KAYAÇLAR Kayaçlar, yerkabuğunu oluşturan ve içerisinde çeşitli

KAYAÇLAR
Kayaçlar, yerkabuğunu oluşturan ve içerisinde çeşitli minareller bulunan taş ve
kayalardır. Aslında baktığımızda bütün canlılar için çok önemli yeri olan ve incelemeye
değer özellikleri bulunan bir maddedir. Geçmişten günümüze kayaçlar üzerinde
yaşadığımız ve diğer canlıların yaşadığı yerkabuğunun ana maddesi olmasıyla,
incelendikleri takdirde içerisindeki fosiller ve çeşitli özellikleriyle geçmiş hakkında bilgi
vermeleriyle, avcılıkta alet yapımında, inşaatta tuğla,ytong, kum ve çimento yapımında,
fiziksel aşınma sonucu toprak hammaddesi olması özelliğiyle tarımda, yeryüzünde
oluşturduğu dağ, vadi, göl çanağı gibi çeşitli yeryüzü şekilleri oluşturmasıyla önemli bir
yere sahiptir. Daha detaylı baktığımızda kayaçların bunlardan daha çok özelliğe ve işe
yararlığa sahip olduğunu görebiliriz.
Bir patlama sonucu gazların ve tozların biraraya gelerek oluşturduğu ateş topu öylece
kalsaydı hiç birşey olmazdı. Ama bu ateş topu öylece kalmamış üzerine yüklendiği
görevleri yapmak için harekete geçmiştir. Yavaş yavaş soğumaya başlamış ve dış
yüzeyinde kabuk meydana gelmiştir. Bu sırada iç tarafta henüz soğumamış olan kısmı
hala yarı eriyik halde olup basınç altında kalmış ve içindeki maddeler hareket etmiştir.
Bu hareket üzerindeki kabuğuda sürükleyerek dünyada bazı değişimlere sebep
olmuştur. Bazende bu sıcak malzeme kabuktan çatlak bularak yüzeye çıkmış ve
yüzeyde bambaşka şekiller oluşturmuş yüzeye bambaşka kayaç türleri getirmiştir.
Dünya soğumaya devam ederken buharlaşma ile beraber yağmur oluşmuş ve bu
yağmur yeryüzündeki çukurları doldurmuş. Bu çukurlardaki kayaların cinsini ve türünü
yani bileşimini değiştirmiş. Yetmemiş bu yağmur yeryüzündeki yüksek yerlerden akarak
oralardaki kayalardan aşındırdığı malzemeyide çukur yerlere taşımıştır. Bu olayı daha
akademik anlatmak gerekirse, yeryüzüne çıkan lavlar bir takım kayaçları oluşturmuştur.
Bazı kayaçlar ise yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmiş ve farklı bir kayaç meydana
getirmiştir. Bazıları ise dış kuvvetler etkisiyle bir yerlerden başka yerlere taşınmış
biriktirilmiş ve değişik tipte kayaçları oluşturmuşlardır. Sonuç itibari ile basit görülen
fakat muhteşem olan bu denge ile yeryüzünde çok değişik tipte kayaçlar meydana
gelmiştir. Bu kayaçların herbiri farklı bir çok özelliğe sahip olmuştur. Kolay yada zor
aşınması, çatlaklı olup olmaması, sert yada yumuşak olması, ağır yada hafif olması,
rengi, tadı vs. gibi birçok özellik kayaçların birbirinden ayırt edilmesini sağlamaktadır.
Birçok farklı kayaç vardır fakat oluşumlarına göre bunları 3 ana kısıma ayırırız.
PÜSKÜRÜK (MAĞMATİK) KAYAÇLAR
Mağmanın yerkabuğu içinde yada yeryüzüne çıkarak soğuyup katılaşması sonucu
oluşan kayaçlardır. Mağma yeryüzüne çıkamadan yerkabuğu içinde yavaş yavaş
soğuduğu takdirde iç püskürük kayaçlar, yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşması sonucu
ise dış püskürük kayaçlar oluşur.
İç Püskürük Kayaçlar (Plütonikler)
Mağmanın yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuması ve katılaşması sonucu oluşan
püskürük kayaç tipidir. Soğuma yerin derinliklerinde yavaş yavaş meydana geldiği için
bu kayaçlar iri kristallidir. En tipik örneği granittir. Siyanit, diyorit, gabro vs. bu tür
kayaçlara verilebilecek başka örneklerdir.
İç püskürük kayaçlar yerkabuğunun içinde oluşurlar ancak yeryüzünde meydana gelen
aşınma sonucu günyüzüne çıkarlar. Bunlardan granit hepimizin bildiği bir kayaç türüdür
aslında. Mutfak tezgahlarında ve bina dış cephe kaplamalarında sık sık gördüğümüz 3
farklı minarelden oluşan kayaçtır granit. Ayrıca İskoçya’daki Tor Topoğrafyası da
granitten oluşan özel bir yer şeklidir.
Dış Püskürük Kayaçlar (Volkanikler)
Mağmanın yeryüzünde hızlıca soğuması ve katılaşması sonucu oluşan püskürük kayaç
tipidir. Bunlar volkanlar sayesinde yerin üstüne çıkarlar. Soğuma yerin üstünde hızlı bir
şekilde meydana geldiği için bu kayaçlar küçük kristallidir. En tipik örneği bazalt ve
andezittir. Volkan camı (obsidiyen), tüf, süngertaşı vs. bu tür kayaçlara verilebilecek
başka örneklerdir. Nevşehir, Ürgüp Göreme yöresinde bulunan peribacaları bazalt ve
tüf ten meydana gelmiştir.
Püskürük (Mağmatik) Kayaçların Genel Özellikleri
1-Fosil içermezler.Mağma çok sıcaktır ve mağmanın oluşturduğu bu kayaçlar fosil
içermezler.
2-Mağmatik kayaçlar mağmanın çeşitli ısılarda katılaşmasıyla oluştuğu için kristalli ve
yarı kristalli olabilir.
3-Tabakalı bir yapıları yoktur.Fakat soğumadan dolayı sütunsal bir yapı kazanırlar.
4-Kütle halindedirler.Yerin derinliklerinde oluşabildikleri gibi yüzeyde lav halinde de
oluşurlar.
5-Mağmatik kayaçlarda şistiyet(yapraklaşma) yoktur.Sadece bazılarında akıntı izlerine
rastlana
BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR
Püskürük ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişikliğe ugramasıyla
(metamorfizmaya uğraması) meydana gelen kayaçlardır. Başlıcaları mermer, gnays,
kuvarsit, elmas, mika, şist vs.
Aşağıda bazı kayaçların metamorfizma sonucu oluşturdukları kayaçlar yer alıyor
Kalker (tortul kayaç)
>>Metamorfizma olayı>>
Mermer(metamorfik kayaç)
Granit(püskürük kayaç)
>>Metamorfizma olayı>>
Gnays (metamorfik kayaç)
Kumtaşı(tortul kayaç)
>>Metamorfizma olayı>>
Kuvarsit (metamorfik kayaç)
Kömür (tortul kayaç)
>>Metamorfizma olayı>>
Elmas (metamorfik kayaç)
Metamorfizma olayı;kayaçların bileşimini oluşturan minerallerin yeni bir düzen alması,
yeni bir kayaca dönüşmesi olayıdır. Püskürük (mağmatik) ve tortul (sedimenter)
kayaçlar metamorfizma sonucu kısmen veya tamamen ilksel konumlarını kaybederek
yeni bir kayaca dönüşürler ve oluşan bu yeni kayaca metamorfik(başkalaşım)kayaç adı
verilir.
Metamorfizma olayı 3 değişik şekilde gerçekleşebilir.
Metamorfizma Türleri
1-Kontakt metamorfizma
2-Dinamo(dinamik)metamorfizma
3-Derinlik,rejiyonal(bölgesel)metamorfizma
Yukarıda sırasıyla farklı metamorfizma olayını gösteren şekiller vardır. Bu şekillere
bakarak oluşumlarını anlatalım.
Kontakt metamorfizma:
Mağmanın yerkabuğunun atlaklarından boşluklarından içeri sızması ve bu çatlak ve
boşluklardaki kayaçların yapısını değiştirmesi olayıdır.
Dinamo metamorfizma:
Plaka ve diğer ismiyle levhaların birbirlerine sınır olan yerlerinde mağmanın etkisiyle
oluşan metamorfizma tipidir.
Derinlik metamorfizması:
Yeryüzünün çukur yerlerinde biriken tortulların ağırlıkla beraber çökerek basınç altında
kalması ve mağmanın sıcaklık etkisi sonucu oluşan metamorfizma tipidir.
Türkiye’de Yer Alan Metamorfitler (Masifler)
Istranca masifi
Kazdağ masifi
Uludağ masifi
Menderes masifi(Batı Anadolu masifi)
Kırşehir-Akdağmadeni masifi(Orta Anadolu masifi)
Bitlis masifi
Niğde masifi
Kocaeli Çatalca masifi
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçların Genel Özellikleri
1-Genellikle kristalli yapıya sahiptirler.
2-Metamorfizma derecesi düşük metamorfik kayaçlar şisti(yapraksı) bir yapı gösterir.
3-Metamorfizmaya özgü yeni mineral içerir.
4-Primer(ilksel) kayaca özgü katmansı(tabakalı) yapılar kaybolabilir.
5-Metamorfizma derecesi çok düşük olan metamorfik kayaçlar nadiren fosil içerebilir.
6-Büyük masifler halinde bulunurlar.
TORTUL (SEDİMENTER) KAYAÇLAR
Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin çukur yerlerde biriktirilip
tortullaşması sonucu oluşan kayaçlardır. Oluşumları genellikle düzenli ve sıralı olduğu
için tabakalıdırlar ve içlerinde oluştukları zamana ait canlı kalıntıları olan fosiller
bulunur. Tortul kayaçlar çökeldikleri yere göre farklı fasiyeslerde(ortamlarda)
bulunurlar. Bunlar; karasal fasiyes (akarsu, göl, rüzgar, buzul depoları), denizel fasiyes
(deniz ve okyanus tabanları), karışık fasiyes (delta ve lagün depoları). Tortul kayaçların
hacim olarak çok fazla yer kaplamasada yerkabuğunun üst kısmının %75’ini
oluştururlar. Tortul kayaçların başlıcaları kalker (kireçtaşı), kumtaşı, kömür vs. Tortul
kayaçlar oluşumları bakımından 3 ana kısma ayrılır.
1-Fiziksel (mekanik, kırıntılı) Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin başka bir yerde doğal bir çimento ile
birleşmesi sonucu oluşan tortul kayaç türüdür. Örneğin: Kiltaşı, kumtaşı(gre), çakıltaşı
(konglomera). Akarsu yataklarında biriktirilen alüvyonların çoğunluğu konglomeraya
örnektir.
2-Kimyasal Tortul Kayaçlar
Suda eriyik halde bulunan malzemelerin çökelmesi sonucu olaşan tortul kayaçlardır. Su
içerisindeki çeşitli mineraller burada eriyik halde bulundukları için kimyasal bir süreç
geçirirler ve daha sonra bir yerlerde çökelirler. En yaygın olanı kalkerdir. Alçı taşı (jips),
kayatuzu, traverten vs. başka örneklerdir. Denizli Pamukkale Travertenleri kimyasal
tortul kayaçlardandır.
3-Organik Tortul kayaçlar
Canlı kalıntılarının havasız ortamda basınç altında taşlaşması sonucu oluşan tortul
kayaç türüdür. Başlıcaları taşkömürü, linyit, mercan kalkeri, tebeşir vs. Bitki
kalıntılarının yerin altında uzun zaman basınçla tutulması ile kömür oluşur.
Tortul (Sedimenter) Kayaçların Genel Özellikleri
1-Tabakalı(katmansı) yapıları vardır.
2-Tabakalı yapılar içerisinde makro ve mikro fosiller içerebilirler.
3- Yatay ve düşey hareketler sonucu kırıklı,özelliklede kıvrımlı yapıda olabilirler.
4-Sedimanter kayaçlar bazı koşulların dışında gözle görülebilir mineral ve kristal
içermezler.
5-Yerkabuğunun derinliklerine kadar inmezler.Yüzeyde yayılımları oldukça geniştir.
6-Belirli bir sedimantasyon(çökelim) devresi sonucu oluştukları için sınırları
bellidir.Çoğunlukla alt ve üst yüzeyi birbirine paraleldir.
KAYAÇLARIN YAPI ÖZELLİKLERİ
Yerkabuğunu oluşturan kayaçların belli yapısal özellikleri vardır. Oluşum ortamları ve
şekilleri kayaçların yapılarını da farklı olarak etkilemiştir. Aşağıda 3 farklı gruptan
oluşan kayaçların yapısal özellikleri yer almaktadır.
Püskürük (Mağmatik) Kayaçların Yapısal Özellikleri
İç püskürüklerde yapı
Batolit:Genellikle granit ve granodiyorit’ten oluşan,derine doğru genişleyen büyük
kütlelerdir.Üzerlerindeki binlerce metre kalınlıkta olan örtü tabakaları aşınma sonucu
ortadan kalktıktan sonra yeryüzünde görülebilirler.
Lakolit:Mağmanın örtü tabakaları arasına sokulması ve onları kubbeleştirirken bir
yandan da soğuması neticesinde şekillenen plütondur.
Lapolit:Lakolit gibi tabakalar arasında bulunan,saplı bir pitondur.Lakolitten farkı
bunların bir çanağı andırmasıdır.
Bismalit:Tabakalar içine sokulup onları kırarak yükselten ve delip geçen bir yapı tipidir.
Fakolit:Mağmanın kıvrımlı tabakalar arasına sokularak antiklinallerde intrüzyon
kütleleri halinde katılaşmasıyla oluşurlar.
Dayk:Diğer kayaçları kesen,damar şeklinde bir magmatittir.Bunlar birkaç cm veya m
kalınlığında,birkaç metre veya km uzunluğunda olabilirler.Çevrelerindeki tortul
tabakalar aşındıktan sonra uzun ve dar sırtlar halinde görülürler.
Sill:Tortuların tabakalaşma yüzeyleri arasına enjekte olunmuş,çoğu kez geniş ve
devamlı uzanan bir nevi dayk (filon)dur.
Nek:Volkan bacasının piroklastik maddeler veya katılaşmış mağma ile tıkanması
sonucunda oluşur.Etrafları aşınarak zamanla ortadan kalktığında nekler silindirimsi
veya konik tepeler halinde kalırlar.Memleketimizde birçok yerde özellikle Afyon
civarında tepeler şeklinde bulunmaktadırlar.
Dış püskürüklerde yapı
Dağınık dış püskürükler
-Volkan bombaları
-Lapilli’ler
-Volkan kumları
-Volkan külleri
Eski dış püskürükler
Yeni dış püskürükler
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçların Yapısal Özellikleri
Foliasyon: Düzlemsel olarak ayrılabilen herhangi bir yapıya denir.
Şistozite: Kristalleri küçük boyutlu olan metamorfik kayaçlarda görülen bir tür
foliasyondur.Tabakalaşma klivajı olarakta isimlendirilir.
Klivaj(dilinim): Kayaçların paralel düzlemler boyunca ayrılabilme özelliğine
denir.Genellikle tabakalı kayaçlarda basınç etkisiyle kayacın yeniden kristalleşmesi
sonucu gelişmiş ikincil bir yapı olarakta tanımlanır.Birden fazla metamorfizma geçirmiş
kayaçlarda birden çok şistozite ve klivaj görülebilir.
Lineasyon: Metamorfik kayaçlardaki minerallerin veya yapıların birbirine paralel olarak
dizilmesi ile oluşan yapılardır.Genel olarak metamorfik kayaçlardaki her türlü çizgisel
paralelliğe lineasyon,her türlü düzlemselliğe de foliasyon adı verilir.
Kalem ve çubuğumsu yapı: Sadece metamorfik kayaçlarda görülen ve genişlikleri birkaç
cm olan paralel sütunlardır.Bu sütunların uzunlukları birkaç cm’den yüzlerce metreye
kadar değişebilir.Her sütun kıvrılmanmış metamorfik kayaçlardan oluşur.
Tortul (Sedimenter) Kayaçların Yapısal Özellikleri
Yatay yapı
Monoklinal yapı
Dik yapı
Kıvrımlı yapı
Faylı (kırıklı) yapı
Ekaylı yapı
Fleksürlü yapı