildirmeleri; bu bildirimlerinde daha sonra meydan gelebilecek değişiklikleri de yine yazılı olarak yatırım fonu ya da ortaklık adına işlemlere başlamadan en az bir gün önce Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü’ne iletmeleri gerekir. 14:00-17:00 Arasında Yapılan Aynı Gün Valörlü Yatırım Fonu İşlemlerine İlişkin Esaslar: 1) Yetkili aracı kuruluş, 14.00-17.00 saatleri arasında yatırım fonları için verdiği emirlerde de önce fon emrini iletir. Emri ileten yetkili kuruluş, başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu emri kendisi karşılayabilir. Ancak, emrin ekranda görünmesinden itibaren 30 saniye geçmeden yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 2) Bu işlemlerde her Pazar’da saat 14:00’a kadar oluşan ağırlıklı ortalama oran ve fiyatlar referans alınır. Repo-Ters Repo Pazarı’nda işlemler, fon lehine olacak şekilde ters repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya üzerinde, repo emirlerinde ağırlıklı ortalama oran veya altında gerçekleştirilebilir. Kesin Alım Satım Pazarı’nda ise işlemler fon lehine olacak şekilde alım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya altında, satım emirlerinde ağırlıklı ortalama fiyat veya üzerinde gerçekleştirilebilir. Ancak, gün içerisinde işlem gerçekleşmemiş menkul kıymet veya vadede yetkili aracı kuruluş kendi oranını/fiyatını bildirebilir. 3) Fonu yöneten kuruluş dışındaki kuruluşlar da ekranda varolan fon emirlerini karşılayabilirler. Ancak, 14:00-17:00 saatleri arasında gerçekleştirilen aynı gün valörlü fon işlemlerinin takasını yetkili aracı kuruluşlar kendi aralarında Borsa dışında yapmayı peşinen kabul etmiş sayılırlar. 4) Bu işlemler, Borsa tarafından piyasa bazında yayımlanan üye sıralamasında yer almaz. 55 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 5) 14:00-17:00 saatleri arasında yapılan aynı gün valörlü işlemler üzerinden, piyasa dışında gerçekleştirilen işlemlere uygulanan borsa payı tahsil edilir. Yatırım ortaklıkları adına saat 14:00-17:00 arasında aynı gün valörlü emir iletilemez. Borsa, Tahvil ve Bono Piyasası’nda yetkili kuruluşların yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları adına yaptıkları işlemlere ilişkin işleme taraf kuruluşların, işleme konu menkul kıymetlerin, işlem oran ve fiyatlarının bir listesini haftalık olarak Sermaye Piyasası Kurulu'na gönderir. 56 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 3) FAİZ ORANLARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER PİYASA HAREKETLERİ PİYASA BEKLENTİSİ TL & REPO FAİZİ TAHVİL FİYATLARI DÖVİZ ALTIN HAZİNE İHALE ÖDEMESİ HAZİNE BONO İTFASI TCMB REVERSE REPO İHALESİ TCMB REPO İHALESİ TCMB INTERBANK PARA VERİŞ TCMB INTERBANK PARA ALIŞ TCMB DÖVİZ ALIŞ TCMB DÖVİZ SATIŞ TCMB DOĞRUDAN BONO SATIŞ TCMB DOĞRUDAN BONO ALIŞ LİKİDİTE REZERV RAKAMININ YÜKSEK(+) AÇIKLANMASI LİKİDİTE REZERV RAKAMININ DÜŞÜK(-) AÇIKLANMASI HAZİNE İHALESİNDE BEKLENENDEN YÜKSEK SATIŞ HAZİNE İHALESİNDE BEKLENENDEN DÜŞÜK SATIŞ MAAŞ ÖDEME GÜNLERİ VERGİ ÖDEME GÜNLERİ EKONOMİK İSTİKRARSIZLIK POLİTİK İSTİKRARSIZLIK DÖVİZ FİYATLARINDA HIZLI ARTIŞ 57 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4) TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PARA POLİTİKASI-APİ VE TAHVİL PİYASALARI İLE İLİŞKİSİ Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar; - Kaynakların tam olarak istihdamı, Fiyat istikrarının korunması, İstikrarlı bir ekonomik büyüme, Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması. Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır. Merkez bankaları para politikalarını uygulamakla görevlidir. Ancak, tek bir politika aracı ile, örneğin para politikası ile yukarıdaki hedeflerin hepsine bir anda ulaşmak mümkün değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çelişen hedeflerdir. Örneğin, merkez bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilecektir. Merkez bankacılığı süreci incelendiğinde, çok net bir ayırım yapılması mümkün olmamakla birlikte, 1970 öncesi, 1970 – 1980’ler ve 1990 sonrası olarak üç önemli süreç gözlemlenebilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve merkez bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu bir çok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin bir çok alanda hissedilmesi nedeniyle, merkez bankalarından beklentiler değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasını etkinsizleştirdiği, üstelik özellikle ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki üretim düzeyi, o ülkenin potansiyel üretim düzeyinin altında olmadıkça, gevşek para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerinin gerektirdiği seviyelerin altında kalmasının, üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermiştir. Bu çalışmalar ve 1970’ler ve 1980’lerde yaşanan gelişmeler, merkez bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Bu çerçevede, özellikle 1980’lerdan itibaren merkez 58 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI bankalarından beklentiler değişmeye başlamış, merkez bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede, merkez bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak merkez bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarı olduğu kabul edilmiştir. Modern merkez bankacığı anlayışındaki değişmeler çerçevesinde, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)’ndan beklentiler de, zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu (Kanun No:1211), 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile esaslı bir değişime uğramış, TCMB’nin temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu, TCMB’nin para politikasının belirlenmesinde ve uygulanmasında tek yetkili ve sorumlu olduğu hükme bağlanmıştır. Kuramsal olarak, iki tür merkez bankası bağımsızlığından söz etmek mümkündür. Bunlar, amaç ve araç bağımsızlığı ile yalnızca araç bağımsızlığı olarak sınıflandırılabilinir. Amaçları açısından bağımsız bir merkez bankası, temel amacını da kendisi benimsemektedir. Araç bağımsızlığı ise, ister merkez bankası, ister hükümet, isterse her ikisi tarafından belirlenmiş olsun, bu amaca ulaşmak için merkez bankalarının gerekli gördükleri tüm para politikası araçlarını serbestçe kullanabilmeleridir. Genellikle kabul gören görüş, temel amacın hükümet ve merkez bankası tarafından ortaklaşa belirlenmesi, buna karşılık, para politikası araçlarını kullanmakta merkez bankalarının özgür olmalarıdır. 1211 sayılı Kanun’da yapılan değişiklik ile, TCMB fiyat istikrarını sağlamak, enflasyonla mücadele edebilmek için günümüz merkez bankacılığında kullanılan para politikası araçlarını doğrudan belirleme ve kullanma ile görevli ve yetkili kılınmıştır. Böylece, TCMB’ye araç bağımsızlığı verilmiş, diğer bir deyişle, TCMB’nin temel amacı doğrultusunda gerekli gördüğü işlemleri gerekli göreceği araçlarla yapması sağlanmıştır. TCMB araç bağımsızlığını kazanırken, demokratik teamüllere uygun biçimde enflasyon hedefini Hükümetle birlikte belirleme görev ve yetkisiyle de donatılmıştır. Diğer taraftan, TCMB bağımsızlığının sağlanması kapsamında, 1211 sayılı Kanun’da yapılan değişiklik ile Hazine’ye ve kamu sektörüne avans ve kredi verilmesi uygulaması kaldırılmış, Hazine ile kamu kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarının birincil piyasadan satın alınması yasaklanmıştır. 4.1) Para Politikası: Amaçlar, Stratejiler Ve Araçlar 4.1.1) Aktarım Mekanizması, Amaçlar Para politikası, paranın miktarını, maliyetini ve firmalar ile hanehalklarının bekleyişlerini etkileyerek temel amaçlara ulaşmaya yönelik olarak oluşturulan stratejiler bütünü olarak tanımlanabilir. Para politikasının amaçları, enflasyonun kontrol altında tutulması olabileceği gibi, üretimin ve istihdamın artırılması gibi reel değişkenleri etkilemek, bütçe açığının 59 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI finansmanını kolaylaştırmak amacıyla Devlet İç Borçlanma Senetleri faiz oranlarının kontrolü, kurlarda istikrarın sağlanması, finansal piyasalarda istikrarın desteklenmesi gibi amaçlar çerçevesinde de oluşturulabilir. Ancak, merkez bankaları, birden fazla amaca odaklandıkları zaman para politikasının etkinliği, dolayısıyla başarısı azalır. Çünkü, sayılan bu amaçlara para politikası ile aynı anda ulaşmak imkansızdır. Bu amaçlar, çoğu zaman, en azından kısa vadede, birbirleri ile çelişirler. Büyüme, bütçe açığının finansmanın desteklenmesi, finansal istikrarın korunması gibi amaçlar, merkez bankalarının enflasyona odaklanmasını önler. Bu nedenle, başarılı bir para programı için merkez bankalarına tek bir görev verilmeli ve merkez bankası kanununda görev tanımı net olarak belirlenmelidir. Günümüz merkez bankacılığında, tek görev fiyat istikrarının sağlanmasıdır. Giriş bölümünde de belirtildiği üzere, 1970’ler öncesi merkez bankacılığında belirgin olan; “Asıl olan maliye politikalarıdır. Merkez bankaları, fiyat istikrarı hedefinin yanında, ekonomik kalkınmayı amaçlayan maliye politikalarını destekleyen para politikası uygulamalıdır.” anlayışı, günümüz merkez bankacılığında terk edilmiştir. Modern merkez bankacılığında; “Merkez bankalarının asli görevi fiyat istikrarıdır. Merkez Bankaları, diğer ekonomik hedeflere katkıyı, ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla yapabilir.” anlayışı hakimdir. Ancak bu anlayış, merkez bankalarının diğer amaçlara her zaman kayıtsız kalacağı, sadece ve sadece fiyat istikrarını gözeteceği anlamına gelmemektedir. Ekonomilerde temel amaçların başında üretimin, istihdam olanaklarının ve dolayısıyla refahın artması gelir. Finansal istikrar da fiyat istikrarı amacı için gerek koşuldur. Bu nedenle, merkez bankaları fiyat istikrarı temel amacını tehdit etmediği sürece ekonomik büyümeyi de, finansal istikrarı da gözetirler. Bir ekonomide sürdürülebilir büyümenin sağlanabilmesi için, öncelikli olarak fiyat istikrarının sağlanması gerekmektedir. Fiyat istikrarının sağlanamadığı bir ekonomide verimlilik artışından, sürdürülebilir büyüme ve refahtan söz etmek olanaksızdır. Fiyat istikrarı, ülkelerin uzun dönemli istikrarlı kalkınmaları, kaynaklarını verimli kullanmaları ve refahın adaletli dağılımı açısından hayati önem taşır. Fiyat istikrarının faydalarını kısaca aşağıdaki gibi özetleyebiliriz. (i) Göreceli fiyatlar kolaylıkla izlenebilir: Yatırımcılar hangi sektörlerde karlılığın fazla olduğunu, kar marjlarının yüksek olduğunu kolaylıkla takip edebilirler. Böylece, yatırımlarını daha üretken alanlara yapabilirler. Halbuki, fiyatların her sektörde sürekli arttığı ortamlarda yatırımcılar, hangi sektörde fiyatların neden arttığını, karlılığın nasıl değiştiğini daha zor takip ederler. Aynı durum tüketiciler için de geçerlidir. Her sektörde fiyatların arttığı bir ortamda, tüketiciler hangi mal grubunun fiyatlarının diğerlerine göre daha az ya da daha fazla arttığını sağlıklı takip edemez. Hatta, aynı malın farklı 60 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI firmalarca farklı fiyatlarla satıldığını ve fiyat farklılığının nedenlerini sağlıklı takip edemeyeceğinden, sağlıklı tüketim kararı veremez, kalite-fiyat ilişkisini tam kuramaz. Dolayısıyla, fiyat istikrarı yatırım ve tüketim kararlarının etkin verilmesini sağlar, ülke kaynaklarını en verimli alanlara yönlendirir, böylece büyüme potansiyelini artırır. (ii) Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar enflasyon risk primi talep etmez: Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar enflasyonun dalgalı ve yüksek bir seyir izlediği ülkelerde (ülkemizde olduğu gibi) yatırımlarının getirisini enflasyon riskinden korumak için olması gerekenden daha yüksek getiri talep ederler. Bu da nominal ve reel faizlerin yükselmesine ve dolayısıyla, yatırım maliyetlerinin artmasına neden olur. Yüksek reel faizler yatırımları azaltır ve ülke kalkınmasını olumsuz etkiler. Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar, fiyat istikrarının olmadığı ortamlarda uzun vadeden kaçınır. Bu durum, sermaye piyasalarının gelişmesini önleyerek, uzun vadede yüksek getiri sağlayacak üretken yatırımların yapılanmasını olumsuz etkiler. (iii) Verimsiz harcama ve yatırımı azaltır: Enflasyonun yüksek ve dalgalı olduğu ortamlarda, hane halklarının kaynaklarını henüz ihtiyaçları olmayan, ancak ileride ihtiyaç duyabilecekleri eşyalar için kullanmaları, gereksiz mal stoklamaları, daha verimli alanlarda kullanılacak ya da tasarruf edilecek kaynakları azaltır. Benzer mal stoklama eğilimi firmalar düzeyinde de olur. Fiyat istikrarı bu tür gereksiz mal stoklamayı azaltarak buralara harcanan kaynakların verimli alanlarda kullanılmasına olanak verir. (iv) Enflasyondan korunmak için gereksiz ve verimsiz uğraşları azaltır: Yüksek ve dalgalı enflasyon, yatırım kararlarının çok sık değiştirilmesine, yatırım araçları arasında harekete ve çok sık banka ziyaretine neden olur ve gereksiz zaman kaybına yol açar. Halbuki fiyat istikrarının olduğu ülkelerde faizlerde istikrar olduğu için, tasarruf sahipleri ve yatırımcılar, sabah işlerine başladıklarında önce “Paramı repoya mı, mevduata mı yatırayım? Hangi vadede olsun? Yoksa döviz mi alayım?” gibi düşüncelere ve sağa sola danışma gibi gereksiz eylemlere kalkışmazlar. (v) Para ikamesi azalır: Para ikamesi basitçe, yerli para yerine yabancı paranın tercih edilmesidir. Yabancı parayı elde tutmak ise, o ülkeye faizsiz kredi verme anlamına gelir. Para ikamesi olgusu, ülkenin senyoraj gelirlerini azaltırken, bir anlamda yabancı ülkeye maliyetsiz kaynak sağlar. (vi) Gelir transferinin ve gelir dağılımının bozulmasını önler: Enflasyondan en fazla sabit gelirliler zarar görür ve gelir dağılımı kendini enflasyondan koruyamayan kesimler aleyhine bozulur. Bu kesimler genelde toplumun alt ve orta gelir gruplarıdır. Ayrıca, enlasyondaki beklenmedik artış sebebiyle borç 61 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI verenler, azalış sebebiyle ise borç alanlar zararlı çıkarak gelir dağılımı bozulur. Gelir dağılımının bozulması ya da gelir transferleri toplumsal barışı da olumsuz etkiler. Sayılan tüm bu nedenler, fiyat istikrarının gerek ekonomik kalkınma ve gerekse gelir dağılımında adalet ve toplumsal barış açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Nitekim ekonometrik çalışmalar da fiyat istikrarı olan ülkelerin, uzun dönemli kalkınma performanslarının daha yüksek olduğunu göstermektedir. Bu çerçevede, artık merkez bankalarının temel görevinin; düşük ve dalgalı olmayan enflasyon seviyesine ulaşmak, diğer bir deyişle fiyat istikrarını sağlamak olduğu konusunda net bir görüş oluşmuştur. 4.1.2) Aktarım Mekanizması Fiyat istikrarı; (Alan Greenspan’in tanımıyla) karar alıcıların, karar alma süreçlerinde dikkate almaya gerek duymayacakları bir enflasyon seviyesini ifade eder. Ancak, merkez bankaları, firmaların ya da hanehalklarının fiyatlama davranışlarını, dolayısıyla, enflasyonu doğrudan kontrol edemezler. Bu nedenle merkez bankaları para politikası stratejilerini belirlerken enflasyonu belirleyen ve kontrol edebilecekleri değişkenleri, bu değişkenlerin enflasyonu hangi kanallarla etkileyeceğini iyi analiz etmeleri ve para politikalarını buna göre belirlemeleri gerekmektedir. Burada aktarım mekanizması kavramı ön plana çıkmaktadır. Aktarım mekanizması analizi, para politikası kararlarının genelde ekonomiyi, özelde ise fiyatlar genel seviyesini hangi yollarla ne ölçüde etkilediğinin incelenmesidir. Her ne kadar son yıllarda, parasal büyüklükler ile enflasyon arasındaki ilişkinin zayıfladığı yönünde bulgular olsa da, tarihsel veriler enflasyonun parasal bir olgu olduğunu göstermektedir. Bu durumu Milton Friedman’ın; “Enflasyon her yerde ve her zaman parasal bir olgudur. Ve yalnızca para arzındaki artışın reel üretimden fazla olması ile ortaya çıkar” sözleri çok iyi özetlemektedir. Bu nedenle, para politikalarının amaçlarını ve araçlarını anlamak için ilk aşamada para politikasının, dolayısıyla para arzının ekonomi üzerindeki etkilerini incelemek faydalı olacaktır. Miktar Teorisi; para arzı ile enflasyon arasındaki ilişkiyi çok açık ve basit bir şekilde göstermektedir. Miktar teorisi, bir ekonomideki “Toplam Satışlar Tutarı = Toplam Alışlar Tutarı” 62 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI muhasebe eşitliğinden hareket etmektedir. Buna göre, toplam satışları para arzı miktarının, paranın el değiştirme sayısı ile çarparak bulabiliriz. Toplam alışlar ise fiyatlar ile üretilen mal miktarı çarpımına eşittir. Dolayısıyla, ekonomide toplam satışlar, toplam alışlara eşit olacağına göre, M *V = P *Y eşitliği yazılabilir. Burada; M = Para arzını, V = Paranın dolaşım hızını, P = Fiyatlar genel seviyesini, Y = Reel üretimi göstermektedir. Bu eşitliğin logaritmasını aldığımızda, ln(M) + ln(V) = ln(P) + ln(Y) eşitliğine, bu eşitliğin türevini aldığımızda da (ln(x)’in türevi, dx/x = % x değişimi) %M + %V = %P + % Y eşitliğine ulaşılmaktadır. Kuramsal olarak, paranın dolaşım hızının (V) durağan, yani sabite yakın bir değişken olduğu, zaman içinde değişme göstermediği, ya da çok az değişiklik gösterdiği varsayıldığında, % V = 0 (yaklaşık) olacaktır. Bu durumda , miktar teorisi eşitliğimiz; % M = %P + %Y halini alacaktır. Bu eşitlik, para arzındaki yüzde değişmenin enflasyon ve reel üretimdeki değişim toplamına eşit olacağını göstermektedir. Buna göre, para arzındaki her artış, ya enflasyona, ya üretim artışına ya da her ikisinde birden artışa neden olacaktır. Literatürdeki genel görüş, ekonomi potansiyel üretim düzeyinde iken, yani normal kapasitesindeyken, para arzındaki artışın; ilk başta reel üretimi artıracağını, fiyatların ise sınırlı bir artış göstereceğini; daha sonraki aşamada, fiyatların artmaya, üretimin ise ilk yükselişin ardından, normal seviyelerine doğru azalmaya başlayacağını; uzun dönemde ise üretimin normal seviyesine gerileyeceğini ve para arzındaki artışın tamamen enflasyon olarak karşımıza çıkacağını kabul etmektir. Literatürde, 63 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI para arzındaki artışın ne kadar sürede enflasyona yol açacağı konusunda farklı görüşler vardır. Rasyonel beklentiler hipotezine göre, para arzındaki artışı gören firma ve hanehalkları, gelecek dönemde ne ölçüde artacağını bileceklerinden, fiyat ve ücretlerini daha başlangıçta artırırlar ve para arzındaki artışın etkisi çok kısa sürede ortaya çıkar. Ancak, yapılan çeşitli çalışmalar, para politikasındaki değişikliklerin fiyatlar üzerindeki etkisinin gecikmeyle ortaya çıktığını göstermektedir. Ancak, bu etki ülkeden ülkeye değişmektedir. Yüksek ve dalgalı enflasyona sahip ülkelerde, kontratların ve üretim kararlarının süresi kısa olduğundan, parasal genişlemenin enflasyon üzerindeki etkisi çok daha kısa, örneğin 3 – 6 ay arasındadır. Örnek olarak; basitçe, ekonominin büyüme potansiyelinin sıfır ve para arzındaki artışın ilk aşamada enflasyon etkisinin sıfır olduğunu varsayalım; %M = 10 ise, I. Aşama II. Aşama %P = 0 5 10 %Y = 10 5 0 III. Aşama Sonuç olarak, para politikası değişikliklerinin ekonomi üzerine etkileri, diğer bir deyişle aktarım mekanizması, çok basitçe aşağıdaki gibi açıklanabilir: Bir ekonomide, eğer piyasadaki para arzı, ekonominin ihtiyaçlarının üzerinde ise, yani mal ve hizmet üretiminin değerinin üzerinde ise fiyatlarda artışa, altında ise, üretilen mal ve hizmetlerin satılamamasına, dolayısıyla fiyatların ve üretimin düşmesine neden olacaktır. Biraz daha detaylı ve aktarım mekanizmaları ile açıklayacak olursak; Para arzındaki artış; faizlerin düşmesine neden olacaktır. Faiz oranlarındaki düşme; hanehalklarının tüketiminin artmasına, yatırım fonlama maliyetinin düşmesi nedeniyle firmaların yatırım malları talebinin artmasına neden olacaktır. Böylece, hem tüketim, hem de yatırım malı talebinin artması, ekonomide toplam talebin artmasına, bu da üretimin artmasına neden olacaktır. Kısa dönemde, ekonominin üretim kapasitesi sınırlı olduğu için, artan talep, üretim kapasitesi üzerinde baskı yaratacak, firmalar kar marjlarını artırmayı tercih edeceklerdir. Ayrıca, üretim arttıkça, firmalar daha az üretken olan üretim faktörlerini devreye sokacaklarından, birim üretim maliyeti üretim arttıkça artacaktır. Buna ekonomide azalan verimler yasası da denilmektedir. Sonuç olarak, gerek talebin arzdan fazla olması nedeniyle firmaların kar marjlarını artırması, gerekse daha az üretken faktörlerin devreye girmesi nedeniyle birim üretim maliyetlerinin artması, fiyatların artmasına, dolayısıyla enflasyona yol açacaktır. Ancak, yukarıdaki aktarım mekanizmasında para arzının kurlar üzerindeki etkileri yer almamaktadır. Dolayısıyla, dışa açık ekonomilerde, (ki Amerika Birleşik Devletleri, Japonya ve Avrupa Birliği gibi büyük ekonomiler dışında, ülke ekonomileri artık dışa açık ekonomilerdir), dış ticaretin ülke üretimi içindeki payı yüksek olduğundan ((Toplam ithalat 64 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI + ihracat) / GSMH oranı büyüktür), kurlardaki değişmeler, üretim ve fiyatlar üzerinde çok etkili olabilmektedir. Kurları içeren aktarım mekanizmasında, Para arzının artması; faizlerin düşmesine neden olacaktır. Faizlerin düşmesi; dışarıya sermaye çıkışlarının artmasına ya da sermaye girişlerinin azalmasına neden olmaktadır. Bu durum yerli paranın değer kaybetmesine neden olacaktır. Yerli paranın değer kaybetmesi ihraç mal fiyatlarını düşürüp ihracat hacmini artırırken, ithal mal fiyatları üzerinde yaratmış olduğu baskı ile ithalat hacmini düşürecek, böylece ülkenin net dış ticaret gelirleri artacaktır. Böylece, yerli ürünler için hem yurt dışı talep, hem de yurt içi talep artacağından, toplam talep artacak, bu da yine yukarıda açıklanan nedenlerle fiyatların artmasına neden olacaktır. Ulusal paranın değer kaybı, talep artışının yanısıra, ithal mal (aramal ve tüketim malları) fiyatlarındaki artışın maliyetleri artırıcı etkisi ile de fiyatlarda artışa neden olacaktır. Aslında aktarım mekanizması çok daha karmaşık bir süreçtir ve piyasaların, firmaların ve hane halklarının bekleyişlerinin de belirleyici olması nedeniyle tam ve net olarak anlamak mümkün değildir. Aktarım mekanizması çok daha detaylı ve karmaşık olmakla birlikte, aşağıda şematik olarak belirtilmeye çalışılmıştır: Piyasa Faizleri Yurtiçi Talep Toplam Talep Varlık Fiyatları MB Faizleri Beklentiler Krediler Enflasyonist Baskı Enflasyon Yurtdışı Talep İthalat Fiyatları Döviz Kuru (i) Halkın nakit para ihtiyacının karşılanması ve merkez bankası nezdinde zorunlu karşılık bulundurma gereği nedeniyle, bankaların merkez bankası fonlarına ihtiyaçları vardır ve bankalar bu kaynakları merkez bankasından borçlanarak elde ederler. Merkez bankaları bankaların ihtiyaç duyduğu likiditeyi sağlamak amacıyla bankalara verdiği kısa vadeli borçların ya da fazla likiditelerini çekmek amacıyla yaptığı borçlanmanın faiz oranlarını kendisi belirler. Dolayısıyla, merkez bankalarının para arzı ve kısa vadeli faiz oranları üzerinde kontrol kabiliyeti vardır. 65 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) Kısa dönemli faiz oranları, bankacılık sistemi kredi faizleri üzerinde belirleyicidir. Merkez bankası kısa dönemli faizleri artırdığında, piyasadan daha fazla likidite çekeceği, ya da sağlayacağı likiditeyi azaltacağı için, piyasaya daha az kredi verilebilir kaynak bırakacak, bu da kredi maliyetlerini artıracaktır. Merkez bankası faiz oranlarının düzeyi ve yapılacak değişiklikler piyasaya gelecek dönemdeki politikaları için sinyal olur ve enflasyon beklentilerini etkiler. Eğer faizler yükseltilir ve bu piyasalarca gelecek dönemde enflasyonla mücadelenin ciddi biçimde devam edeceği olarak algılanırsa, enflasyon beklentileri düşer. Enflasyon beklentilerindeki değişiklik, gerek faizler, gerekse ücret ve fiyatlama davranışları üzerinde önemli etkiler yapar. Enflasyon beklentilerinin düşmesi, çalışanların gelecek dönemde daha fazla ücret talep etmelerini engellerken, uzun vadeli kontratların, örneğin kiraların, okul ücretlerinin daha makul düzeylerde belirlenmesine yol açar. Gelecek döneme ilişkin enflasyon beklentilerindeki gerileme, merkez bankasının para politikasını gevşetmesi, dolayısıyla faizlerin orta ve uzun vadede düşüş göstermesi yönündeki beklentileri güçlendirerek, uzun dönemli faizlerin de gelişimi üzerinde göreli olarak etkili olur. Muhtelif vadeler için geçerli olan faiz oranları konusunda gösterge niteliği taşıyan getiri eğrisi beklentiler tarafından şekillendirilmekte olduğundan, getiri eğrisi üzerindeki eğim değişikliklerinin enflasyon ve dolayısıyla faiz oranlarının gelişimine ilişkin beklentiler konusunda güçlü sinyaller içerdiği söylenebilir. Örneğin, faizlerin düşme eğiliminde olduğu bir piyasada yatırımcıların faiz indirimi beklentileri ile (daha uzun vadeli tahvillerden çıkarak) kısa vadeli tahvillere yönelmeleri, getiri eğrisinin ön segmentinde bir dikleşme yaratarak, piyasanın faiz indirim beklentisini satın aldığı gösterir. Diğer taraftan, enflasyon beklentilerindeki artışın tetiklediği faiz artırım beklentileri kısa vadeli tahvillerin getiri performansını azaltarak, yatırımcıların uzun vadeli tahvillere yönelmesine ve getiri eğrisinin (ön segmentteki) eğiminin yataylaşmasına neden olur. Bankacılık sisteminin kredi verilebilir kaynaklarının azalması ve kredi maliyetlerinin artması, yatırım ve harcama talebinin düşmesine neden olur. Faiz oranlarının düzeyi ve gelecek dönemdeki enflasyona ilişkin beklentiler finansal varlıkların değerini, finansal varlıkların değerindeki değişiklik de hanehalklarının tasarruf-harcama eğilimlerini, firmaların yatırım eğilimlerini etkileyerek talep üzerinde belirleyici olur. Yüksek faiz oranları, tasarruf eğilimini artırırken, yatırım eğilimini azaltacak, böylece toplam talebi azaltacaktır. Faiz oranlarındaki değişiklik ve enflasyon bekleyişleri kurlar üzerinde de belirleyici olacaktır. Kısa dönemde faizlerin yüksek, gelecek döneme ilişkin enflasyon bekleyişlerinin düşük olması, yerli para cinsinden finansal varlıkların değerini ve dolayısıyla yerli paraya olan talebi artırarak, kurların düşmesine yol açacaktır. 66 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI (viii) (ix) (x) Yukarıda açıklandığı üzere, kurlar, ihracatı ve ithalatı etkilemesi nedeniyle toplam mal ve hizmet talebini ve arzı doğrudan etkileyecektir. Faizlerin artması, kurları düşürecek, bu durum ithalatı teşvik ederken, ihracat üzerinde baskıya yol açacak, böylece yurt içinde üretilen mallara olan toplam talebi azaltacak, toplam talebin azalması da işçilik talebinin düşmesine neden olacaktır. Toplam işgücü talebinin azalması da doğrudan ücret artış taleplerini azaltacak, bu da fiyat artışlarını engelleyici bir faktör olacaktır. Böylece, toplam talep, ücretler ve kurlar tüketim sepetindeki malların fiyatlarını belirleyecektir. Sonuç olarak; merkez bankaları kısa vadeli faizleri ve para arzını kontrol etmekte, para arzı ve kısa vadeli faizler hem talebi, hem kurları, hem de enflasyon bekleyişlerini birden fazla kanal üzerinden etkileyerek fiyatlar, dolayısıyla enflasyon üzerinde belirleyici olmaktadır. 4.1.3) Para Politikası Stratejileri Para politikasının, fiyat istikrarı temel hedefine ulaşmada kullanılacak metod ve stratejileri içeren bir program olduğu daha önce ifade edilmişti. Para politikası uygulamalarının başlıca dört bileşeni vardır. Bunlar: (i) Nihai hedef, (ii) Ara hedef, (iii) Hedefe ulaşmada kullanılacak politika araçları ve (iv) Araçları uygulama yöntemleridir. Nihai Hedef: Günümüz merkez bankacılığında nihai hedef, fiyat istikrarı, yani enflasyonun kontrol altında tutulmasıdır. Ara Hedef: Ancak, merkez bankaları enflasyonu doğrudan kontrol edemezler. Bu nedenle, enflasyonu belirleyen değişkenleri kontrol ederek, bunlar aracılığıyla enflasyonu kontrol etmeye çalışırlar. Bu nedenle, aktarım mekanizmasını analiz ederek, hangi değişkenlerin enflasyonu belirlediğini bulurlar. Bu değişkenler; 1. Para arzı, 2. Kurlar ve 3. Merkez bankası bilanço büyüklükleridir. Bu değişkenler, enflasyonun gelişimi ve gelecekteki seyri hakkında güvenilir bilgi verirler ve merkez bankaları tarafından kontrol edilebilirler. 67 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Merkez bankaları ara hedef seçiminde 3 önemli kriteri göz önünde bulundurur: a- Asıl hedefle istikrarlı ilişki: Ara hedef olarak seçilecek değişken ile enflasyon arasında her zaman geçerli olan, zamana ve koşullara göre değişmeyen bir ilişki olmalı, ara hedef, enflasyonu her zaman tahmin edilebilir oranda etkileyebilmelidir. Örnek olarak, bir değişken, enflasyonu bazen %80, bazen %30 oranında etkiliyorsa, bu değişkenle enflasyon arasında istikrarlı bir ilişki yok demektir. b- Aktarım mekanizmasında belirleyicilik: Ara hedef olarak seçilecek değişken, enflasyonu güçlü bir şekilde etkileyebilmelidir. Örnek olarak, aktarım mekanizmasında, enflasyonu %80 oranında belirleyen bir değişken, %50 oranında belirleyen bir değişkenden daha belirleyicidir. c- Merkez bankası kontrolünde olma: Bir değişken enflasyonu istikrarlı ve güçlü bir şekilde belirlese dahi, eğer merkez bankasının o değişken üzerindeki kontrolü zayıfsa, o değişken iyi bir ara hedef değildir. Örnek olarak, enflasyonla hem istikrarlı bir ilişkiye sahip olan, hem de aktarım mekanizmasında çok belirleyici olan bir değişkenin kontrolü zorsa, bu değişken iyi bir ara hedef değildir. Son yıllarda kurlar buna örnek teşkil etmektedir. Kurlarla enflasyon arasında hem istikrarlı hem de güçlü bir ilişki olmasına karşın, özellikle spekülatif nitelikli sermaye hareketlerinin çok arttığı günümüzde, kurların her zaman merkez bankalarınca kontrol edilmesinin zor olduğu görülmektedir. Para Politikası Araçları: Merkez bankalarının ara hedefleri kontrol etmek için kullanacağı araçlardır. Bunlar daha sonra detaylı olarak anlatılacaktır: 1- Açık piyasa işlemleri, 2- Döviz müdahaleleri; alım-satımları, 3- Reeskont penceresi işlemleri, 4- Zorunlu karşılıklar Araçların Uygulama Yöntemleri: Para politikası araçlarının kullanımına ilişkin usul ve esasların belirlendiği teknik düzenlemeleri içermektedir. Sonuç olarak, para politikası, para arzı, kısa vadeli faizler ya da kurlar gibi enflasyon üzerinde belirleyici olan değişkenlerin kontrolüne dayanır. Ancak, sermaye hareketlerinin serbest olduğu ekonomilerde merkez bankaları faiz ya da döviz kuru seçeneklerinden sadece birini doğrudan kontrol edebilir. Bu üç değişkenden ikisi ya da üçü aynı anda doğrudan kontrol edilemez. Buna literatürde “impossible trinity (imkansız üçlü)” de denilmektedir. Örnek olarak, kurların kontrol edilmeye çalışıldığı bir programda, faiz oranları mevcut kur düzeyi ile tutarlı değilse ve bu nedenle dövize talep olursa, piyasadaki likidite daralacağı için merkez bankası, faizlerdeki yükselişe göz yummak zorunda kalır. Çünkü, eğer faizlerin yükselmesini engellemek için piyasaya likidite verirse, döviz talebi devam edeceğinden, merkez bankası rezerv kaybetmeye başlar ve rezervlerin azalması ilave döviz talebini tetikler. İlave döviz talebi tekrar likidite ihtiyacı ortaya çıkartarak faizler üzerinde baskı yaratır. Bu durumda, döviz rezervleri sınırlı olduğundan, merkez bankası, sonuçta ya 68 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI kurları kontrol etmekten vazgeçmek ya seçeneklerinden birini seçmek zorunda kalır. da faizlerin yükselmesine izin vermek Para politikasının genel bileşenlerinin açıklanmasından sonra, para politikası stratejileri özetlenebilir. Genel olarak iki tür para politikası stratejisi vardır: (1) Ara hedefleme (2) Doğrudan enflasyon hedeflemesi 4.1.3.1) Ara Hedefleme Ara hedefleme stratejisinde, merkez bankası, kamuoyuna, enflasyonla mücadele için belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak oluşturur. Ancak, ara hedef ile enflasyon arasında yüzde yüz ilişki olmadığından, ara hedefin tutturulması enflasyon hedefinin tutturulacağı anlamına gelmez. Bu durumda, ara hedef tutturulsa dahi, enflasyon hedeflenen düzeyin üzerine çıkabilir. Ayrıca, uzman olmayan kişilere, sokaktaki vatandaşa, ara hedef ile enflasyon arasındaki ilişkiyi, dolayısıyla merkez bankasının niyetini, politikalarının anlamını net olarak anlatmak zordur. Bu nedenle ara hedeflemenin, enflasyonun önemli belirleyicilerinden olan bekleyişler üzerindeki etkisi zayıf kalabilir. Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır: (a) Parasal Hedefleme: 1990’lı yıllara kadar yaygın olarak kullanılan bir stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır: %M=%P+%Y-%V Buradaki para arzının ne olduğu ekonometrik bir sorundur. Daha sonraki bölümde açıklanacağı üzere, bir çok para arzı tanımı vardır. Parasal hedeflemede, ara hedef olarak seçilecek para arzı tanımı, ekonometrik çalışmalardan sonra enflasyonla en istikrarlı ilişkiye sahip olan, enflasyon üzerinde en fazla etkiye sahip ve merkez bankasınca en fazla kontrol edilebilme kriterleri dikkate alınarak belirlenir. Parasal hedeflemenin başarılı olabilmesi için istikrarlı bir para talebi olması gerekir. Bunu basitçe, paranın dolaşım hızının (V) istikrarlı olması olarak alabiliriz. Eğer paranın dolaşım hızı istikrarlı ise, yukarıdaki eşitlik sağlıklı olarak kullanılarak parasal büyüklükler enflasyonu kontrol etmek amacıyla kullanılabilir. Ancak, özellikle 1980’lerin ikinci yarısından başlayarak, mevduata alternatif repo, yatırım fonu gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı, ATM gibi yeni ödeme araçlarının ve teknolojilerin ortaya çıkması, finansal liberalleşme gibi bir çok faktör, para talebi tahminini zorlaştırmış, bu çerçevede, para arzının tanımlanması zorlaşmış ve para arzı tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyicliğinin şiddeti ve istikrarı azalmıştır. Bu nedenle, parasal hedeflemenin popülerliği azalmıştır. (b) Kur Çapası: Aktarım mekanizması bölümünde de belirtildiği üzere, dışa açık ekonomilerde kurlar enflasyon üzerinde önemli bir belirleyiciliğe sahiptir. Diğer yandan, 69 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI uzun süre yüksek enflasyonla yaşayan ülkelerde, özellikle halkın enflasyondan korunmak için fiyatlamada kurlarda değişiklikleri dikkate almaya başlamaları, kurlarla enflasyon arasındaki ilişkiyi (geçişkenlik = pass-through) çok kuvvetlendirir. Diğer yandan, uzun süreli enflasyon tecrübesi yaşayan ülkelerde, geriye dönük endeksleme yagın bir davranış halini alır. Geriye dönük endeksleme, basit olarak, hanehalklarının gelecek dönem ücret taleplerini, mülk sahiplerinin gelecek dönem kira bedellerini ve firmaların fiyat ayarlamalarını ve bütçe planlarını geçmiş dönem enflasyonunu dikkate alarak belirlemeleridir. Bu nedenle, enflasyonist beklentilerin kırılması ve enflasyonun fazla ekonomik daralmaya neden olmadan daha az maliyetle düşürülmesi için kurlar ara hedef olarak kullanılabilir. Bu stratejide, kurlar önceden ilan edilen düzeylerde tutulurarak, halkın ve firmaların ücret ve fiyatlarını ilan edilen kurlarla uyumlu belirlemeleri beklenir. Kurların ilanı, şeffaftır ve herkes tarafından kolayca izlenebilir: Dolayısıyla, eğer inandırıcı olursa; hem her kesimin gelecek dönem enflasyonuna ilişkin bekleyişlerini doğrudan etkilemesi, hem de aktarım mekanizmasında doğrudan çok etkili olması nedenleriyle, enflasyonu düşürmede çok etkindir. Böylece, özellikle bekleyişleri etkilemesi nedeniyle, daha az üretim kaybıyla enflasyonun kontrol altına alınması mümkündür. Ancak, kur çapası stratejisinin yukarıdaki avantajlarına karşın önemli dezavantajları da vardır: Kur çapası uygulamalarında, merkez bankasının likidite ve faizler üzerindeki kontrolü kaybolur ve likidite ve faizler ödemeler dengesi gelişmelerine göre belirlenir. Eğer, kur artışlarının kontrol edilmesine karşın, enflasyon yeteri kadar düşmezse, yerli para değer kazanır ve ithalat artarken, ihracat geriler bu da cari işlemler açığına yol açar. Yüksek cari işlemler açığı, doğrudan yabancı yatırımları yolu ile finanse edilmediğinde, ancak yüksek faizlerin teşvik edeceği “sıcak para” ile finanse edilebilir. Bu durumda ekonomi dışsal şoklara çok duyarlı hale gelir ve kur politikası spekülatif ataklarla karşı karşıya kalabilir. Özellikle, 1990’lı yılların ikinci yarısında, kur çapası uygulayan bir çok ülke, spekülatif ataklara maruz kalmış ve istikrar programları başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu tecrübeler ışığında, kur çapası stratejisi popülerliğini yitirmiştir. Kur çapası türleri aşağıdadır: Para Kurulu (Arjantin, Estonya, Bulgaristan) : Yerli paranın değeri yabancı bir paraya eşitlenir. Merkez bankası sadece ve sadece döviz alışları karşılığı yerli para likiditesi sağlar ve merkez bankasının “likiditenin son merci” işlevi büyük ölçüde ortadan kalkar. Yeni parasal düzenleme kanunla ve çoğunlukla anayasal düzenleme ile gerçekleştirildiğinden vazgeçilmesi oldukça güç bir uygulamadır. Sabit Kur (Bahama, Fiji, Latvia) : Merkez bankası hükümetle birlikte, yerli paranın değerini yabancı bir paraya ya da yabancı paralardan oluşan bir sepete eşitler. Para kurulu ile benzer özelliklere sahip olmakla birlikte, merkez bankası, rezervlerini kullanarak, kur rejimini savunabilir ya da para politikası araçları ile yerli paranın likiditesini ayarlayabilir. Merkez bankasının likiditenin son merci işlevi tamamen ortadan kalkmaz. Merkez bankası tek bir fiyattan isteyene döviz satacağını, isteyenden de döviz alacağını ilan eder. 70 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Yatay bant içi hareket (Brezilya, Kıbrıs): Yerli paranın değeri yabancı para ya da yabancı paralardan oluşan bir sepete endekslenir ve özellikle ekonominin kaşılaşabileceği şokların ya da finansal piyasalarda yaşanan dalgalanmaların bir kısmının kurlardaki dalgalanma ile karşılanması amacıyla, kurların, belirlenen alt ve üst sınırlar arasında dalgalanmasına izin verilir. Merkez bankası, kurlar alt sınıra düştüğünde her isteyenden döviz alır, üst sınıra çıktığında ise her isteyene döviz satar. Eğimli hareket (crawling-peg) (Nikaragua, Costa Rica, Türkiye) : Özellikle, yüksek enflasyondan düşük enflasyona geçiş sürecinin zaman alacağı dikkate alınarak, yerli paranın kısa sürede aşırı değer kazanmaması amacıyla, kurlar sabitlenmek yerine, düşük oranlarda artmasına izin verilir. Merkez bankası, tek bir fiyattan isteyene döviz satacağını, isteyenden de döviz alacağını ilan eder. Eğimli bant içi hareket (Polonya, Şili, İsrail): Yatay bant içi hareket ile aynı özelliklere sahip olup, sadece zaman içinde bantın alt ve üst sınırları önceden belirlenen oranda artırılır. (c) Merkez Bankası Bilançosu Hedeflemesi: Klasik IMF program hedefleridir. Net Uluslararası Rezervlere (NUR) taban, Net İç Varlıklara (NİV) tavan hedefler konulur ve performans kriterleridir. Para Tabanına da gösterge tavan değeri konularak desteklenir. Basit anlatımla, NUR’a taban hedef konması ile ülkenin net döviz rezervlerinin korunması, NİV’e tavan hedef konması ile ise merkez bankası kredileri ile para arzındaki artışın kontrol altına alınması amaçlanır. Para Tabanı gösterge hedefi ise bir nevi daha önce açıklanan parasal hedeflemedir ve rezerv para hedefi miktar teorisi çerçevesinde belirlenir. 4.1.3.2) Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi Daha önce de belirtildiği üzere, parasal ara hedeflemede, parasal büyüklüklerle enflasyon arasında güçlü ve istikrarlı ilişkinin kaybolması, kurların ara hedef olarak seçilmesinin de sakıncaları nedeniyle, 1990’lı yıllardan başlayarak, enflasyon hedeflemesi stratejisi popüler olmaya başlamıştır. Enflasyon hedeflemesinde, belirli bir dönem için belirlenen enflasyon hedefi merkez bankasının temel politika hedefi olarak belirlenir. Bu stratejide, merkez bankası herhangi bir ara hedef ilan etmez. Para politikası, enflasyon tahmininlerinin ve beklentilerin hedeflenen enflasyondan sapmasına göre yönlenir. Hedeflerin kamuoyuna ilanı ve kurumsal kararlılık belirgindir. Şeffalık, kredibilite (güvenilirlik), sağlıklı iletişim ve hesap verebilirlik kavramları ön plana çıkar. “Enflasyon Hedeflemesi” yalnızca bir enflasyon öngörüsü açıklamak değil, merkez bankası’nın para politikası araçlarını sadece enflasyon hedefine yönelik olarak kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama biçimidir. Bu tür bir uygulamada, hedeflenen enflasyonun, beklentileri etkileyebildiği ölçüde nominal çapa görevini üstlenmesi, yani hane halklarının ve firmaların gelecek döneme ilişkin fiyatlama davranışlarını ve bütçe planlamalarını enflasyon hedefini dikkate alarak belirlemeleri öngörülür. Enflasyon hedeflemesinin ara hedeflemeden farkı, enflasyon 71 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI hedefinin net bir şekilde kamuoyuna duyurulması ve bu konu ile ilgili doğrudan sorumluluk alınmasıdır. Uygulamada, merkez bankaları amaca yönelik bir araç bağımsızlığına kavuşmaktadırlar. Diğer bir deyişle, merkez bankaları, kur ve faiz politikalarını enflasyonu kontrol altına almak amacı ile istedikleri biçimde kullanabilmektedirler. Bu tür uygulamalar, ülkemizde olduğu gibi, bir ekonomideki tüm büyüklüklerin nominal çapa özelliğini kaybetmesi sonucu bir zorunluluk olarak da ortaya çıkabilmektedir. Politikanın başarısı için şu unsurlar ön koşul niteliğindedir : Kamu maliyesinde disiplin ve finansal istikrar: Hazinenin borçlarını sürdürebilirliği, bankacılık sisteminin sağlığı gibi sorunlar, merkez bankası faiz politikası üzerinde baskı oluşturmamalıdır. Kamuda harcama (bütçe) disiplininin sağlanamaması halinde, merkez bankasının fiyat istikrarını sağlamaya yönelik politikalarının uygulanabilirliği ve etkinliği bir hayli azalacaktır. Nitekim, enflasyonun tek haneli rakamlara gerilemesini sağlayan süreçte kamu maliyesi disiplini anahtar bir rol üstlenmiştir. TCMB tarafından yayınlanan enflasyon raporlarında da sıkça vurgulandığı üzere, enflasyonla mücadele sadece bir para politikası meselesi olmadığı gibi, enflasyonla mücadelede edinilen kazanımların sürdürülebilirliği sıkı maliye politikasının devamına bağlıdır. Sıkı maliye poltikası sadece talebin kontrolü açısından değil, program uygulamalarına yönelik kararlılığın en güçlü göstergesi olması dolayısıyla da önem taşımaktadır ve beklentiler üzerinde belirleyici etkisi vardır. Diğer taraftan, kamu maliyesi disiplini ve finansal istikrar kapsamında, yapısal reformlar da önem taşımaktadır. Enflasyonist sürece katkıda bulunan süreçlerin ve yapılanmaların aynı kararlılıkla gözden geçirilmesi ve yeniden yapılandırılması, para politikasının başarısına katkıda bulunan unsurlardan biridir. Örneğin, sosyal güvenlik sisteminde gözlemlenen büyük çaplı yapısal sorunlar mali disiplini ve finansal istikrarı bozucu etkilerinin yanısıra, enflasyonla mücadele konusundaki beklentileri de olumsuza çevirmiştir. Sosyal güvenlik reformu konusunda yapılmakta olan ve yapılacak çalışmaların kesintiye uğramaması, enflasyonla mücadele konusunda kritik derecede önemlidir. Enflasyon ile para politikası araçları arasında güçlü ve istikrarlı bir ilişki: Enflasyonu belirleyen (etkileyen) faktörler dolaylı yollardan da olsa merkez bankasınca kontrol edilebilir olmalı, merkez bankası politikaları enflasyonu etkileyebilmelidir. Kurların fiyatlar üzerindeki belirleyiciliğinin azalması: Enflasyon hedeflemesinde dalgalı kur rejimi esastır. Merkez bankasının kontrolü dışındaki bir dışsal şok nedeniyle kurlarda önemli dalgalanmalar olabilir. Eğer 72 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI kurlar ile enflasyon arasındaki ilişki çok yüksek ise, bu durumda merkez bankasının politika araçlarının enflasyon üzerindeki etkisi azalır ve enflasyon hedefine ulaşılması güçleşir. Fiyatlamada geçmiş enflasyona dönük endekslemenin kırılması: Geriye dönük endeksleme, para politikasının etkinliğini azaltarak, enflasyonla mücadelenin maliyetini artırır. Beklentilerin yönetilmesi, geçmişe yönelik endeksleme eğiliminin değiştirilmesi açısından oldukça önemlidir. Özellikle uzun süreli kronik enflasyon sürecinin tersine çevrilmesinin önündeki en büyük engellerden birisi, geçmişe yönelik endeksleme alışkanlığıdır. Mal ve hizmet piyasalarında rekabetçi fiyatlama: Rekabetçi olmayan fiyatlama davranışlarının yaygın olduğu ortamlarda, merkez bankasının talebi kontrol etmeye yönelik politikalarının fiyat artışları üzerindeki etkisini azaltır. Güvenilirlik (kredibilite), bağımsızlık, şeffaflık ve hesapverebilirlik: Enflasyon hedeflemesinde en önemli ögelerin başında, bekleyişlerin enflasyon hedefi çerçevesinde oluşturulması gelir. Hanehalklarının ve firmaların, merkez bankasıveri ve öngörülerini kullanarak yatırım, tasarruf ve harcama kararlarını almaları nedeniyle, merkez bankasının kararlarının şeffaflığı, tutarlılığı ve öngörülerinin doğruluğu piyasalar tarafından yakından takip edilmekte, bu konudaki performansı merkez bankasının güvenilirliğini belirlemektedir. Dışsal şoklar ya da politik baskılar sonucu uygulanan gevşek para politikası nedeniyle enflasyon hedeflenenden yüksek çıkarsa, merkez bankasına güvenerek fiyatlama yapan kesimler önemli zararlarla karşı karşıya kalırlar. Bu nedenle, merkez bankaları bağımsızlığı çok önemli olup, merkez bankalarını politik baskılardan koruyacak, politikalarını istedikleri gibi uygulayacakları ortamı yaratacak kanuni düzenlemeler zorunludur. Merkez bankasına olan güvenilirliği sağlayacak diğer bir faktör de şeffaflıktır. Merkez bankaları, para politikası stratejilerini, uyguladıkları politikalarını, örneğin faiz indirim kararlarını kamuoyuna açıkça ilan etmeli, her işlemini şeffaf bir şekilde gerçekleştirmeli ve gerekçelerini inandırıcı bir şekilde savunabilmelidir. Bağımsız merkez bankaları, bağımsızlıkları karşılığında, yaptıkları işlemler ve enflasyondaki gelişmeler hakkında, Hükümete, Meclise ve kamuoyuna hesap vermeli, hedeflere ulaşılmasında güçlükler ortaya çıktıysa, bunun nedenlerini izah edebilmelidir. İster ara hedef, ister nihai hedefin kendisi kullanılsın, temel amaç; seçilen büyüklüklerin, ekonomik karar alma süreçlerinde referans olarak alınmasını (çapa görevi) sağlamaktır. Diğer bir deyişle para politikasının amacına ulaşması, ancak politika uygulayıcısının bu büyüklüklere yönelik olarak yaptığı öngörüler sonrasında, ekonomideki diğer birimlerin de bu öngörüyü esas alarak, bu öngörüye güvenerek, fiyat, ücret artışı ve yatırım gibi kararlarını aynı çerçevede şekillendirmeleri ile mümkündür. 73 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4.1.4) Para Politikası Araçları Bu bölümde, Merkez Bankalarının para arzını ve ekonominin likiditesini hangi araçlarla kontrol ettiği konusuna geçmeden önce, parayı ve para arzı tanımlarını kısaca özetlemekte fayda bulunmaktadır: Para, mal ve hizmetlerin alım ve satımında kullanılan ve genel geçerliliği olan araçlardır. Para Arzı, yukarıdaki tanıma göre piyasada bulunan, mal ve hizmet alımlarında kullanılabilen veya kullanılabilecek kadar likit olan araçların toplamıdır. Uluslararası Para Fonu Parasal ve Finansal İstatistikler El Kitabı çerçevesinde üretilmekte olan para ve banka istatistiklernin kapsamı genişletilmiş ve yapılan değişiklikler 2005 yılı Aralık ayından başlamak üzere para ve banka istatistiklerine yansıtılmıştır. Bu düzenlemeler ile mevcut para arzı kalemlerinde de önemli değişiklikler olmuştur: Katılım Bankaları ve Kalkınma ve Yatırım Bankalarının parasal yükümlülükleri para arzına ilave edilmistir. B-tipi likit yatırım fonları para arzına dahil edilmiştir. M2Y içerisinde yer alan yabancı para cinsinden parasal yükümlükler vade gruplarına göre M1 ve M2 para arzı tanımları içerisinde gösterilmistir. Tüm para arzı kalemleri, bankalararası işlemler hariç olacak şekilde hazırlanmıştır. Bu kapsamda, repo işlemleri yoluyla sağlanan fon tutarından B-tipi likit yatırım fonları ile yapılan repolar çıkartılmıştır. Mevcut sunumda, “Resmi Mevduatlar (Vadeli/Vadesiz)” ve “Diger TCMB Mevduatı” içerisinde yer alan merkezi yönetime ait mevduatlar M3 para arzı tanımından çıkarılıp, karşılık kalemleri içerisindeki “merkezi yönetim mevduatı” kalemine dahil edilmiştir. Merkezi yönetim dışında kalan ve mevcut sunumda M3 içerisinde yer alan diğer genel yönetim mevduatları (yerel yönetimler ve sosyal güvenlik kurumları) ise vade gruplarına göre M1 ve M2 içerisinde gösterilmeye baslanmıştır. Bu kapsamda bugüne kadar yayınlanmakta olan M2Y, M2YR, M3, M3Y, M3YR tanımları kaldırılmış olup, 2005 Aralık ayından itibaren aşağıdaki yeni tanımlar oluşturulmuştur: Dar anlamda “para arzı” nı M1 olarak adlandırıyoruz; M1=Dolaşımdaki Para + Vadesiz Mevduat (TL, YP) (Dolaşımdaki Para = Emisyon + Ufaklık Para – Banka Kasaları Toplamı) Eğer, vadeli mevduatların da likit olduğunu varsayarsak, ikinci bir para arzı, “geniş para arzı” tanımına ulaşırız. Bu da M2 olarak adlandırılmaktadır; M2 = M1 + Vadeli Mevduat (TL, YP) Daha geniş bir para arzı tanımı ise para piyasası fonlarını da içermekte ve M3 olarak adlandırılmaktadır; 74 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI M3 = M2 + Repo + Para Piyasası Fonları Ekonomik analizlerde ve merkez bankaları para politikalarının belirlenmesinde baz alınacak parasal büyüklükler ülkeden ülkeye ve zaman içinde farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılaşmanın nedenlerinin başında, ekonomik yapı yanında, para ikamesi olgusu ve yeni finansal araçlarla birlikte mevduat benzeri yeni yatırım araçlarının ortaya çıkmasıdır . Tablo 1: Basitleştirilmiş Bankacılık Kesimi Bilançosu Merkez Bankası Bilançosu Net Dış Varlıklar Emisyon Kamu Sektörü Kredileri Serbest Mevduat Zorunlu Karşılıklar DİBS Portföyü Bankacılık Sektörü Kredileri Açık Piyasa İşlemleri Reeskont Kredileri Net Diğer Kalemler = Para Tabanı Rezerv Para Bankacılık Sektörü Bilançosu Kasa Vadesiz Mevduat MB’ndaki Serbest Mevduat Vadeli Mevduat MB’ndaki Zorunlu Karşılıklar MB’ndan Alınan Krediler Ticari Krediler Açık Piyasa İşlemleri Reeskont Kredileri 75 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Bankacılık Sistemi Konsolide Bilanço (Netleştirilmiş Merkez Bankası ve bankalar bilançosu) Net Dış Varlıklar Dolaşımdaki Para (Emisyon-Kasa) Kamu Sektörü Kredileri DİBS Portföyü Net Diğer Kalemler Ticari Krediler Vadesiz Mevduat Vadeli Mevduat = Para Arzı Bankacılık sisteminin konsolide bilançosu iki ana alt bilanço oluşturmaktadır: Merkez Bankası Bilançosu ve Ticari Bankalar Bilançosu. Bu iki bilançonun birleştirilmesi sonucu bankacılık sistemi konsolide bilançosu elde edilir. Tablo 1'den de görüleceği üzere, konsolide bilançonun pasif tarafı bize geniş para arzı tanımını verir. Bu bilançonun aktifinde meydana gelecek herhangi bir değişiklik, pasifinde de eşit bir değişikliğe neden olur. Dolayısıyla Merkez Bankası kendi bilançosunun yapısını ve büyüklüğünü değiştirerek konsolide bilançonun yapısını ve büyüklüğünü (para arzını) değiştirebilir. Bu kısa giriş açıklamalarından sonra para arzını etkileyen faktörleri ve basitleştirilmiş bir Merkez Bankası Bilançosu'nu daha detaylı inceleyebiliriz. Bir ekonomide para arzını dört önemli aktör ve bu aktörlerin davranışları belirler. Bu aktörler: 1- Merkez Bankası, 2- Bankalar, 3- Tasarruf sahipleri, 4- Bankalardan borçlananlar olarak sıralanabilir. Biliyoruz ki bankacılık sistemi kaydi olarak para yaratır. Bu para yaratma mekanizmasını basitçe şöyle açıklayabiliriz: 1- Sisteme herhangi bir miktarda para girişi olduğunda, ki bu asıl olarak merkez bankası işlemleri ile olur, para ilk defa bir bankaya mevduat (D) olarak yatırılır. 2- Mevduatı kabul eden banka, bu mevduat için belirli bir oranda karşılık (zorunlu karşılık (rd) ayırdıktan sonra kalan miktarı kredi olarak verir. 3- Krediyi alan firma veya hanehalkı bu kredi ile herhangi bir mal veya hizmet karşılığı harcama yapar. 4- Harcanan bu para tekrar aynı veya başka bir bankaya mevduat olarak döner. 76 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 5- Banka, dönen mevduat için tekrar bir munzam karşılık ayırarak kalan miktarı firmaIara veya hanehalkına kredi olarak verir. Ve kaydi para yaratma işlemi 3 ile 5’inci aşama arasında devam eder. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, her bir aşamada merkez bankası nezdinde zorunlu karşılık ayrıldığı için yaratılan yeni mevduatın gittikçe azaldığıdır. Bu kaydi para yaratma işlemine mevduat yaratma işlemi diyebiliriz. Bu işlem sonucunda yaratılan toplam mevduat (1/r)*D’ye eşittir. Diğer bir deyişle, mevduat zorunlu karşılığını %20 olarak kabul edersek, sisteme ilk defa TL 100 girdiği zaman, bankacılık sektörü bu girişten en fazla TL (1/0.20)*100= 500 'lık toplam mevduat yaratabilir. Bu işlemde mevduat çarpanı (md): m = (1 / rd ).................................(1) olmaktadır. Yukarıdaki mevduat yaratma işleminde, bazı basitleştirici varsayımlar konulmuştur. Bu varsayımlar; - Sistemde bir tek mevduat munzam karşılığı oranı olması, yani vadeli ve vadesiz mevduatlara eşit oranda munzam karşılık ayrılması, - Bankaların yatırılan mevduatın tamamını (kasalarında veya Merkez Bankası serbest mevduat hesaplarında tutmadan) kredi olarak vermeleri, - Firmaların veya hanehalklarının elde ettikleri paranın (faiz geliri) tamamını bankacılık sektörüne tekrar mevduat olarak geri vermeleri, olarak sıralanabilir. Tabi uygulamada bu varsayımlar geçerli değildir. Bu nedenle piyasaya herhangi bir para girişi olduğunda, yaratılacak mevduat miktarı yukarıda bulunan TL 500'den az olacaktır. Daha gerçekçi olmak için yukandaki varsayımları biraz gevşetmemiz gerekecektir. Öncelikle, bankalar belirli bir oranda serbest mevduat tutarlar. Serbest mevduatların (ER) bankaların mevduatlarının (DD) belirli bir oranına eşit olduğunu kabul edersek; ER = e * DD .......................................... (2) mevduat çarpanı; md = 1 / (rd + e ) .................................... (3) olacaktır. İkinci olarak, firmalar ve hanehalkları ellerine geçen paranın tamamını bankaya mevduat olarak yatırmayıp, bir kısmını olası bir ani harcama için ellerinde tutmak isterler (C). Ellerinde tutmak istedikleri kısmın yatıracakları mevduatlarının belli bir oranına ( c ) eşit olduğunu varsayarsak; 77 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI C=c*DD ya da c=C/DD ..............(4) mevduat çarpanı; md = 1 / (rd + e + c ) ........................... (5) olacaktır. Üçüncü olarak, vadesiz mevduat (DD) ve vadeli mevduat (TD) farklı zorunlu karşılıklara tabi tutulabilir. Firmaların ve hanehalklarının yatıracakları vadeli mevduatların, vadesiz mevduatların belli bir oranında (k) olacağını kabul edersek; t = TD / DD ........................................(6) mevduat çarpanı; md = 1 / (rd + rt * t + e + c ) ............... (5) (rt = Vadeli mevduat için mevduat munzam karşılığı) Bu aşamadan sonra, yukarıda belirlenen mevduat çarpanı ile basitleştirilmiş Merkez Bankası Bilançosunu ilişkilendirerek para arzı modelini ve parasal çarpanı yaratabiliriz. Dar anlamda para arzı (M1); M1 = C + DD .......................(8) C = Dolaşımdaki para, DD= Vadesiz mevduat, olarak tanımlanmıştı. Merkez Bankası parasal büyüklükler tablosunda parasal taban; B = C + R ............................(9) R = Bankalar Mevduatı = ER + RR .....................(10) ER = Serbest Mevduat, RR = Zorunlu Karşılıklar, olarak tanımlanmıştı. Yukarıda verilen eşitliklerde çeşitli manipülasyonlar yaparak aşağıdaki eşitlikleri bulabiliriz. R = e * DD + rd * DD + rt *t*DD.............................(11) B = c*DD + e * DD + rd * DD + rt *t*DD.................(12) DD = B / ( rd + rt *t + c + e )..................................(13) Dördüncü eşitliği 8’inci eşitliğe yerleştirerek 14’üncü eşitlik; M1 = DD*(1 + c).....................................................(14) 78 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Ve 13’üncü eşitliği 14’üncü eşitliğe yerleştirerek 15’inci eşitlik; M1 = [(1 + c) / (rd + rt *t + c + e )] *B .....................(15) elde edilir ve para arzı ile merkez bankası bilançosunu ilişkilendirebiliriz. Sonuç olarak, parasal çarpanı; m = [(1 + c) / (rd + rt *t + c + e )].......................(16) olarak elde ederiz. Eğer para arzı tanımımız geniş para arzı ise (M2), parasal çarpanımız; m = [(1 + c + t) / (rd + rt *t + c + e )]..................(16.1) olacaktır. Örnek olarak, rd = 0.10, rt = 0.03, C = TL 200.000, ER= TL 6.000, DD= TL 600.000, TD= TL 1.600.000 olduğunu varsayarsak, c= 0.333, t=2.667, e=0.01 olacak ve m=2.55 olacaktır. Bu, eğer parasal taban TL 1 artarsa, para arzının TL 2.55 artacağı anlamındadır. 16. ve 16.1. eşitliklerden de görüleceği üzere, zorunlu karşılık oranlarında (rd ve rt), bankaların fazla mevduat tutmaya başlamalarında (e’deki bir artış) ve halkın nakit tutma oranında (c) meydana gelebilecek bir artış parasal çarpanı azaltacaktır. Parasal çarpanı tahmin etmek, para otoritesine (merkez bankasına) para tabanını etkileyerek para arzını belirleme imkanı verir. Yukarıda açıklanan modelde zorunlu karşılık oranı (r), halkın elinde nakit tutma (nakit tercihi) oranı (c) ve vadeli mevduat yatırma oranı (t) gibi davranışsal parametrelerdeki değişiklikler ve para tabanı (PT)’daki değişiklikler merkez bankasının, bankaların ve halkın davranışları sonucu değişir ve para arzını etkiler. Yukarıdaki formüllerin çok fazla karışık olduğunu düşünülerek, para arzı ve merkez bankası bilançosu arasındaki ilişkiyi çok daha basit olarak aşağıdaki gibi elde edebiliriz. Mevduat Çarpanı = 1 / r r = Zorunlu Karşılık Oranı Varsayım: Halk hiç elinde nakit tutmayacak; bankalar hiç serbest mevduat tutmayacak Parasal Çarpan = Para Arzı (MS) / Para Tabanı (PT) Para Arzı = Dolaşımdaki Para (C) + Vadeli ve Vadesiz Mevduatlar (D) Para Tabanı = Emisyon (C) + Zorunlu Karşılıklar( R) + Serbest Mevduatlar( F) Parasal Çarpan = ( C + D) / (C + R + F) 79 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI = ( C/D + D/D ) / ( C/D + R/D + F/D) = ( 1 + c ) / ( c + r + e) c = Halkın nakit tercih oranı e = Bankaların Serbest Mevduat tercih oranı Sonuç olarak; Para Arzı = Parasal Çarpan * Para Tabanı M = m * PT Bu eşitliğin, sağ tarafındaki bir değişkenin değişmesinin para arzı üzerindeki etkisini bulmak için, eşitliğin türevinin alınması gerekmektedir. (aşağıda, “d” değişim miktarını göstermektedir): d( M ) = d(m)*PT + m*d(PT) + d(m)*d(PT) Dolayısıyla, yukarıdaki eşitlikten de görüleceği üzere, para arzını kontrol etmek amacıyla; 1- Parasal Çarpan - Zorunlu karşılık oranı “r” artırılırsa; parasal çarpan “m” düşer; Para arzı “M” azalır. - “r” azaltılırsa; “m” artar; “M” artar …. 2- Para Tabanı 3- ya da her ikisi birden etkilenmeye çalışılır. Bu amaçla merkez bankaları aşağıdaki para politikası araçlarını kullanırlar: 1- Açık Piyasa İşlemleri - Repo, Ters Repo, Kesin Alım, Kesin Satım - Depo (mevduat) alımı; Depo satımı - Merkez bankası likidite senedi ihracı 2- Döviz - Efektif İşlemleri 3- Reeskont Penceresi İşlemleri 4- Zorunlu Karşılık Oranları İlk üç madde Para Tabanını; Son madde Parasal Çarpanı etkilemek için kullanılır. 1- Açık Piyasa İşlemleri: Günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası aracıdır. Açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin en önemli nedeni, faiz oranlarının ve işlem miktarının asıl olarak merkez bankasının insiyatifinde olması ve günün her saatinde değişik yöntemlerle kullanılabilmesi, dolayısıyla esnek olmasıdır. Açık piyasa işlemleri genelde ikincil piyasa işlemleridir ve etkinlikle uygulanabilmesi için para ve menkul kıymetler piyasalarının gelişmesi ve derinleşmesi gerekmektedir. Bu nedenle, açık piyasa işlemleri 1980’lerden başlayarak gelişmekte olan ülkelerde aktif olarak uygulanmaya 80 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI başlanabilmiştir. Açık piyasa işlemleri ile piyasadaki yerli para likiditesi ve para piyasası faiz oranları belirlenir. Yukarıdaki formüller çerçevesinde, açık piyasa işlemleri ile para tabanı kontrol edilebilir. Açık piyasa işlem çeşitleri ve uygulanma nedenleri aşağıdadır: a) Doğrudan Satım İşlemleri: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, merkez bankası fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite fazlasını çeker. Bu işlem sonucunda, bankalardaki fazla likidite kalıcı olarak azaltılmış, faizlerin enflasyon hedefi ile tutarlı düzeylerde kalması sağlanmış olur. b) Ters Repo İşlemleri: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir. Merkez bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. Ters repo işlemlerinde iki anlaşma aynı anda yapılmış olur. Merkez bankası, senetleri belirli bir fiyattan, belirli bir vade için satarken, işlemin vadesinde de işlem tarihinde belirlenen faizle birlikte, aynı senetleri geri alacağını kabul etmiş olur. İşlemin vadesinde bankalar senetleri tekrar merkez bankasına satmak zorundadırlar. c) Doğrudan Alım İşlemleri: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, merkez bankası eksik olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar. Hazine’ye kredi verilmesi anlamında değerlendirildiği için, çağdaş merkez bankacılığı ilkeleri merkez bankalarının birincil piyasadan kıymet almasına imkan vermemektedir. Doğrudan alım işlemi sonucunda, piyasalar kalıcı olarak ekonominin ihtiyaç duyduğu likiditeye kavuşurken, faizlerin enflasyon hedefi ile tutarlı düzeylerde kalması sağlanmış olur. d) Repo İşlemleri: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır. Merkez bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. Ters repo işlemlerinde olduğu gibi repo işlemlerinde de iki anlaşma aynı anda yapılmış olur. Merkez bankası, senetleri belirli bir fiyattan, belirli bir vade için alırken, işlem yapılan kuruluşar da aynı senetleri işlemin vadesinde işlem tarihinde belirlenen faizle birlikte Merkez bankasından geri alacaklarını kabul etmiş olurlar. Bankalar, işlemin vadesinde aldıkları nakiti faizi ile birlikte merkez bankasına geri vermek, merkez bankası da aynı kıymetleri bankalara iade etmek zorundadır. e) Depo (Mevduat) Alımı ve Satımı: Bu tür işlemler bir nevi bankalar arası mevduat işlemleri olup, asıl olarak merkez bankalarının “likiditenin son merci” işlevleri gereği kullanılır. Merkez bankaları genelde para piyasası gecelik vade faiz oranlarının belirli bir bant içinde oluşmasını hedeflerler. Bu çerçevede, merkez bankaları, gecelik vadede para piyasasında faizler üst sınıra çıktığında, açık piyasa işlemleri çerçevesinde bankalara teminat karşılığı, likidite verirler, ya da faizler çok düştüğünde, bankalardan mevduat alarak faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçmeye çalışırlar. Gün içinde yapılan bu işlemlere ilave 81 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI olarak, merkez bankaları, likiditenin son merci işlevi gereği gün sonunda kapanamayan ve likidite ihtiyacı olan bankalara likidite verirler. Bu uygulamaya “Geç likidite Penceresi” adı verilir. Ancak Geç Likidite Penceresi faiz oranları, merkez bankasının gün içi borç verme faiz oranlarından çok daha yüksektir. Ayrıca, depo (mevduat) işlemlerinin, faiz oranlarının belirli bir bant içinde tutulması ya da gün sonu likidite imkanı sağlanması amaçları dışında, ülkemizde olduğu gibi doğrudan likidite kontrolü amacıyla kullanılması da mümkündür. Sonuçta, depo işlemleri de bir çeşit açık piyasa işlem türüdür. f) Merkez bankası likidite senedi ihraç ve erken itfa işlemleri: Merkez bankaları, likidite fazlasını doğrudan kendi ihraç edecekleri kısa vadeli “likidite senetleri” ile de çekebilir likidite sıkışıklığı oluşması durumunda ise gerekli görürlerse vadesinden önce itfa ederek piyasaya likidite sağlayabilirler. 2- Döviz – Efektif İşlemleri: Merkez bankaları, tam dalgalı kur politikası uygulamıyorlarsa, kur politikalarını döviz ve efektif alış ve satışları ile gerçekleştirirler. Merkez bankasının döviz ve efektif alış-satışlarının kurlar üzerindeki etkisi yanında piyasadaki yerli para likiditesi üzerinde de doğrudan etkisi vardır. Merkez bankası döviz ve efektif sattığında piyasadaki yerli para likiditesi azalırken, aldığında, piyasadaki yerli para likiditesi artacaktır. Merkez bankaları döviz ve efektif alış-satışlarını asıl olarak piyasadaki likiditenin kontrolü amacıyla kullanmazlar. Bu nedenle, likidite üzerindeki etkilerine rağmen, çoğu kez, döviz ve efektif alış satışları standart para politikası araçları arasında sayılmaz. 3- Reeskont Penceresi: Reeskont penceresi uygulaması, para menkul kıymet piyasalarının gelişmediği 1980’ler öncesinde merkez bankalarının en önemli politika araçlarından biridir. Bu uygulamada, bankalar, merkez bankasınca belirlenen, genelde kısa vadeli senetleri merkez bankasının belirlediği faiz oranlarından iskonto ettirerek likidite elde ederler. Reeskont politikası uygulaması ile merkez bankalarının bankalar aracılığı ile reel sektör firmalarına da kredi kullandırması söz konusudur ve bu uygulama, ekonomik büyümenin de önemli bir amaç olduğu eski merkez bankacılığı anlayışını yansıtır. Hatta, geçmişte, merkez bankalarının reeskont politikaları ile seçilmiş bazı sektörleri desteklemesi, bu sektördeki firmaların ticari senetleri karşılığı kredi vermesi söz konusu olmuştur. Ancak, piyasaların gelişmesi sonucu açık piyasa işlemlerinin etkinleşmesi ve modern merkez bankacılığı anlayışı nedeniyle, reeskont penceresi artık çok aktif olarak kullanılan bir araç değildir. 4- Zorunlu karşılıklar politikası: Zorunlu karşılık uygulaması, asıl olarak bankalara, mevduat ve mevduat benzeri yükümlülüklerinin belirli bir oranı kadar tutarı merkez bankası nezdinde bloke ya da serbest mevduatlarında tutma zorunluluğu getirmektedir. Zorunlu karşılık uygulamasında iki ana amaç hedeflenebilmektedir: (1) Bankacılık kesiminin vade ve kredi riskini azaltmak amacıyla, varlıklarının belirli bir oranının risksiz ve likit olarak tutulmasının sağlanması. Böylece, bankaların mevduat çekilişlerinin bir kısmını kendi kaynakları ile karşılayabilmeleri sağlanmakta, kredi riskleri azaltılmaktadır. (2) Parasal çarpanın kontrolü yolu ile para arzının kontrol edilmesi. 82 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Günümüzde, bankacılık kesiminin risklerinin kontrol edilmesi amacıyla çok daha etkin önlemler alınmış, bu risklerin denetimi için merkez bankaları bünyesi dışında kuruluşlar oluşturulmuştur. Dolayısıyla, artık (1).nci amaç önemini kaybetmiştir. Dolayısıyla, artık zorunlu karşılıklar asıl olarak (2).nci amaç çerçevesinde, para arzının kontrolü amacıyla kullanılmaktadır. Ancak, zorunlu karşılık uygulaması, eğer zorunlu karşılıklar için merkez bankasınca maliyet faizi ödenmiyorsa, zorunlu karşılık uygulaması, bankacılık kesiminin ve mevduat sahiplerinin vergilendirilmesi, bankacılık kesiminin kaynak maliyetinin artırılması anlamına gelmektedir. Diğer yandan, günümüzde, finansal piyasaların gelişmesi, sermaye hareketlerinin kolaylaşması ve finansal araçların çeşitlenmesi; zorunlu karşılığa tabi olmayan mevduata alternatif araçların ve yerli bankalara rakip yabancı bankalarla yerli diğer kuruluşların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu nedenle, zorunlu karşılık uygulaması, mevduat alternatifi olan diğer yatırım araçlarına kayışı teşvik etmekte, yerli bankaları, yabancı bankalar karşısında dezavantajlı konuma getirmektedir. Bu nedenle genel eğilim, zorunlu karşılık oranlarının azaltılması ve zorunlu karşılıklara faiz ödenmesidir. Bu çerçevede, günümüzde zorunlu karşılık uygulaması da önemini yitirmeye başlayan bir para politikası aracı konumundadır. Bu açıklamalardan sonra piyasadaki likiditeyi, dolayısıyla para arzını etkileyen işlemleri aşağıdaki gibi özetleyebiliriz: Para Tabanı dolayısıyla likidite ne zaman artar? (1) Net Dış Varlıklar Artarsa - Merkez bankası döviz alırsa (2) Net İç Varlıklar Artarsa - Merkez bankası Kamuya kredi verirse - DİBS alımı yoluyla - Merkez bankası bankalara kredi verirse - Açık Piyasa İşlemleri ile - repo; ters reponun vadesinin gelmesi, - TL depo verilmesi; alınan TL Deponun vadesinin gelmesi, - Reeskont kredileriyle Para Tabanı dolayısıyla likidite ne zaman azalır? (1) Net Dış Varlıklar Azalırsa - Merkez bankası döviz satarsa (2) Net İç Varlıklar Azalırsa - Merkez bankası Kamu Kredilerini azaltırsa 83 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI - DİBS satarsa; portföyündekiler itfa olursa - Merkez bankası Bankalara kredilerini azaltırsa - Açık piyasa işlemleri ile - ters repo ile; repo işleminin vadesi gelince - Reeskont kredilerinin vadesi gelince 4.2) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Amaçlar, Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar 4.2.1) Amaçlar Türkiye’deki merkez bankacılığı tarihçesi, Merkez Bankası’nın “http://www.tcmb.gov.tr” adresinde aşağıdaki şekilde özetlenmektedir. internetteki Merkez Bankaları, bugün hemen her ülkede dört ana işlev üstlenmektedir: - Ülke içindeki para arzı, dolayısıyla para piyasasını düzenlemek, Bankacılık sistemini denetleyen kurum olarak ülkedeki kredi hacmini ve dağılımını ayarlamak, Ülkenin altın ve döviz rezervlerini yönetmek, dış ödemelerini düzenlemek, Devletin haznedarlığı ya da mali ajanlığı işlevini yerine getirmek. Klasik Osmanlı düzeninde, yukarıda sayılan dört işlev; hazine, darphane, sarraflar, vakıflar, bedestenler ve loncaların yüklendiği değişik rollerin bir araya gelmesiyle görülmüş oluyordu. Tanzimat sonrasında Osmanlı İmparatorluğu'nun izlediği dışa açık ekonomik ilişkiler, İmparatorluğun para ve kredi sisteminde de yeni düzenlemeleri zorunlu kıldı. Tanzimat'ın ilanında en önemli nedenlerden biri olan, Kavalalı Mehmet Ali Paşa'ya karşı yapılan savaş, Osmanlılar'ı önemli para sorunlarıyla karşı karşıya bıraktı. Dışarıdan borç bulamayan Osmanlı İmparatorluğu ilk kez kağıt para basma yoluna gitti. Ancak, bu kağıt para hızla değer kaybetti ve çeşitli ayardaki madeni paralar da pek çok sorun yarattı. Osmanlı İmparatorluğu, 1844 yılında "Usulü Cedide Üzere Tashihi Ayar" kararnamesiyle iki metalli bir para sistemi oluşturmaya çalıştı. Bu para reformunun sonuç verebilmesi için dış ödemelerinde Osmanlı parasının İngiliz parasına karşı kurunu sabit tutmak amacıyla Galata bankerlerinden Alleon ve Baltazzi ile bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmaya göre İngiltere ve Fransa'ya yapılacak ödemeler, bankerler tarafından belli bir ödeme karşılığında, sabit kur üzerinden yapılıyordu ve bu şekilde Osmanlı parasının değerinde istikrar sağlanmış oluyordu. 1847 yılında Hükümet bu bankerlere Bankı Dersaadet'i kurma iznini verdi. Böylece Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk defa dış ödemelerde düzenleme işlevini üstlenen bir banka kurulmuş oldu. 84 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Osmanlı İmparatorluğu'nda bugünkü Merkez Bankası'nın gördüğü işlevlerin bir kısmını gören bir bankanın kurulması 1856 yılında Fransız-İngiliz ortak sermayesi ile kurulmuş olan Bankı Osmani'nin, 1863 yılında Bankı Osmani Şahane adını alması ve bir devlet bankası niteliğini kazanmasıyla olmuştur. Banka, banknot çıkarma imtiyaz ve tekeline sahip bulunuyordu. Hükümet, imtiyaz süresi içinde kağıt para çıkarmamayı ve bu konuda başka kuruluşlara izin vermemeyi kabul ediyordu. Banka, devletin haznedarlığını yapacak, devlet gelirlerini toplayacak ve Hazine'nin ödemelerini yerine getirecek, ayrıca hazine bonolarını iskonto edecekti. İç ve dış borçlara ilişkin faiz ve anapara ödemelerini sadece Osmanlı Bankası yapacaktı. Banka'nın sermayesi 135.000 hisseden oluşuyordu. Hisse senetlerinin 80.000'i İngiliz, 50.000'i Fransız grubu tarafından satın alınmış, 5.000'i Osmanlı'lara ayrılmıştı. CUMHURİYET DÖNEMİ Cumhuriyet'in kurulmasından sonraki ilk yıllarda süresi 1925 yılında dolacak olan Osmanlı Bankası'nın imtiyazının uzatılması sorunuyla karşılaşıldı. Cumhuriyet yöneticileri, ekonomik durumun yeni bir banka kurmaya olanak vermemesi üzerine, Osmanlı Bankası'nın imtiyaz süresini 1935 yılına kadar uzattılar. Yalnız yeni anlaşmada Hükümet'in banknot ihraç edebilecek bir devlet bankası kurması halinde Osmanlı Bankası'nın itiraz hakkı olmayacağını belirten bir hüküm yer alıyordu. 1926 yılından itibaren bir Merkez Bankası kurulması için hazırlıklara girişilmiş, 11 Haziran 1930'da 1715 Sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilerek 3 Ekim 1931'de Banka kurulmuş ve resmen çalışmaya 1 Ocak 1932'de başlamıştır. Banka ilk kurulduğunda 30 yıl süreli banknot ihracı imtiyazına sahipti. 1955 yılında yapılan değişiklikle banknot ihraç imtiyazı 1999 yılına kadar, 25 Nisan 1994 yılında yapılan ikinci bir değişiklikle de süresiz olarak uzatılmıştır. 1930 yılında çıkarılan 1715 Sayılı Kanun, 26 Ocak 1970'te 1211 Sayılı Kanun kabul edilinceye kadar 40 yıl yürürlükte kalmıştır. 1715 Sayılı Kanun ile kurulan ilk Merkez Bankası'nın kuruluş yasasında bankanın temel amacı, ülkenin ekonomik kalkınmasına yardım etmek olarak belirlenmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek için Bankaya; - Reeskont oranını belirlemek ve para piyasasını düzenlemek, Hazine işlemleri yapmak, Hükümet'le ortaklaşa Türk parasının değerinin korunmasına yönelik tüm önlemleri almak görevleri verilmiştir. Yürürlükte kaldığı sürede, 1715 Sayılı Kanun'da çeşitli defalar değişiklik yapılarak, günün koşullarına uydurulmaya çalışılmıştır. Kanun'da yapılan değişiklikler daha çok Hazine'ye ve KİT'lere daha fazla kredi verilmesini sağlamaya yönelik olmuştur. Bu nedenle de Banka'nın 85 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI temel işlevi, etkin bir para politikası yürütmekten çok, kamu kesiminin finansman açığını kapatmaya yönelmiştir. 1960'lı yıllarda planlı dönemin başlaması ile 1930 yılından beri yürürlükte olan Merkez Bankası Kanunu'nun dengeli kalkınma için gerekli bir para programının yürütülebilmesine uygun olmadığı gerekçesiyle 1715 Sayılı Kanun'da, Merkez Bankası'nın para ve kredi politikalarının planın öngördüğü ilkelere göre yürütülebilmesini sağlayacak biçimde değişiklik yapılmıştır. Aynı amaçla, 26 Ocak 1970 tarihinde kabul edilen 1211 Sayılı Kanun'la Merkez Bankası günün ekonomik koşullarına uygun olarak organize edilmiş, görev ve yetkileri yeniden düzenlenmiştir. 1211 Sayılı Kanun'a göre Banka'nın temel görevleri para ve kredi politikasını yürütmek, paranın değerinin korunmasına ilişkin önlemler almak, para basma ve ödünç para verme işlemlerini düzenlemektir. 1986 yılında açık piyasa işlemlerinin yürütülebilmesi gibi yeni ihtiyaçları karşılayabilmek için, 1211 Sayılı Merkez Bankası Kanunu'nun 3291 Sayılı Kanun ile değiştirilen şekli Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'na bugünkü görev ve yetkileri tanımaktadır:” Yukarıda da görüldüğü üzere, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)’na verilen görevler, biraz gecikmeli de olsa, dünya merkez bankacılığı anlayışındaki değişikliklere paralel bir seyir izlemiştir. 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikler öncesinde 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu’nun 4’üncü Maddesinde TCMB'ye verilen görevlerden ilki aşağıdaki gibidir: "Bankanın temel görevleri bu Kanun hükümlerine göre ve ekonomik gelişmeye yardım etmek amacıyla; a) Para ve kredi politikasını, kalkınma planları ve yıllık programlar gözönünde bulundurularak ekonominin gereklerine göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda yürütmek ...” Görüldüğü üzere, daha görevlerin ilkinde, “Para ve kredi politikasını, kalkınma planları ve yıllık programlar gözönünde bulundurularak ekonominin gereklerine göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir tarzda yürütmek” diyerek, Yasa, merkez bankasının görev tanımını net olarak belirlememiştir. Yasanın 2001 Mayıs ayında değiştirilmeden önceki hali aynı zamanda modern merkez bankacılığı ilkelerine aykırı olarak, TCMB’ye bütçe finansmanı amacıyla Hazine’ye kısa vadeli avans verilmesi görevi ile kamu kurumlarına avans verilmesi yetkisini içermekteydi. Ancak, Mayıs 2001’de yapılan değişikliklerle TCMB, artık modern merkez bankacılığı ilkelerine uygun olan bir Yasaya sahiptir. Değiştirilen şekli ile 1211 sayılı Yasa’nın “temel görev ve yetkiler”i düzenleyen 4’üncü maddesi şu şekildedir: 86 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI “Madde 4- (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını destekler. Bankanın temel görev ve yetkileri şunlardır: I- Bankanın temel görevleri; a) Açık piyasa işlemleri yapmak, b) Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak, c) Bankaların ve Bankaca uygun görülecek diğer mali kurumların yükümlülüklerini esas alarak zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek, d) Reeskont ve avans işlemleri yapmak, e) Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek, f) Türk Lirasının hacim ve tedavülünü düzenlemek, ödeme ve menkul kıymet transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek, g) Finansal sistemde istikrarı sağlayıcı ve para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak, h) Mali piyasaları izlemek, i) Bankalardaki mevduatın vade ve türleri ile özel finans kurumlarındaki katılma hesaplarının vadelerini belirlemektir. II- Bankanın temel yetkileri; a) b) c) d) Türkiyede banknot ihracı imtiyazı tek elden Bankaya aittir. Banka, Hükümetle birlikte enflasyon hedefini tespit eder, buna uyumlu olarak para politikasını belirler. Banka, para politikasının uygulanmasında tek yetkili ve sorumludur. Banka, fiyat istikrarını sağlamak amacıyla bu Kanunda belirtilen para politikası araçlarını kullanmaya, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını da doğrudan belirlemeye ve uygulamaya yetkilidir. Banka, olağanüstü hallerde ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun kaynaklarının ihtiyacı karşılamaması durumunda, belirleyeceği usul ve esaslara göre bu Fona avans vermeye yetkilidir. 87 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI e) f) g) Banka, nihai kredi mercii olarak bankalara kredi verme işlerini yürütür. Banka, bankaların ödünç para verme işlemlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemeye yetkilidir. Banka, mali piyasaları izlemek amacıyla bankalar ve diğer mali kurumlardan ve bunları düzenlemek ve denetlemekle görevli kurum ve kuruluşlardan gerekli bilgileri istemeye ve istatistiki bilgi toplamaya yetkilidir. III- Bankanın başlıca müşavirlik görevleri; a) Banka, Hükümetin mali ve ekonomik müşaviri, mali ajanı ve haznedarıdır. Bankanın Hükümetle ilişkisi, Başbakan aracılığı ile sağlanır. b) Banka, finansal sistemle ilgili olarak istenilecek hususlarda Hükümete görüş verir. c) Banka, bankalar ve uygun göreceği diğer mali kurumlar hakkındaki görüşlerini ve tespitlerini Başbakanlık ile bu kurum ve kuruluşları düzenleme ve denetleme yetkisine sahip kuruluşlara bildirebilir. Banka, bu Kanunla ve mevzuatla kendisine verilen yetki ve görevlerle ilgili olarak düzenlemeler yapmaya ve bunları uygulamaya, bu düzenlemelere tabi kurum ve kuruluşlar nezdinde bunlara uygun hareket edilip edilmediğini ve kendisine gönderilen bilgilerin doğru olup olmadığını denetlemeye görevli ve yetkilidir. Banka, bu Kanun ile kendisine verilen görev ve yetkileri, kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak yerine getirir ve kullanır. Banka, para politikası araçlarının kullanımı sırasında işlem yaptığı banka, kişi veya kurumun iflası halinde, alacaklı olduğu miktar ve faizi için iflas masasına imtiyazlı alacaklı sıfatıyla iştirak eder. Banka mensuplarının görevlerini yerine getirmelerinden doğan tazminat davaları ancak Banka aleyhine açılabilir. Bankanın rücu hakkı saklıdır.” Görüldüğü üzere, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nda “Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler. Banka, fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla Hükümetin büyüme ve istihdam politikalarını destekler.” ifadeleriyle; 1- TCMB’nin asli görevinin fiyat istikrarı olduğu, 2- TCMB’nin fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı politikalarda araç bağımsızlığına sahip olduğu, 3- Büyümeyi ve istihdamı ancak fiyat istikrarı ile çelişmemek kaydıyla dikkate alacağı, hüküm altına alınmıştır. 88 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 4.2.2) Araçlar Ve Bünyesindeki Piyasalar Merkez bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle: I. Açık Piyasa İşlemleri II. Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale) III. Reeskont Penceresi İşlemleri IV. Zorunlu Karşılıklar 4.2.2.1) Açık Piyasa İşlemleri 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri içermektedir : “Madde 52: Banka para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir. Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan, ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör tarihidir. Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir. Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.” Merkez bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ) yapmaktadır. Açık piyasa işlemleri, günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı merkez bankasının inisiyatifindedir. Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması gerekir. 89 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür. 1- Açık Piyasa İşlemleri (APİ) Müdürlüğü İşlemleri: Açık piyasa işlemlerine ilişkin temel özellikler çok özet olarak aşağıdadır: o İşlem Çeşitleri: - Repo / Ters Repo (Asıl likidite yönetimi araçlarıdır, yoğun olarak kullanılır) - Doğrudan Alım / Doğrudan Satım (Nadiren başvurulan işlemlerdir) - Likidite senedi ihraç/ itfa işlemleri (TCMB’nin vadesi 91 günü aşmayacak şekilde likidite senedi ihraç etme ve gerektiğinde erken itfa etme yetkisi vardır.) o Kullanılan Yöntemler: İhale Yöntemi: Genellikle geleneksel yöntem tercih edilir: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem görür. İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya EFT aracılığıyla duyurulur. Teklifler EFT aracılığı ile alınır. Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi likidite gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri herhangi bir saatte açılabilir. Kotasyon Yöntemi: Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir. TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı işlemler kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır. TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı bankalara açık piyasa işlemleri çerçevesinde likidite imkanı sağlamaktadır. Söz konusu likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların, 22.07.2002 tarihinden itibaren Hazine’nin DİBS ihraçlarından aldıkları/alacakları ve itfa edilmemiş olanların ihraç değerlerinin %7’si ile sınırlıdır. Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan % 7’lik likidite imkanının tamamını kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz konusu likidite imkanının en fazla %40’ını , Hazine Müsteşarlığı’nca ölçüt TCMB’ye satmak için de kıymet kabul edilen DİBS’leri kullanabilmektedirler. o Katılımcılar: Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar. 90 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Teminatlar: Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond Bazı Önemli Bilgiler: Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz. İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz. Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır. Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul edilecek kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi Gazete değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri, repo işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz. Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur. Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz. o Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları: Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, portföy yöneticiliği, yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma, alım ve satıma aracılık etme yetki belgesi almak, Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak, TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak, Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda DİBS bulundurmak, TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için) teminat bulundurmak. o 2- Para Piyasaları Müdürlüğü : Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek, bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin bankalar arasında dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası işlemlere garantör sıfatıyla aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan 1986’da kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası piyasaların daha sağlıklı gelişmesini teşvik 91 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık faaliyetine son vermiştir. Söz konusu tarihten itibaren bu piyasada Türk Lirası depo işlemleri sadece TCMB adına gerçekleştirilmektedir. Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri gerçekleştirilmektedir. Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır: Katılımcılar: Sadece bankalar İşlem Çeşitleri Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı: Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB’den borçlanabilirler. Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı anaparanın milyonda 48’idir. TL Depo İşlemleri: Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan borç almak isteyen bankalar, bu piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç alabilir, ya da limitsiz olarak borç verebilirler. Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır. TL Depo Alım İhalesi İşlemleri: TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri ile de likidite çekebilmektedir. TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi... Geç Likidite Penceresi İşlemleri Likiditenin Son Mercii Fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar, her gün saat 16:00 - 17:00 zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise 16:00 – 17:15 arasında gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz olarak TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta daha yüksektir. 92 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Teminatlar: Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak zorundadırlar. Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senetleri, Eurobond. Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde, haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir. Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon) kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini, Fon’un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır. 4.2.2.2) Döviz ve Efektif İşlemleri Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun temel görev ve yetkileri düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır: “Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak.” Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir: “Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemleri yapabilir.” 93 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken, kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB yetkisindedir. Kur politikası, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü’nce yürütülmektedir. Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif karşılığında işlem yapmaktadır. Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır: Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri: Döviz piyasasını yakından takip etmek para politikası ve piyasaların gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek, TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını belirlemek, TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak amacıyla TL banknot göndermek, Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek, Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı döviz ve efektif ile efektif karşılığı efektif işlemleri yapmak. Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere aracılık etmek. Piyasa Katılımcıları: Bankalar Yetkili müesseseler Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi: 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:3015:30 arasında her bir saatte (10:30, 11:30, 12:30, 13:30, 14:30, 15:30) bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk lirası kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru olmaktadır. Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır. “Reuters” sayfasında saat 15:30’da USD/TL ve EUR/TL döviz alım/satım kurları ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir. TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı 94 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım ihaleleri düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz likiditesini destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir. Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte; Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı, Yapısal reformlardaki aksamaları, daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı kur rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir. Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ? Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin; Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları: Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır. Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları: Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir. Göreli fiyat seviyesi: Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın değer kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol açmaktadır. Ödemeler dengesi: Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla veren ülkenin parası değer kazanmaktadır. Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy traders” 95 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade piyasa psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve tavsiye üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro ekonomik temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa hacminin yüzde 90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak önceden doğru tahmin edebilmek mümkün değildir. 4.2.2.3) Reeskont Penceresi Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci bölümde yer alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü” başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır: “Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet türleri ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en yüksek sınırı ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak suretiyle Bankaca belirlenir. Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.” TCMB’de reeskont penceresi uygulaması Para Piyasaları Müdürlüğü’nün görev alanına girmektedir. TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme kredileri ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak; son yıllarda modern merkez bankacılığında meydana gelen değişmeleri ve piyasa ekonomisinin gelişmesine bağlı olarak açık piyasa işlemlerinin daha etkili olarak kullanılmaya başlanmasını da gözönünde bulunduran TCMB, bu türden kalkınma amaçlı kredileri durdurmuştur. Artık, ekonomik kalkınmanın daha sağlıklı sürdürülebileceği, kaynakların daha rasyonel dağılımına ve uzun vadeli planlamaya imkan tanıyan kararların alınmasını olanaklı kılan fiyat istikrarını sağlamayı hedeflemiştir. 4.2.2.4) Zorunlu Karşılıklar Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev ve yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; “Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak üzere Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için tesis 96 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir. Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir. Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda bloke olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar, hiçbir amaç ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez. Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka nezdindeki hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk ettirmeye yetkilidir. Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna gelir kaydedilir. Gelişen, çeşitlenen finansal piyasalarda mevduat alternatifi yatırım araçlarının artması, zorunlu karşılık oranlarının düşürülmesi ve karşılıklara faiz ödenmesi eğilimini artırmıştır. TCMB dünyadaki genel eğilime paralel olarak, zorunlu karşılık oranlarını son yıllarda aşamalı olarak düşürmüş ve Ağustos 2001’den başlayarak zorunlu karşılıklara faiz ödemeye başlamıştır. Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır: Zorunlu Karşılıklar (TL) : - TL yükümlülüklerinin %5’i (repo, interbank yükümlülükleri vb. hariç) serbest mevduatta nakit TL olarak tutulur. - Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter. - Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - TL zorunlu karşılıklara uygulanan faiz oranı, 5 Aralık 2008 tarihinden geçerli olmak üzere, TCMB gecelik borçlanma faiz oranının %80’i olarak belirlenmektedir. - 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması gereken Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla, eksik tutulan karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan tutarların bir sonraki dönemde eksik tutulan karşılıklara sayılmasına imkan tanınmıştır. Ancak, bir tesis döneminde eksik tesis edilen karşılıklar için bir sonraki dönemde tutulan tutarlar ile fazla tesis edilen tutarların bir sonraki dönemde eksik tutulan karşılıklara sayılan kısmına faiz ödenmemektedir. 97 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Zorunlu Karşılıklar (FX) : - FX yükümlülüklerinin % 9’U (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ; - en az % 6 ‘sı bloke hesapta, - en fazla % 3’ü serbest mevduatta tutulur. - Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlar, takip eden ikinci perşembe günü biter. - Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - Yabancı para zorunlu karşılıklara uygulanan faiz oranı, Bankaların, TCMB’de serbest olarak bulundurdukları 2 gün ihbarlı döviz tevdiat hesabı faiz oranları ile aynı düzeyde olup haftalık olarak belirlenmekte ve yayınlanmaktadır. Zorunlu Karşılıklar Bloke YTL Yükümlülükler Zorunlu Karşılıklar FX Yükümlülükler Zorunlu Karşılıklar %6 Ort.Ser.Mev. Toplam %5 %5 %3 %9 98 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 5) DEVLET TAHVİLLERİ VE HAZİNE BONOLARI Bu konulara, 6’ncı başlığın içinde yer verilmiştir. 99 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 6) BORÇ YÖNETİMİ, BORÇLANMANIN KANUNİ DAYANAĞI VE İÇ BORÇLANMA MEKANİZMASI 6.1) Borç Yönetimi Borç yönetimi, Hazine’nin toplam nakit ihtiyacını maliyet ve risk unsurunu gözönüne alarak yönetme sürecidir. Bu süreçte, devletin finansman maliyetinin uzun vadede minimize edilmesi amaçlanır. Borç Yönetiminin Amaçları 28.03.2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun çerçevesinde hazırlanmış ve 1 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmış olan “Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik” ile kamu borç ve risk yönetiminin temel ilkeleri; a) Makroekonomik dengeleri gözeterek para ve maliye politikaları ile uyumlu, sürdürülebilir, saydam ve hesap verilebilir bir borçlanma politikası izlenmesi, b) Finansman ihtiyaçlarının, iç ve dış piyasa koşulları ve maliyet unsurları göz önüne alınarak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyetle karşılanması, olarak belirlenmiştir. Borçlanma Politikasının Temel İlkeleri: Likidite, Şeffaflık, Basitliktir. Borç Yönetiminin Karşı Karşıya Olduğu Riskler: Borç yöneticilerinin, tespit etmek, değerlendirmek ve yönetmek durumunda oldukları başlıca riskler; Piyasa/Maliyet Riski, Likidite (Fonlama/Roll-Over) Riski, Karşı Taraf (Kredi) Riski, Operasyonel Riskler Borç Yönetimi; Yasal Kısıtlar, Kredibilite Kısıtı, Bütçe Kısıtı, Diğer Kısıtlar altında gerçekleştirilmektedir. Borçlanma Stratejileri Borç yönetimi idareleri temelde iki tür borçlanma stratejisi izleyebilir. Bunlar “fırsatçı” ve “ölçüt “ borçlanma stratejileridir. a) Fırsatçı “Opportunistic” Borçlanma Stratejisi Borç idaresi sahip olduğu ödeme profili kısıtı altında ihraç ettiği menkul kıymetlere ilişkin talebin en yoğun olduğu vade ve faiz kompozisyonundan borçlanmak suretiyle maliyetlerini minimize etmeyi amaçlar. Sonuçları; 100 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Kısa vadede borçlanma maliyetinin düşük tutulması Likiditenin tüm vadelere yayılamaması Getiri eğrisinin oluşturulamaması Dolayısıyla kısa vadede düşük maliyetli gibi görünse de orta-uzun dönemde maliyetlerin artması. b) Ölçüt “Benchmark” Borçlanma Stratejisi Çoğunlukla bu stratejiyi benimseyen borç idaresi göreceli olarak uzun vadeli, az sayıdaki borçlanma senedinin azalan vadelerle tekrar ihraç edilmesi ile borçlanma politikasını uygular. Bu strateji ile uzun vadede; Piyasadaki ihraç sayısının azaltılması, Alıcı ve satıcıların söz konusu az sayıdaki ölçüt ihraçlara konsantre edilmesi, Likiditenin artarak tüm vadelere yayılması sağlanabilir Bu strateji sonucunda ise; Verim eğrisi eskisine nazaran uzun ve belirli hale gelebilecektir Uzun dönemde, likiditenin artması ve verim eğrisinden kaynaklanan belirlilik, borçlanma maliyetlerinin düşmesine yol açacaktır 6.1.1) Borçlanmaya İlişkin Mevzuat Borçlanmanın kanuni dayanağı 4749 sayılı Kamu Finansmanının Düzenlenmesi ve Borç Yönetimi Hakkında Kanun olup söz konusu kanun 28.03.2002 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. Borçlanma Kanunu ile Hazine Müsteşarlığından sorumlu Bakanın ilgili yılın Bütçe açığı kadar net iç ve dış borçlanma yapmaya, bu borçlanmayı belli bir oranda artırmaya, ihraç edilecek borçlanma senetlerinin çeşitlerine, satış yöntemlerine, faiz koşullarına, vadelerine ve bunlarla ilgili diğer şartları belirlemeye yetkili olduğu belirlenmektedir. Bakan, bu yetkisini, yetki devri onayı ile Hazine Müsteşarlığına devretmektedir. Söz konusu kanun, Kamu mali yönetimindeki temel yasalardan birisi olup borç ve alacak yönetiminde mali disiplinin, şeffaflığın ve etkinliğin artırılması amacına yönelik olarak önemli düzenlemeler içermektedir. Mali disiplinin artırılması o Türkiye Cumhuriyeti adına mali yükümlülük yaratacak iç ve dış borçlanma ile Hazine garantileri ile ilgili işlemlerin tek bir yetkili otorite tarafından gerçekleştirilmesini teminen Hazine’den sorumlu Bakan yetkili kılınmıştır. 101 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI o Bunun yanısıra, kamu borçlanma mevzuatı tek bir çatı altında toplanmış ve borçlanma ve kamu alacaklarına ilişkin kavramlarda yeknesaklık sağlanmıştır. Kanunla borçlanma limiti yeniden düzenlenmiş olup borçlanma limiti iç ve dış borçlanmayı kapsayacak şekilde aşağıdaki şekilde hesaplanmaktadır. Net Borçlanma Limiti = Bütçe Başlangıç Ödenekleri Toplamı – Tahmin Edilen Bütçe Gelirleri Kanun kapsamında özetlenmektedir. borçlanma limitine yönelik olarak getirilen yenilikler aşağıda Önceki Uygulama • Limit “net iç borç kullanımı”nı esas almaktadır. • Limit %15 oranında artırılabilir. • Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite dahil değildir. • İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. • Limit ek bütçelerle değiştirilebilir. Yeni Uygulama: • Limit “net borç kullanımı”nı esas almaktadır. • Limit %5 oranında artırılabilir. Bakanlar Kurulunun ilave %5 artırma yetkisi vardır • Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri (İkrazen ihraç edilenler hariç olmak üzere) limite dahildir. • İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip İç Borçlanma Senetleri limite dahil değildir. Ancak ilgili yıl bütçe kanununda ikraz limiti ayrıca belirlenir. • Limit ek bütçelerle değiştirilemez. Şeffaflığın artırılması o o Kanunla getirilen düzenleme çerçevesinde borçlanmaya ilişkin veri ve değerlendirmelerin yer aldığı Borç Yönetimi Raporu hazırlanmakta ve yayınlanmaktadır. Hazine’nin bağlı olduğu Bakan’ın, yılda bir defadan az olmamak üzere, özel gündemle yapılacak toplantı çerçevesinde, borç yönetimine ilişkin hususlarda TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu’nu bilgilendirmesi hükmü getirilmiştir. Borç ve Alacak Yönetiminde Etkinliğin Artırılması Finansman ihtiyaçlarının, orta ve uzun vadede mümkün olan en düşük maliyet ve makul düzeyde bir risk oranı çerçevesinde karşılanacağı ve borçlanma stratejisinde mevcut 102 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI risklerin izleneceği ve değerlendirileceği, aktif risk yönetimi yapılacağı, devlet borçlanma senetleri için etkin bir piyasa oluşturulacağı şeffaflık ve hesap verilebilirliğin esas alınacağı ve devlet adına tek bir borçlanmaya otoritesinin mevcudiyeti gibi hususlar hüküm altına alınmış bulunmaktadır. o Borç ve Risk Yönetimi Komitesinin oluşumu: Kanunun verdiği yetki çerçevesinde çıkartılan yönetmelikle borç ve risk yönetiminde koordinasyonun ve etkinliğin sağlanması amacıyla Hazine Müsteşarlığı bünyesinde Borç ve Risk Yönetimi Komitesi oluşturulmuştur. Ayrıca, Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü bünyesinde risk yönetiminden sorumlu bir birim kurulmuştur. o Nakit hareketlerindeki uyumsuzluktan kaynaklanan kısa vadeli nakit açıklarının finansmanı ve nakit yönetiminde etkinliğin artırılması amacıyla para piyasalarında nakit işlem yapma olanağı sağlanmıştır. Para piyasası nakit işlemleri stoku ilgili yıl bütçe başlangıç ödenekleri toplamının yüzde ikisini geçemez. o Nakit Fazlalarının Nemalandırılması: Hazine hesaplarında oluşacak nakit fazlalıklarını değerlendirmek amacıyla Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası aracılığıyla nemalandırılmasına yönelik düzenleme yapılmıştır. Nemalandırmaya ilişkin usul ve esaslar Müsteşarlık ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası arasında müştereken tespit olunur. 6.2) İç Borçlanma Mekanizması 6.2.1) Hazine Senetleri Tarafından İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) kavramı, Hazine tarafından yurtiçi piyasada ihraç edilen borçlanma senetlerini ifade etmektedir. Hazinece ihraç edilen DİBS’ler genel olarak vadeleri dolmadan paraya dönüştürülmezken ikincil piyasalarda alınıp satılmaktadırlar. Türkiye’de DİBS’lerin en önemli müşterileri bankalardır. DİBS’lerin kredi riskinin olmaması, faiz oranlarının göreli olarak yüksek olması, ikincil piyasalarının işlek olması, ihalelerde teminat olarak kullanılmaları, geri ödenmeme riskinin olmaması ve açık piyasa işlemlerine konu olması DİBS’lerin bankalar tarafından tercih edilme nedenleri arasında sayılabilir. DİBS’ler farklı açılardan sınıflandırılabilir. İhracı yapılan DİBS’ler vadelerine, ihraç yöntemlerine, ihraç edildikleri para birimi cinsine, faiz ödeme türlerine, üzerlerinde kupon taşıyıp taşımamalarına ve ihraç amacına göre sınıflandırabilir. 103 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Vadeye Göre Sınıflandırma: Hazine, Devlet İç Borçlanma Senetlerini vadelerine göre Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu olarak ihraç etmektedir; Devlet Tahvilleri, 1 yıl (364 gün) ve daha uzun vadeli, Hazine Bonoları, ise 1 yıldan kısa vadeli iç borçlanma senetleridir. Para Cinsine Göre Sınıflandırma : İhraç para birimi cinsine göre döviz ve TL üzerinden senet ihraçları yapılabilmekte, döviz üzerinden ihracı gerçekleştirilen senetler ise ya döviz cinsinden ya da dövize endeksli olarak ihraç edilmektedir. Döviz cinsi ve dövize endeksli senetler arasındaki en belirgin fark, döviz cinsinden senetlerin borçlanma ve ödemelerine ilişkin işlemlerin dövizle yapılmasına karşın dövize endeksli senetlerin borçlanma ve ödemelerinin belirlenen kur üzerinden hesaplanan TL üzerinden yapılmasıdır. Kupon durumuna göre sınıflandırma: Kuponsuz senetler iskontolu senetler olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu senetlerin faiz ödemesi anapara ile birlikte vade sonunda yapılır. Senetlerin satış fiyatları ile her bir senedin vade sonunda ulaşacağı nominal tutar arasındaki fark senedin üzerinde taşıdığı ve yatırımcının elde edeceği faiz kazancı olacaktır. Bu noktada, iskontolu senetler, “ihraç tarihinde iskonto edilmiş fiyat ile satılan, vadesi boyunca herhangi bir kupon ödemesi olmayan, yatırımcı için getirisi nominal değer ile iskontolu (satış) fiyatı arasındaki fark üzerinden hesaplanan sabit getirili senetler” olarak tanımlanabilir. Kuponlu senetler ise, itfa olana kadar senedi elinde bulunduran yatırımcısına belirli dönemlerde nakit akımı sağlayan senetler olarak ifade edilebilir. Kuponsuz senetler, iskonto esasına göre satışa sunulurken, kuponlu senetler üzerinde yazılı nominal değer (100 TL/10000 USD/10000 Euro) üzerinden iskontolu veya primli olarak satılabilmektedir. Faiz tipine göre sınıflandırma: İskontolu senetler sabit getirili senetlerdir. Kuponlu senetler ise sabit veya değişken faiz ödemeli olarak ihraç edilebilir. Sabit faiz ödemeli senetler için kupon ödeme dönemlerinde veya vade sonlarında ödenecek faiz miktarları, senetlerin ihraç gününde belliyken, değişken faiz ödemeli senetlerde ilgili 104 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI büyüklükleri “bir değere endekslemek” söz konusudur. Söz konusu senetlerde ayrıca ek bir getiri (spread) uygulamasına da yer verilebilmektedir. Değişken faiz ödemeli senetler, menkul kıymetin vadesi boyunca faiz oranında oluşabilecek aşırı volatiliteye ilişkin yatırımcının üstlenmesi olası faiz riskinin azaltılması temeline dayanır. Finansman Amacına Göre Sınıflandırma : Bütçe Finansmanı Amacı Dışında İkrazen İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma Senetleri :Bütçenin finansmanı dışında, Hazine’ye herhangi bir nakit girişi olmadan, borcun niteliğine göre kuruluşlarla Hazine arasında bir borç alacak ilişkisi doğurmak üzere “ikrazen” ihraç edilen özel tertip iç borçlanma senetleridir. Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Özel Tertip Devlet İç Borçlanma Senetleri: İlgi bütçe yılında ödenek ayrılması yoluyla ihracı gerçekleştirilebilen ancak Hazine hesaplarına nakit girişi sağlamayan senetlerdir. Bütçe Finansmanı Amacıyla İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri: Bütçe açığının finansmanı amacıyla ihraç edilen ve Hazine hesaplarına nakit girişi sağlayan senetlerdir. 6.2.2) DİBS İhraç Yöntemleri 1.İhale Yöntemi İhale süreci Hazine tarafından yürütülmekte olup Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bu süreçte Hazine’nin mali ajanı olarak görev almaktadır. Hazine her ayın son iş günü açıkladığı iç borçlanma stratejisi çerçevesinde, bir sonraki ay gerçekleştirilecek ihalelerin tarihini, valör tarihini, ihraç edilecek senetlerin türünü (döviz, TL, kuponlu, iskontolu vs) ve vadesini duyurmaktadır. İhalelere ilişkin detay duyuru ise ihalelerden önceki haftanın son işgünü yapılmakta ve Hazine internet sayfasından (www.hazine.gov.tr) duyurulmaktadır. Söz konusu duyuru basın ve yayın organlarına da geçilir. İç borçlanma ihaleleri genellikle Salı günleri yapılır. İç borçlanma ihaleleri tüm tüzel ve gerçek kişilere açıktır. İhalelere tüm bankalar, aracı kurumlar, şirketler, özel finans kuruluşları ve bireysel yatırımcılar katılabilmektedir. Katılımcılar, ihale günü saat 12:00’ye kadar, minimum 1.000 TL maksimum 500 milyon TL nominal (1 TL’nin katları şeklinde) tutarlı tekliflerini (döviz cinsi borçlanmalarda min. 10.000 birim döviz ve katları) TCMB’ye iletirler. 105 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI İhale teklifleri TCMB’ye faks, on-line ve EFT (Elektronik Fon Transferi) Sistemi aracılığıyla ve/veya TCMB şubelerine bizzat şahısların başvurusu ile yapılır. Katılımcılar fiyat teklifinde bulunmakta olup her katılımcı ihaleye birden çok teklifle katılabilir. Ancak, bir katılımcının tek bir fiyattan verebileceği tekliflerin toplamı nominal 500.000.000 TL ile sınırlıdır. İhaleye katılanlar (Piyasa Yapıcı bankalar hariç) teklif ettikleri miktarın % 1’ini, ihaleden önce teminat olarak yatırmak zorundadırlar. Valör günü DİBS almaya hak kazandığı halde yükümlülüğünü yerine getirmeyen katılımcıların teminatlarına Müsteşarlık tarafından el konmaktadır. Ayrıca, sözkonusu katılımcıların sonraki ihalelere teklif vermek istediklerinde %1 yerine %20 teminat yatırmaları gerekmektedir. %20 teminat yatırdığı halde aynı davranışı tekrarlayan katılımcılar %100 teminat yatırmak zorundadırlar. Dövizli ihalelerde teminat TL olarak yatırılmaktadır. Bu süreçte kullanılacak döviz kuru ihaleden önce TCMB tarafından açıklanmaktadır. Kamu Kuruluşlarına ve Piyasa Yapıcısı olan bankalara ihale öncesinde saat 10:30’a kadar taleplerini bildirmeleri kaydıyla ihale sistemine göre; ihalede oluşacak fiyattan ya da ortalama fiyattan teklif verme yani Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) verme hakkı tanınmıştır. İhale günü saat 10:30’a kadar ROT yolu ile DİBS almak isteyen kamu kurumlarının almak istedikleri net tutarı Merkez Bankasına faksla bildirerek %1 oranında teminatı yatırmış olmaları gerekmektedir. Kamu kuruluşlarının ROT tekliflerinin tamamı karşılanırken, Piyasa Yapıcı bankaların teklifleri Hazinece belirlenen bir orandan kısmen karşılanabilmektedir. ROT satışlı sonuçları ihale günü saat 11:00’de kamuoyuna duyurulur. İhale günü TCMB’ye gelen tüm rekabetçi teklifler saat 12:00’den sonra yüksek fiyattan düşük fiyata (düşük faizden yüksek faize) göre sıralanır. Ayrıca, Hazine tarafından ihaleden önce belirlenerek ilan edilen ihale değerlendirme yöntemine göre hazırlanan teklif listelerinde her fiyat seviyesinde elde edilecek kümülatif hasılat, satılacak nominal tutar, ortalama, basit ve bileşik faiz oranları görülebilmektedir. İhale listesi TCMB tarafından hazırlandıktan sonra değerlendirilmek üzere Hazine’ye gönderilmektedir. Hazine, mevcut koşullar çerçevesinde tüm teklifleri inceler ve ihalede kabul edebileceği en düşük fiyatı belirler. Bu fiyat, kesme noktasıdır. Bunun üzerindeki tüm teklifler kabul edilecek; altındakiler ise reddedilecektir. Hazine kesme noktasına karar verdikten sonra tüm teklif sahiplerine bildirilmek üzere TCMB’ye iletir. İhale Fiyatlama Sistemi: Çoklu Fiyat İhalesi: İhaleye gelen tüm teklifleri içerisinden Hazine’nin borçlanma ihtiyacının minimum maliyet ile karşılanabilmesi amacına en uygun ortalama faizi göz önünde bulundurarak belirlediği en düşük fiyat seviyesinden daha yüksek fiyatta teklif gönderen tüm katılımcılar kendi teklif ettikleri fiyattan ihaleden DİBS almaya hak kazanmaktadırlar. Tek Fiyat İhalesi: İhaleye gelen fiyat teklifleri içerisinde Hazine’nin borçlanma maliyetini minimize eden bir fiyatın belirlenmesi ve söz konusu fiyattan daha cazip teklif gönderen 106 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI tüm katılımcıların almak istedikleri DİBS tutarını kendi teklif ettikleri fiyattan değil Hazine’nin belirlediği en düşük fiyattan almaları şeklinde gerçekleşir. Tek fiyat yöntemiyle değerlendirilen bir ihaleden almaya hak kazanan katılımcıların hepsi aynı getiriyi elde edeceklerdir. Geçmiş dönemlerde içinde bulunulan dönemin koşullarına göre tek fiyat veya çoklu fiyat sistemi uygulanmış olup mevcut durumda geri alım ihaleleri dışında Hazine DİBS ihalelerinde çoklu fiyat sistemi uygulaması geçerlidir. 2. “TAP” Yöntemi Bu yöntemde, yatırımcılar, türü, vade ve faiz yapısı ve satış süresi Hazinece önceden belirlenen senetleri Merkez Bankasından satın alabilmektedir. Yatırımcılar Merkez Bankasından alana kadar bu senetlerin mülkiyeti Hazine’ye aittir. Merkez Bankası “TAP” satışları süresince sadece aracı ve depolayıcı görevi görmektedir. Bu yöntemle yapılan ihraç süresi, bir gün olabileceği gibi, senetler daha uzun süre ile satışta kalabilir. Senetlerin birden fazla gün satışta kalması durumunda, ilan edilen faiz oranı üzerinden her gün için fiyat belirlenip bu fiyatlar üzerinden satış gerçekleştirilir. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi gereği TAP satışlarından sadece Piyasa Yapıcı bankalar yararlanabilmektedir. 3. Doğrudan Satış Yöntemi Hazine; doğrudan satış yöntemi ile kamu kurumları, bankalar ile diğer finansal kuruluşlara özel tertip DİBS ihraç edebilmektedir. Özelliği başlangıçta kime, ne kadar ve hangi koşullara sahip senetlerin satılacağının belli olmasıdır. Hazine tarafından piyasa koşulları çerçevesinde senedin faizi belirlenerek karşı tarafla da mutabakat sağlanarak senet ihracı gerçekleştirilmektedir. Daha önce ihraç edilmiş olan bir senet için de doğrudan satış söz konusu olabilmektedir. Senedin ihraç fiyatının üzerine işlemiş faizi de eklenerek hesaplanan fiyat üzerinden ihraç gerçekleştirilmektedir. 4. Halka Arz Yöntemi Yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla, kamu bankaları, özel bankalar ve aracı kurumlar aracılığı ile halka doğrudan DİBS ihracı gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem piyasaya bireysel yatırımcılar açısından cazip yeni bir enstrüman sunularak alıcı tabanının genişletilmesine imkan tanımaktadır. Piyasa Yapıcılığı Sistemi uygulandığı dönemlerde, halka arz yoluyla satışlara sadece Piyasa Yapıcı bankalar aracılık edebilmektedir. 107 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Halka Arz yönteminde Hazine öncelikle, ihrac edilecek senet için koşulları belirler. İhraç koşulları, ihraç miktarı, senedin vade ve faiz koşulları, halka arza aracılık edecek bankalar ve aracı kurumlar, bunlara ödenecek komisyon oranı ile senetlerin ne kadar süre boyunca satışta kalacağı hususlarını içermektedir. Halka arz yolu ile satılan senetler, ilan edilen süre boyunca satışa açıktır. Hazine ihraç edilecek senetlerin günlük fiyatlarını her gün için belirler ve aracılık yapan kuruluşlara ve kamuoyuna bildirir. 6.2.3) Piyasa Yapıcılığı Uygulaması : Kamu borç yönetiminin etkinleştirilmesi ve kamu borçlanmasında istikrarın sağlanması, DİBS ikincil piyasasının derinleştirilmesi ve finansal sistemin geliştirilmesi amaçlarıyla Piyasa Yapıcılığı sistemi uygulanmaktadır. Piyasa Yapıcılığı uygulaması çerçevesinde Piyasa Yapıcı bankaların DİBS birincil ve ikincil piyasalarına ilişkin olarak birtakım hak ve yükümlülükleri mevcuttur. Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcılara Tanınan Başlıca Haklar: ihalelere teminatsız katılım rekabetçi olmayan teklif verme hakkı ihale sonrası alım hakkı TAP satışlarından faydalanabilme ve halka arza aracılık etme hakkı geri alım ve değişim ihalelerine katılma hakkı Hazinenin para piyasasında yapacağı nakit işlemlerine taraf olma hakkı Merkez Bankası bünyesindeki DİBS Ödünç İşlemleri Piyasasında DİBS ödünç almaverme işlemlerine taraf olma hakkı danışma kurulu toplantılarına 2 temsilci ile katılabilme İhale Sonrası Teklif : Piyasa Yapıcı bankalar valör günü saat 14:00’e kadar ihale sonrası teklif verebilir. İhale sonrası teklif yoluyla satış tutarı uygulamadaki ihale sistemine göre iki şekilde hesaplanmaktadır. Tek fiyat ihale sisteminde her bir Piyasa Yapıcıya söz konusu tekliflerin karşılanmasıyla yapılacak satışların azami tutarı, Piyasa Yapıcının ihalede aldığı net tutarın (rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) %20’si kadardır. Çoklu fiyat ihale sisteminde ise her bir Piyasa Yapıcıya, ihalede oluşan ortalama fiyatın üstünde kalan (ortalama fiyat ve rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) net teklifleri toplamının %40’ı kadar ortalama fiyat üzerinden ihale sonrası satış yapılır. Ayrıca, Piyasa Yapıcı bankalara Merkez Bankası tarafından da birincil piyasadan satın aldıkları ve itfa olmamış net Devlet İç Borçlanma Senedi tutarının % 7’sine kadar ilave APİ işlemi yapabilme hakkı tanınmıştır. Piyasa Yapıcılığı Sözleşmesi Çerçevesinde Piyasa Yapıcıların Yükümlülükleri: 108 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Birincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar, aylık asgari %3 olmak üzere her üç aylık dönemde, birincil piyasada Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutar olarak en az %5’ini almakla yükümlüdür. En az alım yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında ihale sonrası teklif yoluyla yapılan satışlar ve 3 aylık referans bono ihaleleri dikkate alınmazken rekabetçi olmayan teklif yoluyla yapılan satışlar hesaplamaya dahil edilir. Alım yükümlülükleri 0-3 yıl vadeli senetlerde 1, 3-5 yıl vadeli senetlerde 1,3 ve 5 yılın üzeri vadeli senetlerde 1,5’lik katsayılarla ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir. Mahsup işlemi yapılırken Piyasa Yapıcının katsayı ile ağırlıklandırılmamış alım tutarı esas alınır. İkincil piyasaya ilişkin olarak; Piyasa Yapıcı bankalar İMKB Tahvil ve Bono Piyasasında Hazinece belirlenmiş olan ölçüt kıymetler için belirli sınırlar içinde ve belli saatler arasında sürekli olarak alım-satım kotasyonu vermek suretiyle likiditeyi sağlamakla yükümlüdür. Piyasa Yapıcı kotasyon verirken aşağıda belirtilen koşulları sağlamakla yükümlüdür: 1. Kotasyonlar İMKB Tahvil ve Bono Piyasasının açık olduğu her gün 9:45-12:00, 13:15-16:00 saatleri arasında verilir. 2. Alım-satım kotasyonlarının asgari büyüklüğü nominal 5 milyon TL’dir. 3. Kotasyonlar, kuponlu DİBS’ler için fiyat üzerinden verilir ve alım-satım fiyatları arasındaki açıklık azami 0,5 TL’dir. İskontolu DİBS’ler için kotasyonlar yıllık basit faiz üzerinden verilir ve kotasyonlar arası açıklık, alım kotasyonunun denk geldiği faiz aralığına göre aşağıda verildiği şekildedir: Faiz Aralığı (Alım kotasyonu için) Alım Satım Kotasyonları Arasındaki Azami Açıklık (faiz puanı) - % 9,99 0,13 %10,00 - %19,99 0,25 %20,00 ve üzeri 0,50 4. Verilen kotasyonlardan işlem gerçekleşmesi sonucunda kotasyon büyüklüklerinin 5 milyon TL’nin altına düşmesi veya herhangi bir nedenle kotasyonların geri çekilmesi durumunda, Piyasa Yapıcı 2 dakikalık bir süre içinde kotasyonlarını yeniler. 5. Sözleşme çerçevesinde verilecek kotasyonlar “PY” ek koduyla girilir. 109 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 7) KAMU AÇIKLARININ VE KAMU BORÇLANMASININ MALİ PİYASALAR VE GENEL EKONOMİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Yüksek kamu açıkları ve bu açıkları kapatmak için kamu tarafından yapılan borçlanmalar mali piyasalar ve genel ekonomi üzerinde hem doğrudan hem de dolaylı etkiler yaratmaktadır. 7.1) Mali Piyasalar Üzerindeki Etkiler Hazine ihalelerinde yapılan satış miktarları ve ihale sonucunda çıkan faiz oranları mali piyasaları doğrudan etkileyebilmektedir. Örneğin; Hazine itfasında piyasaya çıkan likiditenin ihale ile Hazine’ye geri dönmeyen kısmı döviz ya da hisse senedi fiyatlarını etkileyebilir. Hazine ihalelerinde oluşan faiz oranları DİBS ikincil piyasa faizlerini doğrudan etkilemektedir. Bu faizler de hem daha sonraki Hazine ihale faizlerini hem de döviz fiyatlarını etkilemektedir. 7.2) Genel Ekonomi Üzerindeki Etkiler i) Yüksek Reel Faiz Kamu açıklarının büyüklüğü dolayısıyla Hazine, küçük ve sığ para piyasalarında çok büyük bir paya sahiptir. Piyasada tek alıcı olmasına rağmen Hazine faizleri belirleyememekte ve bazı dönemlerde yüksek reel faiz ödemektedir. Borçlanmanın maliyetini etkileyen önemli bir unsur belirsizliktir. Belirsizlik nedeni ile talep edilen risk primi arttıkça reel faizler yükselmektedir. Yüksek reel faizler tasarrufların yatırıma dönüşmesinin önünde büyük engeldir. Tasarruflar kamu açıklarına aktarılmaktadır. Yüksek reel faizler nedeniyle verimlilik ve tasarrufa dönük çabalar anlamsızlaşır. Bir özel sektör kuruluşunun büyük çabalarla verimliliği artırarak elde edeceği gelir devlete borç vererek elde edebileceği gelirden çok düşük kalabilir. ii) Dışlanma Etkisi Kamu kesimi açıklarını iç piyasalardan finanse ederken, ekonomideki tasarrufları kamu kesimine aktarmakta ve özel kesimin kullanacağı fonları sınırlamaktadır. 110 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Para piyasalarında zorlaştırmaktadır. Hazine’nin baskınlığı özel sektörün borç senedi ihraç etmesini Kamu kesiminin aşırı borçlanması, bankacılık kesiminin fonksiyonunu değiştirmektedir. Bankacılık kesimi fonları, fazlası olanlardan ihtiyacı olanlara aktarmak yerine, geliri daha cazip olan DİBS’lere kaydırmaktadır. Yatırım ve üretim yoluyla istihdam yaratmaları beklenen firmalar da, karlarının büyük kısmını DİBS’lerden elde ettikleri faiz gelirinden sağlamaktadırlar. iii) Enflasyon Etkisi Kamu kesiminin iç piyasalardan aşırı fon talebinde bulunması dolaylı olarak parasal genişlemeyi artırmaktadır. Para miktarının artışı paraya olan taleple ilgilidir. Kamu açıklarının devamlı surette piyasadan borçlanmak sureti ile finanse edilmesi yönteminde kamu kesiminin talebinin piyasadaki mevcut fonlarla karşılanamaması durumunda para arzı genişleyecek, yani piyasalarda yeni fonlar yaratılması yönünde baskı oluşacaktır. Kamu kesiminin piyasadaki fonlara olan aşırı talebi enflasyonist etkide bulunacaktır. Bütçe açığının arttığı dönemlerde genellikle özel sektörün girdisi, hammaddesi olan kamu sektörü ürünlerine zam yapılarak gelirler artırılmaya çalışılmakta, yapılan bu zamlarda enflasyonu artırmaktadır. iv) Gelir Dağılımına Etkisi Faiz oranları gelir dağılımı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde, tasarruf sahipleri satın alma güçlerinin azalmaması için faiz geliri elde etmeyi tercih ederler. Bu şekilde ellerinde fon fazlası bulunanlar kendilerini enflasyona karşı korumuş olurlar. Devlete borç veremeyenlerin gelirleri bir yandan enflasyon nedeni ile azalırken diğer yandan bu kişilerin ödediği vergiler devlet borç faizi ödemesinde kullanılmaktadır. Devlet borçlanmasındaki faiz oranlarının gelir dağılımında bozucu etki yaratmaması için reel faiz oranlarının büyüme hızına eşit yada altında olması gerekir. v) Dış Ticaret ve Ödemeler Dengesi Etkisi Döviz kurları ve fazi oranlarınlarındaki volatilite, Türkiye’ye ilişkin olarak uluslararası piyasalarda yapılan değerlendirmelerin değişmesine yol açmakta ve ekonominin net dış pozisyonunu değiştiren yeni sermaye akımlarına neden olmaktadır. 111 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Faiz oranlarının yüksekliği, enflasyon oranının yükselmesi ile birleşerek döviz kurları üzerinde baskı oluşturmaktadır. Kurlardaki artış yurtdışından hammadde ve aramal ithalatına bağımlı olan sanayi kesimini olumsuz etkilemekte, üretimin, dolayısı ile ithalata dayalı ihracatın azalmasına yol açmaktadır. 112 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 8) 8.1) BORSA DIŞI TAHVİL VE BONO PİYASASI Bankalararası TL Piyasası Bankalar, Türk Lirası alışverişlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'ndan TCMB kotasyonları ile yapabildikleri gibi ikincil piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde yapılan işlemlerde teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmekte olup piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır. 8.2) Bankalararası Repo Piyasası Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok IMKB RepoTers Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 8.3) Bankalararası Tahvil Piyasası Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB bünyesindeki Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" 113 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dialing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 8.4) Tescil İşlemleri Banka ve aracı kurumlar tarafından İMKB'de işlem gören veya İMKB kaydında olan menkul kıymetler ile ilgili olarak İMKB dışında yapılan alım-satım işlemlerinin İMKB’nin belirlediği şartlarla İMKB’ye tescil ettirilmesi zorunludur. Kesin alış ve kesin satış işlemlerinde işlemin valörü, repo ve ters repo işlemlerinde ise işlemin bitiş valörü dikkate alınarak bildirim tarihi itibarıyla 7 iş günü geçmemiş işlemlerin tescili yapılır. 8.5) Borsa Payı Borsa payı; kesin alım satım işlemlerinde işlem hacmi, repo işlemlerinde repo tutarı üzerinden hesaplanır. Kesin alım satım işlemlerinde hem alıcı hem de satıcı taraftan Borsa payı alınır.Repo-Ters Repo işlemlerinde ise her bir üye bir alış ve satış yapmış sayılır ve Borsa payı hesabı buna göre yapılır. Gayrimenkul Sertifikaları Pazarı işlemlerinden alınacak olan Borsa payı oranı, Hisse Senetleri Piyasası’nda gerçekleşen işlemlere uygulanan orana eşit (işlem hacmi üzerinden yüzbinde 1) olmakla beraber, bu oran Yönetim Kurulu Kararı ve Sermaye Piyasası Kurulu onayıyla değiştirilebilir. Döviz ödemeli devlet iç borçlanma senetlerinde, işlem günündeki Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası döviz alış kuru esas alınarak işlemin Türk Lirası tutarı hesaplanır ve Kesin Alım-Satım Pazarı'nda gerçekleşen işlemler için uygulanan oran kullanılarak Borsa payı hesaplanır. 114 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Tahvil Bono Piyasası İşlemleri Borsa Payları (yüzbinde) 09:30- 14:00 arası yapılan işlemler 14:00-17:00 arası aynı gün valörlü yapılan işlemler Kesin Alım Satım Alım/Satım 1.5 3 Repo Ters Repo İşlemleri O/N İşlemler Diğer Vadeler 0.75 3 1.5 6 * Borsa payı hem alıcı hem satıcıdan alınır. ** Kesin alım satım Pazarı'nda piyasa yapıcılığı kapsamında yapılan işlemlerde alınan borsa payı yüzbinde 1 dir. *** Yukarıdaki borsa payları üzerinden ayrıca %50 Finansal Faaliyet Harcı (FFH) alınır. Tescil İşlemleri Borsa Payları (yüzbinde) Zamanında Tescil Gecikmeli Tescil Kesin Alım Satım Alım/Satım ( M ) Alım/Satım ( A ) 3 4.5 3.75 5.625 Repo Ters Repo İşlemleri O/N İşlemler ( M ) O/N İşlemler ( A ) 1.5 2.925 1.875 3.65625 6 9 7.5 11.25 Diğer Vadeler ( M ) Diğer Vadeler ( A ) * M: Müşteri ile yapılan işlemler A: Aracı Kuruluşlarla yapılan işlemler ** Yukarıdaki borsa payları üzerinden ayrıca %50 Finansal Faaliyet Harcı (FFH) alınır. 115 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 9) İMKB DEVLET İÇ BORÇLANMA SENETLERİ (DİBS) ENDEKSLERİ 9.1) Giriş Sabit getirili menkul kıymet endekslerinin hesaplanmasındaki ana amaç, bu tür menkul kıymetlere yatırım yapan kişisel ve kurumsal yatırımcıların yatırım yaptıkları kıymetlerin fiyat ve getirilerindeki gelişmeleri basit ve anlaşılabilir göstergeler yardımı ile izleyebilmelerini sağlamaktır. Ayrıca yatırımcılar bu tür endeksleri kullanarak, sabit getirili menkul kıymetlere yapmış oldukları yatırımlar ile diğer yatırım seçenekleri arasında daha kolay karşılaştırma yapabilirler. İMKB Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) endeksleri “Fiyat ve Performans Endeksleri” ve “Portföy Performans Endeksleri” olmak üzere iki alt gruba ayrılmaktadır. “Fiyat ve Performans Endeksleri”, 25-29 Aralık 1995 dönemi baz alınarak, 1996 yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 1996 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlanmıştır. Başlangıçta piyasada yapılan işlemlerin tamamına yakın kısmının iskontolu olarak işlem gören ve vadesi bir yıldan az olan DİBS’ler üzerinde gerçekleştirilmiş olması nedeniyle endeksler 30, 91 ve 182 günlük karakteristik vadelerde hesaplanıp yayınlanmışlardır. Ancak özellikle 2000 yılı içerisinde Hazine Müsteşarlığı’nın DİBS ihalelelerinde vade uzatmayı başarmasına parelel olarak piyasada gerçekleşen işlemlere konu menkul kıymetlerin ortalama vadeleri de uzamıştır. Bu ise endekslerin piyasayı tam olarak yansıtmamaya başlamasına neden olmuştur. Bu nedenle 2 Ocak 2001 tarihinden itibaren DİBS endeksleri, 6 (182 gün), 9 (273 gün), 12 (365 gün) ve 15 (456 gün) aylık yeni vadelerde 2 Ocak 2001 Salı günü baz tarihi alınarak yeni bir seri olarak hesaplanıp yayınlanmaya başlanmıştır. 1 Nisan 2004 tarihinden itibaren eski seri endekslerin yayınlanmasına son verilmiş ve yeni seri endekslere 3 aylık (91 günlük) yeni vade eklenmiştir. “Portföy Performans Endeksleri” ise İMKB Tahvil ve Bono Piyasası'nda (TBP) aynı gün valörlü işlemlerin gerçekleştiği 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gün içi gelişmeleri işlemler gerçekleştikçe gerçek zamanlı ve eş anlı olarak özetleyebilecek endekslere duyulan gereksinime cevap verebilmek amacıyla oluşturulmuştur. Portföy Performans Endeksleri olarak adlandırılan yeni endeksler altı adet Tahvil ve Bono, bir adet Repo endeksinden meydana gelmektedir. Bu endeksler; Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-) ,Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA 180+), Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL), Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (PDA 180-), Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+), Piyasa Değeri Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL) ve Repo Endeksi’nden oluşmaktadır. 116 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI İMKB DİBS ENDEKSLERİ FİYAT VE PERFORMANS ENDEKSLERİ FİYAT ENDEKSLERİ PERFORMANS ENDEKSLERİ -91 GÜNLÜK -182 GÜNLÜK -273 GÜNLÜK -365 GÜNLÜK -456 GÜNLÜK -GENEL -91 GÜNLÜK -182 GÜNLÜK -273 GÜNLÜK -365 GÜNLÜK -456 GÜNLÜK PORTFÖY PERFORMANS ENDEKSLERİ PİYASA DEĞERİ AĞIRLIKLI 180 180+ GENEL EŞİT AĞIRLIKLI 180 180+ GENEL REPO ENDEKSİ GECELİK 9.2) Fiyat ve Performans Endeksleri 9.2.1) Baz Tarih ve Vadeler Fiyat ve Performans Endeksleri, 3 (91gün), 6 (182 gün), 9 (273 gün), 12 (365 gün) ve 15 (456 gün) aylık yeni vadelerde 2 Ocak 2001 Salı günü baz tarihi alınarak hesaplanıp yayınlanmaktadırlar. 9.2.2) Endekslerin Anlamı Bir tahvil veya bononun fiyatındaki değişiklikler iki temel nedenden kaynaklanmaktadır: 1. Vadeye yaklaşılması nedeniyle oluşan fiyat artışları, 2. Piyasa faiz oranlarındaki değişmeler Tahvil ya da bononun (burada standart vadeye sahip hazine bonosu ya da devlet tahvili) vadeye yaklaşması nedeniyle oluşan fiyat artışlarının bononun getirisinin bir göstergesi olduğu gözönünde bulundurulduğunda, piyasa faiz oranları ile birlikte vadeye kalan gündeki kısalmanın da tahvil/bono fiyatına olan etkisini veren bir endeksin, söz konusu tahvil ya da bonolara yatırım yapan bir yatırımcının belli bir dönemde elde etmiş olduğu getiri hakkında bir gösterge olacağı ve bu tahvillerin/bonoların performansını göstereceği açıktır. Bu tür bir endeks “Performans Endeksi” adı altında her bir standart vadeli bono için hesaplanıp ilan edilmektedir. 117 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Performans Endeksleri bir tahvilin fiyatında, hem vadeye kalan günün azalması hem de piyasa faiz oranlarının değişmesi (artış veya azalış) nedeni ile meydana gelen değişimleri gösterir. Öte yandan yukarıda belirtilen vadelere sahip tahvil ya da bonoların fiyatları, vade aynı kalmak koşuluyla, piyasa faiz oranlarına bağlı olarak değişimler göstermektedir. Bu değişimleri yansıtmak üzere düşünülen göstergeler de “Fiyat Endeksleri” adı altında hesaplanıp yayımlanmaktadır. Fiyat Endeksleri bir standart tahvilin fiyatında sadece piyasa faiz oranlarının değişmesi nedeniyle meydana gelen değişimleri gösterir. Böylece fiyat endeksleri kullanılarak piyasa faiz oranları hakkında bilgi edinilebilir. Ayrıca, vade bazında 91, 182, 273, 365, 456 gün verilen endekslerin yanında, piyasanın genel eğilimini göstermek amacıyla bir “Genel Fiyat Endeksi” de hesaplanıp yayımlanmaktadır. Bu endeksin hesaplanmasında ağırlık olarak ilgili vadelerin ihraç tutarları esas alınmaktadır. 9.2.3) Endekslerin Hesaplanma Sıklığı, Esas Alınan Fiyatlar ve Baz Dönemler DİBS endeksleri her işlem günü Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Satım Pazarı’nda iskontolu menkul kıymetlerde gerçekleşen işlemlerin, ağırlıklı ortalama fiyatlardan hesaplanmaktadır. Endeksler 2 Ocak 2001 tarihi baz alınarak ve 2 Ocak 2001 tarihinden itibaren hesaplanmaya ve yayınlanmaya başlanmıştır. Fiyat Endeksleri hesaplanırken vadeye kalan gündeki azalma dikkate alınmadığı için endeks hesabına temel teşkil eden standart (fiktif) tahvil hiç itfa olmamakta böylece bu endeksler için baz dönem ve baz endeks değeri sabit olmaktadır. Baz endeks değeri 100). Öte yandan, Performans Endeksleri hesaplanırken vadeye kalan gündeki kısalma da dikkate alındığı için, belirli bir dönem sonra endeks hesabına temel teşkil eden standart tahvil/bono itfa olmaktadır. Bu durumda performans endekslerinin sürekliliğini sağlamak amacıyla itfa tarihinde eldeki tüm gelir ile (anapara+faiz) tekrar aynı vadeli bir tahvil alımı yapıldığı varsayılır. Bu işlem sonrası performans endekslerin yeni baz değeri ve baz tarihi olarak her standart vadeli tahvilin/bononun itfa olduğu ve yeni tahvilin/bononun endekse dahil edildiği tarihler ve bu tarihlerde oluşan endeks değerleri alınır. Bu durumda, yıl içerisinde91 günlük endeks için 4, 182 günlük endeks için 2 kez vb. yatırım söz konusu olacaktır. Böylece endekslerin sürekliliği sağlanacak ve yıl içindeki herhangi bir günde endeks değerleri karşılaştırıldığında hangi vadedeki yatırımların, ne oranda getiri sağladıkları görülebilecektir. 118 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Örneğin 2 Ocak 2001 tarihinde 182 günlük performans endeksinin hesabı için kullanılacak standart tahvilin itfa tarihi 03 Temmuz 2001 (2 Ocak 2001+182 gün) olacaktır. Bir gün sonra yani 3 Ocak 2001 tarihinde 182 günlük performans endeksi hesaplanırken standart vadeli tahvil için vadeye kalan gün 181 gün, 4 Ocak 2001 tarihinde 180 gün vb. alınacaktır. Böylece 03 Temmuz 2001 tarihinde standart tahvil itfa olacaktır. Bu durumda 182 günlük performans endeksinin sürekliliğini sağlamak amacıyla 03 Temmuz 2001 tarihinde, eldeki tüm para ile yeni bir 182 günlük standart tahvil alındığı varsayılmaktadır. Bu yeni tahvilin itfa tarihi 31 Aralık 2001 tarihi olacaktır. (Burada 03 Temmuz 2001 + 182 gün = 01 Ocak 2002 olmasına rağmen bu tarih tatil olduğu için standart tahvilin vade tarihi olarak bir önceki işgünü olan 31 Aralık 2001 tarihi alınmıştır.) Bu durumda 182 günlük performans endeksi için yeni baz dönem 03 Temmuz 2001 tarihi baz endeks değeri ise bu tarihte hesaplanmış olan endeks değeri olacaktır. 9.2.4) Endekslerin Yorumlanması Performans Endekslerinin Yorumlanması: Performans Endeksinin yatırımcı tarafından nasıl kullanılması gerektiği aşağıdaki örnekte açıklanmıştır. İMKB Performans Endeksi’nin 3 ayrı vade için (91,182 ve 365 gün vadeli), 2001 yılı ay sonu değerleri aşağıdaki gibidir. 2 Ocak(baz) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım 91 100 108.44 115.90 123.20 129.96 139.06 148.36 156.71 164.19 172.03 183.52 195.12 VADELER 182 100 109.33 120.17 127.27 134.69 141.98 151.61 162.71 170.44 178.78 189.00 200.70 365 100 107.53 124.73 136.37 143.85 151.64 161.93 176.11 186.72 189.52 201.61 214.08 Performans Endeksleri kullanılarak ; 1) Belirli bir tarihte, standart vadeli bir tahvil ya da bononun yılbaşından o tarihe kadar olan getirisi (performansı) görülebilir. Burada bir yatırımın belirli bir dönemdeki getirisi bulmak için aşağıdaki formül kullanılır. 119 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Yüzde Getiri = Dönem Sonu Dönem Başı Endeks Değeri - Endeks Değeri ------------------------------------------------- X 100 Dönem Başı Endeks Değeri Buna göre, Performans Endekslerini gösteren tablo incelendiğinde; * 91 gün vadeli standart tahvil/bonolara yılbaşında yapılan ve üç ayda bir yinelenen yatırımların getirisinin Temmuz ayı sonu itibariyle 156.71-100 ------------------ X 100 = %56.71, 100 * 182 gün vadeli standart tahvil/bonolara yılbaşında yapılan ve Haziran ayları sonunda yenilenmiş yatırımın getirisinin Temmuz ayı sonu itibariyle %62.71 ((162.71100)/100)*100 olduğu görülmektedir. 2) Belli bir dönemde standart vadeli bir tahvil ya da bononun getirisi hakkında bilgi edinilebilir. Örnek olarak, Nisan ayı sonunda alınıp Mayıs ayı sonunda satılan, Mart sonunda vadesine 91 gün kalmış bononun (182 gün vadeli standart bononun), elde bulundurulduğu dönemde (Mayıs ayı içinde) getirisi, 182 günlük performans endeksinin Nisan ve Mayıs sonu değerleri kullanılarak; 141.98-134.69 -------------------- X 100 = %5.41 olarak bulunur. 134.69 5) Yukarıda örnek olarak ele alınan döneme ait performans endeksi değerleri incelendiğinde, baz dönemde yapılan 365 günlük bono yatırımından Temmuz sonunda %76.11 oranında getiri elde edilmesine karşılık sürekli 91 günlük bonolara yatırım yapıldığında bu getirinin %56.71 seviyesinde kaldığı görülmektedir. Baz dönemde yüksek olan faiz oranlarının sonraki aylarda düşmesi (yani fiyatların artışı), önceden uzun vadeli ve yüksek getirili tahvil almayı avantajlı duruma getirmiştir. Buna karşılık faiz oranlarında düşme yerine yükselme (yani fiyatlarda düşme) meydana gelmiş olsa idi, bu durumun tersi ortaya çıkacak ve baz döneminde uzun vadeli tahvil yerine kısa vadeli bonoya yatırım yapılması daha avantajlı olacaktı. Fiyat Endekslerinin Yorumlanması Fiyat endeksinin, yatırımcı tarafından nasıl kullanılması gerektiği aşağıdaki örnekte açıklanmıştır. 120 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI * İMKB Fiyat Endeksi’nin 3 ayrı vade için (91, 182 ve 365 gün vadeli), 2001 yılı ay sonu değerleri aşağıdaki gibidir ; Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım 91 101.08 102.91 103.01 103.01 101.89 103.16 103.90 103.37 102.46 101.88 101.25 VADELER 182 100.88 106.19 107.83 107.47 105.97 108.34 110.09 109.47 105.70 104.49 101.65 365 99.02 108.79 114.13 113.08 110.11 114.74 117.24 117.86 107.64 107.55 101.18 Fiyat endeksleri kullanılarak; 1) Belli bir anda standart vadeye sahip bir tahvil ya da bononun fiyatının (dolayısiyle faiz oranının) belirli bir tarihe göre nasıl değiştiği görülebilir. Fiyat Endekslerindeki bir artış (azalış), elinde aynı vadede bir tahvil ya da bono bulunduran yatırımcının getirisinin arttığını (azaldığını) göstermemektedir. Endeksteki artışın (azalışın) gösterdiği şey, o vadedeki tahvil ya da bono fiyatının baz dönemine göre arttığı (azaldığı)dır. Endeks değerlerindeki artışın (azalışın) nasıl yorumlanması gerektiğini daha iyi anlatabilmek için aşağıda bir örnek verilmiştir: 365 günlük bonoların fiyatları Mayıs ayı sonunda Nisan’a göre 110.11 - 113.08 --------------------- X 100 = - % 2.7 azalırken, 113.08 yılbaşına (baz tarihine) göre %10.11’lik bir artış göstermiştir. Bu durum 1 yıllık bono faizlerinin yılbaşına göre düştüğünü göstermektedir. Dolayısıyla, bu bonoyu elinde tutan yatırımcı, baz döneminde elinde benzer bir bonoyu tutmakta olan bir yatırımcıya göre bu bonoyu görece daha yüksek bir fiyata satma şansına sahiptir. Diğer yandan, olası bir alıcı aynı bonoya baz dönemine kıyasla daha fazla ödemek, dolayısıyla parasını baz dönemine oranla daha düşük bir getiri oranı ile yatırmak durumundadır. 121 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Genel fiyat endeksindeki değişim, tahvil/bono fiyatlarının baz tarihine göre genel olarak nasıl bir değişim gösterdiğini ifade eder. Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz GENEL FİYAT ENDEKSİ 100.95 104.83 107.22 109.83 107.28 108.85 109.16 Yukarıda görülen ay sonu endeks değerleri, ikinci el tahvil/bono fiyatlarının baz döneme göre Ocak sonunda %0.95, Temmuz sonunda ise %9.16 daha yüksek olduğunu ifade etmektedir. 9.3) Portföy Performans Endeksleri 9.3.1) Endekslerin Kapsamı Endeksler vadeye kalan günlerine göre gruplandırılmış Türk Lirası cinsinden, iskontolu DİBS'leri kapsamaktadır. Vadeye kalan gün sayısı kısa vadeli endekslerde yer alacak DİBS'ler için 180 ve daha az, uzun vadeli endekslerde yer alacak DİBS'ler için 181 ve daha fazla olarak belirlenmiştir. Genel endeksler ise vadeye kalan gün sayısına bakılmaksızın bütün Türk Lirası cinsinden iskontolu DİBS'leri kapsamaktadır. 9.3.2) Endeks Türleri Tahvil ve Bono endeksleri “eşit ağırlıklı (EA)” ve “piyasa değeri ağırlıklı (PDA)” olmak üzere kısa, uzun ve genel endekslerden oluşmaktadır. Endeks isimleri aşağıda verilmektedir. Eşit Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (EA 180-) Eşit Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (EA 180+) Eşit Ağırlıklı Genel Endeks (EA GENEL) Piyasa Değeri Ağırlıklı Kısa Vadeli Endeks (PDA 180-) Piyasa Değeri Ağırlıklı Uzun Vadeli Endeks (PDA 180+) Piyasa Değeri Ağırlıklı Genel Endeks (PDA GENEL) 9.3.3) Fiyatlar Endekslerin hesaplanmasında esas alınan DİBS fiyatları, İMKB TBP Kesin Alım Satım Normal Emirler Pazarı’nda aynı gün valörlü olarak 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında 122 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI gerçekleşen ve tescil edilen fiyatlardır. Her iki tarafı aynı üye olan işlem fiyatları tescil edilmediğinden, hesaplamalarda kullanılmaz. DİBS'lerin kapanış fiyatı 14:00 öncesinde gerçekleşen son işlem fiyatıdır. 9.3.4) DİBS’lerin Nominal İhraç Tutarları DİBS'lerin piyasa değerlerinin hesaplanmasında kullanılan nominal ihraç tutarları aşağıda belirtilen yöntemlerle yapılan satışlar ve geri alımlar ile tespit edilir. a) DİBS satış ihaleleri b) DİBS satış ihalelerinde, ihalede oluşan ortalama fiyattan (faizden) piyasa yapıcı bankalara yapılan rekabetçi olmayan teklif satışları c) DİBS satış ihalesinde kazanan piyasa yapıcılara, talep etmeleri halinde, ihalede oluşan ortalama fiyattan (faizden) yapılan ilave opsiyon satışları d) Daha önceden belirlenmiş fiyatlardan (faiz oranlarından) Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kanalıyla yapılan DİBS satışları (TAP) e) Daha önceden ihraç edilmiş DİBS’lerin yapılan başka bir DİBS ihracı ile değiştirilmesi f) Daha önceden ihraç edilmiş DİBS’lerin ikincil piyasada Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından Hazine nam ve hesabına yapılan alış ve satışları f) Daha önce ihraç edilmiş olan DİBS’lerin vadesinden önce itfa edilmesi için açılan geri alım ihaleleri Nominal ihraç tutarları, Piyasa'da işlem görebilecek nominal tutarları ifade etmekte olup ihalelerde kamu kurum ve kuruluşlarına yapılan rekabetçi olmayan teklif satışlarını kapsamamaktadır. 9.3.5) DİBS’lerin Piyasa Değerleri DİBS’lerin piyasa değerleri bir önceki işlem günü kapanış fiyatları ile hesaplanmaktadır. Herhangi bir DİBS için piyasa değeri, nominal ihraç tutarının önceki işgünü kapanış fiyatı ile çarpılarak 100’e bölünmesi suretiyle bulunmaktadır 9.3.6) DİBS’lerin Endekslerdeki Ağırlıkları Piyasa değeri ağırlıklı endekslerde her bir DİBS’in ağırlığı, o DİBS’in piyasa değerinin endeks hesaplamalarında kullanılan bütün DİBS’lerin toplam piyasa değerine oranıdır. Eşit ağırlıklı endekslerde ise her bir DİBS’in ağırlığı eşittir. 123 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 9.3.7) Endeks Hesaplamalarında Kullanılan DİBS’ler Türk Lirası cinsinden, iskontolu DİBS'ler vadeye kalan günlerine göre ilgili endekslerin içeriğini oluşturmaktadır. Ancak, endekslerin hesaplandığı gün içerisinde veya bir önceki işlem gününde fiyat oluşmayan DİBS’ler endeks hesaplamalarında kullanılmaz. Önceki işlem gününde işlem görmüş diğer bir deyişle kapanış fiyatı olan DİBS'ler gün içerisinde işlem gördükçe endeks hesaplamalarına dahil edilirler, dolayısıyla hesaplamalarda kullanılan DİBS sayısı değişkenlik gösterebilir. 9.3.8) Endekslerin Baz Tarih ve Değeri Endekslerinin baz tarihleri 31 Aralık 2003 ve baz değerleri 100 olarak belirlenmiştir. Endekslerin hesaplanmasına 2004 yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 2004 tarihinden itibaren başlanmıştır. 9.3.9) Endeks Formülü Endeks hesaplamalarında kullanılan değişkenler ile endeks hesaplama formülü aşağıdadır. Ft Ft-1 Gt N PD Et-1 Et n : : : : : : : : DİBS'in son işlem fiyatı DİBS'in önceki işlem günü kapanış fiyatı DİBS'in önceki işlem gününe göre günlük dönemsel getirisi= (Ft / Ft-1 -1) DİBS'in nominal ihraç tutarı DİBS'in piyasa değeri = N x Ft-1 /100 Endeksin önceki işlem günü kapanış değeri Endeksin son değeri Endeks hesaplamalarında kullanılan DİBS sayısı Tahvil ve Bono Endeksleri Formülü Et Et 1 1 n (PD(i) Gt (i)) i 1 n PD i 1 (i ) Eşit ağırlıklı endeksler için yapılan hesaplamalarda piyasa değeri 1(PD=1) kabul edilecektir. Yukarıda yer alan formülde endeksin yeni değeri endeksin hesaplandığı anda hesaplamalara dahil edilen DİBS'lerin piyasa değerleri ağırlıklı ortalama (eşit ağırlıklı endekslerde aritmetik ortalama) günlük getirilerinin 1 ile toplanarak önceki gün endeks değeri ile çarpılması ile 124 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI bulunmaktadır. Diğer bir deyişle, endeksin günlük getirisi endeks hesaplamalarında kullanılan DİBS'lerin piyasa değeri veya eşit ağırlıklı ortalama günlük getirisine eşit olmaktadır. 9.3.10) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi Bilindiği üzere Türk Lirası cinsinden, iskontolu DİBS'ler vadeye kalan günlerine göre ilgili endekslerin içeriğini oluşturmaktadır. Aşağıda belirtilen durumlarda endeks içerik ve değişkenlerinde güncelleme yapılmaktadır. a) Vadeye kalan gün sayısının azalması: Daha önceden uzun vadeli endeks grubunda yer alan bir DİBS vadesine 180 gün kaldığında kısa vadeli endeks grubuna dahil olmaktadır. b) Yeni ihraç: DİBS'lerin ilk kapanış fiyatı ancak aynı gün valörlü işlemlerin yapılabildiği ihraç valöründe oluşabildiğinden, söz konusu DİBS'ler endeks hesaplamalarına ihraç valörünün ertesi işgünü dahil edilmektedir. c) İtfa: DİBS'ler itfa günlerinde endekslerden çıkarılmaktadır. Diğer bir ifade ile bir DİBS son olarak itfa gününün bir önceki işlem gününde endeks hesaplamalarında yer alabilir. d) Nominal ihraç tutarında değişiklik: Endeks hesaplamalarında kullanılan nominal ihraç tutarları, erken itfa ve geri alımlar gibi nedenlerle bu tutarlarda meydana gelen değişikliklerin açıklandığı ve İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Müdürlüğü tarafından öğrenildiği işlem gününün ertesi işgününde geçerli olmak üzere güncellenir. 9.4) Repo Endeksi Portföy Performans Endeksleri Repo Endeksi gecelik repo işlemleri için oluşturulan tek bir endeksten oluşmaktadır. 9.4.1) Endeks Kapsamı Repo Endeksi; İMKB TBP Repo-Ters Repo Normal Emirler Pazarı’nda aynı gün valörlü olarak günlük vadede (O/N) gerçekleşen ve tescil edilen işlemlerin ağırlıklı ortalama net günlük getirisi kullanılarak hesaplanmaktadır. 9.4.2) Oran Endeks hesaplamalarında oran; İMKB TBP Repo-Ters Repo Normal Emirler Pazarı’nda aynı gün valörlü olarak günlük vadede gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama oranıdır. 125 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 9.4.3) Endeksin Baz Tarih ve Değeri Endeksin baz tarihi 31 Aralık 2003 ve baz değeri 100 olarak belirlenmiştir. Endeksin hesaplanmasına 2004 yılının ilk işlem günü olan 2 Ocak 2004 tarihinden itibaren başlanmıştır. 9.4.4) Endeks Formülü Endeks hesaplamalarında kullanılan değişkenler ile endeks hesaplama formülü aşağıdadır. Oağ : Günlük vadede gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı ortalama brüt faiz oranı S T : Stopaj kesintisi (vergi, harç, fon vb. dahil) : Repo süresi Et-1 : Endeksin önceki işlem günü kapanış değeri Et : Endeksin son değeri Repo Endeks Formülü Oağ 1 S) T Et Et 1 1 365 Günlük getiri; günlük brüt ortalama faiz oranından stopaj (vergi, harç, fon vb. dahil) kesintisi yapıldıktan sonra bulunan net faiz oranının repo süresi içerisindeki getirisidir. Bu getiri repo işleminin bitiş valöründe elde edileceğinden gelecekteki getiriyi ifade etmektedir. Endeksin yeni değeri; endeksin hesaplandığı andaki günlük getirinin 1 ile toplanıp bir önceki işlem günü endeks kapanış değeri ile çarpılması suretiyle bulunur. 9.4.5) Endeks İçeriklerinin Güncellenmesi Stopaj, vergi, harç, fon vb. oranlarındaki değişiklikler en erken ilan edildikleri günün ertesi işgünü olmak üzere geçerlilik tarihi itibariyle endeks hesaplamalarında kullanılır. 9.4.6) Yayın Bilgileri Endeksler; seans saatleri içerisinde 9:30–12:00/13:00-14:00 saatleri arasında gerçek zamanlı ve eşanlı olarak hesaplanmakta, gün içinde oluşan “en yüksek”, en düşük” ve “son” değerleri gün içinde gerçek zamanlı olarak TBP Otomatik Alım Satım Sistemi (OTASS) ekranlarında, gün sonunda ise OTASS ekranları ve bültenlerde yayımlanmaktadır. Endeksler, teknik çalışmaların tamamlanması sonrasında veri yayın kuruluşları tarafından da gerçek zamanlı olarak yayınlanabilecektir. Örnek bir veri yayın kuruluşu ekran düzeni aşağıda yer almaktadır. 126 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Tablo : Örnek Veri Yayın Kuruluşu Ekranı Tanım Son En Düşük En Yüksek Net Değ. Yüzde Değ. Tarih Saat EA180EA180+ EAGENEL PDA180PDA180+ PDAGENEL REPO 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 9999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 999.99 gg/aa/yy gg/aa/yy gg/aa/yy gg/aa/yy gg/aa/yy gg/aa/yy gg/aa/yy dd:ss dd:ss dd:ss dd:ss dd:ss dd:ss dd:ss 9.4.7) Endekslerin OTASS Ekranlarından İzlenmesi Endekslerin OTASS ekranlarından takip edilebilmesi için kullanıcıların aşağıdaki ekran düzenlemelerini yapmaları yeterli olacaktır. OTASS sistemine bağlı iken Menü çubuğu üzerinde "İzleme" başlığı içerisinde yer alan "Piyasa İzleme" alt seçeneği seçilerek yeni bir piyasa izleme sayfası açılır. Gelen ekranda "Filtre Yok" kutucuğundaki işaret kaldırılarak, Enstrümanlar grubundan "Endeks" seçilir ve "Tamam" kutucuğu onaylanarak işlem tamamlanır. Aynı piyasa izleme sayfası üzerinde menü çubuğundaki "Seçenekler" başlığı içerisinde yer alan "Düzen" alt seçeneği kullanılarak solda tanımlı alanlardan sırasıyla Alan Adı 1. Pazar 2. Valör1 3. Tanım 4. Son Fiyat/Oran 5. En Düşük Fiyat/Oran 6. En Yüksek Fiyat/Oran 7. Değişim 8. %Değişim 9. Son İşlem Saati 10. Önceki Seans 11. Önceki Fiyat Açıklaması DİBS Endeksleri İşlem Günü Endeks Tanımı Endeksin Son Değeri Endeksin Gün İçerisindeki En Düşük Değeri Endeksin Gün İçerisindeki En Yüksek Değeri Endeksin Önceki İşgününe Göre Net Değişimi Endeksin Önceki İşgününe Göre Yüzde Değişimi Son Güncelleme Saati Önceki İşlem Günü Önceki işlem Günü Endeks Kapanış Değeri alanları "Ekle" tuşu ile "Seçilen" bölümüne aktarılarak izleme ekranındaki alanlar oluşturulur ve "Tamam" kutucuğu onaylanır. 127 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 9.4.8) Endekslerin Dayandığı Temeller İMKB DİBS Portföy Performans Endeksleri; Piyasa'da en çok talep gören TL cinsinden iskontolu DİBS'lerden oluşan portföylerin getirilerinin diğer yatırım alternatiflerinin getirileri ile karşılaştırılabilmesine olanak sağlamak amacıyla tasarlanmışlardır. Seri:VII, No:10 sayılı Yatırım Fonlarına İlişkin Esaslar Tebliğinin 5'inci maddesinin birinci fıkrasının (ii) bendinin (i) alt bendinde devamlı olarak, portföyünde vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlar Likit Fon olarak tanımlanmışlardır. Söz konusu vade kısıtlaması da göz önüne alınarak kısa vadeli portföyün vadesine 180 ve daha az gün kalan DİBS'lerden, uzun vadeli portföyün ise vadesine 181 ve daha fazla gün kalan DİBS'lerden oluşmasının uygun olacağı düşünülmüştür. İki vade grubunu temsil eden endekslere ek olarak, her iki portföyde yer alan DİBS'lerden oluşan ve Piyasanın tamamını temsil eden bir genel endeks de oluşturulmuştur. Diğer taraftan, sadece günlük vadede yapılan yatırımların getirilerinin temsil edilebilmesi için bir Repo endeksi tasarlanmıştır. Endeksler; içerdikleri DİBS'lerin endeksteki ağırlıklarına göre eşit ağırlıklı ve piyasa değeri ağırlıklı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Eşit ağırlıklı endekslerde portföylerde yer alan kıymetlere aynı tutarda yatırım yapıldığı, Piyasa değeri ağırlıklı endekslerde ise piyasa değerleri ile orantılı olarak yatırım yapıldığı varsayılmaktadır. Endekslerin getirileri portföy içeriklerinde yer alan DİBS'lerin getirilerinin ortalamasını yansıtmaktadır. Endekslerdeki günlük getiriler, ilgili DİBS'lerin önceki işlem gününe göre günlük getirilerinin ortalamasıdır. Bu nedenle, önceki işgününde veya endeksin hesaplandığı gün içerisinde işlem görmeyen bir DİBS'in günlük getirisi hesaplanamamakta ve bu DİBS o gün için endeks hesaplamalarında kullanılmamaktadır. Piyasa'da gerçekleşen işlemlerin büyük çoğunluğunun TL cinsinden iskontolu DİSB'lerde gerçekleştiği gözönüne alındığında, bu yöntemin endeksler üzerinde olumsuz bir etki yaratması beklenmemektedir. 128 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 10) İMKB YABANCI MENKUL KIYMETLER PİYASASI ULUSLARARASI TAHVİL PAZARI 10.1) Genel Esaslar 10.1.1) İşlem Görecek Menkul Kıymetler Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafından ihraç edilen dış borçlanma araçları (“Eurotahvil”) İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası (“Piyasa”) Uluslararası Tahvil Pazarı’nda (“Pazar” veya “UTP”) işlem görür. 10.1.2) İşlem Saatleri İşlemler her iş günü saat 09:30-12:00 ile 13:00-17:00 arasında yapılır. 10.1.3) Para Birimi Eurotahvillere ilişkin alım-satım emirleri menkul kıymetin ihraç edildiği döviz cinsi üzerinden verilir. Her bir döviz cinsinden ihraç edilen tahvillerde emirler aynı döviz cinsi ve 100 birim üzerinden fiyatlandırılır ve tüm ödemelerde kullanılan döviz cinsi işlem yapılan döviz cinsindendir. 10.1.4) İşlem Valörü Eurotahvil alım satım işlemleri en az üç iş günü, en fazla onbeş gün valörle yapılabilir. 10.1.5) Emir Büyüklükleri Emirler işleme konu menkul kıymetin nominal değerleri itibarıyla minimum emir büyüklüğü ve katları şeklinde iletilir. Esas olarak minimum nominal emir büyüklüğü 10.000 USD/EUR ve maksimum nominal emir büyüklüğü 5 Milyon USD/EUR tutarında olup, emirler 10.000 ve katları şeklinde verilir (USD: Amerikan doları, EUR: Euro). Kupür büyüklüklerinin asgari tutarı 10.000’in üzerinde olan Eurotahviller için minimum emir büyüklükleri ayrıca belirlenir ve işleme açılma bilgisi ile birlikte Bülten’de ilan edilerek duyurulur. 10.1.6) Fiyat Tabanı Alım satım emirleri Eurotahvilin ihraç edildiği para birimleri cinsinden “100” birim fiyat tabanı esas alınarak iletilir. 10.1.7) Fiyat ve Fiyat Adımı Emirler sadece temiz fiyat üzerinden iletilebilmektedir. Emirlerde fiyat virgülden sonra 4 hane girilebilecek (ör.102,2222) şekilde verilebilir. 129 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 10.1.8) İşlemiş Faiz 10.1.8.1) Tanımlar Fiyat: Eurotahviller için 100 birim nominal üzerinden verilen değer olup, temiz fiyattır. İşlemiş faiz: Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına (GGS) isabet eden tutarıdır. Gün sayısının hesabında ilgili eurotahvilin gün sayım konvansiyonu dikkate alınır. İşlemiş Faiz Dönemsel kupon x GGS x 100 Kupon dönemi içerisindeki gün sayısı Temiz fiyat: İşlemiş faizi içermeyen fiyattır. Eurotahvilin kirli fiyatından işlemiş faizin düşülmesi suretiyle bulunur. Kirli fiyat: Menkul kıymetin işlemiş faizini de içeren fiyattır. Takas fiyatı: eşittir. İşlemin takas tutarının hesaplanmasında kullanılan fiyat olup kirli fiyata İşlem hacmi = Nominal tutar x Takas Fiyatı / 100 İşlemiş faiz tutarı = Nominal tutar x İşlemiş faiz / 100 Anapara tutarı = Nominal tutar x Temiz fiyat / 100 10.1.8.2) Tanımlar Fiyat, son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar olan süre içinde işlemiş olan kupon faizini içermemektedir. Gerçekleşen bir işlemin alıcısı işlemiş faizi ödemekle yükümlüdür. Aşağıdaki formüle göre işlemiş faiz hesabı yapılacaktır: A CPN % x E M A E M CPN % :Son kupon ödeme tarihinden valör gününe kadar geçmiş gün sayısı :Kupon ödeme dönemi içindeki gün sayısı :Bir yıl içindeki kupon ödeme sayısı :Yıllık kupon faiz oranı (%8 ise 8 girilecek) ABD doları cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu: Valör tarihindeki işlemiş faizi hesaplayabilmek için baz alınacak gün sayısı (A) aşağıdaki formülle hesaplanacaktır. Geçen Gün Sayısı (A) = (D2-D1)+30 (M2-M1)+360 (Y2-Y1) D1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Gün D2: Valör Tarihindeki Gün 130 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI M1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Ay M2: Valör Tarihindeki Ay Y1: Son Kupon Ödemesinin Yapıldığı Yıl Y2: Valör Tarihinin İçinde Bulunduğu Yıl Yukarıdaki formülde (GGS) Şubat ayı hariç her ay 30 gün sayılır. Şubat ayında ise takvim günü sayısı dikkate alınır. Dönem başlangıç günü (D1) veya dönem bitiş günü (D2) ayın 31. gününe denk geliyorsa ilgili ay 30 gün olarak sayılır. Bir yıl 360 gün olarak hesap edilir. Euro cinsinden Eurotahviller için gün sayım konvansiyonu: Ay ve yıl gün sayısı hesabında takvim günü sayısı dikkate alınarak hesaplanacaktır. 10.1.9) Emir Tipleri Limitli Emir: Limitli emirler fiyat ve nominal tutar belirtilerek, minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilir. Emrin gerçekleşmeden kalan kısmı pasif olarak bekler. Piyasa Emri: Bu tür emirlerde fiyat belirtilmez. Minimum emir büyüklüğünün katları şeklinde verilen emir pasif emirlerle kısmi veya tamamen karşılaşır, emrin gerçekleşmeden kalan kısmı iptal edilir. 10.1.10) Özel Koşullu Emirler Yukarıdaki emir tipleri ile birlikte kullanılmak üzere aşağıdaki özel koşullu emirler de verilebilir. Kalanı İptal Et Emri: Kısmen gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girildiği anda bekleyen karşıt emirler ile eşleşir, gerçekleşmeyen kısmı otomatik olarak iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. Gerçekleşmezse İptal Et Emri: Tamamı gerçekleşme koşulu ile verilen aktif emir tipidir. Emir girilir girilmez bu koşul sağlanmadığı takdirde iptal edilir. “Limitli Emir” veya “Piyasa Emri” şeklinde verilebilir. 10.1.11) Menkul Kıymet Tanımı Piyasa’da Eurotahvillerin tanımı olarak uluslararası menkul kıymet tanımlaması olan ISIN kullanılacaktır. Yeni ihraç edilen veya işleme yeni açılan menkul kıymetler için ISIN Borsa Günlük Bülteni’nde yayınlanır. İlave ihraçlarda, sözkonusu ilave ihraca ilk ihraçtan farklı bir ISIN veriliyorsa sistemde ilave ihraç ilk ihraçtan farklı ISIN ile ayrı bir sırada işlem görecektir. Söz konusu ISIN’ın yanısıra aşağıdaki esaslara göre oluşturulmuş ihraçcı, itfa tarihi ve ihraç para birimini içeren bir açıklamada alım-satım sisteminde ayrı bir sütunda yer alacaktır. Bu kısaltmada sırasıyla TR ihraçcı Türkiye Cumhuriyetini, altı hane (ggaayy) itfa tarihini, U ya da E ilgili para biriminin baş harflerini (U-USD, E-EUR) temsil etmektedir. 131 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Örnekler: UTP Tahvil Tanımı (ISIN) US900123AY60 US900123AT75 US900123AL40 XS0212694920 XS0245387450 DE000A0AU933 Açıklama Notu İhraçcı TR170336U TR TR140234U TR TR150130U TR TR160217E TR TR010316E TR TR100214E TR İtfa Tarihi 17.03.2036 14.02.2034 15.01.2030 16.02.2017 01.03.2016 10.02.2014 Para Birimi USD USD USD EUR EUR EUR 10.1.12) Emirlerin Borsaya İletilmesi Pazar’da işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri üye merkez ofisindeki terminaller kanalıyla emirlerini iletirler. Üye merkez ofisindeki terminaller kanalıyla emirlerin iletilemediği durumlarda ise Borsa binası üye ofisindeki terminalleri kanalıyla veya Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü'nü (212) 298 23 60 nolu telefondan arayarak emirlerini iletirler. Telefonla işlem yapan aracı kuruluşun yetkili temsilcisi, kendisine verilen kodu piyasa eksperlerine söyledikten sonra, işlem yapmak istediği menkul kıymetin sırasıyla, 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Tanımını İşlem türünü (alım-satım) Valörünü Müşteri/Fon emri ise hesap kodunu Nominal tutarını Fiyatını Emir Tipini bildirir. Telefonla yapılan işlemlerde, emir Piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir ve sistem tarafından üretilen "emir no"su yetkili temsilciye bildirilir. Temsilci verdiği emirle ilgili yapmak istediği değişikliklerde kendisine verilen "emir no"sunu eksperlere söylemek zorundadır. Bu nedenle emir numarası mutlaka dikkatli bir şekilde not edilmelidir. 10.1.13) Emirlerin İşleme Sokulması Pazar’a iletilen talep ve teklifler üye temsilcileri veya piyasa eksperleri tarafından sisteme girilir. Pazar’da yer alan emirler piyasa izleme ekranlarından takip edilir. Ayrıca Pazar’da yer alan emirler içerisinden alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirler bilgi dağıtım firmalarının veri dağıtım kanalları aracılığıyla anında piyasa katılımcılarına iletilir. Sistemde Pazar’da yer alan iki karşıt emrin eşleşmesi, Pazar’a verilmiş emirler arasında fiyat ve zaman öncelikleri göz önünde bulundurularak alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Başka bir ifadeyle, fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış emrinin fiyatından daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya var olan satış emrinin fiyatından daha yüksek fiyatlı alım emri geldiğinde iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Pazar’da bir alım veya bir satım emriyle birden fazla karşıt emri aynı anda karşılamak mümkündür. 132 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Pazar’da iletilen emirler içerisinde en iyi talep veya tekliften işlem olması durumunda sonraki bekleyen en iyi teklif veya talep otomatik olarak ekrana gelir. Daha kötü fiyatlı emirler fiyat ve zaman önceliğine göre sistemde yer alır ve derinlik ekranlarından izlenebilir. Telefonla işlem yapan üyeler istedikleri takdirde, ekranda yer alan en iyi emir dışındaki geçerli emirleri öğrenebilirler. Pazar’a iletilen aynı fiyatlı alım ve satım emirleri ekranlarda birikimli olarak görünür. 10.1.14) Emir Eşleşme Kuralları Pazar’da emirler “çok fiyat-sürekli müzayede” yöntemiyle eşleşmektedir. İki karşıt emrin eşleşmesi, alımda en yüksek fiyatlı, satımda en düşük fiyatlı emirlere öncelik verilerek sağlanır. Aynı fiyatlı emirlerde zaman önceliği uygulanır. Fiyat eşitliği olan emirlerin gerçekleşmesinin yanısıra, var olan alış emrinin fiyatından daha düşük fiyatlı satış emri geldiğinde veya var olan satış emrinin fiyatından daha yüksek fiyatlı alış emri geldiğinde de iki karşıt emrin eşleşmesi mümkündür. Fiyat eşitliğinin olmadığı durumda, sistemde öncelikle varolan emrin fiyatı işlem fiyatıdır. 10.1.15) Emirlerin Geçerliliği Bütün emirler, emrin verildiği gün saat 17:00’ye kadar geçerlidir. Üyeler Pazar’a verdikleri emirlerden karşılanmamış olanları istedikleri an iptal edebilirler veya değiştirebilirler. 10.1.16) Emirlerin Gerçekleştiğinin Bildirimi Pazar’da işlem yapan banka ve aracı kurumlar işlem sırasında birbirlerini bilmezler. İşlemin teyidi ve karşı taraf bilgisi işlem gerçekleştikten sonra üyelere iletilir. Telefonla iletilen ve aktif olarak yapılan işlemlerde işlemin teyidi karşı tarafı üyeye telefonda anında bildirilir ve işleme ait döküm her iki üyeye de en kısa sürede fakslanır. Sözkonusu dökümde işlem numarası, menkul kıymet tanımı (ISIN), valör tarihi, fiyat, miktar, tutar ve karşı üye bilgileri yer alır. Üye merkez ofisi kanalıyla yapılan işlemlere ilişkin bilgiler ve dökümler üye tarafından sistemden alınır. 10.1.17) Teşekkül Eden Fiyatların İlanı Pazar’da yapılan işlemler sonucunda kayda alınan fiyatlar izleyen işgünü Borsa bülteninde ilan edilir. Bültenlerde, seansta menkul kıymet bazında kayda alınan en düşük, en yüksek ve ağırlıklı ortalama fiyat, işlemiş faiz, takas fiyatı, işlem hacimleri ve sözleşme sayıları yer alır. Ancak, tek üyenin taraf olduğu işlemler gerçekleştirilmekle beraber oluşan fiyatlar Borsa Kaydına alınmaz. 10.1.18) Tek Üyenin Taraf Olduğu İşlemler Pazar’da aracı kuruluş tarafından kendi portföyüne, yatırım fonu/yatırım ortaklığı hesabına veya müşterileri hesabına iletilen emirlerin yine aynı kuruluş tarafından karşılanması ile ilgili bekleme süresi 30 saniyedir. Emri ileten aracı kuruluş, iletilen emir başka bir aracı kuruluş tarafından karşılanmadığı takdirde söz konusu emre karşıt emir girerek işlemi 133 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI gerçekleştirebilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 30 saniye (yarım dakika) geçmeden aracı kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 10.1.19) Emir Değişikliği Pazar’a iletilen emirlerden karşılanmamış karşılanmadan kalan kısımları değiştirilebilir. olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin Emrin fiyatındaki değişiklik, nominal tutarındaki artış ve işlem hesap sahibinin değişimi zaman önceliğinin kaybedilmesine neden olurken, temsilci referansı ile nominal tutarın azaltılması emrin önceliğinin kaybedilmesi sonucunu doğurmaz. 10.1.20) Emir İptali Pazar’a iletilen emirlerden karşılanmamış olanlar ile kısmen karşılanmış emirlerin karşılanmadan kalan kısımları iptal edilebilir. 10.1.21) İşlemlerin İptali 10.1.21.1) Üye Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali Üye hatası sonucunda gerçekleşen işlemler prensip olarak iptal edilmez. Ancak alıcı ve satıcı üyeler tarafından yazılı olarak onaylanan ve Borsa tarafından kabul edilebilir bir gerekçeye dayanan iptal talepleri değerlendirilerek işlem iptali yapılabilir. Bu değerlendirmede kabul edilebilecek gerekçeler aşağıda sıralanmıştır. a) Sehven alış emri yerine satış emri veya satış emri yerine alış emri girmek, b) Emir girerken fiyat veya miktar girişlerinde maddi hata yapmak, c) Portföyünde veya müşterisinde olmayan kıymeti sehven satmak, d) Yatırım fonu adına yetkisiz repo işlemi yapmış olmak Yukarıdaki gerekçelerden en az biri nedeniyle iptal talebinde bulunan ve işlem veya işlemlerin karşı taraflarının yazılı onaylarını alan üyenin işlem/leri, kendi talebi ve karşı üyelerin onaylarının Borsaya yazılı olarak iletilmesini takiben hazırlanacak olan ve bir örneği EK-1’de verilen “İşlem İptal Formu” kullanılarak İMKB Yönetmeliği’nin 23’üncü maddesi hükümleri uyarınca Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürü tarafından iptal edilebilir. "İşlem İptal Formu" taraflara faks yoluyla gönderilir. 10.1.21.2) Eksper Hatası Sonucu Gerçekleşen İşlemlerin İptali 10.1.21.2.1) Genel Esaslar 1. Hatalı işlemlere itiraz süresi, işlem teyidinin üyeye iletilmesinden itibaren 15 dakikadır. Üyeler itirazlarını Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü’ne yukarıda belirtilen süre içerisinde telefonla iletmelerini takiben en geç 15 dakika içinde yazılı olarak da fakslarlar. Yapılan itirazlar Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü tarafından aşağıdaki esaslar gözönünde bulundurularak değerlendirilir. 2. Üyelerin iletişim araçlarında meydana gelen teknik arızalar veya bildirimi yapılmayan değişiklikler (faks numarası, vb.) itirazlarda dikkate alınmaz. 134 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 3. Üye temsilcileri tarafından Pazar’a iletilen emirler Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası eksperi tarafından tekrar edilip üye temsilcisinin onayı alındıktan sonra sisteme girilmektedir. Eksper tarafından yapılan tekrarda herhangi bir hata yapılmış ise üye temsilcilerinin anında düzeltmeleri gerekmektedir. Aksi takdirde, yanlış yapılmış tekrarın üye temsilcisi tarafından onaylanması söz konusu olur ve işleme itiraz kabul edilmeyerek işlem geçerli sayılır. Yukarıda belirtilen eksper tekrarı, işlemlerin yoğunluğu nedeniyle yapılamadığı takdirde, üye temsilcisinin ilettiği emir geçerli olup itirazın değerlendirilmesinde esas olarak alınır. 4. İşlemin sadece eksper hatası sonucu gerçekleşmiş olması esastır. Bunun tespitinde telefon kayıtları ile Borsa bilgisayar sistemindeki bilgiler esas alınır. 5. İtirazın geçerli bulunması halinde işlem iptal edilerek, bu durum taraflara teyid edilir. Üyenin/üyelerin iptal edilen işleme ilişkin telafi edici işlem talepleri olması halinde, telafi edici işlem Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü tarafından, hakkaniyet ve piyasa kuralları çerçevesinde ilgili kuruluşlar ile koordineli olarak telafi edici işlemi sonuçlandırır. Bu işlemlerin öncelikle Uluslararası Tahvil Pazarı’nda söz konusu üye/ler adına ilgili valörle yaptırılmasına çalışılır. Emirler eksper tarafından sisteme girilir ve alım-satım işlemleri gerçekleştirilir. 6. Üyenin/üyelerin alınan karara itiraz hakkı saklı olup, itirazlar işlem iptalini takiben en geç 1 iş günü içinde Borsa Başkanlığı’na yazılı olarak yapılır. 7. Eksper hatası nedeniyle farklı üye adına gerçekleştirilmiş işlemler için Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü tarafından telafi edici işlem yapılmaz, sadece üye kodu değişikliği yapılarak işlem sonuçlandırılır. 10.1.21.2.2) Mağduriyetin Oluşması Mağduriyet, eksper hatası sonucu yanlış olarak gerçekleşen işlemin iptal edilerek, Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü tarafından yukarıda belirtilen esaslar doğrultusunda telafi edici işlemin yapılması halinde, üyenin iptal edilen işlemindeki koşullar ile Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğünün gerçekleştirdiği işlem/işlemlerin koşulları arasında varsa, üye aleyhine oluşan farktır. Telafi edici işlem talebinde bulunmayan üye, herhangi bir mağduriyet ve hak iddiasında bulunamaz. 10.1.21.2.3) Tazmin Edilecek Tutar Verilmiş emirdeki koşullarla, daha sonra gerçekleşen telafi edici işlem/işlemlerdeki koşullar arasında varsa üye aleyhine oluşmuş olan fark yani mağduriyet miktarı tazmine konu tutarın bazını oluşturur. Ancak, işlem başına her bir üyeye ödenecek tutar her durumda 100 ABD dolarını geçemez. Mağduriyet tutarı 100 ABD dolarını aştığı takdirde konu olay bazında Borsa Yönetim Kurulu’nca değerlendirilir. Tazmine konu tutar ancak üyenin Borsa’ya ibraname vermesinden sonra kendisine ödenir. Ödemeler üyelerin T. İş Bankası A.Ş. Borsa Şubesi nezdindeki hesaplarına yapılır. 135 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 10.1.22) Teminat Pazar’da işlemler İMKB Tahvil ve Bono Piyasası işlem limitleri kapsamında yapılacak olup, ilave bir teminat istenmez. 10.1.23) Borsa Payı 12 Mayıs 2009 tarih ve 301 numaralı Genelge ile İMKB Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Uluslararası Tahvil Pazarı’nda yapılan işlemler için 31.12.2009 tarihine kadar tarafların her birinden ayrı ayrı işlem tutarı üzerinden %0 (yüzde sıfır) oranında borsa payı alınır. Üyeler borsa payı borçlarını “Üyeler Tarafından Borsaya Ödenmesi Gereken Ücretler ve Sözkonusu Ücretlerin Tahsil Süresi ve Şekli Hk.” 28.03.2002 tarih ve 174 nolu Genelge çerçevesinde ödemekle yükümlüdürler. 10.1.24) Piyasa İzleme Bilgileri Alan Adı Valör 1 Tanım VKG Alış Derinliği Toplam Otomatik Alım Satım Sisteminde Yer Alan Bilgiler Açıklama İlgili satırdaki emirlerin valörü Menkul kıymetin UTP kodu. Vadeye kalan gün sayısı İlgili menkul kıymet ilgili valör tarihi için bekleyen tüm alım emirlerinin toplam miktarı İlgili menkul kıymet ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyatlı Alış Derinliği alım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış Alış emrinin fiyatı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış Satış emrinin fiyatı. İlgili menkul kıymet ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi fiyat Satış Derinliği satım emrinin/ emirlerinin toplam miktarı Satış Derinliği İlgili menkul kıymet ilgili valör tarihi için bekleyen tüm satım (Toplam) emirlerinin toplam miktarı Son Fiyat İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin fiyatı. Son İşlem Miktarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin miktarı Son İşlem Tutarı İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin tutarı (FiyatxMiktar) En Yüksek Fiyat İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en yüksek Fiyat. En Düşük Fiyat İlgili valör tarihi için gün içerisinde gerçekleşen en düşük Fiyat. İlgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen işlemlerin ağırlıklı Ağr. Ort. Fiyat ortalama fiyatı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen Bugünkü Miktar toplam işlem miktarı. Bugünkü İşlem İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gün içinde gerçekleşen Hacmi işlem hacmi tutarı. İşlem Sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için gerçekleşen işlem adedi İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için verilen toplam emir Toplam Emir Sayısı sayısı İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen açık emirlerin Açık Emir Sayısı toplam adedi Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren gerçekleşen Birikimli Miktar toplam işlem miktarı. Veri Dağıtım 136 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Birikimli İşlem Hacmi Alış Emri Sayısı Satış Emri Sayısı Önceki Seans Önceki Fiyat Önceki Ort. Fiyat Son İşlem Saati Seans Pazar Tür,Estrüman İtibari Değer Durum Notlar Kupon Faizi İşlemiş Faiz Son İşlem Fiyatı Takas Alış Takas Fiyatı Satış Takas Fiyatı Kıymetin işlem görmeye başladığı tarihten itibaren gerçekleşen toplam işlem hacmi tutarı. İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen alım emirlerinin toplam adedi İlgili menkul kıymette ilgili valör tarihi için bekleyen satım emirlerinin toplam adedi Bir önceki işlem günü tarihi. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen son işlemin fiyatı. Bir önceki işlem gününde gerçekleşen ağırlıklı ortalama fiyat Gerçekleşen son işlemin saati Saat:Dakika:Saniye İlgili menkul kıymette işlemlerin gerçekleştiği seans. Menkul kıymetin işlem gördüğü pazar. İlgili satırdaki menkul kıymette bulunan en iyi alım/satım emirlerinin geçerli olduğu pazar. Menkul kıymetin türü. (eurobond gibi..) Kıymetin birim nominal değerleme tutarı (100 USD/EUR ) Menkul kıymetin işlem görme durumu. A:aktif,D: durdurulmuş İlgili menkul kıymete ait açıklayıcı kod Kuponlu menkul kıymetlerde ödenecek ilk kupon faizi (%, dönemsel) Dönemsel kupon faizinin; ilk kupon döneminde ihraç tarihinden, diğer kupon dönemlerinde son kupon ödeme tarihinden valör tarihine kadar geçen gün sayısına isabet eden tutarı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi alış emrinin takas fiyatı İlgili menkul kıymette, ilgili valör tarihi için bekleyen en iyi satış emrinin takas fiyatı Yatırım İlgili valör tarihi için gerçekleşen son işlemin takas fiyatı 10.2) Yatırım Fonları ve İşlemlerine İlişkin Esaslar Ortaklıklarının Yatırım Ortaklıklarına ilişkin Seri:VI, No:4 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliğinin Bölüm:III, Madde:18 (e) bendi “Borsada ve borsa dışında teşkilatlanmış piyasalarda işlem gören kıymetlerin portföye alımlarının ve satımlarının borsa veya bu piyasalar kanalıyla yapılması zorunluluğu” hükmü gereğince, Yatırım Fonlarına ilişkin Seri:VII, No:10 sayılı Sermaye Piyasası Kurulu Tebliğinin Bölüm:VI, Madde:41 (c) bendi “Borsada işlem gören varlıkların alım satımlarının borsa kanalıyla yapılması zorunludur” hükmü gereğince ve Emeklilik Yatırım Fonlarına ilişkin Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu’na dayanılarak SPK tarafından çıkarılan Emeklilik Yatırım Fonlarının Kuruluş ve Faaliyetlerine ilişkin Yönetmeliğin 20’nci Maddesinin d bendinde yer alan “Portföy yöneticisi, Borsada işlem gören varlıkların alım satımlarını borsa kanalıyla yapmak ve fon portföyüne alım satım işlemlerinde, işlemi gerçekleştiren aracı kuruluşun, fonu temsil eden fon kodu ile borsalarda işlem yapmasını temin etmek zorundadır.” hükmü gereğince Pazar’da gerçekleştirecekleri Eurotahvil işlemlerinde Pazar’da uygulanan kurallara ek olarak aşağıdaki kurallar esas alınır: 1. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım veya satım emirlerini Pazar'da işlem yapmaya yetkili bir kuruluşun yetkili elemanları Borsa'ya iletir. Emir verilirken, emrin hangi yatırım ortaklığı veya yatırım fonu için olduğu mutlaka belirtilir. Bu emirleri verirken, Borsa tarafından her bir yatırım fonu ve ortaklığı için geliştirilen standart kodlar kullanılır. Yetkili aracı kuruluşların aynı anda sadece tek bir yatırım fonu ve ortaklığı adına emir iletmesi 137 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI gerektiğinden tek bir işlemle birden fazla fon/ortaklık adına işlem yapılması mümkün değildir. 2. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyünden satış yapılıyorsa, önce satış emri Borsa'ya iletilir ve sisteme girilir. Yatırım ortaklığı veya yatırım fonu portföyüne alım yapılıyorsa önce alım emri Borsa'ya iletilir. 3.Emri ileten yetkili kuruluş (örneğin fon yöneticisi Banka), başka bir alıcı veya satıcı çıkmadığı takdirde söz konusu menkul kıymeti kendisi alabilir veya satabilir. Ancak, emir ekranda göründükten sonra 30 saniye (yarım dakika) geçmeden, yetkili kuruluş karşıt emrini Borsa'ya iletemez. 4. Gerçekleşen yatırım fonu işlemlerinde yapılan fon kodu hatalarına ilişkin düzeltme talebi Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü’ne yazılı olarak iletilir. Müdürlüğün değerlendirmesi sonucunda geçerli sebebe dayanan değişiklik talepleri kabul edilerek gerekli düzeltme Müdürlük tarafından yapılır. 5. İşlem aynı yetkili üye ile gerçekleştiği takdirde, alım-satım aynı üye tarafından yapılmış olacağından takas gerekmeyecektir. Aksi takdirde, normal prosedüre uygun şekilde takas yapılır. 7. Üyelerin Pazar’da adına işlem yapacakları yatırım fonu ve yatırım ortaklıkları Borsa işlem kodlarını bildirmeleri; bu bildirimlerinde daha sonra meydan gelebilecek değişiklikleri de yine yazılı olarak yatırım fonu ya da ortaklık adına işlemlere başlamadan en az bir gün önce Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası Müdürlüğü’ne iletmeleri gerekir. 10.3) Takas Esasları 10.3.1) Genel Esaslar 1. Eurotahvillerin menkul kıymet ve nakit takas işlemleri İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) tarafından yapılır. Ancak, Pazar’da işlem görecek menkul kıymetlerin yurtdışında bulunması ve işlemlerin döviz cinsinden yapılması nedeniyle Takasbank sözkonusu işlemleri muhabir bankaları aracılığı ile sonuçlandırır. 2. Menkul kıymet takas işlemleri Takasbank’ın Euroclear Bank nezdinde açtırdığı 97325 nolu hesap üzerinden sonuçlandırılır ve Pazar’da işlem yapan üyeler kıymet yükümlülüklerini bu hesaba yatırarak yerine getirirler. 3. Takas süresi en az üç iş günüdür. İş günü Türkiye, Euroclear Bank ve işlem yapılan döviz cinsinin yerel piyasalarının resmi olarak açık olduğu gündür. ABD doları cinsinden işlemlerde iş günleri Türkiye, Euroclear Bank ve Citibank/New York’un, Euro cinsinden işlemlerde iş günleri Türkiye, Euroclear Bank ve Citibank/Frankfurt’un resmi olarak açık olduğu günlerdir. 4. İşlemlerin nakit takası menkul kıymetlerin ihraç edildikleri döviz birimi cinsinden yapılır. 5. Yükümlülükler netleştirilmiş tutarlar üzerinden yerine getirilir. Menkul kıymet tanımı, valör ve döviz birimi bazında netleştirme yapılır. Değişik döviz cinsleri arasında netleştirme yapılmaz. 138 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI 6. Pazar’da işlem yapacak üyeler, işlem konusu menkul kıymetlerini Euroclear Bank nezdinde veya herhangi bir saklama kuruluşunda saklatabilecekleri gibi Takasbank’ın menkul kıymet muhabiri nezdinde açtırdığı saklama hesabında saklatabilirler. Esas olan üyelerin kıymet yükümlülüklerini Takasbank’ın Euroclear Bank nezdinde açtırdığı 97325 nolu hesaba belirtilen takas süreleri içinde devrederek yerine getirmeleridir. 7. Üyeler, nakit yükümlülüklerini Takasbank’ın muhabir bankası olan Citibank nezdinde Takasbank’ın açtırdığı hesaplara (ABD doları için Citibank/New York nezdindeki 36125331 nolu hesap; Euro için Citibank/Frankfurt nezdindeki 4115556016 nolu hesap) yatırmak sureti ile yerine getirirler. 8. Üyeler, işlem yaptıkları her bir döviz cinsine göre nakit alacaklarının gönderilmesini istedikleri bankayı ve hesap numarasını genel bir talimatla Takasbank’a bildirirler. Söz konusu bankayı veya hesap numarasını değiştirmek isteyen üyeler, bu değişikliği en az 1 işgünü önce Takasbank’a bildirmekle yükümlüdürler. 9. Üyeler, menkul kıymet alacaklarının gönderilmesini istedikleri saklama kuruluşu ve hesap numarasını genel bir talimatla Takasbank’a bildirirler. Sözkonusu kuruluşu veya hesap numarasını değiştirmek isteyen üyeler, bu değişikliği en az 1 işgünü önce Takasbank’a bildirmekle yükümlüdürler. 10. Takas işlemlerinde riski en aza indirmek için, karşılığını almadan teslim etmeme veya ödememe prensibi esas alınmaktadır. Yükümlülüklerini yerine getirmiş üyelere nakit ve/veya menkul kıymet alacaklarının ödenmesi/aktarılması, diğer üyelerin yükümlülüklerini yerine getirmeleri sonucunda ilgili nakit ve menkul kıymetlerin takas havuzunda mevcut olmasına bağlıdır. 10.3.2) ABD Doları Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler 10.3.2.1) Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi Alıcı üye, (nakit borçlu, kıymet alacaklı) kendi muhabir bankasına Takasbank’ın Citibank/New York nezdindeki 36125331 nolu hesabına V günü valörü ile ödeme yapılması için talimat gönderir. Nakit yükümlülükleri V gününde yerine getirilmiş olmalıdır. Aksi halde üye temerrüde düşmüş sayılır ve temerrüt hükümleri uygulanır. Satıcı üye (nakit alacaklı, kıymet borçlu) V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar menkul kıymet borçlarını Takasbank’ın Euroclear Bank nezdindeki 97325 nolu hesabına aktarır. Menkul kıymet yükümlülüklerini V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar yerine getirmeyen üye temerrüde düşmüş sayılır ve temerrüt hükümleri uygulanır. 10.3.2.2) 3.3.2.2.) Alacakların Ödenmesi Menkul kıymet yükümlülüklerini V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar yerine getiren üyelerin nakit alacaklarının, V günü valörüyle ilgili hesaplara ödenmesi için Takasbank tarafından Citibank/New York’a talimat gönderilir. Nakit yükümlülüğünü V günü saat 16:30’a kadar (Türkiye saati ile) yerine getiren üyelerin menkul kıymet alacaklarının aktarılması için Takasbank tarafından V günü Euroclear Bank’a talimat gönderilir. 139 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Ancak, nakit yükümlülüğünü V günü saat 16:30’dan sonra (Türkiye saati ile) yerine getiren üyelerin menkul kıymet alacakları ilgili hesaplarına V+1 günü aktarılabilir. 10.3.3) Euro Cinsinden Gerçekleştirilen İşlemler 10.3.3.1) Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesi Alıcı üye, (nakit borçlu, kıymet alacaklı) kendi muhabir bankasına Takasbank’ın Citibank/Frankfurt nezdinde açtırdığı 4115556016 nolu hesaba V günü valörü ile ödeme yapılması için talimat gönderir. Nakit yükümlülükleri V gününde yerine getirilmiş olmalıdır. Aksi halde üye temerrüde düşmüş sayılır ve temerrüt hükümleri uygulanır. Satıcı üye (nakit alacaklı, kıymet borçlu) V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar menkul kıymet borçlarının Takasbank’ın Euroclear Bank nezdindeki 97325 nolu hesabına aktarır. Menkul kıymet yükümlülüklerini V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar yerine getirmeyen üye temerrüde düşmüş sayılır ve temerrüt hükümleri uygulanır. 10.3.3.2) Alacakların Ödenmesi Menkul kıymet yükümlülüklerini V günü saat 16:30’a (Türkiye saati) kadar yerine getiren üyelerin nakit alacaklarının, V günü valörüyle ilgili hesaplara ödenmesi için Takasbank tarafından Citibank/Frankfurt’a talimat gönderilir. Nakit yükümlülüğünü V günü saat 16:30’a kadar (Türkiye saati ile) yerine getiren üyelerin menkul kıymet alacaklarının, aktarılması için Takasbank tarafından V günü Euroclear Bank’a talimat gönderilir. Ancak, nakit yükümlülüğünü V günü 16:30’dan sonra (Türkiye saati ile) yerine getiren üyelerin menkul kıymet alacakları ilgili hesaplarına V+1 günü aktarılabilir. 10.4) Temerrüt ve Disiplin Esasları 10.4.1) Genel Esaslar Eurotahvillere ilişkin olarak gerçekleşen işlemlere ait nakit ve kıymet yükümlülüğünü yukarıda belirtilen sürelerde yerine getirmeyen üyeye uygulanacak temerrüt faizine, mağdur üyelere ödenecek tutarlara ve disiplin hükümlerine ilişkin esaslar aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir. Üyelerin kesinleşen alım-satım işlemlerine ait yükümlülükleri, işlemin kesinleşmesini takip eden ve yukarıda belirtilen süreler içerisinde yükümlülüğünü yerine getirmeyen üyeden temerrüde düştüğü tarihten itibaren taahhüdünü yerine getirdiği tarihe kadar; i) temerrüde düşülen menkul kıymetler için, ilgili menkul kıymetlerin işlem günlerindeki ağırlıklı ortalama fiyatlarından hesaplanan toplam Borsa değerleri, ii) temerrüde düşülen nakit için, toplam nakit değeri, esas alınarak temerrüt faizi hesaplanır. 140 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI Temerrüde düşülen nakit veya menkul kıymetin Türk Lirası değeri T.C. Merkez Bankası tarafından ilan edilen ilgili valördeki döviz alış kuru esas alınarak bulunur. 10.4.2) Üyeler, i) ii) iii) Uygulanacak Temerrüt Faizleri menkul kıymet yükümlülüğünü aynı gün valörüyle saat 16:31-17:30 arasında yerine getirirse, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 0,50 katı ön temerrüt faizi menkul kıymet yükümlülüğünü valör günü saat 17:30'dan sonra yerine getirirse veya valör günü yükümlülüğünü yerine getirmezse, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi nakit yükümlülüğünü valör günü yerine getirmezse, İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 3 katı temerrüt faizi uygulanır. Menkul kıymet yükümlülüğünü (i) fıkrasında belirtilen saat içinde yerine getiren üyelere uygulanacak en az ve en yüksek ön temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanlığı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. 2008 yılı için alt sınır 12,69 TL, üst sınır 216.212,29 TL olarak belirlenmiştir. Üye menkul kıymet ve/veya nakit yükümlülüğünü (ii ve iii) fıkralarında belirtilen çerçevede yerine getirirse üst sınır uygulanmaz. Temerrüde düşülen tarih ile yükümlülüklerin yerine getirildiği tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak her bir gün için oluşan referans faiz oranına göre temerrüt faizi hesaplanır. Aynı gün içinde bir defadan fazla nakit ve/veya birden fazla menkul kıymette temerrüde düşülmesi halinde bu durum tek bir temerrüt hali olarak değerlendirilir. (ii ve iii) fıkraları çerçevesinde temerrüde düşen üyelere ayrıca disiplin cezası uygulanır. Yükümlülüklerini aynı gün valörüyle yerine getirmeyen üyelere uygulanacak en düşük temerrüt faizi yeniden değerleme oranı dikkate alınarak bu oranı geçmeyecek şekilde her takvim yılı için Borsa Başkanı’nın teklifi üzerine Yönetim Kurulu’nca belirlenir. Menkul kıymet veya nakit yükümlülüğünün yukarıda belirtilen sürelerde yerine getirilememesi Borsa, Takasbank veya üyenin kendi iradesi dışında gelişen teknik ve benzeri nedenlerden kaynaklandığı takdirde, bu hususların Takasbank Temerrüt Komitesi tarafından geçerli bilgi veya belgeler ile tespit edilmesi halinde temerrüt faizi alınmayacağı gibi, söz konusu temerrüdü nedeniyle işlem limitinin hesaplamasında kullanılan katsayı da düşürülmez. Nakit veya menkul kıymet alacaklı üyelere, valör gününde yapılamayan ödeme veya teslimler için valör günü ile ödeme veya teslimlerin yapıldığı tarih arasındaki takvim günleri esas alınarak her bir gün için İMKB Repo Ters Repo Pazarı’nda veya TCMB İnterbank Para Piyasası’nda oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın 2 katının %100’ü ödenir. Bu ödemenin yapılabilmesi için, valör günü yapılamayan teslim ya 141 TSPAKB TAHVİL VE BONO PİYASALARI da ödemenin İMKB, Takasbank veya Takasbank’ın muhabir bankalarının sisteminde meydana gelen sorunlardan kaynaklanmaması, nakit veya menkul kıymet alacaklı üyenin nakit veya menkul kıymet yükümlülügünü zamanında yerine getirmesi, nakit veya menkul kıymet temerrüdüne düşen üyenin yazılı itirazının geçersiz kabul edilerek temerrüt faizinin tahsili gerekmektedir. Öntemerrüt ve temerrüt faizleri, tahakkuk tarihinden itibaren bir iş günü içerisinde ödenir. Valör günü nakit veya menkul kıymet yükümlülüklerini yerine getirmeyen üyeler ve temerrüde konu işlemler ertesi iş günü sabahı Takasbank tarafından Borsa Başkanlığı’na bildirilir. Temerrüde düşen üye temerrüt halini Borsa Başkanlığı’nca belirlenen ve kendisine tebliğ edilen zamanda sona erdirmek zorundadır. Temerrüt durumunu sona erdirmeyen üyeye ait menkul kıymetlerde İMKB Yönetmeliği’nin 35. Maddesi hükümleri çerçevesinde işlem yapılır. Pazar’da gerçekleştirdiği işlemler nedeniyle 3 aylık dönemde 2’den fazla sayıda ertesi gün valörlü temerrüde düşen üyenin işlem limitinin hesaplanmasında kullanılan katsayı (katsayı = işlem limiti / net işlem limiti karşılığı) dönem içerisindeki 3’üncü ve takip eden her bir temerrüt hali için 1 puan azaltılır. Örneğin, 3 aylık dönem içerisinde 3 kez temerrüde düşen üyenin katsayısı içinde bulunulan dönem için mevcut katsayı olan 20’den 19’a, 4 kez temerrüde düşen üye için katsayı 19’dan 18’e indirilir. Üç aylık süre dolması ile beraber üye için esas alınacak katsayı ilk haline getirilir. Üçer aylık dönemler 1 Ocak – 31 Mart, 1 Nisan – 30 Haziran, 1 Temmuz – 30 Eylül, 1 Ekim – 31 Aralık olarak uygulanır. Temerrüt haline ilişkin itirazlar Takasbank’a yapılır. 10.4.3) Disiplin Cezaları İMKB Yönetmeliği’nin 35’inci maddesi çerçevesinde, Pazar’da oluşacak temerrüdüne bağlı olarak ortaya çıkan yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle bu yükümlülükleri işlem limiti karşılıklarından karşılanan üyeler için söz konusu temerrüt tarihini takip eden bir yıllık süre içerisinde aynı durumun tekerrürü halinde İMKB Yönetmeliği’nin 53’üncü maddesi uyarınca disiplin cezası uygulanır. 10.5) İşlem Yapacak Aracı Kuruluşlar Pazar’da, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası kesin alım-satım işlem yapma yetkisi verilen banka ve aracı kurumlar işlem yapabilirler. Sözkonusu yetkili banka ve aracı kurumlar işlemlerini İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda işlem yapma yetkisi olan temsilcileri ile gerçekleştirirler. 142 TSPAKB
