İŞİTME CİHAZI ADAYININ DEĞERLENDİRİLMESİ Gazi Üniversitesi KBB-İşitme-Konuşma-Ses ve Denge Bozuklukları Yüksek Lisans Programı Hazırlayan: Melike DURGUN İşitme Cihazı Tanıtımı: *Dünyanın çeşitli yerlerinde yapılan araştırmalar toplumun yaklaşık %10 kadarının işitme problemi yaşadığını göstermektedir. *İşitme kayıplılar bunu medikal ve cerrahi yöntemlerin yanı sıra işitme cihazları ile de gidermeye çalışmaktadırlar. *İşitme cihazı kısaca ses sinyallerini yükseltmeye yarayan bir alettir. *Sesin amplifikasyonuna göre işitme kayıplı kişinin akustik sinyali fark edip fark ettiği sinyali yorumlaması için geliştirilmiş cihazlardır. Temel Parçaları: *Mikrofon:Kısaca akustik sinyali elektrik sinyale dönüştürür. *Amlifikatör:Elektrik sinyallerinin şiddetini yükseltir. *Filtre:Ses sinyallerinin içindeki bazı frekansları bloke eder. *Batarya:İşitme cihazına güç sağlar. *Ses Kontrol Düğmeleri:Hastanın İC(işitme cihazını)’nı etkin kullanabilmesini sağlar.(frekans değiştirmek,ses ayarı,açma-kapama) *Receiver(Alıcı):İşlemlenmiş elektrik sinyallerini tekrar akustik sinyallere çevirerek orta kulağa gönderir. İşitme Cihazı Tipleri: *Completely in the Canal (CİC) İşitme Cihazları:Tüm kulak yolunu kaplar. -Özellikle yüksek frekanslarda artış -Düşük kazanç ve daha az feed-back -Oklüzyon etkisi azdır. -Kulak zarına çok yakın olduğundan kazanç iyidir. -Feed back problemi vardır. -Yaşlılarda kullanımı oldukça zordur. -Küçük mikrofon kullanıldığından gürültü seviyesi yüksektir. -Pil değişimi sık ve zordur. *İn the Canal(ITC) İC’ları: CIC’a göre daha büyük ve daha etkili kullanım,in the ear(ITE)’ye göre daha kısıtlı kullanım alanı,daha az amplifikasyon mevcuttur. İn the Ear (ITE) İC’ları:35-70 dB arası kayıplarda kullanımı uygundur.Feed-back problemi fazladır. Kulak İçi Cihazların Ortak Özellikleri: *Mikrofon ile receiver çok fazla yakın olduğu için feed back problemi vardır. *Çok ileri işitme kayıplarında bu nedenle kullanılamaz. *Kulak içindeki serumenle çok fazla muhatap-hastaya ses gitmeyebilir.Küçük batarya kullanıldığından sık pil değiştirilir.Kişide tıkanma hissi yaratabilir. *Avantajları ise akustik olarak daha üstündür. *Dışarıda parçası olmadığı için hem kozmetik hem de dış ekenlere dayanıklıdır. *Behind The Ear(BTE) İC’ları: -Tüm kayıp tiplerinde en fazla kullanılandır.Kişiye ayarlama yapması için büyük kolaylık sağlar. -Kulak kanalına uygun kalıp yaptırılır ki bu cihazın sabit durmasını sağlar ve seslerin direkt olarak iletimini sağlar. -Bu cihazlar bir çok şekilde bulunabilir:telefon kullanımına izin veren bir kısmı ve ALD’lerle bağlantı kurabilen yerleri vardır. *Gözlük Tipi İşitme Cihazları: -1950’lerde kullanılmaya başlanmış. -Gözlük sapı ve çerçevesine yerleştirilen cihazlar ile hava yolu ile değil de kemik yoluyla iletimi sağlanır. -İletim tipi kayıplarda kemik yolu normal olduğunda kullanılıyor. -Tüm komponentleri çerçeve sap kısmında olup direkt bir işitme sağlar. *Body-Worn(Cep Tipi): -Vücutta taşınan tiplerdir. -Mikrofonu,amplifikatörü,pil devresi,kontrol düğmeleri,vücutta taşınan kutu içinde receiver ise kablolar vasıtası ile kulağa takılan kalıba takılır. *CROS(Contralateral Routing of Offside Signals) Hearing Enstruments: -CROS ve türevleri,bir kulak normal işitip diğerinde kayıp olduğunda kullanılır,cihazın görevi duymayan taraftaki seslerin bir mikrofon vasıtasıyla toplayıp iyi tarafa iletmektir. Kayıp Tipleri: *İletim Tipi İşitme Kaybı: -Medikal ve cerrahi tedavi yanında işitme cihazına da ihtiyaç duyabilirler. -Tek problemleri amplifikasyon olduğu için konuşmayı algılamada problemleri yoktur. -İşitme cihazından optimum seviyede yararlanırlar. *Sensörinöral Kayıp: -İlk yapılacak prognozuna göre işitme cihazı önermektir. -Prognoz genelde patolojinin seviyesine bağlıdır. -Konuşmayı algılamada ileri derecede problemleri olabilir. Kayıp Miktarları ve İşitme Cihazından Beklenenler: *Bu sınıflamalar pek çok yazara göre değişmekle beraber 500 Hz,1 ve 2 kHz’deki saf ses ortalamalarına göre yapılan klasifikasyonda (Staab,1996-1999); __0-26 dB genelde mesleğe bağlı kayıplar görülebilir.Yüksek frekanslarda flat bir kayıp vardır.İşitme cihazı hastaya göre verilir ya da verilmez. __26-40 dB:Sürekli kullanmaması kaydıyla kişinin mesleki durum ve statüsüne göre belirlenir. __41-55 dB:İC kullanması şarttır.Orta derecede kayıp vardır.Atrofi meydana gelmeden uyarılma sağlanmalıdır. __56-70 dB:Orta-ileri derecedeki gruptur.İşitme ihazından en fazla yarar gören gruptur.Uygun amplifikasyon ile düzenli kullanmaları şarttır. __71-90 dB:İleri derecede işitme kaybı söz konusudur.En fazla ihtiyaç duyan grup olmasına rağmen işitme cihazından en az yarar gören gruptur.Gençlerde konuşmayı anlama seri olmayıp yaşlılarda oldukça bozuk anlaşılır. __91dB ve Üstü:İşitme cihazı kullanımı 80 dB’den sonra önerilmese de denenmek zorundadır.Genellikle işitme cihazını terk eden gruptur. Monaural ve Binauraal Amplifikasyon: *Binaural amplifikasyon her zaman tercih edilmesi gerekse de genelde ekonomik nedenlerden dolayı monaural vermek zorunda isek işitme kaybı derecesi göz önünde bulundurmalıyız. *55-80 dB arasında olan kulak bizim hedefimiz olmalıdır,bu aralıkta bilateral kayıp varsa 55 dB’e hangisi en yakın ise ona verilmelidir. *Örneğin bir kulağın kaybı 40,diğerinin 75 dB ise ve tek cihaz vereceksek seçeceğimiz kulak 75 dB kayıp olandır.Çünkü 40 dB’de fazla amplifikasyon sonucu harabiyet olabilir. *Bilateral simetrik işitme kayıplarında diskriminasyon skoru bize yol gösterir.Bu dad eşitse dinamik aralığa bakılmalıdır.Bununla da sonuca varılamıyorsa işitme alanı solda olduğu için sağ kulağa cihaz verilir. Dinamik Aralık: *Bir kişinin dinamik aralığı uncomfortable loudness(recruitment) seviyesi ile SRT arası kadardır. *Dinamik aralığı geniş olanlar dar olana göre amplifikasyondan daha fazla yararlanırlar. *Sensörinöral işitme kayıplarında bu aralık daralmıştır. İşitme Cihazı Kullanımının Demografisi: *1999 yılında Kochkin’in yaptığı bir araştırmada 27 milyon kişide işitme problemi olduğu,%21’den azında İC bulunduğu açıklanmaktadır. *Buna rağmen işitme cihazı endüsrisinde önemli bir artış söz konusudur.1998’de dağıtıcı sayısı t%77’lerde iken 1999’da %16 kadar artış göstermiştir.(Skafte,1999) *Haring Endustries Association(HIA)’nın istatistiksel raporuna göre 1998’de İC’ı satışı 1.8 milyonu bulmuştur.(Strom,1999) *İşitme cihazı kullanımı yaşa göre de değişmektedir. *1998’de İC’ı kullanıcılarının %33’ü 18 ve 29 yaşları arasında ve %68’i ise 65 yaş üstündedir. *1980’lerde %48.7 oranında İC müşterisi 65 yaş üstü iken 1998’de 40-65 yaş arasındaki kullanıcı oranı %13’tür.Bu da İC kullanım yaşının gitgide arttığını gösterir. *Çünkü 1997’de 65 yaş ve üstü cihaz kullananların sayısı %8’lerdedir.85 yaş ve üstü yaşlılarda cihaz kullanımında artış vardır.(Skofte,1999;Strom,1999) *İC penetrasyonu olgun yaşlılarda gittikçe artarken,55-64 yaş arasında gittikçe azalmaktadır. *Kochkin,1992’de yaptığı bir araştırmada aynı seviyelerde(orta,orta-ileri,ileri) İK’na sahip yaşlılar gençlere göre İC’ı satın almada daha öndedirler.1989’da ortalama işitme cihazı kullanımı yaşı 66 iken,1990’daa 62,9,1991’de 68 olarak bulunmuş. *Coğrafi olarak en çok kullanım Kaliforniya,Florida,New York,Pensilyanya’dır.(Kirkwood,1998) *Kochkin’e göre USA’da tipik İC’ı kullanıcıları 1993 ve 1994’te ortalama 68 yaşlarında,bilateral İK’lı ve binaural İC’ı kullanan kişilerdir. *İC’na talep sebebi ise işitmelerinin gitgide Kötüleştiğini hissetmeleri,aile bireylerinin etkisi olmuştur. *İC’I için başvuranların %60’ı emekli,%51’i Fulltime çalışanıdır.(Kochkin,1992) *İC’ı kullanıcılarının çoğu kendilerini orta ya da ileri derecede işitme kayıplı olarak tanımlamışlardır.(Skofte,1999) *65-74 yaş arası işitme kayıplı olanlardan %35’i İC’ı kullanırken %19’u kullanmaz.75-84 yaş arası %25i kullanırken %8’i kullanmaz.(Kochkin,1992) *İK yaşlandıkça artmasına rağmen bir çok yaşlı İC’ı kullanmaz. *MarkTrak3 anketine göre (6000 kişi katılmış olup bir kısmı cihaz kullanırken bir kısmı kullanmaz.); *Ekonomik faktörler,özellikle 35-54 yaş arasında utanma hissi(Kochkin,1992),çok gürültülü bulunması,telefonla kullanılamaması,sesler çıkarması ve kullanımının zor bulunması İC kullanmama nedenleri arasında saptanmıştır.(Kochkin,1997) Marktrak3 Anketine Göre İC Sahiplerinin Karakteristik Özellikleri: *%48’i ilk defa kullanır. *%82’si bilateral kayıp *%59 erkek *%65 binaural kullanım *15 BTE,%41 ITE,%44 ITC kullanır. *%76 gürültüden rahatsız *%54 orta derecede kayıp Kochin 1994’te; 1. olarak utanma hissi 2. olarak yaşlı gösterdiğini düşünmeleri 3. olarak beceriksizmiş gibi bir izlenim bıraktığını Düşünmeleri 4. Olarak komik olduklarını düşünmeleri *Utanma etkisinin 65 yaş altı için önemli bir faktör olduğu ,45-54 yaş arasında %47’sinin etkilediği,55-64 yaş arası%43’ünün kullanmama nedeni olduğunu ortaya çıkarmıştır.(Kochkin,1994) *18 yaş civarlarında utanma faktörü %83 iken ,74-84 yaşları arasında %13’tür.(Kochkin 1994) *Utanma etkisinin asıl kötü yanı İC’ı kullanımını geciktirmekte ve İK şiddetini arttırmaktadır. İşitme Cihazı Seçimi ve Fitting Yöntemleri: *İC’nı seçmede amaç,kişinin ihtiyaçlarına en uygun olan İC stilini ve teknolojik olarak maksimum oranda faydalanabileceği şekilde ayarlamasının yapılmasıdır. *Tercihten sonra 2. aşama fitting yani kişiye uyumlandırma safhasıdır. *Fittingden sonraki 3 haftalık postfitting dönemde ise hastanın İC’ndan faydalanıp faydalanmadığının takibi,doğru kullanıp kullanmadığının gözlenmesi için önemlidir. *Postfitting dönemdeki cevaplar ile fitting dönemdeki cevaplar birbiriyle uyumlu olmalıdır.Aksi halde İC modifiye edilmelidir. *Daha sonra rehabilitasyon süreci başlar.Amaç memnuniyeti arttırmaktır. *Postfitting dönemdeki rehabilitasyon ve tavsiyeler sonucu kişi hala memnun değilse kalıp değişimi,İC’nın değişimi,Assistive Listening Cihazlar(ALD) ile desteklenmesi düşünülmelidir. *Prefitting dönemde hastanın değerlendirilmesi sırasında elde edilen bilgilere göre kişinin karşılaştığı problemler öğrenilip,karşılaşacağı problemler tahmin edilip kişiye en uygun bir rehabilitasyon protokolü oluşturmak hedeflenmelidir. İC Seçimi Öncesi Prefitting Dönem: *Kim Adaydır? -Odyolojik tetkikler sonucu İK, İC kullanabileceği sınırlar içerisinde ise; -İK bir engel,beceriksizlik,dinleme,ihtiyaçlarında kısıtlılık yaratıyorsa; -Mental seviyesi uygun ise; -Periferal ve santral işitme yollarının durumunu gösteren testler pozitif ise aday olabilirler. Elektroakustik Karakterlerin Belirlenmesi: *İC tipinin belirlenmesi lineer ve non-lineer sistemlerin seçimi için kullanılacak protokolün düzenlenmesi *Supratreshold ölçüm yöntemleri kullanılarak SPL satürasyonunun seçimi ve/ve ya gürlük genişlik ölçümlerinin yapılması *Özel isteklerin seçilmesi Fitting: *Gerçek kazanç miktarının saptanması ve frekans cevap karakterlerinin belirlenmesi ve SSPL-90 -Fonksiyonel kazanç belirlenir. -Gerçek kulak ölçümleri yapılır. -Konuşmayı alma ölçümleri. -Visual input-output locator algorthym -İC oryantasyonu/tavsiyeler,realistik beklentiler yönünde olmalıdır. Postfitting:Performansın Değerlendirilmesi *Konuşmayı alma testleri *Konuşmayı anlayabilme skorları *Ses kalitesini tanımlama(?) *Self-report ölçümler(?) *ALD’lerin gerekli olup olmadığı *Varolanı modifiye etme,gerekirse cihazı değiştirme ya da tavsiye ve bazı eğitimlerle oryantasyonu arttırıcı stratejiler izlenir.Örn:visuel-işitsel eğitim Takip: *Sonuçlar değerlendirilir. *Tavsiyeler verilir. *İC’nda modifikasyona gidilir. Preselection Dönem ve Değerlendirme: *İşitme kaybı olan kişiye yaklaşım sosyal,psikolojik ve çevresel kriterleri taşımalıdır. *Bu kişileri fonksiyonel yapabilecek bir kapasiteden bakılmalıdır. *İşitsel,fiziksel,sosyolojik ,psikolojik ve çevresel faktörler incelenmelidir. İşitsel Fizik Psiko Sosyo Çevre sel lojik lojik sel Hasar El Beceril eri Yetersi Visüel zlik Beceril er Engel Genel Sağlık Motiva Yaşam syon Şekli Algıla Aile ma Desteğ i Kişilik Ekono Güven Yapısı mi lik İşitsel Faktörler: *Kişinin odyolojik tetkikleri yapılıp,pure tone eşikleri,konuşma testleri detaylı şekilde yapılır. *Problemler işitme harabiyeti ve patolojinin seviyesine göre değişir. *Disabilitiy:(Yetersizlik) -Günlük yaşam içinde işitme kaybı etkisinin bir sonucudur.Yetersizliğin şiddeti kaybın şiddeti ile doğru orantılıdır.(Hyde&Riko,1994) APHAB: *Abbreviated Profile Hearing Aid Benefit: *Gün içinde çeşitli dinleme ortamlarında kişinin karşılaştığı problemlerin oranını verir. *Bu envanter bize işitme yetersizliğinin gün içindeki yaşama etkisi hakkında bilgi verir. *HANA(Hearing Aids Needs Assesment)ve ya COSİ(Client Oriented Skill of İmprovement) ise işitme kaybı ve işitme cihazı ihtiyaçlarına yönelik kişisel envanterlerdir. *Handikap(Engel) ise kayıp ve yetersizliğin sosyal ve emosyonel hayattaki izdüşümüdür. *İşitsel isteklerin eksikliğine bağlı olarak işitsel olmayan problemler içerir.(Hyde&Rico,1994) *Kişinin kendine olan güveni aile ilişkileri ve sosyal ilişkilerini etkiler. *Self-report şekilde gün içindeki değişik durumlarda ölçülür. *HHIE(Hearing Handicap inventory Elderly) gibi anketlerle işitme azlığının emosyonel ve sosyal etkileri hakkında bilgi sahibi oluruz. *Handikap ölçümleri,kişinin İC’ı için gerçek bir aday olup olmadığı hakkında ve fazla beklentilere girmemesi için bize bilgi verir. İşitme Cihazı ve Fitting Esnasında İzlenecek Yöntemler: *İşitme cihazı fitting işleminden önce medikal bir destek gerekli mi buna bakılır. *İşitme cihazının işitsel ve işitsel olmayan yararları realistik bir şekilde ifade edilir. *İşitme cihazının elektroakustik ölçümleri(gain,frequency response,SPI satürasyonu,SSPI-90) yapılmalı ve uygun İC’I tespit edilmelidir. *İC’ı tipine ve düzenine karar verilir. *Hangi kulağa takılacağına karar verilir. *Bu ölçümlerin sonunda medikal desteğe ihtiyacı olanlar tespit edilir.Enfeksiyon varlığında özelikle yaşlılardaki DM,ca,AİDS varlığında acil müdahale edilmeli ve enfeksiyondan korunmalıdır. *Medikal olarak İC kullanmada KE varsa fitting işleminden önce saptanmalıdır. *Medikal destek gerekli değilse İK şiddeti,işitsel cevap bölgesi,işitme konfigürasyonu,İK tipi,santral problem olup olmadığı saptanır. *Bu ölçümler İC’ndan elde edilecek yararları ve beklentileri belirler. *Böylece kullanıcının beklentileri sınırlandırılmış olur. *Newman,Jacobson,Hug,Weinstein,Malinoff(1991) İK şiddetinin psikososyal yönde bir etkisi olmadığını rapor etmişlerdir.Çünkü benefit-verim İK’nı kendi kendine ne kadar az algıladıkları ile alakalıdır. *Korrealasyonel analizlere göre İC veriminin saf ses ortalamasına çok fazla bağlı olmadığını rapor etmiştir.(Taylor,1993) *İC adayını seçerken CAPD (Central Auditory Procesing Disorder santral işitsel işlemleme bozukluğu) olan kişileri ayırt edecek bir konuşma testine tabi tutulmalıdır. *Özellikle cihazlarını inefektif bulanlara uygulanmalıdır.İşitme cihazından yararlanma örneğin yaşlı birey için çevredeki ses ve uyarı sinyallerini duyması;genç birey için sessiz ya da gürültülü ortamda konuşulanları anlaması;yüksek frekanslarda İK olan birinin yüksek frekansları arttırıcı özelliği olan İC kullanması ;bilateral simetrik İK olanlarda binaural cihaz kullanımı şeklinde tanımlanabilir. *Fino (1991) prefitting dönemde self-perceived handikap skorları ile aday olup olmadığını kanıtlamak için çalışmalar yapmıştır. *Öyle ki her tip işitme kaybında işitme cihazı olanlarda handikap miktarı daha fazla gözlenmiştir. *Newman 1991’de handikap skorları ile cihaz kullanımı arasında bir bağlantıyı rapor etmiştir. *Saf ses ortalaması ve konuşma testlerine bakmaksızın prefitting dönemde yapılacak HHIE sonuçlarıyla İC’na karar vermek kolaylaşır. *Çıkan skorların yapılan ölçümleri desteklediği halde rehabilitasyon protokolü oluşturulurken pek çok odyolog Self Assesment Kriterlerini kulllanmazlar. (Kirkwood,1997;Schow,Balsora,Smedly,Whitcomb,1993) Fiziksel Faktörler: *Görsel hasar İC tipini seçmede ve yardımcı cihaz kullanımı konusunda karar vermede önemli bir faktördür. *Otolojik konsederasyonlar: dış kulak yolu atrezileri,aktif enfeksiyon varlığı,anormal gelişimler,DKY stenozu kanal içi cihaz kullanımını imkansız kılar.Cerrahi müdahale ile kulakta değişiklikler meydana gelmişse mutlaka konsültasyon istenmelidir. *Özellikle dermatolojik problemi olan hastalar küçük İC’nı kullanamazlar.Serumenin birikmesi ile İC’nın teması hastanın memnuniyetini azaltır,rahatsızlık verir. *Orta kulak problemleri ise(enfeksiyon,efüzyon)kemik iletim alıcısına ihtiyaç olduğunu gösterir. *Ayrıca DM,ca,AİDS gibi hastalık taşıyanlar için izin kağıtları gerekmektedir. El Becerileri: *Yaşlı bireylerde var olan artrit,romatizmal hastalıklar,gelişimsel beceri azlığı,paraliziler,cihaz manipülasyonuna engel olur. *ALD için primer adaylardır. *Cihaz almaları için dokunma,ağrı,proprioception testlerinin yapılmış olması hareket sınırlılıklarının belirli olması gerekir ki modifiye yöntemlerle de olsa cihaz verilebilsin. Kognitif Beceriler: *Demans;mental becerilerin zayıflaması,hafıza kaybı,entelektüel fonksiyonlarda azalma olarak tanımlanır.İşitme kaybı ile görülebilme oranı yüksektir. *Cihazın doğru kullanılmasına bir engeldir.Pozisyonlama ve ayarlamayı hemen unuturlar.Demanslı,tecrübeli cihaz kullanan hastalar ayarlama ve cihazdan verim almada;demanslı ve yeni kullanan hastalara göre daha başarılıdırlar.Bu da rehabilitasyonun önemini göstermektedir. *Cihaz asla önerilmeyecek durumda ise ALD’ler düşünülebilir ya da güvenlik önlemlerine yönelik evlerinde alarm veren cihazların bulunması gerekmektedir. *İC düşünülen yaşlı hastalara kısa kognitif testler uygulanmalıdır. Psikolojik Değişkenler: *Cihaz verme aşamasında özellikle kısa süreli hafıza test edilmelidir.Çünkü 65 yaş üstü kişilerin %10’u günlük hayattaki sorunlarla başa çıkamayacak şekilde kognitif problemlere sahiptir. *Motivasyon,kişilerin sıkıntılarla başa çıkma kapasitesine,sosyal aktivitelerde rol alma isteğine ve fonksiyonlarında gelişimi destekler.(Kemp,1990) *İC adaptasyon sürecinde başarının sağlaması için motivasyon eksikliği olan hastalarda odyolog bilinçli davranmalıdır.Cihazın onlar için imkansız olmadığını ne kadar önemli olduğunu anlatmalı fakat asla gerçekleşmeyecek cümle kullanmamalıdır.(Schum,1999) Sosyolojik Değişkenler: *Bireyle görüşme yapılmadan önce yaşam stili ve sosyal güvencesi hakkında bilgi alınmalıdır.Cihaz seçiminde ise fiziksel ve sosyal çevre,sosyal statüsü göz önünde bulundurulmalıdır. Çevresel Faktörler: *Yaşlılarda işitme kaybına adaptasyon güvenlik açısından önem taşıdığı için kolay olur. *Kapı zili,hırsız,yangın alarmı,korna sesi gibi uyaranlara karşı yetersizlik gösterdikleri için cihaz kullanmaları şarttır.Genelde evde yalnızken cihaz kullanmaları yönünde cesaretlendirilmelidirler. *Cihaz kullanımı güvende olma duygularını restore eder. *Kısaca;odyolog cihazdan maksimum verim almak için her bir değişkeni göz önüne alıp hastaya yaklaşmalıdır. *Cihaz için doğru aday seçildikten sonra diğer adım uygun işitme cihazını seçmek olacaktır. TEŞEKKÜR EDRİM...