ANTİBİYOTİKLER ve KLİNİK KULLANIMLARI Prof. Dr. Neşe SALTOĞLU Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları Antibiyotik Kullanımı Antibiyotikler ABD’de kalp ilaçlarından sonra en sık kullanılan 2. ilaç Hastanede yatan hastalarda kullanım %25-40 Tüm ilaç tüketiminin %25’i antibiyotikler Yıllık 7 milyar dolar Ant. Kullanımının %50si uygunsuz yanlış doz-süre seçimi, endikasyon olmadan başlama, yanlış ilaç Kunin CM. In: Mandell, Bennett (eds): 1990: 427. John&Fishman CID; 1997 Antibiyotik Kullanımı Gelişmekte olan ülkelerin sağlık bütçelerinin %35’i antibiyotiklere ayrılmakta Ülkemizde tüm ilaç tüketiminin %25’i antibiyotikler (IMS verileri) Antibiyotik Kullanımında Sorunlar antibiyotiklerin etkin olmayan dozda verilmesi, uygunsuz sürede kullanılması, endikasyonu olmadığı halde antibiyotik başlanması, mevcut enfeksiyonun tedavisi için uygun olmayan bir antibiyotiğin seçilmesi Uygunsuz antibiyotik tedavi sonuçları Tedavi başarısızlığı Mortalite, morbidite Yan etkiler Ekonomik yük Direnç!!! Antibiyotikleri uygun kullanmadan amaçlanan antimikrobiyal direnç gelişimini en aza indirme, en az toksisiteye sahip ilaçların seçimi ile hasta bakımını maksimuma çıkarma, bu iki uygulamayı da en az maliyetle yapabilmedir Beta laktamlar Penisilin grubu beta laktamlar Sefalosporin grubu beta laktamlar Dihidrotiazin halkası Monobaktamlar 6 aminopenisiloik asit halkası Monosiklik bet laktam halkası Karbapenemler Bisiklik beta laktam halkası Penisilinler 1928 yılında Alexander Fleming penisilini keşfetti. Penicillium notatum türü mantar etrfında üreme olmaması 1949 penisilin G geliştirildi Penisilinler (6 Aminopenisilanik asid (Bir beta laktam halkası+tiazolidin halkası)+yan zincirden oluşur. Etki mekanizması Bakterisidal etki Bakteri hücre duvar sentezini inhibe ederler. Bakteri hücre duvarı sentezinin peptidasyon aşamasında görevli transpeptidaza (Penisilin Bağlayan Protein) bağlanır. Peptidoglikan tabakasına sağlam peptidoglikan monomerlerinin eklenmesini engeller. Bakterilerin endojen otolitik sistemini de aktive ederler. Doza bağımlı etki gösterirler. serum yarı ömrü kısadır, birkaç doza bölünerek kullanılır Penisilinin etkisi MİK üzrinde kalan zamanla ilişkili Gram pozitiflere karşı Postantibiyotik etki Çoğu mide asidinde parçalanır • Bazı penisilinaz dirençli penisilinler (kloksasilin ,amoksilin v.b) • Bazı betalaktamaz inhibitörlü penisilinler • Fenoksimetil penisilin hariç Gıdalar absorbsiyonu azaltır. Dokulara çok iyi penetre olurlar. Nafsilin-oksasilin hariç çoğu böbrekten atılır. Keatinin klirensine göre doz ayarlanmalıdır. Hemodiyaliz sonrası ek doz verilir. Penisilin-İlaç etkileşimleri Penisilinler aminoglikozidlerle aynı sıvı içerisinde karıştırılmamalıdır. Oral antikoagülanlar ve oral kontraseptiflerin etkisini azaltabilirler. Makrolid- tetrasiklinlerle birlikte kullanımında penisilinlerin bakterisidal etkisi azalır. 6 grupta sınıflanırlar Doğal penisilinler (Penisilin G ve penisilin V, prokain penisilin) Penisilinaza dirençli penisilinler (metisilin, nafsilin, isoksazil penisilinler) Aminopenisilinler Karboksipenisilinler Üreidopenisilinler Betalaktamaz inhibitörlü penisilinler Doğal penisilinler kullanımları Penisilin G kullanımı Beta laktamaz yapmayan gram pozitif bakterilere etkili Toleran suşlar hariç S. pyogenes, S. agalactiae, S. viridans, Peptokok, peptostreptokok enfeksiyonları Pnömokok (direnç?) Menengokok Corynebacterium Pasteurella multocida Treponema pallidum Leptospira Clostridium türleri (C. difficile hariç) Aktinomiçet B. antracis Gram negatif anaerop bakterilere etkili (Fusobacterium türleri hariç) Penisilin V A grubu betahemolitik streptokok tedavisi ve profilaksi Doğal penilinler ve klinik kullanımları Penisilin G Kristalize penisilin G Na veya K tuzu(i.v)4-6 saatte bir otit, alt solunum yolu enf., deri-yumuşak doku enf, duyarlı mikroorganizmalarla oluşan endokardit, menenjit. Prokain penisilin (i.m, 2x1) (alt solunum yolu infeksiyonu) Benzatin penisilin G (i.m, tek doz) (Streptokoksik farenjit, ARA profilaksisi, Erken ve latent sifiliz) Penisilin V (fenoksimetil penisilin oral) Streptokoksik farenjit, ARA profilaksisi Penisilinaza dirençli penisilinler 1950li yıllarda geliştirildi. Antistafilokokal penisilinler Metisiline duyarlı stafilokokal suşlara etkili Proteinlere bağlanmaları yüksek Flukloksasilin, kloksasilin ve dikloksasilin oral (Hafif şiddetli deri –yumuşak doku infeksiyonlarında) Metisilin, nafsilin, oksasilin parenteral yol ile Metisilin böbreklerden atılır, interstisyel nefrit yapar Nafsilin ve oksasilin safra ile atılır. Aminopenisilinler Ampisilin-amoksisilin-bakampisilin Streptokoklara aktiviteleri daha az, enterokok ve Listeria etkileri daha fazla Betalaktamazlara dayanıksız Clostridium Corynebacterium Aktinomiçet Menengokok Endokardit profilaksisi Ampisilin, amoksisilin, oral parenteral Bakampisilin oral yolla, Ampisilin oral biyoyararlanımı daha düşük, gıdalardan etkilenir. Otitis media, pnömoni, bronşit, sinüzit, üriner sistem enfeksiyonu Karboksipenisilinler Karbenisilin ve tikarsilin Psödomonaslara , gram negatif bakterilere, anaeroplara etkili Bakteremi, üriner sistem, solunum yolu inf) Beta laktamaz yapan suşlara etkili değildir Parenteral (İm veya i.v) uygulanır. Na yüküne dikkat edilmeli! Üreidopenilisinler Azlosilin, mezlosilin, piperasilin Enterobactericaea üyesi gram negatiflere etkili Psödomonaslar, (aminoglikozidle kombine) gram pozitif koklar Anaerobik kok ve basillere etkili Bakteremi, genito-üriner sistem enf., karın içi infeksiyonlar, osteomyelitte kullanılabilir. Beta laktamaz yapan suşlara etkili değildir. Penisilinlere direnç gelişmesi direnç beta laktamaz yapımı (plazmid ya da kromozom aracılı) Hedef molekülde (PBP) değişiklik Hücre duvarından penetrasyonda azalma Efflux (aktif dışarı pompalama) Enzimatik Otolitik enzimlerin yokluğu Betalaktamaz inhibitörlü penisilinler Tip 1 beta laktamaz yapan Enterobacter, Citrobacter, Serratia hariç betalaktamaz yapan bakterilere etkili Alt solunum yolu enfeksiyonları, deriyumuşak doku, diabetik ayak, genital, abdominal enfeksiyonlar Amoksisilin/klavulanat, oral Ampisilin/sulbaktam, i.v, oral, i.m Piperasilin/tazobaktam, i.v Penisilinler yan etkiler Allerjik reaksiyonlar IgE ilişkili Erken Ürtiker (72 saatin altında) Anafilaksi Nadiren hemolitik anemi hemolitik anemi Anafilaktik reaksiyonlar milyonda 4 -15 oranında İdopatik Geç ürtiker deri döküntüleri İlaç ateşi Serum hastalığı GİS yan etkileri, İshal, bulantı, kusma, psödomembranöz kolit Yaşlılarda uzun süreli kullanımda nötropeni, trombositopeni, hemolitik anemi Na yüklenmesi, hipokalemi, interstisiyel nefrit Sefalosporinler Sephalosporicum acremonium adlı mantardan elde edilmiş 4 kuşakta yer alır.la 1. kuşak gram pozitiflere etkili, 3. kuşakta gram negatif etki daha iyi, 2. kuşak her ikisi arasında, 4. kuşakta indüklenebilir beta laktamlara etki iyi Hücre duvarında PBP sentezini inhibe eder. Dihidrotiyazin halkasına dört üyeli beta laktam halkası eklenmiştir. Direnç PBPlerde değişiklikler İlacın geçişini engellenmesi Betalaktamaz üretimi Oral yolla kullanılan sefalosporinler Sefaleksin Sefadroksil Sefradin 1. kuşak Sefuroksim aksetil Sefaklor 2. kuşak Sefprozil Lorakarbef Sefiksim Sefpodoksim Sefdinir Sefditoren Sefdibuten 3. kuşak 3. Kuşak sefalosporinler Sefotaksim Seftazidim Seftriakson Sefdinir Sefditoren Sefiksim Sefpodoksim Seftibuten Moksolaktam 4. kuşak sefalosporinler Sefepim, Sefpirom MRSA’ya etkili sefalosporinler Seftarolin, Seftobiprol Plazma proteinlerine bağlanma (%30-70) Yarılanma ömrü, seftriakson hariç kısadır. Dokulara iyi geçer (prostat –göze geçişte yüksek dozlar gerekir) 3. ve 4. kuşağın menenjitli hastada BOS geçişi iyi Çoğu böbrekler yolu ile atılır, böbrek yetmezliğinde seftriakson hariç doz ayarlanmalı Sefaperazon safra yolu ile atılır, hepatik bozuklukta kullanılmamalı Birinci kuşak sefalosporinler ve kullanımları Stafilokok ve streptokok enfeksiyonları Cerrahi profilaksi Toplum kaynaklı gram pozitif enfeksiyonları Deri ve yumuşak doku enfeksiyonu Üriner sistem enfeksiyonu İkinci kuşak sefalosporinler H. influenzae, Neisseria, Moraxella etkili Sefuroksim aksetil oral yolla solunum sistemi enfeksiyonu, sefuroksim parenteral (menenjit tedavisinde )kullanılır. Toplum kökenli pnömoni otitis media, sinüzit, yumuşak doku enfeksiyonu, komplike olmayan üst üriner sistem infeksiyonu, jinekolojik ve intraabdominal enfeksiyonlar Üçüncü kuşak sefalosporinler Toplum kökenli ve hastane kökenli enfeksiyonlar Sefotaksim, seftriakson, seftazidim,menenjit tedavisinde TKP Komplike ÜSİ, Endokardit (E. faecium sefalosporine intrinsik dirençli) Sepsis Yumuşak doku enfeksiyonları, Diabetik ayak enfeksiyonu Osteomyelit, septik artrit Abdominal, jinekolojik enfeksiyonlar Gonokok enfeksiyonu Sefepim 4. kuşak sefalosporindir. Sefepim, seftazidim, sefoperazon psödomonaslara etkilidir. Yan etkiler Allerjik reaksiyonlar, deri döküntüsü GİS yan etkileri, ishal, bulantı uzun süreli kullanımda lökopeni, trombositopeni, kombs pozitifliği Direnç PBPlerde değişiklikler Dış membran geçirgenliğinin azalması Betalaktamaz üretimi ESBL pozitifliği Karbapenemler Geniş spektrumludur. PBPlere bağlanıp peptidoglikan sentezini inhibe ederler. Aerop,anaerop, gram pozitif ve negatiflere etkili MRSA, MRSE, Stenotrophomonas maltophilia, P. cepacia’ya etkisiz İmipenem, meropenem,ertapenem Diğer betalaktamlardan farkı 1 pozisyonundaki karbon sülfürle yer değiştirmiştir. İmipenemde peptidaz 1 enzimine dayanıklılığı artırmak amacı ile silastatin eklenmiştir. Direnç gelişimi Karbapenemazlar Geçirgenliğin azalması/kaybolması Dışa atılma (efflux) Vücut sıvılarına iyi geçer BOS2a geçerler İmipenem 4x0.5-1 g i.v, meropenem 3x0.5-1 gr i.v kullanılır Böbrek yetmezliğinde doz ayarlanmalıdır. Kullanımı Sepsis Febril nötropeni Hastane kaynaklı enfeksiyonlar (pnömoni, intraabdominal enfeksiyon) ESBL pozitif idrar yolu enfeksiyonları (ertapenem) Yan etkileri Allerji İshal, bulantı, kusma Psödomembranöz enterokolit Hepatotoksisite Eozinofili, trombositopeni, nötropeni Yaşlı ve kafa travması durumlarında imipenem daha sıklıkla konvülsiyon eşiğini düşürür. Monobaktamlar Aztreonam, Sadece Gram negatiflere etkili PBP 3’e bağlanır. Direnç enzimatik inaktivasyon yolu ile Dış membran geçirgenliğinin azalması i.m yolla kullanılır. Günde 2 dozda parenteral kullanılır. Tüm vücut sıvılarına iyi geçer. Üriner sistem enfeksiyonları, alt solunum yolu enfeksiyonu, sepsis, intraabdomina, jinekolojik enfeksiyonlar Böbreklerden atılır, böbrek yetmezliğinde doz ayarlanır. Yan etkiler diğer betalaktamlara benzer Kinolonlar Nalidiksik asit ilk üyesi DNA giraz enzimini inhibe ederler, bakterisidal etkili Kinolonlar Atipik m.o, gram pozitif (MRSA hariç), gram negatif çomak ve koklara etkili M. tuberculosise , brusellaya etkili 4 grupta yer alırlar. 2. grupta norfloksasin, ofloksasin, siprofloksasin, enoksasin, pefloksasin, 3. kuşak levofloksasin Solunum yolu kinolonları 4. kuşak moksifloksasin 3.(B. fragilis hariç) ve 4. kuşak anaeroplara da etkili Oral emilimi ve Biyoyararlanımı iyi serum proteinlerine bağlanma düşük oranda Doku geçişi serum düzeyinin üzerinde BOS geçişi düşük Yarılanma süreleri uzun Konsantrasyona bağlı etki gösterir Postantibiyotik etkiye sahiptir. Kullanım dozu 1 veya 2 doza bölünmüş olarak kullanılır. Karaciğerden atılanlar pefloksasin, grepofloksasin, travofloksasin Ofloksasin, levofloksasin renal yolla, diğerleri hem böbrek hem karaciğer yolu ile atılır. Böbrek yetmezliğinde doz ayarlanmalıdır. Antimikrobiyal direnç Gyr A geninde mutasyonu Porin mutasyonu Klinik kullanımı Pnömoni Üriner sistem enf. Psödomonas enfeksiyonları Gonore, non-gonokoksik üretrit Prostatit Turist ishali, kolera, şigella, salmonella enfek Kemik-eklem enf. Atipik mikobakteri enf. kombinasyon tedavide Dirençli tüberküloz Bruselloz İntraabdominal enfeksiyonda Yan etkiler Çocuk, gebe ve süt veren annelerde kontrendike GİS yan etkileri bulantı, ishal Transaminaz artışı Fotosensitivite, deri döküntüleri Baş ağrısı, yaşlılarda konvülsiyon eşiği düşük Tendinit Yaşlılarda QT uzaması Glikopeptidler Hücre duvarı sentezinde D-alanin Dalanin içeren peptidlerle kompleks oluşturur, Peptidoglikan sentezini inhibe ederler. Vankomisin Teikoplanin Gram pozitif bakteri enfeksiyonlarında kullanılır. aerop ve anaerop gram pozitif bakteriler Pnömokok, stafilokok, streptokok, Corynebacterium, Clostridium bakterisid Enterokoklara bakteriostatik etkili Direnç plazmid ile aktarılır. • • • • Van A, Van B, Van C tipi direnç VISA ve GISA VRE: Vankomisine dirençli enterokok Kullanım alanları Endokardit Sepsis MRSA ve MRSE enfeksiyonları Penisilin allerjisinde endokardit profilaksisi Oral yolla emilmez Parenteral kullanılır. Doz: Vankomisin 2g/gün, Teikoplanin 200-400mg/gün Vankomisin i.v, teikoplanin i.v, i.m %5 Dekstroz ya da SF içerisinde 60 dakika Yavaş infüzyon Vücut sıvılarına iyi geçer. BOS’a intratekal yolla iyi geçer Böbreklerden atılır Böbrek yetmezliğinde doz ayarlanır. Yan etkiler Ototoksik Nefrotoksik Red Man sendromu Ateş, titreme, döküntü Aminoglikozidler S. griseustan Streptomisin izole edildi. Neomisin Tobramisin Kanamisin Paramomisin Gentamisin Amikasin Sisomisin İsepamisin Ribozomda 30 S alt ünitesine bağlanır Protein sentezini inhibe eder. Streptomisin dışındakiler 50 S alt birimine de bağlanır. Bakterisid etkili Polar yapıda olduğu için aktif transportla hücreye girebilir. Direnç Ribozomal mutasyon Hücre geçirgenliğinde azalma Enzimatik direnç Asetilasyon Adenilasyon Fosforilasyon Gram negatif aerop çomaklara Stap, streptokok, enterokok, listeria enf da kombine tedavide Mikobakteri enf. Yersinia Tularemi Brusella Oral emilimleri zayıftır. Paramomisin ve neomisin oral kullanılr. Parenteral i.m veya i.v, intratekal yolla uygulanırlar. Tek doz kullanımı uygundur. Böbrek , kemik, periton ve iç kulak dokusuna geçişi iyidir. Konsantrasyona bağlı etki gösterirler. Postantibiyotik etkilidir. İdrarla atılır, böbrek yetmezliğinde doz ayarlanmalıdır. Hemodializ sonrası doz eklenir. Kullanım yerleri Sepsiste kombine tedavi Psödomonas enf. da kombine tedavide İntraabdominal enf. Üriner enf. Endokardit profilaksisi Tüberküloz tedavisi Bruselloz tedavisi Tularemi, veba tedavisi Paramomisin parazit enfeksiyonlarında Yan etkiler Nefrotoksik Ototoksik Nöromüsküler blokaj Makrolidler üyeli makrosiklik lakton halkasına Glikozid bağları ile şekerler bağlanmıştır. Bakteri ribozomlarının 50 S bölümünde bir reseptüre bağlanır. Peptidil transferaz RNA yı etkileyerek protein sentezini inhibe eder. Bakteriostatik etkili 12-16 Direnç gelişimi Makrolidleri hidrolize eden esteraz ya da fosfotransferaz yapımı Hedef molekülün değişimi MLS tipi direnç İlacın aktif olarak dışarı atılması Makrolidler Eritromisin 14 üyeli lakton halkası Spiramisin Roksitromisin Azitromisin 15 üyeli lakton halkası Klaritromisin Josamisin Oleandomisin Diritromisin Etki spektrumu Gram pozitifler Stafilokok-streptokok Korinebakteriler Gram negatifler-atipikler Bordetella Bartonella Riketsiya Campylobakter Legionella, Klamidya, H. İnfluenzae, Neisseria, Morexella, Borrelia Mikoplazma Azitromisin ve Klaritromisin gram negatif etkisi daha iyi Spiramisin toksoplazmaya etkili Eritromisin baz mide asidinden etkilenir. Eritromisin stearat ve esterat tuzları mide asidine dirençli Laktobionat formları i.v kullanıma uygundur. Proteinlere yüksek oranda bağlanır. Karaciğerde Safraya İleri metabolize edilir. salınır, dışkıyla atılır. karaciğer yetmezliğinde doz ayarlanır. Azitromisin aç karnına alınır. BOS hariç dokulara iyi geçer. Günde tek doz kullanıma uygun Klaritromisin besinlerden etkilenmez Yarılanma süresi 6 saat Dokulara iyi geçer Roksitromisin ağızdan alındığında tamamı absorbe olur. Yarılanma zamanı 11 saat Kullanım alanları Üst solunum yolu enfeksiyonları Tonsillofarenjit Otit, sinüzit, Boğmaca, difteri Alt solunum yolu enfeksiyonu Tipik ve atipik Pnömoni KOAH alevlenmesi Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar Deri ve yumuşak doku enfeksiyonu Erizipel, sellülit, impetigo, lenfanjit, akne vulgaris, fronkül Sindirim sistemi enfeksiyonu Nongonokoksik üretrit Helicobacter pylori C. jejuni diyaresi Trahom Toksoplazmoz Atipik mikobakteri enfeksiyonları Sitokrom p450 enzimlerini inhibe eder. Antihistaminiklerle ciddi kardiyak aritmi Yan etkiler Bulantı, kusma, ishal, karın ağrısı Kolestatik hepatit i.v uygulamada flebit Deri döküntüsü Eritromisin i.v formu Ventriküler taşikardi QT uzaması Profilaksi Akut romatizmal ateş İnfektif endokardit profilaksisi Kolon cerrahisi profilaksisi Menengokok taşıyıcılığı eradikasyonu Uygulama dozları Eritromisin 4x500mg/gün Klaritromisin 2x250-500mg Azitromisin 500mg/günSpiramisin 23g/gün Roksitromisin 1g/gün LİNEZOLİD Sentez yoluyla elde edilen yeni bir antibiyotik grubu oksazolidinon sınıfından Ribozomal 50s alt birimine bağlanarak başlangıç kompleksinin oluşumunu engeller Bakteriyostatik etkilidir (pnömokok ve S.aureus’a yavaş bakterisidal etki) Linezolidin etkili olduğu başlıca gram pozitif bakteriler S.aureus (MRSA ve VISA dahil) S.epidermidis ve diğer KNS’ler (MR kökenler dahil) S.pneumoniae (penisiline dirençli ve çoklu dirençli kökenler dahil) E.faecalis (VR kökenler dahil) E.faecium (VR ve ampisilin R kökenler dahil) S.pyogenes ve diğer beta hem. strept. Viridans streptokoklar Linezolidin farmakokinetik özellikleri Oral ve i.v biyoyararlanımı benzer Proteine bağlanma %31 Serum, doku ve vücut sıvılarına geçişi çok iyi Çapraz direnç yok Oral ve parenteral kullanım Sitokrom P450’ye etkisi yok Oksidasyonla metabolize olur Renal ve hepatik yetmezlikte doz ayarlamaya gerek yok Hematolojik yan etkiler Tedavi başlangıcında ve haftada bir hemogramla hasta izlenmeli 14 günden uzun tedavilerde Önceden antibiyotik kullanan kronik enfeksiyonlularda Birlikte Kİ süpresyonu yapan başka ilaç kullananlarda Trombositopeni Nötropeni Anemi Linezolidin klinik kullanımı enfeksiyonları ± bakteriyemi Toplum kökenli pnömoni (grup II ve III) Hastane kökenli pnömoni Deri ve yumuşak doku enfeksiyonları Diğer enfeksiyonlar VRE Menenjit ve şant enfeksiyonları Endokardit Osteomiyelit Cerrahi alan enfeksiyonları Febril nötropeni Daptomisin Siklik lipopeptid Günde bir kez IV Gram-pozitif patojenlere in vitro hızlı bakterisid etkinlik MSSA MRSA Metisiline dirençli S. aurues VRSA Vankomisine dirençli S. aureus PRSP Penisiline dirençli S. pneumoniae Vankomisine Rezistan Enterokok Daptomisin Klinik Kullanım Komplike deri ve yumuşak doku infeksiyonları Stafilokok bakteriyemisi Stafilokoksik sağ kalp endokarditi (Pnömonide etkisiz) Yan Etki Nadir Direnç Gelişmesi Nadir (in vitro) Tigesiklin Glisilsiklin grubunun ilk üyesi Tetrasiklinden türetilmiş Minosiklinin yapısal analoğu Ribozomal 30s alt birime bağlanır protein sentezini inhibe eder bakteriyostatik etkili intravenöz uygulanır Böbrek ve karaciğer yetmezliğinde (ağır olmadıkça) doz ayarlaması gerekmiyor Gebelerde ve çocuklarda kullanılmaz Tigesiklinin etki mekanizması Metisiline dirençli S.aureus (MRSA) Penisiline dirençli S.pneumoniae Vankomisine dirençli enterokok infeksiyonları E.faecium E.faecalis Beta laktamaz pozitif H. influenzae Beta laktamaz pozitif M.catarrhalis Dirençli Acinetobacter baumannii Kullanım alanları Deri ve yumuşak doku ve Komplike intraabdominal enfeksiyonlarda Bakteriyemi ve sepsiste etkisi kısıtlı