sultan ıı. abdulhamid`den türkiye cumhuriyeti`ne ispanya basınında
advertisement
SULTAN II. ABDULHAMİD’DEN TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NE İSPANYA BASININDA İZMİT Tufan TURAN* Esin TÜYLÜ TURAN** Osmanlı Devleti ile İspanya’nın tarihi süreçleri birbirlerine paralel bir şekilde seyretmiştir. Kuruluşlarından yıkılışlarına kadar devam eden bu paralellik içerisinde iki ülke de birbirleri ile ilgili gelişmeleri yakından takip etmiştir. 1782 yılında imzalanan Barış, Dostluk ve Ticaret Antlaşması’ndan sonra İspanya, Osmanlı Devleti’ne karşı daima tarafsızlığını korumuş ve ona karşı herhangi bir ittifaka girişmemiştir. Osmanlı Devleti’nde yaşanan gelişmelerin oldukça yoğun bir şekilde işlendiği İspanya basınında, özellikle 19. yüzyıldan Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadarki süreçte yaşanan yoğunluk dikkate şayandır. Nitekim bu süreçte, İspanya basınında Türkiye ile ilgili iki yüz bine yakın haber olduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede, ilgili süreç içerisinde, İspanya basınında İzmit ve çevresiyle ilgili gerek Sultan II. Abdulhamid döneminde ve gerekse Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele dönemlerinde yer alan haberler taranmış ve konuyla ilgili yaklaşık 350 haber tespit edilmiştir. Bu çalışmamızda, İzmit’te bu tarihi süreç içerisinde yaşanan gelişmeleri İspanya basınının nasıl ele aldığı ve bu gelişmelerin nasıl yorumlandığı ortaya koyulacaktır. İspanya basınında, Sultan II. Abdulhamid döneminde İzmit’le ilgili haberlerin, 93 Harbi sonrasında Rusya’ya karşı çıkarlarını korumak isteyen İngilizlerin İzmit Körfezi’ne bir donanma gönderdiği dönemde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu çerçevede, İspanya basınında İzmit’le ilgili yer alan ilk haber, 14 Mart 1878 tarihlidir. Haberde, Rus donanmasının bir bölümünün Ayestefanos Antlaşmasının koşullarının bir an önce onaylanmasını sağlamak için Odesa’ya doğru hareket ettiği ve buna karşılık da Amiral Honby kumandasındaki İngiliz donanmasının İzmit Körfezi’ne gelerek demir attığı bildirilmiştir1. Ertesi gün yayınlanan bir haberde de, İzmit Körfezi’ne demirleyen İngiliz donanmasına destek kuvvetler katıldığı ifade edilmiştir2. Bu haberin ayrıntıları ayın 17’sinde İspanya basınına yansımıştır. Buna göre, Rusların Çanakkale civarındaki birliklerini takviye etmesi üzerine, İngiltere de Amiral Honby kumandasındaki İzmit donanmasını güçlendirmek için iki zırhlı gemiyi daha İzmit Körfezi’ne göndermiştir3. Rus tehdidine karşı Osmanlı Devleti’ne destek olmak üzere gönderilen İngiliz donanması hakkında İngiliz Avam Kamarası’nda yapılan görüşmeler de bu süreçte İspanya gazetelerine Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, tturan@sakarya.edu.tr. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. 1 El Imparcial, 14 Mart 1878, s. 2; El Siglo Futuro, 14 Mart 1878, s. 3. 2 El Siglo Futuro, 15 Mart 1878, s. 3; El Globo, 16 Mart 1878, s. 3; La Iberia, 16 Mart 1878, s. 2. 3 La Correspondencia de España, 17 Mart 1878, s. 3; La Iberia, 17 Mart 1878, s. 3; El Imparcial, 17 Mart 1878, s. 2. ∗ ∗∗ 701 yansımıştır. 22 Mart tarihli haberde, Avam Kamarası’nda yapılan müzakereler sırasında, Osmanlı’ya destek için gönderilen İngiliz donanmasının konuşlanması tarif edilmiştir. Buna göre, bütün İngiliz donanmasının Marmara Denizi’nde durmasına gerek görülmemiş ve dört gemi İzmit Körfezi’ne, 2 gemi Gelibolu’ya ve yedi gemi de Marmara Denizi’nin diğer küçük limanlarına konuşlandırılmıştı4. Ayrıca bu gemilere ek olarak 10.000 civarında asker de belirtilen limanlara yönlendirilmişti5. İzmit Körfezi’nde konuşlanmış olan donanmanın kumandanı Amiral Hornby, İzmit’te bulunduğu süre içerisinde, diplomatik temaslarda da bulunmaktaydı. Bu çerçevede, 15 Nisan tarihinde Osmanlı generallerinin İngiliz büyükelçiliğinde temaslarda bulunduğu sırada, Amiral Honby de İzmit’te Fransa’nın Türkiye büyükelçisi ile buluşarak yemek yemiş ve Ayastefanos Antlaşması’nın yarattığı sorunların çözümü konusunda fikir teatisinde bulunmuştur6. Bu dönemde yapılan diplomatik temaslarda, Ruslar ve İngilizler arasında Almanların arabuluculuk yapması, İstanbul yakınlarında mevzilenmiş Rus askerlerinin ve eşzamanlı olarak da İzmit Körfezi’nde demirlemiş bulunan İngiliz donanmasının geri çekilmesi bu sorunun çözümü için gerekli görülmüştür7. Ancak ne Rus orduları ne de İngiliz donanması 1878 Berlin Antlaşması’nın imzalanmasına kadar bölgeden ayrılmamışlardır. İzmit’te bulunan İngiliz donanması, 1 Mayıs 1878 tarihinde, iki gün süreyle manevralar yapmak üzere İzmit Körfezi’nden ayrılmıştır8. İngiliz donanmasının İzmit Körfezi’nde bulunduğu süre içerisinde, donanmaya gerekli teçhizat ve cephanenin tedarik edilmesi için diğer İngiliz savaş gemileri de körfeze giriş yapmışlardır. Bu çerçevede, 5 Mayıs’ta, bir İngiliz savaş gemisi, körfeze gelerek, buradaki İngiliz donanmasının torpidolarının korunmasını sağlayacak aparatlar getirmiş9 ve aynı ay içerisinde, diğer bir İngiliz gemisi de, sıcak hava nedeniyle körfezin sağlıksız bir hale gelmesi üzerine Tuzla’ya çekilen İngiliz donanmasına cephane takviyesi yapmıştır10. Körfezde yaşanan sağlıksız koşulların sona ermesi üzerine, İngiliz donanması, 23 Mayıs’ta yeniden İzmit Körfezi’ne gelerek burada konuşlanmıştır11. İzmit’te 1878 yılında yaşanan deprem de İspanya basınına yansımıştır. 14 Mayıs tarihli haberde, Nisan ayının 19’unda sabah 02:30 sularında İstanbul’da büyük bir deprem hissedildiği, depremin en büyük ve yıkıcı etkisinin İzmit’te hissedildiği bildirilmiştir. Habere göre, İzmit’te birçok cami, Ermeni şapeli ve İzmit’teki tek Katolik kilisesi yıkılmış, İngiliz donanması da zarar görmüştü. Ayrıca, 15 Nisan ile 22 Nisan tarihleri arasında İzmit’te 16 sallantı meydana gelmişti ve şehirliler dışında 180-200 İngiliz askeri de karaya çıkmış oldukları için depremi yaşamışlardı12. İzmit depremi ile ilgili diğer bir haberde de deprem sırasında şehrin en güzel camisinin, pek çok ev ve işyerinin yıkıldığı, bütün üretim makinelerinin kullanılamaz hale geldiği ve yaşanan zararın yaklaşık 4 milyon Frank olduğu belirtilmiştir. Ayrıca İzmit’in Eşme köyünde tek bir evin bile ayakta kalmadığı, bu köyde 40 kişinin kaybolduğu ve Sapanca’da da büyük bir yıkım ve insan kaybı olduğu ifade edilmiştir13. İspanyol gazetelerinde İzmit’le ilgili haberlerde ele alınan diğer bir konu da İzmit demiryolu hattının uzatılması meselesidir. Habere göre, Kıbrıs’ın İngiltere’ye imtiyaz olarak verilmesi, Mezopotamya’ya kadar ulaşacak bir demiryolu hattının inşasının 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 702 La Iberia, 22 Mart 1878, s. 3. La Iberia, 28 Mart 1878, s. 2. La Epoca, 18 Nisan 1878, s. 3. La Epoca, 22 Nisan 1878, s. 2. El Siglo Futuro, 4 Mayıs 1878, s. 2. La Epoca, 5 Mayıs 1878, s. 3; El Siglo Futuro, 6 Mayıs 1878, s. 3; El Globo, 6 Mayıs 1878, s. 3. El Siglo Futuro, 20 Mayıs 1878, s. 3. La Epoca, 24 Mayıs 1878, s. 3. El Siglo Futuro, 14 Mayıs 1878, s. 2. El Globo, 13 Mayıs 1878, s. 2; La Union, 12 Temmuz 1880, s. 3. Tufan TURAN Esin TÜYLÜ TURAN gerçekleştirilecek olması nedeniyle Türkiye açısından oldukça avantajlı olacaktı. İzmit demiryolu hattı Anadolu’nun içlerine doğru uzatılacak ve Mezopotamya’ya kadar ulaşacaktı. Böylece birkaç yıl içerisinde, Türkiye’nin Basra hattının yanı sıra diğer bir büyük demiryolu daha olacaktı14. Konuyla ilgili 17 Kasım tarihli diğer bir haberde, Türk bir mühendisin, devleti adına bir Anadolu haritası yayınladığı ve bu haritada farklı demiryolu hatlarının yer aldığı ifade edilmiştir. Bu hatların başında, İzmit’ten İskenderiye’ye, oradan Halep’e ve oradan da Basra Körfezi’ne uzanan hat yer almaktaydı. Bu hat, Osmanlı hükümeti tarafından öncelikli yapılacak hat olarak belirlenmişti15. Projenin detaylarının verildiği 1 Aralık tarihli haberde ise, bu hattın İzmir’le birleştirilmesi için Afyon Karahisar üzerinden İzmit’e bir hat çekilmesi ve İzmit’ten Basra Körfezi’ne uzanan hatla birlikte İzmir’in bu körfeze demiryolu ağıyla bağlanmasının planlandığı ifade edilmiştir16. Böylece, ticari açıdan büyük önem taşıyan İzmir şehri, Suriye, Hindistan ve İran ticaretine bağlanacak ve önemi de artacaktı. İzmit demiryolunun Basra Körfezi’ne kadar uzatılması konusunda yayınlanan 23 Temmuz 1882 tarihli haberde de, Alman Die Frankfurter Zeitung gazetesinde yer alan proje detayları aktarılmıştır. Haberde, İzmit’ten Haydarpaşa’ya bağlanan hattın Eskişehir, Kütahya ve Afyon Karahisar’a kadar uzatılmasının aciliyeti vurgulanmaktadır. Bu hatta Mudanya ve Bursa’dan bir hat ile İzmir hattının da eklenmesi düşünülmekteydi. Ayrıca daha önceden Fransızlar tarafından tekrar tekrar dile getirildiği gibi, İzmit’ten önemli bir kömür havzası olan Ereğli’ye bir hat çekilmesi de projede yer alıyordu17. Ele alınan bu proje, İngiltere tarafından da destekleniyordu. İngiltere, İzmit-Bağdat ve hatta İzmit-İran demiryolu sayesinde, Rusların bölgede etkin bir hale gelmesinin önüne geçilebileceğini düşünüyordu. Ayrıca İngiltere bu hat sayesinde İran üzerinde nüfuz sahibi olabilmeyi de amaçlamaktaydı18. İzmit Körfezi’nde bulunan İngiliz donanması, 1878 yılı boyunca bu körfezden ayrılmamıştır. 17 Eylül’de, İngiliz donanmasına gönderilen emirde, Rus ordusunun Türk topraklarını tamamen terk etmesine kadar, İzmit Körfezi’nde konaklamaya devam etmeleri istenmiştir19. Bir süre sonra da Çanakkale Boğazı’nda bulunan İngiliz filosuna da bir emir gönderilmiş ve bu filonun da İzmit’e giderek körfezdeki donanma ile birleşmesi emredilmiştir20. Rusya’ya Türk topraklarını terk etmesi konusunda bir uyarı olarak İzmit’e yönlendirilen bu filo, 8 Ocak 1879’da İzmit Körfezi’ne ulaşmış ve buradaki donanma ile birleşmiştir21. Amiral Hornby’nin yaşadığı tedarik sorunları, İngiliz filosunun İzmit’e gönderilmesine bahane olarak gösterilmiştir22. Körfezdeki İngiliz donanmasında yaşanan bir kaza haberi de İspanya basınında yankı bulmuştur. 3 Ocak 1879 tarihinde, İzmit önlerinde ağır silahların test edilmesi sırasında Thunderer adlı İngiliz savaş gemisinde büyük bir patlama yaşanmıştır. Bu patlama sonucunda gemi batmış, 7 asker ölmüş ve 40 kişi de yaralanmıştır23. Konuyla ilgili diğer bir haberde, Thunderer adlı İngiliz firkateyninin İzmit Körfezi’nde atış talimi yaptığı sırada 88 tonluk bir kanonun patladığı, patlama sonucunda geminin ana kulelerinden birinin yıkıldığı, 7 kişinin öldüğü ve kırka yakın kişinin de yaralandığı bildirilmiştir. Kaptan John C. Walson 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Gaceta de los Caminos de Hierro, 4 Ağustos 1878, s. 6. Gaceta de los Caminos de Hierro, 17 Kasım 1878, s. 9. Gaceta de los Caminos de Hierro, 1 Aralık 1878, s. 9. Gaceta de los Caminos de Hierro, 23 Temmuz 1882, s. 8. Revista Contemporanea, Temmuz 1882, s. 252. El Globo, 18 Eylül 1878, s. 3; El Imparcial, 18 Eylül 1878, s. 3; La Iberia, 18 Eylül 1878, s. 3, La Union, 18 Eylül 1878, s. 3. Diario Oficial de Avisos de Madrid, 22 Aralık 1878, s. 2; El Globo, 22 Aralık 1878, s. 3; La Epoca, 21 Aralık 1878, s. 3. La Iberia, 3 Ocak 1879, s. 2; La Epoca, 4 Ocak 1879, s. 3. La Iberia, 5 Ocak 1879, s. 2. El Globo, 4 Ocak 1879, s. 3; La Correspondencia de España, 4 Ocak 1879, s. 2; La Iberia, 4 Ocak 1879, s. 3; La Union, 4 Ocak 1879, s. 2. 703 kumandasındaki iki kuleli Thunderer zırhlı gemisi, İngiliz Kraliyet Donanması’nın en önemli gemilerinden biriydi. 7 Ocak tarihli bir haberde, İngilizlerin kayıplarının netleştiği görülmektedir. Yaşanan patlama sonucunda, 2 teğmen ve 8 denizci ölmüş, 12’si ağır olmak üzere 32 denizci de yaralanmıştır24. Thunderer gemisinde yaşanan patlamanın ardından, İzmit Körfezi’nde konuşlanmış olan İngiliz donanmasının üst rütbeli subayları, olayla ilgili incelemeler yapmak üzere bir komisyon oluşturmuşlardır25. Bu komisyonun yaptığı çalışmalara ilişkin İspanya basınında herhangi bir habere rastlanmamaktadır. İzmit Körfezi’ndeki İngiliz donanması, Rus askerlerinin Berlin Antlaşması çerçevesinde şekillenen Osmanlı topraklarını terk etmesinin ardından, 12 Mart 1879 tarihinde İzmit’ten ayrılarak Osmanlı karasularını terk etmiştir26. İngiliz donanmasının İzmit Körfezi’ni terk etmelerini müteakiben İspanya basınında İzmit’le ilgili haberlerde azalma gözlenmektedir. Milli Mücadele dönemine kadar haberlerde herhangi bir yoğunluk görülmemekle birlikte, yine de İzmit’le ilgili haberler İspanya basınında yer almaya devam etmiştir. Ermeni ayaklanmalarının yaşandığı 1890 yılında, bu konu İspanya basınına da yansımıştır. 8 Eylül 1890 tarihli haberde, Erzurum ve Kumkapı’daki Ermeni ayaklanmalarının ve İzmit Körfezi’nin yanında Bahçecik’te Ermeniler ile Türk jandarmalar arasında 5 Eylül 1890 tarihinde yaşanan çatışmanın anlamlı birer uyarı olduğu belirtilmiştir. Bahçecik’teki çatışmada 5 jandarmanın öldüğü de haberde ifade edilmiştir27. Birkaç yıl sonra, 14 Ekim 1895 tarihinde İzmit’te çıkan karışıklıklar da İspanya basınında özet bilgi olarak verilmiştir. Haberde bu karışıklıkların ölümlerle sonuçlandığı28 dile getirilmekle birlikte herhangi rakamsal bir veriye haberde yer verilmemiştir. 1900’lü yıllarda da İspanya basınında İzmit’le ilgili haberler devam etmiştir. 23 Ağustos 1901 tarihli haberde, otuz yıl önce, Haydarpaşa-İzmit tren hattının inşası sırasında Fransız Lorando ailesinden alınan borcun ödenmediği ve Fransızlar ile Osmanlılar arasında bu nedenle bir antlaşmazlık meydana geldiği ifade edilmektedir. Haberde, Osmanlı hükümetinin İzmit demiryolu hattının tamamlanmasını müteakiben borcu ödemeyi garanti ettiği ancak Lorando ailesinin tek bir kuruş geri ödeme alamadığı ve bu nedenle de Osmanlı mahkemelerine başvurmak zorunda kaldığı bildirilmiştir29. Sultan II. Abdulhamid’in tahttan indirildiği süreçte 26 Nisan 1909 tarihinde yayınlanan bir haberde, Jön Türk ordusunun İstanbul’u kuşatma altına aldığı sıralarda, birkaç zırhlı Türk gemisinin İzmit Körfezi’ne doğru harekete geçtiği bildirilmiştir. Haberde, bu gemilerin Jön Türklere yardım etmek için mi yoksa onlara karşı koymak için mi İzmit Körfezi’ne ilerlediklerinin bilinmediği de ifade edilmiştir30. Sultan’ın tahttan indirilmesinin ardından, annesinin ve dördüncü eşinin İzmit’e doğru yola çıktıkları ve yolculukları esnasında 500.000 Türk Lirası değerinde mücevherlerinin çalındığı haberi de İspanya basınında yer bulmuştur31. 16 Kasım 1910 tarihli bir haberde, İstanbul’da yaşanan kolera vakaları nedeniyle, Osmanlı Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın, bir Sağlık Komisyonu oluşturduğu bildirilmiştir. Habere göre bu komisyon, İstanbul dışında bazı karantina merkezleri oluşturmuştu. Bu merkezler, İzmit Körfezi, Tuzla ve İstanbul boğazının Karadeniz girişindeki Anadolu Kavağı mevkilerindeydi. Haberde, bu merkezlerde korkunç olaylar meydana geldiği, 24 La Union, 7 Ocak 1879, s. 2. 25 El Globo, 8 Ocak 1879, s. 3; La Epoca, 8 Ocak 1879, s. 3; La Iberia, 8 Ocak 1879, s. 3; La Union, 8 Ocak 1879, s. 2. 26 El Siglo Futuro, 12 Mart 1879, s. 3; La Epoca, 12 Mart 1879, s. 3; Diario Oficial de Avisos de Madrid, 13 Mart 1879, s. 2; La Iberia, 13 Mart 1879, s. 2. 27 El Imparcial, 8 Eylül 1890, s. 3. 28 La Dinastia, 15 Ekim 1895, s. 3. 29 El Liberal, 23 Ağustos 1901, s. 1. 30 El Imparcial, 23 Nisan 1909, s. 1; El Dia de Madrid, 26 Nisan 1909, s. 2. 31 El Imparcial, 17 Kasım 1909, s. 2. 704 Tufan TURAN Esin TÜYLÜ TURAN sadece Tuzla’daki merkezde günde 100 askerin hayatını kaybettiği, hayatını kaybeden askerlerden bir kısmının açlıktan öldükleri ve Avrupa devletlerinin yaşanan bu kolera vakaları nedeniyle alarmda oldukları da ifade edilmekteydi32. 1911 yılının Eylül ayında, İzmit, Edirne, Bursa, Sivas ve Kastamonu’da da kolera salgınları yaşanmakta olduğu da İspanya basınında çıkan haberler arasındaydı33. İzmit’le ilgili İspanya basınında yer alan bir sonraki haber, iki yıl sonra 8 Şubat 1913 tarihinde yayınlanmıştır. II. Balkan Savaşı’nın değerlendirildiği haberde, Edirne bombardımanının devam ettiği sıralarda, Türk ordularının İzmit’te toplandığı ve burada Tekirdağ ve Midye’ye giderek düşmana saldırmak üzere hazırlıklarını tamamladığı bildirilmiştir. Bu operasyonun Enver Paşa tarafından yönetildiğinin vurgulandığı haberde, İzmit’ten yola çıkacak askerlerin, Tekirdağ’da karaya çıkarak Çorlu’da toplanacağı ve daha sonra atağa geçeceği de ifade edilmiştir34. II. Balkan Savaşı’nın sona ermesinin ardından 1913 yılının Ekim ayı içerisinde, Osmanlı hükümeti, İngiliz Armstrong ve Vickers ailelerinden Osmanlı donanmasının tadilatını gerçekleştirmek üzere, Bahriye Nezareti’ne temsilci gönderilmesini istemiştir. Ekim ayının sonlarında Armstrong ailesini temsilen İngiliz donanmasının eski kumandanı Oramiral Charles Oulei ve Vickers ailesini temsilen eski Duyun-u Umumiye reisi Francis Caillard mühendislerden oluşan bir ekiple birlikte İstanbul’a gelmişlerdir. Osmanlı Bahriye Nazırı Cavid Bey ile yapılan müzakerelerin ardından, İngiliz ekip, Haliç’te bulunan Osmanlı donanmasının tadilatı, İzmit’te yeni bir deniz üssü oluşturma ve İzmit tophanesinde 40.000 tonluk yüzen barajlar inşa edilmesi için görevlendirilmiştir. Bu işlemlerin Şubat 1914’e yetiştirilmesi planlanmıştır35. I. Dünya Savaşı sırasında da İzmit’le ilgili haberler İspanya basınında yer almaya devam etmiştir. Savaş sırasında İzmit ile ilgili ilk haber, Eylül 1914 tarihlidir. Osmanlı Devleti’nin henüz savaşa dâhil olmadığı bu tarihte, İspanya basınında Osmanlı ordularının konuşlanma mevkileri üzerinde durulmuştur. Buna göre, Osmanlı ordularının büyük bölümü, Osmanlı Devleti’nin Avrupa topraklarında bulunmaktaydı. İzmit ile Ergene nehri arasında yaklaşık 200.000 asker bulunmaktaydı. Diğer ordu kuvvetleri ise İzmir, Filistin ve diğer önemli Osmanlı şehirlerinde konuşlanmıştı36. Savaşın devam ettiği süreçte büyük önem taşıyan demiryollarına ilişkin İspanya basınında yayınlanan haberler arasında, Osmanlı demiryolları hakkındaki bilgiler de bulunmaktadır. Buna göre, 1871 yılında Osmanlı hükümeti tarafından İzmit-Haydarpaşa demiryolu hattının tamamlandığı ancak daha sonra bu hattın işletmesinin kapitalist İngilizlere devredildiği ifade edilmiştir. Bununla birlikte, Alman Deutsche Bank tarafından 1888 yılında İzmit hattının Eskişehir üzerinden Ankara’ya uzatılması imtiyazını elde ettiği, 1889 yılında İzmit-Ankara hattının inşasına başlandığı ve 1892 yılında da tamamlandığı da belirtilmiştir37. I. Dünya Savaşı’nın önemli bir safhası denizlerde yaşanmıştır. Yaşanan deniz savaşları sırasında, denizaltıların rolü oldukça önemliydi. Nitekim İngiliz donanmasının Çanakkale boğazında durdurulabilmiş olmasına karşın, İngiliz denizaltıları boğazdan geçerek Osmanlı gemilerine zarar vermeyi başarmıştır. Bu çerçevede, İngiliz denizaltıları, 3 Aralık 1915 tarihinde İzmit Körfezi’nin girişinde, Yarhisar adlı torpido gemisini, 4 Aralık tarihinde ise 32 33 34 35 36 37 La Correspondencia de España, 16 Kasım 1910, s. 2. El Pais, 19 Eylül 1911, s. 2-3; La Correspondencia de España, 19 Eylül 1911, s. 6. La Correspondencia de España, 8 Şubat 1913, s. 1. El Heraldo Militar, 9 Mart 1914, s. 2. La Lectura, Eylül 1914, s. 274. La Epoca, 2 Mayıs 1915, s. 4. 705 malzeme yüklü bir Osmanlı vapuru ile 4 yelkenliyi batırmayı başarmıştır38. Savaş sırasında İspanya basınına yansıyan diğer bir önemli konu, İtilaf devletlerinin Osmanlı Devleti’ni paylaşma planlarıdır. Bu çerçevede, 23 Ağustos tarihli haberde, Rusya’nın 12 Nisan’da İngiltere’ye ve 13 Nisan’da Fransa’ya birer nota göndererek, Avrupa kıyıları ile birlikte İstanbul, güney Trakya, boğazlar ve İzmit Körfezi ile Sakarya nehri arasında yer alan bölge üzerinde hak sahibi olduğunu ilan ettiği belirtilmiştir39. Bolşevik İhtilalının ardından, Rusya’nın savaş sırasında yapmış olduğu gizli antlaşma belgeleri yayınlanmıştır. Bu belgelere tarafsız bir devlet olan İspanya basınında da yer verilmiştir. İspanyol gazetelerinde yayınlanan belgeler arasında yer alan «İstanbul’a İlişkin Antlaşma” adlı belgede, İstanbul, İstanbul boğazının batı kıyısı, İzmit Körfezi’nden Sakarya nehrine kadar uzanan bölge ile Marmara Denizi’ndeki adalar, İngiliz ve Fransızlar tarafından Rusya’ya bırakılmıştır40. Savaşın sona ermesinin ardından, Osmanlı donanmasına el koyulmuş ve donanma Haliç’te kontrol altına alınmıştır. İzmit Körfezi’ne de Wolga adlı dretnot ve altı destroyerden oluşan Rus filosu ve ele geçirilen 4 Alman denizaltısı gönderilerek, Marmara Denizi’nin kontrolü ele geçirilmiştir41. İtalya, kendilerine vaat edilen Konya’yı idaresi altına almak üzere, bir tabur asker göndermiştir. İtalyan askerleri taşıyan savaş gemisi Tormina, 5 Mayıs 1915’te İzmit Körfezi’ne gelmiş ve İtalyan askerleri demiryolu hattının başı olan Bahçecik’te karaya çıkmıştır42. Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinin ardından, İtilaf devletlerinin Osmanlı topraklarını işgal etmeye başlamaları üzerine, Türk halkı direniş hareketlerine başlamış ve zamanla bu direniş Mustafa Kemal Paşa önderliğindeki Türk Milli Mücadelesine dönüşmüştür. İspanya basını, Türk Milli Mücadelesi sırasında yaşanan gelişmeleri de aktarmaya devam etmiştir. Bu çerçevede, 12 Mart 1920 tarihinde yayınlanan bir haberde, İtilaf devletlerinin, kendilerine karşı koyan Türkleri tutum değiştirmeye zorlamak amacıyla, demiryolu hatlarının kesiştiği İzmit’i işgal etmeye karar verdikleri bildirilmiştir43. 27 Mart tarihli diğer bir haberde, İtilaf devletlerinin aldıkları bu kararı uygulamaya koydukları ve İstanbul’a 80 kilometre mesafede ve Bağdat demiryolu üzerinde bulunan İzmit’in İngiliz askerleri tarafından işgal edildiği ifade edilmiştir. Haberde, bu işgal, Mustafa Kemal önderliğindeki milliyetçilere karşı yapılacak olan operasyonların başlangıcı olarak değerlendirilmiştir44. İzmit’in işgali sonrasında, İzmit ile İşkodra arasında konuşlanmış olan Türk asker ve jandarmaları, İngilizler tarafından silahsızlandırılmıştır. Ayrıca hapishanelerdeki mahkûmlar da İngilizler tarafından salıverilmiştir. İngiliz ordularının İzmit’ten hareketle demiryolları boyunca ilerlemeye başlaması üzerine, Türk milliyetçileri, hendekler kazarak ve teller çekerek İngilizlerin ilerleyişine karşı koymaya çalışmışlardır45. İngilizlerin İzmit’teki işgalleriyle ilgili 2 Haziran’da yayınlanan haberde, Türk milliyetçilerinin İzmit’e doğru ilerledikleri ve halihazırda İzmit körfezinin güney kıyılarını ele geçirdikleri ifade edilmiştir46. Ancak bu süreçte, Türk milliyetçileri, İzmit’e çok yakın bir mevkide konuşlanmış olan hükümet orduları tarafından mağlup edilmiştir47. Türk milliyetçilerinin 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 706 El Siglo Futuro, 7 Aralık 1915, s. 2. El Siglo Futuro, 23 Ağustos 1917, s. 1; La Nacion, 25 Ağustos 1917, s. 7. La Epoca, 29 Kasım 1917, s. 2; La Accion, 1 Aralık 1917, s. 2. La Accion, 6 Aralık 1918, s. 2. El Sol, 6 Mayıs 1919, s. 6. El Siglo Futuro, 13 Mart 1920, s. 2; El Sol, 12 Mart 1920, s. 7; La Epoca, 12 Mart 1920, s. 2. El Sol, 27 Mart 1920, s. 6. El Sol, 10 Nisan 1920, s. 1; El Sol, 9 Mayıs 1920, s. 9. La Libertad, 3 Haziran 1920, s. 3; El Sol, 3 Haziran 1920, s. 7; La Correspondencia de España, 3 Haziran 1920, s. 2. La Accion, 8 Haziran 1920, s. 3. Tufan TURAN Esin TÜYLÜ TURAN saldırılarının artması üzerine, İngilizler İzmit’e takviye kuvvetler göndermek zorunda kalmıştır48. 17 Haziran’da Mustafa Kemal taraftarı olan 7000 kişilik bir grup, İzmit’teki İngiliz hatlarına saldırıya geçmiştir. Bu saldırı sonrasında, İngilizler İstanbul’dan İzmit’e yeni takviye kuvvetlerle birlikte iki kruvazör göndermiştir. İzmit’e gönderilen kruvazörlere İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Roseck kumanda etmekteydi. İzmit’e gönderilen takviye kuvvetler ise İskoçlardan oluşan bir alaydı49. İzmit’teki İngiliz işgal kuvvetleri ile milliyetçi Türkler arasında yaşanan çatışmalar nedeniyle, İngilizler, şehirde yaşayan Hıristiyanları ve yabancıları bölgeden uzaklaştırmıştır. İngiliz donanması da bu süreçte destek olmak amacıyla İzmit önlerine kadar gelmiştir50. Mustafa Kemal önderliğindeki Türk milliyetçilerine ait 3 uçağın 15 Haziran’da İngiliz müfrezeleri üzerine bombalar attığı ancak bu saldırının püskürtüldüğü 20 Haziran tarihli haberde ifade edilmiştir. Ayrıca İzmit demiryolunun Anadolu bağlantılarının milliyetçiler tarafından kesildiğine ve Mustafa Kemal’in Moskova ile müzakerelere başladığına da haberde yer verilmiştir51. Aynı tarihli diğer bir haberde, 10.000’i İngiliz olmak üzere 30.000 kişilik İngiliz ordusunun, milliyetçi Türklerin saldırılarının engellenmesi açısından stratejik öneme sahip İzmit’te konuşlanmasına karar verilmiştir. İngilizlerin 30.000 kişilik ordusuna karşılık, İzmit’i ele geçirmeye çalışan Mustafa Kemal’e bağlı birliklerin sayısının 37.000 civarında olduğu ve bu birlikteki 17.500 askerin yeterli miktarda silah ve cephaneye sahip düzenli ordudan oluştuğuna da haberde yer verilmiştir. Ayrıca, Ali Fuat Paşa kumandasındaki Türk birliğinin İngilizler tarafından denizden bombardımana tutulduğu, bu nedenle de Türk birliğinin İzmit’ten kuzeydoğu yönünde uzaklaştıkları da ifade edilmiştir52. 22 Haziran tarihli haberde, Türk milliyetçilerinin, her geçen gün daha fazla toprak kazanmakta oldukları vurgulanmıştır. Nitekim 21 Haziran’da İzmit’i kuşattıktan sonra, Gebze’yi ele geçirmişler ve bunun üzerine hükümete bağlı birlikler, Alemdağ yönünde geri çekilmeye başlamışlardır. Milliyetçilerin İzmit Körfezi’ndeki ilerleyişleri, bölgede yaşayan Hıristiyan halk arasında büyük korkular oluşmasına neden olmuştur. Ayrıca, Amerikan yardım kuruluşlarının Derince’de 1,5 milyon dolarlık mal biriktirmiş olması ve İngiliz merkezi depolarının da Derince’de bulunması da ayrı bir korku oluşturmaktaydı. Türk milliyetçilerin bu malları yağmalamalarından korkulduğu için körfezdeki İngiliz donanması İzmit’e ilerleyen Türk ordusunu sürekli olarak bombardımana tutuyordu53. Türk milliyetçilerinin İzmit’e yaptıkları bu saldırılarda, İngiliz ordusundan 23 asker yaralanmış ve 15 asker de ölmüş veya kaybolmuştur54. Yaşanan bu gelişmeler üzerine, Lloyd George’un İzmit’teki İngiliz kuvvetlerini takviye etmek için Yunan askerlerinin yardımını kabul ettiği haberine de İspanya basınında yer verilmiştir55. 24 Haziran tarihinde yayınlanan bir haberde Türk milliyetçilerinin Gebze’nin ele geçirilişi ile sonuçlanan saldırısında yer verilmiştir. Haberde, milliyetçi kuvvetlerin İzmitHaydarpaşa tren hattı üzerinde bulunan Gebze’nin yüksek kesimlerini ele geçirdikleri belirtilmiştir. Gebze’yi ele geçirme girişiminden sonra, milliyetçilerin yoğun bir şekilde ateş açarak, yerlileri bölgeden tahliye etmeye çalıştıkları da haberde ifade edilmiştir56. 48 49 50 51 52 53 54 55 56 El Sol, 12 Haziran 1920, s. 7. El Siglo Futuro, 18 Haziran 1920, s. 1; El Sol, 18 Haziran 1920, s. 7. El Siglo Futuro, 19 Haziran 1920, s. 2. El Sol, 20 Haziran 1920, s. 7. La Libertad, 20 Haziran 1920, s. 4. El Siglo Futuro, 22 Haziran 1920, s. 3. El Globo, 22 Haziran 1920, s. 2. El Siglo Futuro, 23 Haziran 1920, s. 2. El Sol, 24 Haziran 1920, s. 7. 707 29 Haziran tarihli haberde ise, İngiliz ordusunun Mustafa Kemal kuvvetlerini büyük bir yenilgiye uğrattığı ve 600 Türk askerinin esir alındığı ve 1000 kadarının da öldürüldüğü bildirilmiştir. Haberde, İzmit’in bağlı bölgelerinde yer alan Türk askerlerinin silahsız kaldıkları, buna karşılık Malta’dan İngiliz ordusuna takviye kuvvetler geldiği de belirtilmiştir57. Ertesi gün yayınlanan diğer bir haberde de, 8 bölük Yunan askerinin, İngiliz kuvvetlerine destek olmak amacıyla 29 Haziran’da İzmit’e geldikleri ve diğer bir Yunan birliğinin de bu tarihte İzmir’den İzmit’e doğru hareket ettiği bildirilmiştir58. İzmit’teki İngiliz kuvvetleri ile Türk müfrezeleri arasındaki çatışmalar Temmuz ayı boyunca da devam etmiştir. 27 Temmuz tarihli haberde, İzmit’teki İngiliz kışlasının, Türk birliklerinin İzmit’ten uzaklaştırıldığını bildirdiği yer almaktadır59. Ağustos ayı içerisinde yaşanan çatışmalarda ise, İzmit’teki bir Yunan birliğini, Türk müfrezeler tarafından pusuya düşürülmüş ve 60 civarında Yunan askeri öldürülmüştür60. Ayrıca Türk kuvvetleri Derince civarında konuşlanmış olan Yunan birliğine de saldırılarda bulunmuştur61. İspanya basınında, 1920 yılının Ağustos ayından 1921 yılının Şubat ayına kadar İzmit’le ilgili herhangi bir habere rastlanmamaktadır. 4 Şubat 1921 tarihinde İspanya basınında İzmit’le ilgili haberler yeniden görülmeye başlanmıştır. Bu tarihte yayınlanan haberde, İzmit’teki Türk müfrezelerinin, Yunan ordusunun Mudanya, Bursa ve Uşak yönündeki saldırılarının ardından, Yunan ordusuna karşı savaşmak üzere İzmit’ten ayrılarak bu bölgeye aktarıldığı bildirilmiştir62. Yunan ordusu, bu saldırı sonrasında İzmir’den Bursa ve İzmit’e kadar bir bölgeyi kontrolüne almıştı. Bunlarla birlikte İzmit halen küçük İngiliz müfrezelerinin kontrolü altındaydı63. 1921 yılının Mart ayı içerisinde, İngilizlerle Türk birlikleri arasında sadece Kandıra civarında çatışmalar gerçekleşmiştir. Yunan ordusu, Mart ayı sonlarında, İzmit bölgesinde yer alan Adapazarı’nı da işgal etmiştir64. 9 Nisan tarihinde İspanyol gazetelerinde yer alan ve radyoda haberlerine dayandırılan bir haberde, Türk birliklerinin İzmir’e doğru ilerlemeye başlaması üzerine, İzmit’teki Yunan askerlerinin şehirden ayrılmak zorunda kaldıkları ifade edilmiştir65. Ancak 21 Nisan tarihli diğer bir haberde, İzmit’e yönelik Türk saldırıları karşısında şehirdeki Yunan birliklerinin pozisyonlarını koruduklarının bildirilmiş olması66, Yunanlıların şehri boşaltma haberinin gerçeği yansıtmadığını ortaya koymaktadır. Nitekim Türkler ile Yunanlılar arasında İzmit bölgesindeki çatışmalar, İzmit’in kurtuluşuna kadar devam etmiştir. 12 Haziran tarihli bir haberde, İzmit’teki Yunan ordusu ile Türk birlikleri arasında yaşanan çatışmalarda, Yunan ordusunun büyük kayıplar vererek geri çekildiği, Yunanlıların yaklaşık 4000 asker kaybettiği ve bu nedenle de batıya doğru çekilirken zulümlerde bulunduğu belirtilmiştir67. Türk ordularının İzmit’teki ilerleyişi karşısında Yunan ordusu oldukça zor bir durumda kalmıştır. Bu durumun sonucu olarak, 29 Haziran 1921 tarihinde Türk milliyetçi kuvvetleri, İzmit’teki Yunan kumandanından kan akmadan şehri terk etmesini talep etmiştir. Kumandan bu talebi kabul ederek, bir Yunan müfrezesinin koruması altında şehri boşaltmaya başlamıştır68. Bu süreçte yayınlanan haberlerde, Türk askerlerinin uyguladıkları şiddet 57 La Epoca, 29 Haziran 1920, s. 3. 58 El Imparcial, 30 Haziran 1920, s. 3; La Correspondencia de España, 30 Haziran 1920, s. 2. 59 El Siglo Futuro, 27 Temmuz 1920, s. 2; La Correspondencia de España, 27 Temmuz 1920, s. 3; La Voz, 27 Temmuz 1920, s. 5. 60 La Epoca, 25 Ağustos 1920, s. 1. 61 La Epoca, 31 Ağustos 1920, s. 1. 62 La Voz, 4 Şubat 1921, s. 1. 63 El Sol, 26 Mart 1921, s. 5. 64 El Sol, 31 Mart 1921, s. 5; El Globo, 2 Nisan 1921, s. 2. 65 La Voz, 9 Nisan 1921, s. 4; La Epoca, 9 Nisan 1921, s. 2. 66 La Accion, 21 Nisan 1921, s. 1. 67 La Voz de Menorca, 12 Temmuz 1921, s. 2. 68 La Libertad, 30 Haziran 1921, s. 1. 708 Tufan TURAN Esin TÜYLÜ TURAN nedeniyle, İzmit’te yerleşik olan yaklaşık 30.000 göçmenin farklı Yunan yerleşimlerine aktarıldıkları belirtilmiştir69. Yunan ordularının İzmit’i terk etmesi ve şehrin yeniden Türk kontrolüne girmesi, 1 Temmuz tarihinde İspanya basınına yansımıştır.70. 9 Temmuz tarihli bir haberde, Batıya doğru çekilmeye devam eden Yunan ordusunun İznik’e yaptığı bir saldırının, milliyetçiler tarafından püskürtüldüğü bildirilmiştir71. İzmit’teki Türk ordularının kumandanı, 12 Temmuz’da İstanbul’daki İtilaf devletleri temsilcilerine bir nota göndererek, Yunanlıların İstanbul’daki tarafsız bölgeyi bir deniz üssü olarak kullanmaya devam etmeleri durumunda, Türk tarafının bu bölgenin tarafsızlığını tanımayacağını vurgulamıştır72. Batı Anadolu’daki Yunan işgalinin sona erdirilmesinden sonra, Türk orduları İzmit ve Çanakkale’ye doğru ilerlemeye başlamışlardır73. Bu süreçte, Türk orduları, İzmit bölgesindeki sınırı ihlal etmeye başlamış ve bunun üzerine, İtilaf devletleri generalleri, Türk ordusunun geri çekilmesini talep etmiştir74. 10 Ekim 1922 tarihinde, Türk ordularının İzmit’teki tarafsız bölgeye girdiklerine ilişkin bir haber yayınlanmıştır. Ancak haberde, bu hareketin yanlışlıkla olduğunun düşünüldüğü ve tarafsız bölgeye girildiğinin İtilaf devletleri generalleri tarafından Türk tarafına bildirilmesinin ardından Türk ordusunun tarafsız bölgeyi boşalttıkları belirtilmiştir75. Aynı tarihli diğer bir haberde ise Türklerin İzmit’teki tarafsız bölgeye girmeleri farklı yorumlanmıştır. Habere göre, Türkler, Çanak olayında yaşanan durumun aynısını İstanbul Boğazı’nın Anadolu yakasında da gerçekleştirmek amacıyla İzmit’te ilerlemeye devam ediyorlardı76. 13 Ekim tarihli haberde, 4000 kişilik bir Türk birliğinin, İzmit’teki tarafsız bölgeye girdikleri ve bunun üzerine, bir İngiliz uçağının kendilerine tarafsız bölgenin sınırlarını hatırlatmak amacıyla kalkış yaptığı aynı zamanda İsmet ve Mustafa Kemal Paşalara da durumla ilgili bilgi telgrafı gönderildiği bildirilmiştir77. Aynı tarihli diğer bir haberde, İngiltere, Fransa, İtalya ve Türkiye arasında 11 Ekim’de Mudanya’da imzalanan antlaşma ile Türklerin Trakya’daki jandarma birliklerinin sayısı 8000 olarak belirlendiği, Türk tarafı boğazların iki tarafında 15’er kilometrelik tarafsız bir bölge oluşturulmasını ve Yunanlılar ise İzmit yarımadasında bir tarafsız bölge oluşturulmasını kabul ettikleri ifade edilmiştir78. Türklerin İzmit’teki tarafsız bölgeyi ihlal ederek Mudanya Antlaşmasını ihlal etmeleri ve İzmit yarımadasında ilerlemeleri, Londra’da büyük bir öfkeye yol açmıştır79. Milliyetçi Türk askerlerinin iki büyük gruba ayrıldıkları, 1. grubun General Nurettin Paşa önderliğinde Çanakkale bölgesini ve ikinci grubun da General Yakup Paşa’nın önderliğinde İzmit bölgesini ele geçirmek üzere harekete geçtikleri 15 Ekim tarihli bir haberde bildirilmiştir80. 19 Ekim tarihinde ise, İzmit bölgesinde tarafsız bölgenin sınırlarını belirlemekle görevlendirilen komisyonun çalışmalarını tamamladıkları ve 18 Ekim’de sınırları belirleyen anlaşmanın imzalandığı bildirilmiştir81. 1 Şubat tarihli haberde, Türk ordularının Çanakkale ve İzmit’te halen işgal altında olan bölgeleri ele geçirmek üzere hazırlıklara başladıkları ve bu bölgelerde yoğunlaştıkları82. 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 La Correspondencia de España, 29 Haziran 1921, s. 2; El Globo, 1 Temmuz 1921, s. 3. La Voz, 1 Temmuz 1921, s. 3. La Epoca, 9 Temmuz 1921, s. 2. La Voz, 12 Temmuz 1921, s. 1. La Voz, 29 Eylül 1922, s. 5. El Sol, 10 Ekim 1922, s. 5. El Globo, 11 Ekim 1922, s. 2. El Sol, 11 Ekim 1922, s. 1; La Voz, 11 Ekim 1922, s. 5; El Globo, 12 Ekim 1922, s. 1. El Heraldo de Madrid, 13 Ekim 1922, s. 1; La Accion, 13 Ekim 1922, s. 6; La Voz, 13 Ekim 1922, s. 5; El Globo, 14 Ekim 1922, s. 1. El Sol, 13 Ekim 1922, s. 5; La Epoca, 13 Ekim 1922, s. 1. El Sol, 14 Ekim 1922, s. 5. El Sol, 15 Ekim 1922, s. 5; El Globo, 17 Ekim 1922, s. 2. La Correspondencia de España, 19 Ekim 1922, s. 6. La Epoca, 1 Şubat 1923, s. 1; El Globo, 2 Şubat 1923, s. 1. 709 12 Şubat tarihli haberde de, İzmit Körfezi’nin, yabancı devletlerin savaş gemilerine kapatıldığı ve İzmit’e un ithalatının yasaklandığı belirtilmiştir83. Ele aldığımız dönemle ilgili son haber, 24 Ekim 1923 tarihlidir. Haberde, İzmit’teki Türk ordularının İstanbul’a girerek bütün bölgeleri kontrol altına aldıkları bildirilmiştir84. Sonuç Ele alınan dönem içerisinde İspanya basınında İzmit’le ilgili yaklaşık 350 haber incelenmiştir. Bu haberler içerisinde dikkat çeken en önemli husus, İngiliz donanmasının ve askerlerinin İzmit Körfezi’nde ve İzmit’te bulundukları sıralarda, haber yoğunluğunun artması olmuştur. Nitekim Sultan II. Abdulhamid’in saltanatının ilk yıllarında yaşanan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında iki devlet arasında imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nın şartlarının hafifletilmesi amacıyla İngiliz donanmasının İzmit Körfezi’ne gönderildiği ve bu donanmanın İzmit’te konuşlandığı süreçte büyük bir haber yoğunluğu yaşanmıştır. Aynı yoğunluk, I. Dünya Savaşı sonrasında Türk Milli Mücadelesi’ni bastırmaya yönelik bir hareket olarak İzmit’in İngilizler tarafından işgal edildiği ve İngiliz donanmasının İzmit Körfezi’nde konuşlandığı süreçte de gözlenmiştir. Haber yoğunluklarının yaşandığı bu süreçler dışında, İzmit demiryolu hattının uzatılması projeleri, İzmit’te yaşanan 1878 depremi, 20. yüzyıl başlarındaki kolera salgını gibi önemli konulara da İspanya basınında yer verilmiştir. 83 El Sol, 13 Şubat 1923, s. 5; El Sol, 15 Şubat 1922, s. 5; La Accion, 15 Şubat 1923, s. 3; La Voz, 15 Şubat 1923, s. 5; El Globo, 16 Şubat 1923, s. 1. 84 El Heraldo de Madrid, 24 Ekim 1923, s. 3. 710 Tufan TURAN Esin TÜYLÜ TURAN KAYNAKÇA Diario Oficial de Avisos de Madrid, 13 Mart 1879, 22 Aralık 1878. El Dia de Madrid, 26 Nisan 1909. El Globo, 1 Temmuz 1921, 11 Ekim 1922, 12 Ekim 1922, 13 Mayıs 1878, 14 Ekim 1922, 16 Mart 1878, 16 Şubat 1923, 17 Ekim 1922, 18 Eylül 1878, 2 Şubat 1923, 22 Aralık 1878, 22 Haziran 1920, 4 Ocak 1879, 6 Mayıs 1878, 8 Ocak 1879, 2 Nisan 1921. El Heraldo de Madrid, 13 Ekim 1922, 24 Ekim 1923. El Heraldo Militar, 9 Mart 1914. El Imparcial, 14 Mart 1878, 17 Kasım 1909, 17 Mart 1878, 18 Eylül 1878, 23 Nisan 1909, 30 Haziran 1920, 8 Eylül 1890. El Liberal, 23 Ağustos 1901. El Pais, 19 Eylül 1911. El Siglo Futuro, 12 Mart 1879, 13 Mart 1920, 14 Mart 1878, 14 Mayıs 1878, 15 Mart 1878, 18 Haziran 1920, 19 Haziran 1920, 20 Mayıs 1878, 22 Haziran 1920, 23 Ağustos 1917, 23 Haziran 1920, 27 Temmuz 1920, 4 Mayıs 1878, 6 Mayıs 1878, 7 Aralık 1915. El Sol, 10 Ekim 1922, 10 Nisan 1920, 11 Ekim 1922, 12 Haziran 1920, 12 Mart 1920, 13 Ekim 1922, 13 Şubat 1923, 14 Ekim 1922, 15 Ekim 1922, 15 Şubat 1922, 18 Haziran 1920, 20 Haziran 1920, 24 Haziran 1920, 26 Mart 1921, 27 Mart 1920, 3 Haziran 1920, 31 Mart 1921, 6 Mayıs 1919, 9 Mayıs 1920. Gaceta de los Caminos de Hierro, 1 Aralık 1878, 17 Kasım 1878, 23 Temmuz 1882, 4 Ağustos 1878. La Accion, 1 Aralık 1917, 13 Ekim 1922, 15 Şubat 1923, 21 Nisan 1921, 6 Aralık 1918, 8 Haziran 1920. La Correspondencia de España, 16 Kasım 1910, 17 Mart 1878, 19 Ekim 1922, 19 Eylül 1911, 27 Temmuz 1920, 29 Haziran 1921, 3 Haziran 1920, 30 Haziran 1920, 4 Ocak 1879, 8 Şubat 1913. La Dinastia, 15 Ekim 1895. La Epoca, 1 Şubat 1923, 12 Mart 1879, 12 Mart 1920, 13 Ekim 1922, 18 Nisan 1878, 2 Mayıs 1915, 21 Aralık 1878, 22 Nisan 1878, 24 Mayıs 1878, 25 Ağustos 1920, 29 Haziran 1920, 29 Kasım 1917, 31 Ağustos 1920, 4 Ocak 1879, 5 Mayıs 1878, 8 Ocak 1879, 9 Temmuz 1921, 9 Nisan 1921. La Iberia, 13 Mart 187916 Mart 1878, 17 Mart 1878, 18 Eylül 1878, 22 Mart 1878, 28 Mart 1878, 3 Ocak 1879, 4 Ocak 1879, 5 Ocak 1879, 8 Ocak 1879. La Lectura, Eylül 1914. La Libertad, 20 Haziran 1920, 3 Haziran 1920, 30 Haziran 1921. La Nacion, 25 Ağustos 1917. La Union, 12 Temmuz 1880, 18 Eylül 1878, 4 Ocak 1879, 7 Ocak 1879, 8 Ocak 1879. La Voz de Menorca, 12 Temmuz 1921. La Voz, 1 Temmuz 1921, 11 Ekim 1922, 12 Temmuz 1921, 13 Ekim 1922, 15 Şubat 1923, 27 Temmuz 1920, 29 Eylül 1922, 4 Şubat 1921, 9 Nisan 1921. Revista Contemporanea, Temmuz 1882. 711
