SERBEST BÖLGELER
advertisement
SERBEST BÖLGELER TANIM: Serbest bölgeler, bir uluslar arası liman veya hava alanı yakınında kurulan, ülkenin gümrük alanından özel amaçlarla ayrılmış bir bölgesi içine ithal malların gümrüksüz olarak getirilebildiği, depolanabildiği, çeşitli işlemlerden geçirilebildiği, üretim amacıyla kullanılabildiği ve malların ulusal gümrük alanına girmediği sürece gümrük vergisinin ödenmediği, diğer vergi vb. sınırlayıcı faktörlerin en aza indirgendiği belli alanlardır. Özetle, serbest bölgeler bir ülkenin ulusal egemenlik sınırları içinde bulunmakla birlikte bu ülkenin gümrük2 60 sınırları dışında kaldığı kabul edilen alanlardır. Serbest bölgelerin kurulması ve işletilmesiyle elde edilmesi hedeflenen amaçlar; -İhracat için yatırım ve üretimi artırmak, -Yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak, -Ekonominin girdi ihtiyacını ucuz ve düzenli bir şekilde temin etmek, -Üretim ve istihdam olanaklarının artırılması, -İthalatın daha ucuz ve kolay gerçekleştirilmesi, -Sanayicinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara malların kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilmesi, -Daha iyi eğitilmiş, yetenekli ve kalifiye insan gücünün sağlanması, şeklinde sıralanabilir. 60 3 SERBEST BÖLGELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ Serbest bölgeler genelde, -ülkenin dış ticaretini geliştirmek, -döviz gelirlerini artırmak, -ülkeye yabancı sermaye ve teknolojilerinin getirilmesine imkan sağlamak, -ülkede sanayiyi canlandırmak, -ithalat ve ihracatı kolaylaştırmak amaçlanarak kurulur. Serbest bölgeler, çeşitli ticaret, üretim ve transit taşımacılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı yerlerdir. Sağlanan teşvik ve avantajlarla düşük maliyetli mal üretimi ve ihracı gerçekleştirilebilir. 60 4 Sanayicinin ihtiyaç duyduğu bazı hammadde ve ara malların kolaylıkla, istenilen miktarda ve zaman kaybı olmadan temin edilebileceği yerlerdir. Serbest bölgeler sınırları kesin olarak belirlenmiş yerlerdir. Bir limanın ya da bir şehrin tamamen serbest bölge ilan edilmesi de mümkündür. Serbest bölgelerde işlemler yabancı para birimi ile yapılmaktadır. Buralarda ikameti işi gereği zorunlu olanlar dışında yerleşim yasaktır. 60 5 60 Serbest bölgeler hükümet tarafından ya da resmi kurumlar veya özel gerçek ve tüzel kişiler tarafından işletilebilir. Serbest bölgelerde depolama, yükleme-boşaltma, ambalajlama, çeşitli şekillerde işleme, karıştırma, temizleme, imha etme, montaj, bankacılık ve sigortacılık gibi faaliyetlere izin verilmektedir. Serbest bölgeler genellikle geniş hinterlandı olan, uluslar arası transit yollar üzerinde bulunan, geniş ulaşım olanaklarına sahip yerlerde kurulurlar. 6 60 Serbest bölgeler ülke sınırları içerisinde olmakla birlikte, ülkede geçerli bulunan dış ticaret ve gümrük mevzuatının dışında tutulmaktadırlar. Bu sebeple firmalar üretimleri için ihtiyaç duydukları makine teçhizat ve hammadde gibi üretim girdilerini gümrük vergisi ödemeksizin serbest bölgeye ithal edebilmektedirler. Serbest bölgeler bulundukları ülkenin gümrük sınırları dışında sayılmalarına rağmen gümrük görevlilerinin direkt ve endirekt kontrolü altındadırlar. Kaçakçılığın önlenmesi için bölgenin etrafı duvar ve 7 parmaklıklarla çevrilmiş olup ayrıca emniyet tedbirleri de alınmaktadır. 60 Serbest bölgelere malların giriş çıkışları ortak özellikler gösterir. Genellikle serbest bölgeye girecek olan mal miktarı, malın menşei veya bölgede kalma süresi kısıtlanmaz. Serbest bölgeler, malların giriş ve çıkışları bakımından yabancı ülke statüsünde sayılırlar. Dış ülkelerden serbest bölgeye giren mallar her türlü ithalat vergisinde muaftır. Serbest bölgenin bulunduğu ülkeden serbest bölgeye gönderilen mallar, ihraç edilmiş sayılırlar ve ihracat prosedürüne tabidirler. Serbest bölgeden ülkeye giren mallar ise o ülke açısından ithalat sayılır ve ithalat işlemlerine ve vergilerine tabi tutulurlar. 8 SERBEST BÖLGE ÇEŞİTLERİ Serbest Ticaret Bölgeleri (Free Trade Zones) Serbest ticaret bölgesi yurt dışında sınırlı alanda tanınan gümrük ayrıcalıklarının en önemlisidir. Serbest ticaret bölgesi, limanda, havaalanında ya da sınırları belirlenmiş bir alanda kapalı, polis gözetimi altında ülkenin gümrük sınırları dışında ticari faaliyetleri kolaylaştırmak için kurulmuş alanlardır. 60 9 Yabancı kaynaklı mallar, yerel pazarlara önceden belirtilmemiş transit taşımacılık, re-export ve ithalat şeklinde gümrüksüz olarak geçer. Dış ticarete ilişkin mevzuat ve uygulamaların kısmen ya da tamamen uygulanmadığı bu bölgelerde -transit ticaret, -depolama, -yeniden ambalajlama, -hafif montaj, sınıflama, -değiştirme ve -gemilere gümrük vergisi ödemeden yeniden yükleme gibi çok çeşitli işlemler yapılabilmektedir. 60 10 Serbest Üretim Bölgeleri (Free Production Zone) : 60 Serbest üretim bölgeleri, serbest ticaret bölgelerinin aksine sınai üretimi ve sınai mal ihracatını artırmak amacıyla kurulmaktadır. Bu bölgeler genellikle çok uluslu şirketlerin ucuz işgücü ve hammaddelerden yararlanmak için yatırım yaptıkları bölgelerdir. Buralarda gümrüksüz olarak getirilen hammadde ve ara mallar işlendikten sonra yeniden dünya pazarlarına ihraç edilmektedir. 11 3) Serbest Limanlar (Free Ports): 60 Yabancı menşeli malların kullanılmak, yerel olarak tüketilmek veya tekrar satılmak üzere tüm limanın etrafını çeviren ya da bir bölgesini içine alan, gümrük vergilerine maruz kalmadan veya en düşük tarifeyle girdiği kısmına serbest liman denir. Serbest limanlar, ülkenin belli bir limanının ithalat, ihracat, transit ticaret, taşımacılık ve re-export işlemleri bakımından serbest hale getirilmesiyle kurulur. 12 İkiz Fabrikalar (Maquiladora): 60 İkiz fabrikalar aslında serbest üretim bölgelerinin değişik bir şeklidir. Bu tür serbest bölgelerin önemli örneklerine ABDMeksika sınırında rastlanmaktadır. Burada Meksika firmaları ABD’ de imal edilmiş parçaları gümrüksüz olarak ithal etmekte, sonrada bunların montajını yapıp genellikle ABD iç pazarına ithal etmektedir. Bu mallar ABD’ ye ithal edilirken, malın bütün değeri üzerinden değil de sadece Meksika’ da eklenen katma değeri vergilendirilmektedir. 13 Yatırım Bölgeleri Yatırım bölgeleri ülkelerin ekonomik olarak geri kalmış alanlarında istihdam ve yatırımları artırmak için firmalara özel teşvikler verilen yatırım alanlarıdır. Bu teşvikler yabancı firmalardan ziyade yerli firmalara yöneliktir. 60 14 Serbest Bankacılık Bölgeleri(Off-shore Bankacılık): 60 Bir ülkede bankacılık sektörü için düzenlenen yasa ve yönetmeliklerin kapsamı dışında kalan serbest bankacılık faaliyetlerinin yürütüldüğü bölgelerdir. Bu bölgelerde yapılan bankacılık faaliyetleri üzerinden doğan gelirler vergilendirilmemekte ve bankaların döviz hesapları üzerinde herhangi bir sınırlama bulunmamaktadır. 15 Antrepolar: 60 Yurt dışından gelen malların satılıncaya kadar gümrük vergisi ödenmeksizin bekletildiği ve gümrük idaresinin denetimi altında bulunan yerlerdir. Yabancı ülkelerden getirilen mallar antrepolara konulmaktadır. Antrepoya giren mallar belirli bir süre bekletildikten sonra tekrar yabancı bir ülkeye gönderilebileceği gibi ülkeye ithal edilebilir. İthalat halinde vergiler malların antrepoya girişinde değil ülkeye ithalinde ödenir. 16 Serbest Şehirler: 60 Serbest bölgenin bütünüyle bir şehri kapsaması durumunda serbest şehirler söz konusu olur. Serbest şehirlere örnek olarak Hong Kong ve Singapur örnek verilebilir. 17 60 Transit Bölge Deniz kıyısı olan ülkelerin, denize yakın ya da yeterli çıkışı olmayan komşu ülkelerin depolama ve dağıtım merkezleri şeklinde kullanmaları için girişte kurduğu alana transit bölge adı verilir. Malların komşu ülkelerden ev sahibi ülkeye transit olarak geçişinde gümrük vergileri, ithalat kontrolleri ve birçok giriş formaliteleri uygulanılmaz. 18 Gümrüksüz Satış Mağazaları Havaalanı ve gümrük kapılarında bulunan sigara, içki ve kıymetli eşyaların gümrük vergisi alınmaksızın satıldığı mağazalara gümrüksüz satış mağazaları adı verilir. 60 19 SERBEST BÖLGELERİN ÜLKE EKONOMİSİNE FAYDALARI İTHALAT BAKIMINDAN FAYDALARI 60 Zaman bakımından: Serbest bölgeler ithalatın doğrudan ve zamanında yapılmasını sağlar. Yerli üretim için ihtiyaç duyulan hammadde ve ara malları veya doğrudan tüketim malları serbest bölgelerdeki müteşebbisler tarafından daha önceden serbest bölgeye getirilip depolanır. Böylece, sipariş verildiğinde ithalat daha çabuk gerçekleştirilir. Bu sebeple de yerli yatırımcılar fazla zaman kaybetmeden ihtiyaç duydukları hammadde ve ara malları kolaylıkla temin edebilirler. 20 Stok ve stoklama maliyeti bakımından: İthal edilecek malların serbest bölgede sürekli bulunması yurt içindeki ithalatçı firmaların sermayelerini uzun süre stok ile bağlamak zorunda kalmalarına gerek bırakmayacaktır. Kalite güvencesi: İthalatçı firmalar, ithal yapılmadan önce, ithal edilecek malları serbest bölgedeki depolarda görme imkanına sahip olurlar. Böylece işlerine yaramayacak bozuk ve defolu malları ithal etme olasılığı ortadan kalkmaktadır. 60 21 İthalat vergileri bakımından: Hem serbest bölgede hem de serbest bölge dışında faaliyet gösteren firmalar ihtiyaç duyulan ithal girdileri önce serbest bölgeye getirerek burada depolarlar. Ülkeye ithalat, ihtiyaç duyuldukça küçük partiler halinde yapılır. Böylece ithalat sırasında ödenecek vergiler toptan ödeme yerine partiler halinde ödenmiş olacaktır. 60 22 İHRACATI ARTIRICI ETKİSİ BAKIMINDAN 60 Serbest bölgelerde faaliyette bulunan işletmeler, ticari ve sınai faaliyetlerinin devamı için kullanacakları hammaddeleri ve diğer temel girdileri bulundukları ülkeden temin edeceklerdir. Serbest bölgeye mal satımı ihracat olarak kabul edildiğinden, bu durum ülkenin ihracat hacmini genişleterek, ülkede alacak katma değeri artıracaktır. 23 60 Serbest bölgelerin ihracat potansiyelini artırmasındaki diğer bir işlevi ise, ihracat işlemlerindeki kolaylık ve istikrardır. Bu durum serbest bölgede faaliyette bulunan işletmelere rekabet avantajı sağlar. Yine serbest bölgede yapılacak üretim için gerekli olan girdilerin serbest bölgeye ithalatı sırasında gümrük vergisi ödenmemesi de buradaki işletmelere rekabet gücü katar. 24 60 İhracat açısından bir diğer katkı, buradaki müteşebbislerin re-export denilen ve yurt dışından ithal edilen malların başka bir ülkeye yeniden ithalatının yapılarak, Serbest bölgedeki gümrük vergisi avantajlarından yararlanma imkanına sahip olmasıdır. İhraç edilecek mallar serbest bölgelerde kolaylıkla dış pazar gereklerine uygun hale getirilebilir. İhraç edilecek malların önce serbest bölgeye getirilmesi, burada da dış pazarların istek ve tercihlerine göre ambalaj, paketleme, şişeleme gibi işlemlerin yapılmasını sağlayacaktır. Bu işlemlerin maliyeti de elbette düşük olacaktır. 25 Serbest bölgelerin ithalat ve ihracata ilişkin faydalarına ek olarak; -Milli gelirin artmasını sağlaması, -Döviz kazançlarını artırması, -İstihdamı artırıcı etkisi, -Transit ticareti geliştirmesi, -Yabancı sermaye ve teknoloji transferini artırması da söz konusudur. 60 26 SERBEST BÖLGELERİN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ OLUMSUZ ETKİLERİ Genel olarak serbest bölgelerin şu sakıncaları ve olumsuz etkileri söz konusu olmaktadır: -Uluslar arası standartlara uygun bir serbest bölge kurmak son derece maliyetlidir. -Serbest bölge kurulması ithalatı artırıcı bir baskı yaratabilir. -Özellikle gelişmiş ülkelerde bulunan serbest bölgeler, üretimde kullandıkları girdilerin önemli bir kısmını ucuz üçüncü ülkelerden temin etmektedirler. 60 27 -Serbest bölgelerde faaliyette bulunan yabancı firmalar, dış pazarlarda yerli firmalar ile rekabete girebilirler. Bu durumda ise yerli ülke ihracatını artırmak isterken, serbest bölgeler aracılığıyla elindeki dış pazarları da yabancı çok uluslu firmalara kaptırabilirler. Serbest bölgelerde üretilen malların o ülkenin iç pazarında satılması, ülke ekonomisi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. 60 28 Serbest bölgelerin en önemli sakıncalarından biri, kaçakçılık ve bezeri zararlı faaliyetlere zemin oluşturabilmesidir. Serbest bölgelerde genellikle grev hakkı ve sendikal faaliyetlere izin verilmediğinden işçi ücretleri yurt içindeki ücretlerden düşük tutulmaktadır. Ayrıca, bu bölgelerde çalıştırılan kadın ve çocuk işçiler çeşitli sosyal sorunlara yol açabilmektedir. Serbest bölgeler genellikle bir miktar çevre ve deniz kirliliğine sebep olabilmektedir. 60 29 SERBEST BÖLGE İŞLETMECİLİĞİ 60 Serbest bölgelerin işletilmesi ile ilgili olarak uygulamada çeşitli yöntemler uygulanmaktadır. Bu yöntemleri üç ana grup altında toplayabiliriz: a) Serbest bölgenin devlet tarafından işletilmesi Bu modelde serbest bölgenin işletilmesini bir kamu kuruluşu üstlenir ve bölge kamu hizmeti ilkelerine göre işletilir. Serbest bölge işletmeciliği uzmanlık gerektiren bir faaliyet olduğu için Serbest bölge işletmeciliğinin devletin katı kural ve ilkelerine göre gerçekleştirilmeye çalışılması başarılı sonuçlar vermeyecektir. 30 60 b) Serbest bölgenin devletin ortak olduğu özel şirketler tarafından yönetilmesi: Serbest bölge işletmeciliği, ticari bir iş olmasının yanında aynı zamanda kamu hizmeti karakteri de taşımaktadır. Bu sebeple serbest bölgelerin devletin de ortak olacağı özel şirketler tarafından işletilmesi ideal bir yöntem olacaktır. Bu sayede devletin işletmeci şirketi ortak olarak her zaman denetleme hakkı olacaktır. 31 c-) Serbest bölgelerin özel şirketler tarafından işletilmesi: Bu yöntemde serbest bölgeler bir imtiyaz şeklinde özel şirketlere verilir ve yönetim sadece bu şirketlerce gerçekleştirilir. 60 32 SERBEST BÖLGELERDE SAĞLANAN TEŞVİKLER 60 Vergi Muafiyetleri Serbest bölgelere yapılacak yatırımları teşvik için uygulanabilecek en önemli teşvik gelir ve kurumlar vergisi muafiyetleridir. Bu muafiyetlerin süresi 5 ile 10 yıl arasında değişmektedir. Kimi zaman bu muafiyetler süre ile sınırlandırılmamış olabilir. Örneğin, Mısır serbest bölgesinde, elde edilen gelirler hiçbir surette vergilendirilmemektedir. Hindistan’ da 10 yıl süreyle karın %20’ si vergi dışı bırakılmaktadır. 33 60 Gümrük Vergisi Muafiyeti: Serbest bölgelerde, özellikle de serbest üretim bölgelerinde, yerli ve yabancı firmalara sağlanan en önemli teşviklerden biri de ithalden alınan gümrük vergisinin alınmamasıdır. Bu muafiyet hem yatırım aşamasında makine ve teçhizat için hem de üretim aşamasında hammadde için uygulanmaktadır. 34 60 Hızlandırılmış Amortisman: Hızlandırılmış amortisman, bir işletmenin kuruluşunun ilk yıllarında daha düşük bir vergi yükü altında kalmasını sağlayan bir araçtır. Hızlandırılmış amortisman uygulaması, gelir ve kurumlar vergisi için muafiyet tanınmayan ya da kısmen muafiyet tanınan serbest bölgelerde uygulanabilir. Zira vergilerden tam bağışık bir bölgede bu uygulamaya gerek yoktur. Çünkü zaten gelir, vergiden muaftır. Hızlandırılmış amortisman uygulamasına yer veren ülkelerin başında Lübnan gelir. 35 Ucuz İhracat Kredileri Serbest bölgelere sahip ülkelerden bazıları, buralarda çalışan yerli ve yabancı firmalara ucuz ihracat kredisi vermektedir. Hatta bu uygulama kimi ülkelerde ihracata prim veren bir sisteme dönüşmüştür. Ucuz İşçi Ücretleri, Grev ve Lokavt Serbest bölgelerin kurulabilmesi ve istikrar içinde faaliyette bulunabilmesi için gerekli teşviklerden biri de bu bölgelerde, işçi ücretlerinin düşük tutulmasıdır. Bu ülkelerin çoğunda, ülke genelinde uygulanmakta olan asgari ücret ve sosyal güvenli mevzuatı da serbest bölgelerde uygulanmamakta, kuruluş yasalarıyla grev ve lokavt yasaklanmaktadır. 60 36 60 Kar transfer Garantisi Serbest bölgelerin çok uluslu şirketlere sunmuş olduğu teşviklerden biri de güvence konusundadır. Yabancı firmaların diğer bir ülkedeki serbest bölgeye yatırım yapmalarının en temel şartlarından biri, o ülkede siyasal istikrarın bulunmasıdır. Çok uluslu şirketler, dünyanın politik ve ekonomik istikrarsızlıklarından etkilenmek istemezler. Onlar, her zaman ev sahibi ülkeden sağladıkları karları ve sermayelerini ana ülkeye ya da başka bir ülkeye transfer edebilmek isterler. Serbest bölge kuran ülkeler de yabancı sermayeye, sınırsız kar ve sermaye transferi hakkı tanımaktadırlar. 37 Bürokrasinin Azaltılması: Serbest bölgelerin sağladığı olanaklardan biri de buralarda bürokrasinin en aza indirilmiş ve müdahalelerin azaltılmış olmasıdır. Serbest bölgeye sahip olan ülkelerin mevzuatları incelendiğinde, bu bölgelerdeki bürokratik mekanizmanın, ülkenin geri kalan kısmına oranla çok daha esnek olduğu gözlemlenir 60 38 DÜNYADA SERBEST BÖLGELER II. Dünya Savaşı öncesi kurulan Singapur ve Hong Kong Serbest Limanları ile daha sonra kurulan Panama, İrlanda, Tayvan ve Güney Kore Serbest bölgelerinin elde ettikleri büyük başarılar, serbest bölgeler fikrinin pek çok ülkece kabul edilmesine katkıda bulunmuştur. 1967 yılında serbest bölgelerin, Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal İlişkiler Komisyonunca gelişmekte olan ülkelerin ihracatlarını artırmada önemli bir araç olarak kabul edilmesinden sonra, serbest bölge sayısı hızlanarak artmıştır. 60 39 60 ABD, İngiltere, Almanya, Macaristan, Yugoslavya, Suudi Arabistan, Pakistan, Hindistan, Tayland, Çin gibi farklı rejimlerle idare edilen 80 ülkede, 450’nin üzerinde serbest bölge kurulmuş ve serbest bölgeler üzerinde gerçekleştirilen ticaretin hacmi 500 milyar dolara ulaşmıştır. Yakın çevremizde yer alan serbest bölge sayısı 25 civarında olup, bunlar İran, Suriye, Lübnan, Ürdün, Mısır, Libya, Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Yunanistan ve Romanya’da bulunmaktadır. 40 TÜRKİYE’ DEKİ SERBEST BÖLGE UYGUYLAMALARI Serbest Bölgeler Kanunu’ nun 2. maddesine göre Türkiye'de serbest bölgelerin yer ve sınırlarını belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. Bakanlar Kurulunun bu yetkisi çerçevesinde 1985 yılından bu güne kadar ülkemizin tüm coğrafi bölgelerinde 21 adet serbest bölge faaliyete geçmiştir. Serbest Bölgeler 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu yanında Serbest Bölgeler Uygulama Yönetmeliği ile belirlenmiş usul ve esaslara göre çalışmaktadır. Türkiye'de faaliyet gösteren serbest bölgelerde yıllık ticaret hacmi 16 Milyar dolar seviyelerinde olup bu bölgelerde toplam olarak yaklaşık 35 bin 41 60 kişi istihdam edilmektedir. Kanunun 3. maddesinde ise; serbest bölgelerin, kamu kurum ve kuruluşlarınca, yerli veya yabancı gerçek veya tüzel kişilerce kurulmasına, işletilmesine Bakanlar Kurulunca izin verileceği belirtilmektedir. Serbest bölgelerde işleticiler ve kullanıcılar yatırım ve üretim safhalarında Bakanlar Kurulu'nca belirlenecek vergi dışı teşviklerden yararlanabilirler. 60 42 60 Yerli veya yabancı gerçek veya tüzel kişiler Dış Ticaret Müsteşarlığı'ndan ruhsat almak kaydıyla serbest bölgede faaliyette bulunabilirler.(m. 5) Serbest bölgelerde, Yüksek Planlama Kurulu'nca uygun görülecek her türlü sınaî, ticari ve hizmetle ilgili faaliyetler yapılabilir.(m. 4) 43 SERBEST BÖLGELERDE VERGİ AYRICALIKLARI SBK m. 6’ ya göre; Serbest bölgeler gümrük bölgesi dışında sayılır ve Bu bölgelerde gümrük ve kambiyo mükellefiyetine dair mevzuat hükümleri uygulanmaz. 6.2.2004 tarihli 5084 sayılı yasadan önce vergi mevzuatı da uygulanmamaktaydı. 60 44 Getirilen yeni düzenleme ile serbest bölgelerde “Muafiyet” uygulamasından “İstisna” uygulamasına geçilmiş ve 06.02.2004 tarihinden sonra serbest bölgede faaliyet göstermek üzere ruhsat alan mükellefler (imalat işi ile uğraşanlar hariç) vergisel açıdan serbest bölge dışında faaliyet gösteren mükelleflerle aynı konuma gelmiştir. 60 45 60 Diğer taraftan, serbest bölgelerde halen faaliyet gösteren firmaların kazanılmış haklarının korunması amacıyla 3218 sayılı Kanuna 5084 sayılı Kanun ile eklenen geçici 3 üncü madde ile serbest bölgelerde 6 Şubat 2004 tarihi itibariyle faaliyette bulunmak üzere ruhsat almış mükelleflerin faaliyet ruhsatlarında belirtilen süre ile sınırlı olmak üzere serbest bölgelerde gerçekleştirdikleri faaliyetler dolaysıyla elde ettikleri kazançlar gelir ve kurumlar vergisinden istisna edilmiştir. 46 06.02.2004 Tarihinden Önce Alınmış Ruhsata Göre Faaliyette Bulunan Mükellefler 60 3218 sayılı Kanuna 5084 sayılı Kanun ile eklenen geçici 3. maddesi ile serbest bölgelerde 6 Şubat 2004 tarihi itibariyle faaliyette bulunmak üzere ruhsat almış mükelleflerin faaliyet ruhsatlarında belirtilen süre ile sınırlı olmak üzere serbest bölgelerde gerçekleştirdikleri faaliyetler dolaysıyla elde ettikleri kazançlar gelir ve kurumlar vergisinden istisna edilerek mevcut firmaların dolaysız vergilere yönelik kazanılmış hakları korunmaya çalışılmıştır. Faaliyet ruhsatı almak üzere ilgili mercilere başvurmuş olmakla birlikte, 06.02.2004 tarihine kadar henüz faaliyet ruhsatı alamamış mükelleflerin bu istisna hükümlerinden faydalanamaz 47 İstisna, sadece faaliyet ruhsatlarında belirtilen süre ile sınırlı olmak üzere serbest bölgelerde yürütülen faaliyetlerden elde edilen kazançlara ilişkindir. Dolayısıyla, serbest bölgelerde şubesi bulunan mükellefler ile işyeri, kanuni ya da iş merkezi serbest bölgelerde olan mükelleflerin, bölgeler dışında yürüttükleri faaliyetlerden elde ettikleri kazançlar istisna kapsamında değildir. 60 48 60 Diğer taraftan, istisna sadece faaliyet ruhsatında belirtilen süre ile sınırlı olmak üzere serbest bölgelerde yürütülen esas faaliyetlerden elde edilen kazançları kapsamakta olup, serbest bölgelerde elde edilmiş olsa bile faiz, repo vb. faaliyet dışı gelirler istisna kapsamı dışında olup vergilendirilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, serbest bölgelerde yürütülen faaliyetlerden doğan alacaklara ilişkin kur farkı ve vade farkı gelirleri istisna kapsamında değerlendirilecektir. 49 Serbest Bölgeler Kanununun geçici 3. maddesi ile getirilen kazanç istisnası, serbest bölgelerde faaliyet gösteren mükelleflerin faaliyet ruhsatlarında belirtilen süre ile sınırlı olduğundan, istisna uygulamasında süre mükelleflerin faaliyet ruhsatlarında belirtilen sürenin son günü (son gün dahil) bitecektir. 60 50 Ücretlerde Stopaj İstisnası Serbest Bölgeler Kanununun geçici 3 üncü maddesine göre, 06.02.2004 tarihine kadar (bu tarih dahil) faaliyet ruhsatı almış mükelleflerin serbest bölgelerde istihdam ettikleri personele ödedikleri ücretler, 31.12.2008 tarihine kadar gelir vergisinden müstesnadır. Bu istisna halen çalışan personel yanında yeni işe alınacak personeli de kapsamaktadır 60 51 Ücret stopaj İstisnası 06.02.2004 tarihi itibarıyla faaliyet ruhsatı almış mükelleflerin bölgede istihdam ettikleri personele ödenecek ücretlere uygulanacağından, 07.02.2004 tarihinden itibaren ruhsat alan mükelleflerin çalıştırdıkları personele ilişkin ücretlerin istisnadan faydalanması mümkün değildir. 60 52 Bölgelerde faaliyet gösteren mükelleflerin 06.02.2004 tarihine kadar alınmış faaliyet ruhsatlarında belirtilen süre; 31.12.2008 tarihinden daha önceki bir tarihte sona eriyorsa söz konusu istisna, faaliyet ruhsatlarında yer alan sürenin bitiş tarihine kadar, 31.12.2008 tarihinden daha sonraki bir tarihte sona ermesi durumunda ise söz konusu istisna 31.12.2008 tarihine kadar uygulanacaktır. 60 53 İmalat Faaliyetlerine İlişkin İstisna 60 5084 sayılı kanun ile 3218 Sayılı Kanuna eklenen Geçici 3. madde uyarınca 06.02.2004 tarihinden sonra serbest bölgede faaliyet göstermek için ruhsat almış olan mükelleflerden imalat işi ile uğraşanların elde etmiş oldukları kazançlar Türkiye’nin Avrupa Birliğine tam üyeliğin gerçekleştiği tarihi içeren yıllık vergilendirme döneminin sonuna kadar gelir ve kurumlar vergisinden müstesnadır. 54 Elde edilen kazancın istisna edilmesinde, imal edilen ürünün yurt dışına veya yurt içinde satılmasının bir önemi yoktur. Bu istisnadan, bölgede yeni faaliyete geçen mükellefler ile faaliyet ruhsatlarında yer alan sürenin dolmasıyla normal vergileme rejimine tabi olacak mükellefler de yararlanacaktır. 60 55 06.02.2004 Tarihinden Sonra Ruhsat Alan Mükellefler Serbest Bölgelerde faaliyet gösteren mükelleflerin elde ettikleri kazançları üzerinden vergiye tâbi olmamaları ve aynı zamanda bu mükelleflerin bölgeden Türkiye'ye doğru herhangi bir sınırlama olmaksızın faaliyette bulunabilmelerinin aynı alanlarda serbest bölge dışında çalışan mükellefler açısından haksız rekabete neden olduğu düşüncesi ile bu konuda bazı düzenlemeler yapılmıştır. 60 56 60 Buna göre, 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanununda 5084 sayılı Kanun ile yapılan değişiklik ile 06.02.2004 tarihinden sonra Serbest Bölgelerde faaliyet göstermek amacıyla ruhsat alarak Serbest bölgelerde kurulan şirketler veya Türkiye’nin diğer yerlerinde kurulup da serbest bölgede şube açan mükellefler serbest bölgelerde elde ettikleri kazançlar için vergi ödeme mükellefiyeti altına girmişlerdir. 57 Yapılan yeni düzenleme ile Gelir ve Kurumlar Vergisi açısından bu bölgede bulunan mükelleflerin ülkemizin diğer yerlerinde faaliyet gösteren mükelleflerden herhangi bir farkı kalmamıştır. 60 58 Serbest Bölgelerde KDV Uygulaması 60 Serbest Bölgeler ülkenin siyasi sınırları içerisinde olmakla birlikte gümrük hattı dışında kaldıklarından bölge içinde yapılan mal teslimleri ile hizmet ifaları KDV’ye tabi değildir. Katma Değer Vergisi Kanununun 17 inci maddesinin 4-ı fıkrasına göre Serbest Bölgelerde verilen hizmetler katma değer vergisinden müstesnadır. Serbest Bölgeler Kanununda 5084 sayılı Kanun ile yapılan değişiklik gelir ve kurumlar vergisi açısından yeni bir durum yaratmış ancak katma değer vergisi ve benzeri dolaylı vergiler açısından yeni bir düzenleme getirmemiştir. 59 Serbest Bölgelerin sağladığı diğer imkanlar şu şekilde özetlenebilir: Serbest bölge faaliyetlerinden elde edilen kazanç ve gelirler hiç bir izne ve vergiye tabi olmaksızın yurt dışına veya Türkiye’ye transfer edilebilir. Serbest bölgeler gümrük hattı dışında sayıldığından, serbest bölgeler ile Türkiye’nin diğer yerleri arasında yapılan ticarette dış ticaret rejimi hükümleri uygulanır. 60 60 60 Türkiye’den serbest bölgeye satılan mallar ihracat rejimine, serbest bölgeden Türkiye’ye satılan mallar ise ithalat rejimine tabi olup, serbest bölge kullanıcıları Türkiye’den ihraç fiyatına (KDV’siz) mal ve hizmet satın alabilirler. Diğer taraftan, serbest bölge ile diğer ülkeler ve diğer serbest bölgeler arasında dış ticaret rejimi hükümleri uygulanmaz. 61 60 Serbest bölgeye getirilen Türkiye veya AB menşeli ya da buralarda serbest dolaşımda bulunan malların, serbest dolaşımda bulunma statüsü değişmediğinden, Türkiye’ye veya AB üyesi ülkelere girişinde gümrük vergisi ödenmez. Ayrıca, üçüncü ülke menşeli malların serbest bölgeye girişinde ve bu malların Türkiye veya AB üyesi ülkeler dışındaki üçüncü ülkelere gönderilmesi halinde de gümrük vergisi ödenmez. Ancak, serbest bölgeden Türkiye’ye veya AB üyesi ülkelere gönderilen serbest dolaşım durumunda olmayan üçüncü ülke menşeli mallar için Ortak Gümrük Tarifesi’nde belirtilen oran üzerinden gümrük vergisi ödenir. 62
