Endokrinoloji I - mustafaaltinisik.org.uk

ENDOKRİNOLOJİ I
Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK
ADÜTF Biyokimya AD
2006
1
Endokrinoloji, dokular arası haberleşmeyi
sağlayan ve hormon adı verilen molekülleri
inceleyen bilim dalıdır.
2
Hormon
oluşturan doku
ve organların
tümüne
endokrin sistem
adı verilir.
3
Sentezlendikleri yere göre
hormonlar
• Hipotalamus hormonları
• Hipofiz hormonları
Ön lop hormonları
Orta lop hormonu
Arka lop hormonları
• Tiroit hormonları
• Paratiroit hormonu
• Pankreas kormonları
• Böbrek üstü bezi hormonları
Adrenal korteks hormonları
Adrenal medülla hormonları
• Cinsiyet bezleri hormonları
Erkek cinsiyet hormonları
Dişi cinsiyet hormonları
• Gastrointestinal ve diğer doku hormonları
4
Yapılarına göre hormonlar
• Peptitler ve proteinler: Hipotalamus, hipofiz,
paratiroit, pankreas, mide-bağırsak sistemi ve
bazı plasenta hormonları
• Steroidler: Adrenal korteks ve gonadlardan
salgılanan hormonlar ile bazı plasenta hormonları
• Amino asit türevi hormonlar:
Adrenal medülla hormonları: Katekolaminler
Tiroit hormonları
• Eikozanoidler
• Retinoidler
• NO
5
Depolanan ve depolanmayan
hormonlar
Peptit ve protein yapılı hormonlar, granüllü endoplazmik
retikulumda sentez edildikten sonra Golgi sisteminde
membranöz veziküller içinde depolanırlar
Katekolaminler, suda çözünür özellikli proteinler olan
kromograninler ve ATP ile birlikte granüllerde depolanırlar
Tiroglobulin yapısındaki tiroit hormonları, tiroit follikülleri
içinde depolanırlar
Steroid hormonlar, sentez sonrası hemen salgılanırlar,
depolanmazlar
6
Hormonların salgılanmalarının
düzenlenmesi
Hormonların salgılanması, 1) sinir sistemi
ile 2) negatif ve pozitif feedback
mekanizmalar ile kontrol edilmektedir.
Hormon salgılanmasının feedback düzenlenmesi,
kandaki kimyasal maddelerle ve tropik
hormonlarla olabilir.
7
Hormon salgılanmasının sinir
sistemi ile düzenlenmesi
8
Hormon salgılanmasının kandaki
kimyasal maddelerle düzenlenmesi
Plazma Ca2+düzeyi
Plazma glukoz düzeyi
PARATİROİT
PTH
Pankreas adacık İnsülin
 hücreleri
9
Hormon salgılanmasının tropik
hormonlar ile düzenlenmesi
10
Hormonların taşınmaları
Hormonlar, kanda serbest veya proteinlere
bağlı olarak bulunurlar.
Hidrofilik özellikli katekolaminler ve
peptit/protein yapılı hormonların büyük
çoğunluğu serbest olarak bulunurlar
Hidrofobik özellikli tiroit hormonları ile
steroid hormonlar proteinlere bağlı olarak
bulunurlar
11
Hormon reseptörleri
Hormonlar, özgül reseptörlerinin bulunduğu
bir veya birkaç dokuda (hedef dokular) etki
gösterirler.
Reseptörler, plazma membranında,
sitoplazmada veya çekirdekte bulunurlar.
Reseptörler, çoğunlukla glikoprotein
yapısındadırlar, hormonu tanır ve bağlarlar.
Hormon-reseptör kompleksinin oluşumuyla
hücre içi metabolik olayı etkileyecek sinyal
12
oluşumu mekanizması uyarılır.
Etki mekanizmalarına göre
hormonlar
• Grup I: Hücre içi reseptörler bağlanan hormonlar
• Grup II: Hücre yüzeyi reseptörlerine bağlanan
hormonlar
Adenilat siklaz aktivasyonu veya
inaktivasyonu yapan hormonlar
Guanilat siklaz aktivasyonu yapan hormonlar
Fosfolipaz C aktivasyonu yapan ve/veya
sitozolik Ca2+ konsantrasyonunu artıran hormonlar
Tirozinkinaz aktivasyonu yapan hormonlar
13
Bazı durumlarda hormonun hücre yüzeyi
reseptörüne bağlanması iyon kanallarının
açılmasına neden olur.
14
Hormonların yıkılımı
Peptit/protein yapılı hormonların büyük bölümü
reseptör aracılı endositoz ile hücre içine
alındıktan sonra lizozomlarda hidroliz
edilmektedir. Oksitosin ve anjiotensin gibi küçük
molekül ağırlıklı bazı peptit hormonların
proteolizi plazmada olur.
Katekolaminler, steroidler ve tiroid hormonları,
özgül enzimatik değişiklikler ile inaktive
edilmektedirler.
15
Endokrin fonksiyon bozuklukları
• Yetersiz miktarda hormon salgılanması: Hormona
özgü hipofonksiyon belirtileri ile karakterize
• Aşırı miktarda hormon salgılanması: Hormona
özgü hiperfonksiyon belirtileri ile karakterize
• Hormona karşı doku duyarlılığında azalma:
Reseptör veya postreseptör mekanizmalardaki
bozukluklar nedeniyle olur; dolaşımdaki hormon
düzeyi artar. Hormona özgü hipofonksiyon
belirtileri ile karakterize.
16
Hipotalamus hormonları
• Supraoptik ve paraventriküler çekirdekte oluşanlar
Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin)
Oksitosin (pitosin)
• Peptiderjik nöronlardan salgılanan, Adenohipofiz hormonlarının
sekresyonunu düzenleyen hormonlar
Tirotropin salgılatıcı hormon (TRH)
Kortikotropin salgılatıcı hormon (CRH)
Gonadotropin salgılatıcı hormon (GnRH)
Büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH)
Somatostadin (Büyüme hormonu salınımını inhibe edici hormon)
Prolaktin salgılatıcı hormon (PRH)
Prolaktin salınımını inhibe edici hormon (PIH)
17
Supraoptik ve paraventriküler
çekirdekte oluşan hipotalamus
hormonları
Oksitosin, Doğumun başlangıcında uterus düz
kasının kasılmasını kolaylaştırır, laktasyonda sütün
dışarı akmasına yol açar.
ADH, Böbreğin distal ve kollektör tüplerinde
suyun geri emilimini hızlandırır, periferik arteriyol
ve kapillerlerde vazokonstriksiyona neden olur.
Bu hormonlar, nörofizinler denilen taşıyıcı proteinler
aracılığıyla sinir aksonlarında arka hipofize taşınırlar
ve burada depolanırlar (arka hipofiz hormonları).
18
Peptiderjik nöronlardan salgılanan
hipotalamus hormonları
TRH, ön hipofizden tirotropinin sentez ve salınımını
uyarır.
CRH, ön hipofizden ACTH salgısını nuyarır.
GHRH, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve
salınımını uyarır.
Somatostadin, ön hipofizden büyüme hormonu sentez ve
salınımını inhibe eder.
PRH, Prolaktin salgılanmasını uyarır.
PIH, Prolaktin salgılanmasını inhibe eder.
GnRH, Ön hipofizin gonadotropik hormonları olan LH ve
FSH salgılanmasını uyarır.
19
Ön hipofiz hormonları
• Opiyomelanokortin ailesi
Kortikotropin (ACTH)
Melanosit stimüle edici hormon (MSH)
-endorfin
• Glikoprotein ailesi
Tirotropin (TSH)
Gonadotropinler
Luteinizan hormon (LH)
Follikül stimüle edici hormon (FSH)
• Somatomammotropin ailesi
Somatotrop hormon (Büyüme hormonu, GH)
Prolaktin (PRL)
20
Opiyomelanokortin ailesi ön hipofiz
hormonları
Kortikotropin (ACTH), adrenal steroidlerin
sentez ve salgılanmasını artırır. Özellikle kortizolün
sentez ve salıverilmesini düzenler.
Melanosit stimüle edici hormon (MSH), kurbağa
gibi türlerde önemlidir, insanlarda fetal yaşam ve
gebelikte bulunduğu ileri sürülmektedir.
-endorfinin beslenme ve seksüel davranışların
yanı sıra öğrenme olayını etkilediği öne
sürülmektedir.
21
Glikoprotein ailesi ön hipofiz
hormonları
Tiroid stimüle edici hormon (TSH), tiroid
bezinde tiroid hormonlarının sentezinin tüm
aşamalarında etki gösterir. Plazma iyodunun tiroid
tarafından alınıp tutulmasından başlayarak iyodun
organifikasyonu, mono ve diiyodotirozinlerin
eşleşmesini, tiroglobulinin endositozunu ve
proteolize uğraması sonucu T3 ve T4 salgılanmasını
etkiler
22
LH, kadınlarda sıcaklık artışı ve östrus ile
ilişkilidir, over folliküllerinin son olgunlaşmasını,
çatlamasını ve çatlayan folliküllerin korpus
luteuma dönüşmelerini sağlamaktadır. Erkeklerde
testosteron salgılayan leydig hücrelerini uyarır.
FSH, Kadınlarda graaf folliküllerinin büyümesini
uyarır. Erkeklerde seminifer tüp epitelini uyararak
olgun sperm hücreleri ile spermatositlerin sayısal
artışına yol açar.
Koryonik gonadotropin (hCG), plasentada
sentez edilir, hamileliğin ilk 4-6 haftasında korpus
luteumun devamlılığından sorumludur.
23
Somatomammotropin ailesi ön hipofiz
hormonları
Somatotrop hormon (GH, büyüme hormonu),
İskelet büyüme hızı ve vücut ağırlığındaki artışı
kontrol eder. Normal büyüme için gereklidir.
Büyümeye olan etkilerine insülin benzeri büyüme
faktörleri ailesinden (somatomedinler) özellikle
IGF-1 aracılık eder.
Karbonhidrat, lipit, azot, mineral metabolizmaları
üzerine etkilidir. Kan glukoz düzeyini artırır,
lipolizi hızlandırır.
24
İnsanlarda iskelet büyümesinin tamamlanmasından
sonra görülen adenohipofiz adenomunda GH
sentezinin artışı akromegaliye yol açar. Ellerde ve
ayaklarda, yüzde özellikle burunda, kafatasının
bazı alanları ile iç organlarda büyüme görülür.
Hipofiz adenomunun puberte öncesinde kemik
büyümesi tamamlanmadan gelişmesine bağlı olarak
uzun kemiklerde aşırı büyüme görülmesine
gigantizm (devlik) adı verilmektedir.
Büyüme hormonunun yetersiz salıverilmesi
Dwarfizm (cücelik) ile sonlanır.
25
Prolaktin, hamilelikte meme dokusunda kendine
özgü reseptörlerine bağlanarak laktalbümin dahil
bazı süt proteinlerinin sentezini uyarır.
Laktasyonun başlaması ve devamlılığı için
gereklidir.
Erkeklerde fizyolojik dozlarda normal testosteron
üretiminin devamlılığına katkıda bulunur, sperm
motilitesini ve fertiliteyi etkiler.
Hipofizin prolaktin salgılayan bir tümörüne
(prolaktinoma) bağlı olarak hiperprolaktinemi ve
sonuçta menstrüel düzensizlik ile meme
bezlerinden süt gelmesi (galaktore) olur.
26
Plasental laktojen (hPL), GH ve PRL gibi
somatomammotropin ailesinden bir hormondur.
Plasentadan salgılanır. Laktojenik ve luteotropik
etkilidir.
Somatotrop hormona (GH) benzer etkiler gösterir.
27
Epifiz hormonu (melatonin)
Melatonin, epifizde triptofan amino
asidinden, serotonin üzerinden sentez
edilir.
Antioksidan enzim sentezini
uyarmaktadır.
28
Gastrointestinal hormonlar ve
diğer doku hormonları
Gastrointestinal sistemde bulunan farklı endokrin hücrelerden sentez
edilen çok sayıda polipeptide gastrointestinal hormonlar adı verilir.
Bunların bir bölümü hipotalamusta ve sinir sisteminde de bulunurlar:
Gastrin
Kolesistokinin-pankreozimin (CCK-PZ)
Sekretin
Gastrik inhibitör polipeptit
Vazoaktif intestinal polipeptit (VİP)
Somatostatin
Motilin
Pankreatik polipeptit
Enkefalinler gastrointestinal hormonların bazılarıdır.
29
Timus hormonları (Timozinler)
T-lenfositlerinin olgunlaşma süreçlerinde etkili
olurlar.
Büyüme-gelişme, kalsiyum ve fosfor
metabolizması üzerine etkileri de gösterilmiştir.
30
Eritropoietin
Glikoprotein yapısındadır.
Kırmızı kan hücrelerinin oluşmasını ve
olgunlaşmasını hızlandırır.
31