I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Final Yayınları ÖSS Tarih BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI Bir ülkenin coğrafi, ekonomik, sosyal, siyasi ve stratejik faktörlerinin o ülkenin dış politikasına etkisini inceleyen bilim dalına jeopolitik denir. Siyasi teoriler belirlenirken ve uzun vadeli uluslararası siyasi ilişkilere girişilirken ülkelerin jeopolitik konumu göz önünde bulundurulur. Jeopolitik konumundan dolayı Osmanlı’yı tehdit eden birçok faktör vardı. Rusya, Balkanlar, Karadeniz, Boğazlar, Akdeniz ve Kafkaslar üzerindeki emellerinden dolayı yıllarca Osmanlı ile savaştı. Osmanlı’yı en çok uğraştıran devlet oldu. Balkan uluslarını kışkırttı. Osmanlı’nın içişlerine müdahale etti. Slav Birliği siyasetini güttü. Avusturya, Osmanlı’nın Balkanlar’daki topraklarına göz dikti. İngiltere ve Fransa, Akdeniz, Kuzey Afrika, Orta ve Uzak Doğu üzerinde hakimiyet kurmaya çalıştılar. Uzun süre Rusya’ya karşı Osmanlı’yı korudularsa da, XIX. yüzyılın son çeyreğinde bu politikalarından vazgeçtiler. Rusya’yı Balkanlar’da serbest bıraktılar. İtalya, sömürgeciliğe başlar başlamaz, Kuzey Afrika’daki Osmanlı topraklarına göz dikti. Almanya, geniş Osmanlı topraklarını bir pazar alanı haline getirmeye, Ortadoğu petrollerine ulaşmaya ve çıkabilecek büyük bir savaşta Osmanlı’nın potansiyel imkanlarından yararlanmaya çalıştı. Yunanistan ve diğer Balkan ulusları, Osmanlı’dan ayrıldıktan sonra, Osmanlı’nın Balkanlar’daki topraklarını paylaşmaya yöneldiler. Osmanlı Devleti ise, denge ve savunma politikasıyla varlığını sürdürmeye çalıştı. XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Almanya ile yakınlaştı ve sonunda Almanya’nın yanında I. Dünya Savaşı’na girdi. Avusturya Veliahtı Ferdinand’ın bir Sırp militanı tarafından öldürülmesi üzerine savaş başladı. Almanya Avusturya’yı, Rusya ise Sırbistan’ı destekledi. Fransa, İngiltere ve Japonya da Rusya’nın yanında yer aldılar. Daha sonra Osmanlı ve Bulgaristan İttifak Devletleri’nin; İtalya (1915). Yunanistan (1915), Romanya (1916) ve ABD (1917) ise İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa katıldılar. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI 1) Savaşın Nedenleri: Sanayi Devrimi’nden sonra hammadde ve pazar ihtiyacının artması. Uluslararası sömürgecilik yarışının ve ekonomik rekabetin artması. Almanya’nın güçlenmesi ve dünya pazarlarını ele geçirmek istemesi. Fransa’nın, zengin kömür yatağı Alsas-Loren’i Almanya'dan geri almak istemesi. Rusya'nın Balkanları slavlaştırma politikasının Avusturya’yı tehdit etmesi. İtalya’nın, Avusturya egemenliği altında bulunan topraklarını kurtarmak istemesi. Sırbistan’ın, Avusturya Macaristan İmparatorluğu’ndan Bosna - Hersek'i almak istemesi. Almanya, Avusturya ve İtalya’nın Üçlü İttifak (Bağlaşma), İngiltere, Fransa ve Rusya’nın ise Üçlü İtilaf (Anlaşma) bloklarını kurmaları. Bloklararası rekabetin silahlanma yarışını ve militarizm eğilimini kamçılaması. 3) Osmanlı’nın Savaşa Girmesi: Osmanlı’nın jeopolitik konumu her iki taraf için de stratejik önemdeydi. İtilaf Devletleri, kendi güvenlikleri açısından Osmanlı'nın savaşa girmesini istemiyorlardı. Buna karşılık Osmanlı, tek taraflı olarak kapitülasyonları kaldırdı. İngiltere, savaşa girmemesi şartıyla bunu kabul etti. Almanya, Osmanlı'nın stratejik konumundan faydalanmak istiyordu. Osmanlı'yı savaşa sokarsa savaşı geniş bir alana yayacak, yeni cephelerin açılmasını sağlayacak, İtilaf Devletleri'nin gücünü bölecekti. Ayrıca, Boğazları kapatarak Rusya'ya yardım ulaştırılmasını önlemek; Süveyş Kanalı'nı kontrol altına almak, Halifeye cihad ilan ettirerek İngilizleri içerden çökertmek; Ortadoğu petrollerine ulaşmak ve Osmanlı ordusunu donatarak askeri gücünden faydalanmak istiyordu. Not: Almanya ile İngiltere arasındaki ekonomik rekabet savaşı hazırlayan en temel faktördür. 2) Savaşın Gelişmesi: 225 I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Final Yayınları ÖSS Tarih İki Alman gemisi Osmanlı'ya sığındı. Uluslararası hukuka göre bu gemilerin silahsızlandırılması gerekirken, Osmanlı gemileri satın aldığını duyurdu. Bu arada Almanya ile bir ittifak antlaşması imzaladı. Alman gemilerinin Rus limanlarını bombalamasıyla Osmanlı fiilen savaşa girdi. 4) Osmanlı'nın Hedefleri: M. Kemal, yaptığı savaşlarla askeri yeteneğini kanıtladı. Bu başarı, ulusal mücadelede önder olarak benimsenmesine etki etti. Almanya'yı kıskaç altına alma planı gerçekleşmedi. I. Dünya Savaşı uzadı. İstanbul ve boğazlar tehlikeden kurtuldu. Rusya’ya yardım ulaştırılamadı. Rusya'da sosyal ve ekonomik bunalım arttı. c) Irak - Basra Cephesi: Balkan Savaşları'nda kaybedilen yerleri geri almak. Almanya’nın yardımıyla ekonomiyi düzeltmek. Kapitülasyonlar ve dış borçlardan kurtulmak. Türk dünyasını ortak bir çatı altında toplayarak turan idealini gerçekleştirmek. İngiliz ve Fransız sömürgelerindeki Müslümanları ayaklandırarak bu yerleri kurtarmak. Doğu’da Rus işgali altındaki yerleri kurtarmak. Savunma cephesidir. İngilizler, Ortadoğu petrollerini denetim altına almak ve İran üzerinden Rusya’ya yardım ulaştırmak amacıyla saldırdılar. Savaşın başında ağır kayıplar verdiler. Fakat sonradan, Musul hariç tüm Irak'ı işgal ettiler. d) Kanal Cephesi: 6) Osmanlı'nın Savaştığı Cepheler: Osmanlı - Alman işbirliğiyle açılan taarruz cephesidir. Almanya, İngiltere’nin sömürgeleriyle bağlantısını kesmek istiyordu. Osmanlı’nın amacı ise, işgal altındaki Mısır’ı kurtarmaktı. Gerekli hazırlıkları yapmayan ve Almanya’dan beklediği yardımı alamayan Osmanlı ordusu İngilizlerce durduruldu. Ayrıca, Araplar da Osmanlı halifesinin cihad çağrısına uymayarak İngilizlerle işbirliği yaptılar. Osmanlı ordusu geri çekilmek zorunda kaldı. a) Kafkas Cephesi: e) Suriye ve Filistin Cephesi: Uygun olmayan koşullar ve zamanlama hatası nedeniyle büyük bir yıkımla sonuçlandı. Ruslar Trabzon, Erzurum, Erzincan, Muş ve Bitlis'i aldılar. Bu arada Ermeniler isyan ettiler. Tehcir Kanunu çıkarılarak Ermeniler Suriye’ye göç ettirildi. M. Kemal, Çanakkale Savaşı’ndan sonra bu cepheye geçerek, Muş ve Bitlis'i geri aldı. Kanal Harekatı’ndan sonra toparlanan İngilizler ilerleyerek Suriye'ye girdiler. Osmanlı orduları ateşkese kadar bölgeyi korumaya devam etti. Liman Von Sanders'in yerine Yıldırım Orduları Grubu komutanlığına atanan M. Kemal, Halep'in kuzeyinde İtilaf Devletleri kuvvetlerini durdurdu. 5) Osmanlı'nın Savaşa Girmesinin Sonuçları: Savaş alanı genişledi. Yeni cepheler açıldı. İtilaf Devletleri'nin gücü bölündü. Almanya çember içine alınmaktan kurtuldu. Rusya'ya yardım ulaştırılması zorlaştı. f) Yemen ve Hicaz Cephesi: b) Çanakkale Cephesi: Kutsal şehirleri korumak ve Arap isyanlarını bastırmak amacıyla savaşıldı. Hicaz Emiri Hüseyin, Osmanlı’ya karşı İngilizlerle işbirliği yaptı. Savunma cephesidir. Savaşın sonuçları üzerinde en fazla etkili olan cephedir. İtilaf Devletleri, Osmanlı’yı savaş dışı bırakmak, Rusya'ya yardım ulaştırmak, Trakya üzerinden yeni bir cephe açmak ve Akdeniz’de kendilerini güvenceye almak amacıyla saldırdılar. Fakat, İngiliz ve Fransız donanması ağır kayıplar verdi. Bunun üzerine Gelibolu'da karaya çıkartma yaptılar. Bunda da başarılı olamayınca, Boğazları geçemeyeceklerini anlayıp geri çekildiler. g) Doğu Avrupa Cepheleri: Osmanlı, Almanya ile yaptığı ittifak antlaşması gereği, Bulgaristan ve Avusturya'ya yardım edecekti. Bu nedenle Makedonya, Galiçya ve Romanya cephelerine asker gönderdi. Bu cephelerde Rusya, Romanya ve Fransa'ya karşı savaştı. Sonuç: 7) Rusya'nın Savaştan Çekilmesi: Yarım milyona yakın insan öldü. 226 I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Final Yayınları ÖSS Tarih Dışarıdan yardım alamayan Rusya'da sosyal ve ekonomik bunalım arttı. Rusya’da ihtilal yapıldı. Çarlık rejimini yıkan Bolşevikler, iç sorunlarla uğraşabilmek için, Brest-Litowsk Antlaşması'nı imzalayarak savaştan çekildiler (1918). Doğu cephesi kapandı. Rusya, Berlin Antlaşması ile aldığı Kars, Ardahan ve Batum'u geri verdi. Osmanlı ordusu tekrar Kafkaslara girdi; fakat, Mondros’tan sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Rusya savaştan çekilince, gizli antlaşmalarla Boğazlar üzerinde elde ettiği hakları kaybetti. 8) ABD’nin Savaşa Girmesi: e) Her millet, çoğunlukta olduğu topraklar üzerinde kendi bağımsız devletini kuracak. Yenenler yenilenlerden savaş tazminatı ve toprak almayacak. Sömürgecilik ve devletlerarası gizli antlaşmalar yapılmayacak. Uluslararası sorunları çözümleyecek bir kurul oluşturulacak. Polonya devleti yeniden kurulacak ve AlsaceLorraine Fransa'ya bırakılacak. b) c) Bulgaristan: Makedonya cephesinde yenilmiş, ülkede ekonomik bunalım artmıştı. Osmanlı: Güney cephesi bütünüyle çökmüş, halk savaşın ağır yükü altında ezilmişti. 2) Sen Germen Antlaşması (Avusturya): Avusturya - Macaristan İmparatorluğu bölündü. Toprakları üzerinde Macaristan ve Çekoslovakya devletleri kuruldu. Yugoslavya’nın bağımsızlığını tanıdı. Askeri ve ekonomik gücü sınırlandırıldı. Osmanlı ile ilgili olanlar: a) işgal Polonya’nın bağımsızlığını tanıyarak bu devlete toprak verdi. Avusturya ile birleşmesi yasaklandı. Askeri ve ekonomik gücü sınırlandırıldı. Alsacce-Lorraine’yi Fransa’ya bıraktı. Sömürgelerini İngiltere, Fransa ve Japonya’ya terk etti. Genel hükümler: d) Avusturya-Macaristan: Toprakları edilmiş; ülkede iç isyanlar çıkmıştı. 1) Versay Antlaşması (Almanya): ABD savaşa girerken, dünya barışı için gerekli koşulları açıkladı. İtilaf Devletleri de bu ilkelere uyacaklarını belirttiler: c) İtilaf Devletleri, yapılacak barışın esaslarını belirlemek üzere toplandılar. Konferans sırasında Wilson İlkeleri ihlal edildi. İngiltere’nin girişimiyle Yunanistan’a Anadolu’da işgal hakkı tanındı. Bu durum İtalya’yı rahatsız etti. İtilaf Devletleri arasında görüş ayrılığı çıktı. Bu nedenle, Osmanlı ile yapılacak barış sonraya bırakıldı. 9) Wilson İlkeleri: b) Almanya: ABD'nin savaşa girmesiyle çökmüş; ülkede iç isyanlar çıkmıştı. İttifak Devletleri yenilgilerden ve iç karışıklıklardan dolayı ateşkes istemek zorunda kaldılar. Wilson İlkeleri’nin ilanından cesaret alarak savaştan çekildiler. Savaşı hukuki olarak bitirmek üzere Paris Barış Konferansı toplandı. Paris Barış Konferansı (18 Ocak 1918): ABD, tarafsızlığını ilan etmiş olmasına rağmen, savaş sırasında İtilaf Devletleri’ne silah satmaktaydı. Almanya bunu önlemek istedi. Denizaltılar geliştirerek birkaç ABD gemisini batırdı. ABD, gemilerinin batırıldığı gerekçesiyle savaşa katıldı. ABD’nin savaşa girmesiyle Almanya'nın Batı cephesi çöktü. Savaş kısa sürede sona erdi. a) 3) Nöyyi Antlaşması (Bulgaristan): Osmanlı Devleti’nin Türk olan bölgelerine kesin egemenlik hakkı tanınacak. Osmanlı ülkesinde yaşayan azınlıklar, bulundukları yerde çoğunluğu oluşturuyorlarsa, onlara da egemenlik hakkı tanınacak. Boğazlardan geçiş serbest bırakılacak. Batı Trakya’yı Yunanistan’a, Makedonya’daki topraklarını ise Yugoslavya’ya bıraktı. Ege ve Akdeniz ile bağlantısı kesildi. Askeri ve ekonomik gücü sınırlandırıldı. 4) Triyanon Antlaşması (Macaristan): İttifak Devletleri’nin Genel Durumu: Çekoslovakya, Yugoslavya ve Romanya’ya toprak verdi. Askeri ve ekonomik gücü sınırlandırıldı. 227 I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Final Yayınları ÖSS Tarih Savaştan sonra, Wilson İlkeleri gereği, uluslararası sorunları çözmek ve uluslararası barışı sağlamak amacıyla Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) kuruldu. Fakat bu cemiyet kısa sürede büyük devletlerin çıkarlarına hizmet eden bir kuruluş haline geldi. Dünya barışının tehlikeye girmesi üzerine, bazı bölgesel savunma tedbirleri alındı. Fakat bu çabalar da sonuç vermedi. 5) Sevr Antlaşması (Osmanlı): Osmanlı topraklarının paylaşımı konusunda anlaşmazlık çıktığı ve Mondros bir barış antlaşması gibi yürürlüğe konduğu için, Sevr ancak 1920'de imzalandı. Fakat yürürlüğe girmedi. Not: İtilaf Devletleri, yenilenlerle yaptıkları antlaşmalarda şu esasları uyguladılar: 1- Küçük Antant: Çekoslovakya, Romanya ve Yugoslavya arasında (1921). Yenilenlerin topraklarını küçültmek, Bazı toprakları işgal etmek, Yeni devletlerin kurulmasını sağlamak, Askeri ve ekonomik kısıtlamalar koymak, Yenilenler arasında işbirliğini önlemek. 2- Locarno Antlaşması: Almanya ile Fransa arasında (1923). 3- Kellog Paktı: Fransa ile ABD arasında (1928). I. Dünya Savaşı'nın Sonuçları: 4- Balkan Antantı: Türkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasında (1934). On milyona yakın insan öldü. Büyük çapta maddi zarar meydana geldi. Dört imparatorluğun çökmesi ile dünya siyasi haritası değişti. İmparatorluklar, Wilson İlkeleri gereği, milletler prensibi esasına göre bölündü. Almanya'nın Ortadoğu ve Afrika'da varlığı sona erdi. Sömürgecilik yerini manda ve himaye sistemine bıraktı. İngiltere ve Fransa, mandacılık sayesinde sömürgelerini genişlettiler. İngiltere, Ortadoğu petrollerini ele geçirerek savaştan en kârlı çıkan ülke oldu. Fransa, Ortadoğu’da İngiltere'den sonra ikinci ülke konumuna geldi. İtalya, Avusturya'dan aldığı topraklarla sınırlarını genişletti. Akdeniz'de etkinliği arttı. ABD, dünya siyasetinde etkin bir rol alarak Avrupa'nın siyasi üstünlüğünü sarstı. Yeni rejimler ortaya çıktı. (Almanya'da Nazizm, İtalya'da Faşizm, Rusya'da Sosyalizm.) Milliyetçilik düşüncesi etkisini artırdı. Milli devletler kuruldu. Dayatılan şartları kabul etmeyerek mücadeleye başlayan ilk millet Türkler oldu. Antlaşmalar ağır koşullar içerdiğinden barış süreci kısa sürdü. Gerçek barış sağlanamadı. Antlaşmaların ağır sonuçları İkinci Dünya Savaşı'nın çıkmasına neden oldu. Almanya’nın, Polonya’ya verdiği yerleri işgal etmesiyle İkinci Dünya Savaşı başladı. 5- Sadabad Paktı: Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında (1937). YÖNERGE Barışı Koruma Çabaları 228 Yeni pazar ve hammadde kaynakları bulma arayışının dünya devletlerini karşı karşıya getirmesi, ekonomik çıkarların siyasal eğilimlere yön verdiğini gösterir. Birinci Dünya Savaşı’nın başlarında Batılı devletler Osmanlıya karşı tutumlarını belirlerken, Osmanlı Devleti’nin jeopolitik konumunu temel almışlardır. Osmanlı Devleti’nin katılımıyla yeni cephelerin açılması ve Çanakkale Savaşı’nın kazanılması, Birinci Dünya Savaşı’nın uzamasında etkili olmuştur. I. Dünya Savaşı’nda Arapların Osmanlı’ya karşı İngilizlerle işbirliği yapması, “Araplar arasında milliyetçilik düşüncesinin etkili olduğu” yargısıyla açıklanabilir. Almanya’nın, Süveyş Kanalı’nı ele geçirmesi için Osmanlı’yı teşvik etmesi, İngiliz sömürgelerine giden yolları kesmeyi amaçladığını gösterir. I. Dünya Savaşı sırasında İtilaf Devletleri arasında Osmanlı topraklarını bölmeye yönelik gizli antlaşmaların yapılması, Rusya’nın Doğu Politikası’nın diğer Avrupa devletlerince de benimsendiğini gösterir. Wilson İlkeleri arasında “Her ulus çoğunlukta olduğu yerler üzerinde kendi bağımsız devletini kuracaktır” hükmünün yer alması, “imparatorlukların milletler esasına göre parçalanmasının öngörüldüğü” yargısıyla açıklanabilir. I. Dünya Savaşı’ndan sonra yapılan antlaşmalarla yenilen tarafların ordularının dağıtılması ve ağır silahlarına el konulması, yenilen tarafların savunma gücünün ortadan kaldırılmaya çalışıldığını gösterir. I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Final Yayınları ÖSS Tarih E) Türk ordusunun birden savaşmakta olduğunu I. Dünya Savaşı’ndan sonra yapılan antlaşmaların II. Dünya Savaşı’nın çıkmasında etkili olması, “antlaşmaların dünya barışını gerçekleştirmeye elverişli nitelikte olmadığı” yargısını doğrular. A) I. Dünya Savaşı’nda Arapların Osmanlı Devleti’ne karşı İngilizlerle işbirliği yapması B) Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’nden ayrılarak bağımsızlığını ilan etmesi C) Avusturya - Macaristan veliahdının bir Sırp öğrenci tarafından öldürülmesi D) Osmanlı Devleti’nin bir Avrupa devleti sayılması E) Bosna - Hersek ve Sırbistan’da bağımsızlık hareketlerinin başlaması 2000 Aşağıdakilerden hangisi, Endüstri inkılabının gerçekleşmesiyle ortaya çıkan hammadde ve pazar ihtiyacındaki artışın sonuçlarından biri değildir? A) Almanya’nın İngiltere’ye rakip çıkması B) Sömürgeciliğin yaygınlaşması C) Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması D) Büyük şirketlerin kurulması E) Coğrafya keşiflerinin başlaması 1989 2- Bazı büyük devletlerin Osmanlı Devleti'ni de I. Dünya Savaşı'na sokmaya çalışmalarında, Osmanlı Devleti'nin hangi özelliği önemli bir etken olmuştur? A) Askeri gücü C) Savaş tecrübesi E) Siyasal yapısı 6- Fransa ve İngiltere 1856 yılında imzalanan Paris Antlaşması’yla Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü kabul ederken, I. Dünya Savaşı sırasında aralarında yaptıkları gizli antlaşmalarla Osmanlı Devleti’ni parçalamışlardır. B) Jeopolitik konumu D) Ekonomik gücü Fransa ve İngiltere’nin tutumundaki bu değişme: 1983 Osmanlı Devleti siyasal gücünü yitirmiştir. Avrupa’da sosyalist görüşlerin neden olduğu iç olaylar çıkmıştır III. Avrupa devletleri Osmanlı Devleti’ni yenilik yapmaya zorlamıştır IV. Avrupa devletlerinin hammadde ve pazar gereksinimleri artmıştır I. II. 3- Osmanlı Devleti'nin I. Dünya Savaşı'na girmesi, savaşın gidişi üzerinde nasıl bir etkide bulunmuştur? A) Savaşı daha geniş bir alana yaymıştır B) ABD'nin savaşa girmesini hızlandırmıştır C) İtalya'nın savaşa girme olasılığını artırmıştır D) Dünya güçler dengesini bozmuştur E) Savaşı İttifak Devletleri'nin lehine döndürmüştür 1987 yargılarından hangileri ile açıklanabilir? A) I. ve II. C) I. ve IV. E) III. ve IV. B) I. ve III D) II. ve IV. 1996 4- Atatürk, Birinci Dünya Savaşı’nda, Suriye ve Hicaz’da bulunan Türk ordusunun sevk ve idaresinde Almanların söz sahibi olmalarından rahatsızlık duymuş ve bunu Savaş Bakanı olan Enver Paşa’ya gönderdiği bir raporda dile getirmiştir. 7- Aşağıdakilerden hangisi, I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan antlaşmaların ortak özelliklerinden biri değildir? A) Askeri sınırlamalar getirme B) Yeni devletler kurulmasını sağlama C) Bazı devletlerin sınırlarını değiştirme D) Ekonomik yükümlülükler getirme E) Yeni siyasal rejimler öngörme Bu durum, Atatürk’ün aşağıdakilerden hangisini önemsediğinin bir göstergesidir? A) Ordudaki disiplini B) Bağımsız devlet anlayışını C) Türk- Alman dostluğunu D) Arap topraklarında başlayan hareketlerini cephede 2000 5- XIX. ve XX. yüzyıllarda gerçekleşen aşağıdaki olaylardan hangisinin “milliyetçilik”i yansıtmadığı savunulabilir? ÖRNEK ÖSS SORULARI 1- fazla 1990 ulusçuluk 229 I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılması Cevaplar: 1- E 5- D 2- B 6- C 3- A 7- E Final Yayınları ÖSS Tarih 4- B 230