Ödemeler bilançosu

ULUSLARARASI SERMAYE
HAREKETLERİ
Yrd. Doç. Dr. Oktay KIZILKAYA
DIŞ ÖDEMELER DENGESİ
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
II.
Dış Açık Ve Dış Fazla
III. Dış Ödeme Açıklarının Nedenleri
IV. Dış Açıklar konusunda İzlenebilecek Politikalar
V.
Ödemeler Bilançosunun İçerdiği Sınırlandırmalar
VI. Türkiye’nin Ödemeler dengesi
VII. Türkiye’nin Cari İşlemler Dengesi Açıkları Sorunu
VIII. Uluslararası Yatırımlar Pozisyonu
IX. Çift Kayıtlı Muhasebe Yöntemi Ve Örnek Uygulamalar
I.
Ödemeler Dengesi
 Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke
sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik
faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur.
Bilançonun ana bölümleri şunlardır:
A. CARİ İŞLEMLER HESABI
B. SERMAYE HESABI
C. FİNANS HESABI
D. NET HATA VE NOKSAN
E. REZERV VARLIKLAR
Genel Denge
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
 Dış ödemeler bilançosu veya dengesi, ülkelerin belirli bir dönem
içerisindeki dış ekonomik ve mali ilişkilerinin durumunu gösterir.
 Bir ülkenin dış ödemeler bilançosundaki denge veya dengesizlik, o ülkenin
uluslararası ödeme gücündeki iyileşme
dolayısıyla da
ya da bozulmaları yansıtır ve
ekonomik ve mali itibarının bir göstergesi olarak
değerlendirilir
 Ödemeler bilançosu, bir ülkede yerleşik kişilerin belirli bir dönem boyunca
yabancı ülkede yerleşik kişilerle yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin
sonucunu gösteren sistematik bir kayıt biçiminde tanımlanır.
 Ödemeler bilançosu stok değil, akım kavramı dır.
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
a.
Ekonomik İşlem ve Ülkede Yerleşik Olma
 Ekonomik işlem mal, hizmet ve teknoloji yada sermaye ihraç ve ithali
karşılığında ülkeye döviz giriş çıkışının olması şeklinde ifade edilebilir.
Uluslararası ekonomik işlemlerin sonucunda genel olarak parasal bir
ödeme söz konusu olmaktadır. Bu bağlamda; *mal, hizmet veya
teknoloji ihraç eden veya sermaye ithal eden bir ülkeye döviz
girecektir. Tersi durumda, *yani mal, hizmet veya teknoloji ithal eden
veya sermaye ihraç eden bir ülkeden ise döviz çıkacaktır.
 Ülkede yerleşik olma özelliği ise o ülkede faaliyetlerine devam eden
kişi, firma ve kamu kuruluşlarının ekonomik faaliyetlerinin ödemeler
bilançosuna dahi edileceğini ifade eder.
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
b. Alacaklı ve Borçlu İşlemler
 Dış dünyaya karşı alacak hakkı doğuran işlemler alacaklı işlemler dir
ve genel olarak ülkeye döviz girişi sağlar. Mal ve hizmet ihracı,
sermaye ithali gibi…. Bu işlemler ödemeler bilânçosunun aktif kısmına
kaydedilirler.
 Dış dünyaya karşı borç doğuran işlemler borçlu işlemler dir ve genel
olarak ülkeden döviz çıkılı olur. Mal ve hizmet ithali, sermaye ihracı
gibi…. Bu işlemler ödemeler bilânçosunun pasif kısmına kaydedilirler.
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
c. Uluslararası ticari işlemlerin ikilik özeliği
 Uluslararası ekonomik ve mali işlemlerin çoğunda iki işlem (mal ve
hizmet devri ve karşılığı olan paranın transferi) şeklindedir. Ödemeler
bilançosu Çift Kayıtlı Muhasebe Sistemine göre tutulur.
 Bu yöntemde ikilik özelliğine uygun olarak bir borçlu işlem, ilgili
hesabın borçlu yanına kaydedildikten sonra, başka bir hesabın da
alacaklı kısmına kaydedilir. Aynı şekilde bir alacaklı işlemde
hesabın alacaklı kısmına kaydedildiğinde, başka bir hesabın da
borçlu kısmında gösterilmiş olacaktır. Neticede, aynı işlemin iki ayrı
hesabın ters yanlarına kaydedilmesi gerçekleşmektedir. Bu durum bu
işlemlerin
denkleştirilmesi
sonucunu
doğurmaktadır.
Dış Ödemeler Bilançosu Kavramı
d.
Otonom ve Denkleştirici İşlemler
 Ödemeler bilânçosunun temel hesap grupları, Cari İşlemler Hesabı,
Sermaye Hesabı ve Resmi Rezervler Hesabı olarak sıralanabilir.
Ayrıca İstatistik Farklar diye bilinen tek kalemlik bir hesap da yer
almaktadır.
 Cari İşlemlere mal ve hizmet akımları ile ilgili işlemler kaydedilir
 Sermaye hesabına ise sınır ötesi sermaye işlemleri kaydedilir.
 Resmi Rezervler hesabı ise merkez bankasının piyasaya müdahalede
bulunarak yaptığı döviz alım ve satımları sonucu ülkenin resmi
uluslararası rezervlerindeki net değişmeyi göstermektedir.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
1. Cari İşlemler Hesabı
 Ülkenin ihraç ve ithal ettiği mallar ve hizmetler bu hesaba kaydedilir.
a) Mal Ticareti (görünür ticaret)
 Mal ihraç ve ithali toplam ülkelerin uluslararası ekonomik işlemlerinin büyük
bir kısmını oluşturur. ( Genellikle 1/2 ile 2/3 arasında )
 Ülkeye döviz kazandıran başlıca işlemdir
 Kayıt tekniği açısından alacaklı bir işlem olarak aktife yazılır
 Toplam mal ithalatı ile toplam mal ihracatı arasındaki dengeye dış ticaret
bilançosu adı verilir.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
b. Uluslararası Hizmetler (Görünmez Ticaret)
 Hizmet ihraç ve ithalinden kaynaklanır.
 Uluslararası Hizmetleri Kapsayan İşlemler
 Dış Turizm
 Uluslararası Taşımacılık
 Uluslararası Bankacılık ve Sigortacılık
 Uluslar arası inşaat hizmetleri
 Lisans Bedelleri, Kiralar, Komisyonlar
 Yurtdışı Resmi Hizmetler
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
c. Uluslararası Faktör Gelir ve Giderleri
 Yurtiçindeki yabancı sermaye şirketlerinin faaliyetlerinden kazanıp
yurtdışına transfer ettikleri karlar, ülkeye yapılan uzun ve kısa süreli
yabancı mali yatırımların geliri olarak dışarıya gönderilen paralar
(faizler ve temettüler) veya dış borçlara ödenen faizler bu grupta yer
alır
 Bunun gibi, ülkede yerleşik kişilerin yurt dışında yaptıkları doğrudan
yatırımlardan sağladıkları karlar, faiz ve temettü kazançları alacaklı
işlemler olarak dış alem faktör gelirleri arasına kaydedilir.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
d. Tek Yanlı Transferler
Ülkeler arasında bağış ve hibe şeklinde yapılan
işlemlerdir.
Yapılan Karşılıksız Transfer, bağışta bulunan ülke
açısından borç işlemi niteliğindedir.
Yapılan bağışın mal şeklinde olması durumunda
mal hesabına alacak kaydı düşülür.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
e. Cari İşlemler Dengesi (Bilançosu)
 Cari işlemlerin alacaklı ve borçlu kısımları toplamı arasındaki farka “cari
işlemler bilânçosu” veya «cari işlemler dengesi» (current transactions
balance) adı verilmektedir. İki taraf toplamı birbirine eşit çıkarsa bu durum
cari işlemler bilançosunun dengede olması demektir. Alacaklı kısım
toplamının borçlu kısımdan büyük olması cari işlemler bilânçosunun
fazla vermesini, tersi yani borçlu kesim toplamının alacaklı kısımdan
büyük olması ise cari işlemler açığını ifade etmektedir.
 Alt bilançolar açısından ele alınırsa, Cari işlemler bilançosu, dış ticaret
bilançosu, hizmetler bilançosu, uluslar arası faktör gelirleri bilançosu ve
tek yanlı transferler bilançosu toplamından oluşur.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
f.Cari İşlemler Bilançosu ve GSYH
 Cari işlemler hesabı, hem cari yılda ihraç ve ithal olunan mal ve hizmetleri
gösterdiği o yıla ait GSYİH ile doğrudan bir ilişki kurmaktadır. Yani, ülkede
üretilip yabancılara satılan mallar GSYIH’nin bir bölümünü oluşturmaktadır.
 Açık ekonomilerde (dış ticaret yapılabilir ülkelerde) milli gelirin (GSYIH) oluşumu
bağlamında
cari
işlemlerin
önemli
bir
yeri
bulunmaktadır.
Milli
gelir
hesaplamalarında (X)ihracat, toplam harcama akımına bir katılım, (M) ithalat ise
toplam harcamalardan ayrılan bir sızıntı durumundadır. Bu nedenle net ihracat
denilen ihracat ve ithalat farkı denge milli gelirinin oluşumunu etkilemektedir.
GSYIH = C + I + G + (X-M)
C: tüketim harcamlarını
I: yatırım harcamalarını
G: kamu harcamalarını
X: ihracat
M: ithalat
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
Ödemeler Dengesi EKİM-2015
CARİ İŞLEMLER HESABI
 Cari işlemler açığı, bir önceki yılın Ekim ayına göre 2.176 milyon
ABD doları azalarak 133 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir.
Bunun sonucunda, on iki aylık cari işlemler açığı 38.109 milyon ABD
doları olmuştur.
 Bu gelişmede, ödemeler dengesi tablosundaki dış ticaret açığı nın bir
önceki yılın aynı ayına göre 2.326 milyon ABD doları azalarak 2.356
milyon
ABD
dolarına düşmesi etkili olmuştur. Diğer
yandan, hizmetler dengesinden kaynaklanan net gelirler 170 milyon
ABD doları azalarak 2.854 milyon ABD dolarına düşmüştür.
 Parasal olmayan altın kaleminde, bir önceki yılın Ekim ayında 356
milyon ABD doları net ithalat olurken, bu yılın aynı ayında 478 milyon
ABD doları net ihracat gerçekleşmiştir.
 Hizmetler dengesi altında seyahat kaleminden kaynaklanan net
gelirler, bir önceki yılın aynı ayına göre 351 milyon ABD doları
tutarında azalarak 2.472 milyon ABD dolarına gerilemiştir.
 Birincil gelir dengesi kalemi altında yatırım geliri kaleminden
kaynaklanan net çıkışlar, bir önceki yılın aynı ayına göre 40 milyon
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
2.Sermaye Hesabı ve Finans Hesapları
 Sermaye işlemleri, genelde bir ülkede yerleşik kişi ve kuruluşların yabancı ülkede yaptıkları fiziki
yatırımları (üretim tesisleri, bina, arazi vs.) sınır ötesine aktarılan mali fonlardan (yabancı tahvil,
hisse senedi, hazine bonosu vs. alım satımı, yabancı ülke bankalarında vadeli hesaplar açtırılması
gibi) oluşur.
 Ülkenin dış dünya ile yaptığı sermaye işlemleri geleneksel olarak ödemeler bilançosunun sermaye
hesabına kaydedilmekteydi. Ancak 2009 yılında IMF nin yeni düzenlemesine göre bu hesabın
başlığı Sermaye Hesabı ve Finans Hesapları biçiminde değiştirilmiştir. Buna göre üretilmeyen ve
finansal nitelikte olmayan varlıklar (örneğin sanat eseri, telif hakkı, lisans veya ticari marka bedeli
vs.) ile göçmen transferleri ve ülkenin silinen dış borçları (varsa) sermaye hesabı kısmında
gösterilir. Finansal nitelikteki sermaye akımları ise finans hesaplarına kaydedilir.
 Yurtdışından ülkeye sermaye girişi, bir alacak işlemi, ülkeden sermaye çıkışı da bir borç işlemidir.
 Bu özellik mal ve hizmet akımlarındaki durumun tersinedir.
 Sermaye hesabındaki toplam alacaklı ve borçlu işlemlerin net bakiyesine sermaye bilançosu adı
verilir.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
Ödemeler Dengesi EKİM-2015
FİNANS HESABI
 Doğrudan yatırımlar dan kaynaklanan net girişler (net yükümlülük artışı), bir önceki
yılın aynı ayına göre 158milyon ABD doları azalarak 367 milyon ABD doları tutarında
gerçekleşmiştir.
 Portföy yatırımları 147 milyon ABD doları tutarında net giriş (net yükümlülük artışı)
kaydetmiştir. Alt kalemler itibarıyla incelendiğinde, yurtdışı yerleşiklerin hisse
senedi piyasasında 204 milyon ABD doları net alım, devlet iç borçlanma
senetleri piyasasında ise 61 milyon ABD doları net satım yaptığı görülmektedir.
 Yurtdışında ihraç edilen tahvil ve bonolarla ilgili olarak, bankalar 211 milyon ABD
doları net geri ödeme, diğer sektörler ise 466 milyon ABD doları net borçlanma
gerçekleştirmiştir.
 Diğer yatırımlar kaleminden kaynaklanan net girişler (net yükümlülük artışı) 558
milyon ABD doları tutarında gerçekleşmiştir.
 Diğer yatırımlar altında, yurtiçi bankaların yurtdışı muhabirlerindeki efektif ve
mevduat varlıkları 2.349milyon ABD doları, yurtdışı bankaların yurtiçindeki
mevduatları da 571 milyon ABD doları tutarında net artış kaydetmiştir.
 Yurtdışından sağlanan kredilerle ilgili olarak, Genel Hükümet ve bankacılık
sektörü sırasıyla 151 milyon ve 382 milyon ABD doları net geri ödemede
bulunurken diğer sektörler 2.490 milyon ABD doları net kullanım
gerçekleştirmiştir. Bankalar, Ekim ayında kısa vadeli kredilerde net geri ödeyici, uzun
vadeli kredilerde net kullanıcı olmuştur.
 Resmi rezervler Ekim ayında 1.197 milyon ABD doları azalmıştır.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
3. Resmi Rezervler Hesabı
 Merkez Bankasının döviz piyasasına yapmış olduğu müdahalelerin sonucunda
ülkenin
uluslararası
resmi
rezervlerindeki
değişmelerin
gösterildiği
hesaplardır.
 Denkleştirici işlemlerin ortaya çıkış nedeni ödemeler bilançosunun durumudur.
Başka bir deyişle dış dünyadan sağlanan otonom gelirlerle otonom giderler
arasında bir dengesizlik bulunması ya da kabaca bir yaklaşımla piyasa
işleyişinden
kaynaklanan
toplam
döviz
arz
ve
talebi
arasındaki
dengesizliklerdi.
 Resmi rezervlerde bir azalma (MB’nin döviz satışları) alacak, rezervlerde bir
artma da (MB’nin döviz alışları) borç işlemi niteliğindedir
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
3. Resmi Rezervler Hesabı
a. Resmi Rezerv Değişmeleri ve Kur sistemleri
1) Sabit Kur sisteminde amaç döviz arz ve talep güçlerindeki bir değişme karşısında
kurlarda ortaya çıkması söz konusu olan bir değişmenin tümüyle önlenmesidir.
Bu durum ancak MB’nın piyasada dış açık (-B) miktarında döviz satması ile gerçekleşebilir.
Dış fazla (+B) durumunda ise tersi söz konusudur.
- B = + ΔR
+ B = - ΔR
Burada –B dış açığı, + ΔR ise resmi rezervlerdeki azalmayı ifade eder. Rezervlerdeki
azalma pozitif işaretli olarak kaydedilir.
2) Serbest Değişken kur sisteminde ise kurlar piyasada arz ve talebe göre belirlendiği için
MB’nin müdahalesi yoktur. Müdahale olmadığı için döviz rezervlerinde bir değişme olmaz.
B=0 ve ΔR=0, döviz kurları arz ve talebe göre dalgalanır
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
3. Resmi Rezervler Hesabı
b. Altın rezervlerindeki değişimin kaydedilmesi
Sanayide kullanım amacıyla yapılan altın ithal ve ihracı mal ticareti
gibi cari işlemler içinde gösterilir. Kayıt yöntemi de diğer mallar
da olduğu gibidir.
 Dış ödeme amacına bağlı altın işlemleri ise resmi rezervler
hesabında yer alır. Bu durumda MB'nin altın ihracı resmi rezervler
hesabının alacaklı yanına, altın ithali ise borçlu yanına kaydedilir.
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
4. İstatistik Farklar Hesabı
 İstatistik Farklar Hesabı, ödemeler bilançosu istatistiklerini
denkleştirmek amacıyla kullanılır.
 Ödemeler bilançosunun otonom (yada çizgi üstü) işlemlerinin net
bakiyesi ile denkleştirici (yada çizgi altı) işlemlerin ters yönlü bakiyesi
birbirine eşit olmalıdır.
 Neden otonom ve denkleştirici hesaplar birbirine eşit olmaz.
 Gümrük İdarelerine verilen mal bildirimlerinin yanlış kaydedilmiş
olması
 Kaçakçılık
 Turizm gelirlerinin anket ile belirlenmesi
 İthalat ve ihracat işlemi ile bedeli olan paranın farklı dönemlerde
ödenmesi
DIŞ ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN ANA HESAPLARI
4. İstatistik Farklar Hesabı
Ödemeler Bilançosundaki Dengesizlik
B= Bc + Bk = ΔR
B
= Ödemeler bilançosundaki dengesizlik
Bc
= Cari işlemler Bilançosu
Bk
= Sermaye Hesabı Bilançosu
ΔR
= Resmi rezervler hesabındaki değişme
Örnek: Yıl sonunda ödemeler
bilançosu düzenlemesi yapılırken
resmi rezervlerdeki azalmanın 200
milyon dolar (ΔR=+200), bunun
yanında cari işlemler açığı 25
milyon dolar (Bc=-25) ve sermaye
bilançosunda 100 milyon dolarlık
bir açık (Bk=-100) görülmekte
olsun.
Demek oluyor ki, otonom işlemler göre hesaplanacak dış açık 125 milyon dolar iken resmi
rezervlere göre açık 200 milyon dolardır. Gerçek açığın 200 milyon dolar olduğu kabul edilirse , dengeyi
sağlamak için, çizgi üstü işlemlerine 75 milyon dolarlık bir kayıt (istatistik farklar) eklemek gerekecektir.
Demek ki, işaret farkını göz önünde bulundurmazsak ,
200=25+100+75 olacaktır. Bu anlatılanlar aşağıda topluca gösterilmiştir.
ÇİZGİ ÜSTÜ İŞLEMLER
Cari işlemler bilançosu
Sermaye bilançosu
İstatistik farklar (NET HATA VE EKSİKLİKLER)
NET OTONOM İŞLEMLER
-25
-100
-75
-200
ÇİZGİ ALTI İŞLEMLER
Resmi rezerv değişmeleri
NET DENKLEŞTİRİCİ İŞLEMLER
+200
+200
*** Belirtmek gerekir ki, eşitliğin iki
yanı arasındaki farklar bazen çok
önemli boyutlara ulaşabilmektedir.
Buda istatistiki farklar hesabının dış
dengesizliklerin
tahmininde
oynadığı rolü gösterir.
DIŞ AÇIK VE DIŞ FAZLA
 Ödemeler bilançosu dengesi, ait olduğu yıl içindeki otonom işlemlerin toplam
alacak ve toplam borçlarının birbirine eşit olmasıdır. Buna göre toplam borçlu
işlemlerin toplam alacaklı işlemlerden büyük olması durumunda bir ödemeler
bilançosu açığı, tersi durumda da bir ödemeler bilançosu fazlası (surplus) vardır.
DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ
 Yapısal Nedenler
 İktisadi Dalgalanma
 Geçici Faktörler
 Yabancı Sermaye Giriş Ve Çıkışları
DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ
1. Yapısal Nedenler
Ülkede uygulanan harcama genişletici politikalar
Kalkınma hızının göreceli olarak yükseltilmesi
Teknolojik gerilik ve ekonomi yönetimindeki gerilik nedeni
ile rekabetin ve ihracatın azalması
Bazı hammaddeler açısından dışa bağımlılığın aşırı
derecede olması
Ülkedeki tercihlerin yabancı mallar yönünde değişmesi
DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ
2. İktisadi Dalgalanma
 Ulusal ekonomiden kaynaklanan bir dalgalanmanın genişleme
aşamasında gelir ve harcamalar artıp fiyatlar yükseleceğinden
ödemeler bilançosu açık verir.
 Daralma aşamasına girildiğinde, bu faktörlerde tersine bir
gelişme görülür ve bir dış fazlalık ortaya çıkar.
 Dalgalanma boyunca görülen bu açık ve fazlalar birbirine
eşitlenmiyorsa ülke ciddi dış ödeme sorunları içine sürüklenir.
 Dış denge, yabancı ülkelerdeki dalgalanmalardan da etkilenir.
DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ
3. Geçici Faktörler
 Dünya hammadde fiyatlarının geçici olarak yükselmesi
 Mevsimsel Değişmeler (kuraklık, sel vb.)
DIŞ ÖDEME AÇIKLARININ NEDENLERİ
4. Yabancı Sermaye Giriş Ve Çıkışları
 Ülkede yabancı sermaye girişini caydırıcı veya çıkışını
özendirici gelişmeler dış ödeme açıklarını artırır.
 Tersine yabancı sermaye girişini özendiren politikalar da dış
dengenin fazla vermesine neden olabilir.
DIŞ AÇIKLAR KARŞISINDA İZLENEBİLECEK POLİTİKALAR
 Ödemeler bilânçosundaki açıklar karşısında ülkelerin izleyecekleri
yollar, bu açıkları finanse etmek, baskı altına almak, ya da tedavi edici
önlemler üzerinde durmak şeklinde özetlenebilir. Açıkların finanse
edilmesi, yukarıda belirtildiği gibi resmi döviz rezervlerini
kullanılmasını gerektirir. Böyle bir yol açıkların düzeltilmesi yönünde
önlem almaya gerek duyulmaması demektir.
 Fakat ülke kaynakları sınırsız değildir, sahip olunan dış rezervler ne kadar büyük olursa olsun, er geç tükenebilirler. Ayrıca dış borçlanmaların
da bir sınırı vardır. O bakımdan üzün süreli açıkların finanse edilmesi
değil, tedavi edilmesi gerekir.
 Dış açıklar durumunda izlenebilecek diğer bir yöntem de dış ticaret ve
kambiyo politikası araçlarını harekete geçirmektir. Yani, hükümetler
gümrük vergileri, kotalar ve yasaklamalarla ithalâtı kısıtlamaya
çalışırlarken, kambiyo denetimi ile de ülkeden döviz ve sermaye
çıkışını kısıtlarlar. Fakat bütün bu önlemler dış açıklan ancak baskı
altına almaya yarar; gerçekte ise açıklar giderilmiş olmazlar.
DIŞ AÇIKLAR KARŞISINDA İZLENEBİLECEK POLİTİKALAR
 Üçüncü yol da açıkların tedavisi ya da düzeltilmesidir. Bu yol en güç, fakat en
güvenilir olanıdır. Açıkların tedavisi, önce uygulanan kur politikasının gözden
geçirilmesini gerektirir. Dış dengesizliklerin önemli bir nedeni, çoğu kez
uygulanan kur politikasıdır. Merkez bankasının kur istikrarını sağlamak
gerekçesiyle piyasaya yaptığı müdahaleler, ulusal paranın aşırı değerlenmesi
(döviz kurunun düşük tutulması) sonucunu doğurmuş olabilir. Dolayısıyla eğer
ortada böyle bir durum varsa, merkez bankası döviz kurunun piyasada denge
değerini bulacak biçimde değerinin yükselmesine izin vermelidir.
 Bunun yanında ihracatın artırılabilmesi için kısa ve uzun dönemde alınabilecek
başka önlemler vardır. Kısa dönemde örneğin, ihracatçının dış piyasalar
konusunda bilgilendirilmesi, ihracat üretimine ucuz girdi ve kredi sağlanması,
ihracat bürokrasisinin önlenmesi, vs. üzerinde durulabilir.
 Uzun dönemde ise konu daha çok kalkınma politikalarıyla ilgilidir. İhracata
yönelik bir kalkınma modeli, kaynakların dinamik karşılaştırmalı üstünlüklere
göre dağıtımını, dış ticaret rejiminin liberalleştirilmesini ve uluslararası işbölümüne gidilerek ekonominin dünya piyasası ile bütünleştirilmesini
gerektirebilir.
ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR
 Ödemeler bilançosu tekniğinden ileri gelen diğer bazı sınırlandırmalar
bulunmaktadır. Bunları aşağıdaki gibi belirtebiliriz:
 Ödemeler bilançosu, belirli bir ana kadar ülkenin birikmiş dış borç
veya dış alacaklarını göstermez. Ödemeler dengesi bir akım
kavramıdır, ancak bir yıl içindeki ekonomik ve mali işlemlerin
doğurduğu net açık veya fazlayı ortaya koyar.
ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR
 Bir ülkenin o güne kadar birikmiş dış borç ve dış alacaklarını gösteren tablo
uluslararası borçluluk dengesi (balance of indebtedness) adını alır. Uluslararası
borçluluk dengesi, dış borç veya varlıkları sürelerine, türlerine, alacaklı ve
borçlulara göre ayırır. Örneğin özel dış borçların (varlıkların) hangi oranlarda
dolaysız yatırımlardan, portfolyo yatırımlarından (tahvil ve hisse senedi) veya
kısa süreli sermaye araçlarından oluştuğunun bilinmesinde yarar vardır. Sonra,
resmi borç veya varlıkların ne kadarının diğer ülke ya da uluslararası
kuruluşlarla
ilgili
olduğunu,
bunların
hangi
yabancı
paralara
bağlı
bulunduklarını bilmek de büyük önem taşır. Oysa, bu ve benzeri bilgiler
ödemeler bilançosu istatistiklerinden elde edilemez. Bunun için ülkenin
uluslararası borçluluk dengesi göstergesini oluşturmak gerekir.
ÖDEMELER BİLANÇOSUNUN İÇERDİĞİ SINIRLANDIRMALAR
 Ödemeler dengesi açık ve fazlaları dış ekonomik ilişkilerdeki "gerçek" bir dengesizliği
de göstermemektedir. Ülkeler gümrük tarifeleri, kotalar ve kambiyo denetimi gibi
kısıtlamalarla uluslararası mal ve sermaye akımlarını sınırlandırırlar. Dolayısıyla
ödemeler dengesinin gösterdiği açıklar "fiili" (görünür) açıklardır. "Potansiyel" açıkların
saptanabilmesi için ödemeler dengesi kayıtlarının ötesine geçilip, uygulanan ticaret ve
kambiyo politikalarının kısıtlayıcı etkilerini tahmin etmek gerekir.
 Ödemeler bilançosu dış ticaretin bileşimi ve ülkelere göre dağılışı konusunda da bilgi
vermez. Oysa bir ülke, bölge veya para alanlarıyla yapılan ticaretin incelenmesinde
büyük yararlar olabilir. Bunun gibi, ödemeler bilançosundan dış ticaretin bünyesindeki
değişmeler de izlenemez. Ama örneğin kalkınan bir ülkede, ihracatta sanayi ürünleri
payının artırılması, ithalâtta ağırlığın tüketim mallarından hammadde ve yatırım
mallarına doğru kaydırılması gibi gelişmelerin sürekli biçimde incelenmesi gerekir.
I.
CARİ İŞLEM LER HESABI
-65.068
A.
DIŞ TİCARET DENGESİ
-80.023
158.425
İhracat f .o.b.
Bavul Ticareti
İthalat, f ob.
İthalat c.i.f .
12.910
Parasal olmayan altın
-11.779
HİZM ETLER DENGESİ
Taşımacılık
Turizm
İnşaat Hizmetleri
-273
23.132
3.278
23.180
674
Sigorta Hizmetleri
-739
Finansal Hizmetler
-555
Resmi Hizmetler
C.
-251.661
Navlun ve Sigorta
Limanlardan sağlanan mallar
B.
7.440
-226.396
GELİR DENGESİ
Ücret Ödemeleri
Yatırım Geliri
-888
-9.358
-288
-9.070
Doğrudan Yatırım
-3.739
Portf öy Yatırımları
-1.327
Diğer Yatırımlar (f aizler)
-4.004
1.181
D.
CARİ TRANSFERLER
II.
SERM AYE VE FİNANS HESAPLARI
A.
SERM AYE HESABI (Ür e tilm e ye n ve finans al olm ayan var lık lar )
62.212
-93
B.
FİNANS HESAPLARI
62.305
İşçi Gelirleri
Doğrudan yatırımlar
-3.114
Yurtiçinde
12.887
Varlıklar
23.691
2.601
Yükümlükler
21.090
Hisse senetleri
Borç senetleri
Diğer yatırımlar (Banka kredileri)
Varlıklar
Yükümlükler
Ticari krediler
Krediler
Mevduatlar
NET HAT VE NOKSAN
GENEL DENGE
IV.
9.773
Yurtdışında
Portf öy yatırımları
III.
877
REZERV VARLIKLAR
IMF nezninde varlıklar
Resmi rezervler
Döviz varlıkları
Menkul kıymetler
841
20.249
38.752
2.392
36.360
5.603
21.543
8.633
12.767
9.911
-9.911
0
-9.911
-6.427
-3.484
Tablo -1
Türkiye’nin Dış Ödemler Dengesi,
2013 (Milyon ABD Doları)
 Türkiye’nin 2013 yılına ait ödemeler
bilançosu tablo -1 de sunulmuştur.
 2013 yılın ait toplam ihracatımız 158.425
milyon dolar, ithalatımız ise 226.396
milyon dolardır. Bu rakamlar f.o.b (freeon.bord: güvertede teslim) değerleri
yansıtır.
 İhracatımızın bir bölümü bavul ticaretidir.
Bavul ticareti ile yapılan ihracat 7.440
milyon dolardır. (tahmini rakam)
 Tabloya göre Türkiye'nin toplam ithalat
değeri fob olarak -226.396 milyon dolar,
cif olarak -251.661 milyon dolardır. C.i.f.
ithalat f.o.b. Fiyattan farklı olarak sigorta ve
navlun giderlerini de kapsamaktadır.
 İthalatın kapsamındaki navlun ve sigorta
ödemelerinin net 12.910 milyon dolarlık
alacaklı bir bakiye verdiği görülmektedir.
 İhracat, ithalat, parasal olmayan altın ve
limanlardan sağlanan malların değeri
Türkiye’nin dış ticaret dengesini (görünür
ticaret) oluşturmakta ve 2013 yılında bu
hesap -80.023 milyon dolar tutarında açık
vermiştir.
I.
CARİ İŞLEM LER HESABI
-65.068
A.
DIŞ TİCARET DENGESİ
-80.023
158.425
İhracat f .o.b.
Bavul Ticareti
İthalat, f ob.
İthalat c.i.f .
12.910
Parasal olmayan altın
-11.779
HİZM ETLER DENGESİ
Taşımacılık
Turizm
İnşaat Hizmetleri
-273
23.132
3.278
23.180
674
Sigorta Hizmetleri
-739
Finansal Hizmetler
-555
Resmi Hizmetler
C.
-251.661
Navlun ve Sigorta
Limanlardan sağlanan mallar
B.
7.440
-226.396
GELİR DENGESİ
Ücret Ödemeleri
Yatırım Geliri
-888
-9.358
-288
-9.070
Doğrudan Yatırım
-3.739
Portf öy Yatırımları
-1.327
Diğer Yatırımlar (f aizler)
-4.004
1.181
D.
CARİ TRANSFERLER
II.
SERM AYE VE FİNANS HESAPLARI
A.
SERM AYE HESABI (Ür e tilm e ye n ve finans al olm ayan var lık lar )
62.212
-93
B.
FİNANS HESAPLARI
62.305
İşçi Gelirleri
Doğrudan yatırımlar
-3.114
Yurtiçinde
12.887
Varlıklar
23.691
2.601
Yükümlükler
21.090
Hisse senetleri
Borç senetleri
Diğer yatırımlar (Banka kredileri)
Varlıklar
Yükümlükler
Ticari krediler
Krediler
Mevduatlar
NET HAT VE NOKSAN
GENEL DENGE
IV.
9.773
Yurtdışında
Portf öy yatırımları
III.
877
REZERV VARLIKLAR
IMF nezninde varlıklar
Resmi rezervler
Döviz varlıkları
Menkul kıymetler
841
20.249
38.752
2.392
36.360
5.603
21.543
8.633
12.767
9.911
-9.911
0
-9.911
-6.427
-3.484
Tablo -1
Türkiye’nin Dış Ödemler Dengesi,
2013 (Milyon ABD Doları)
 Tabloda taşımacılık hesabının 3.278,
turizm 23.180, inşaat hizmetlerinin 674
milyon dolar fazla verdiği, buna karşılık
sigorta hizmetlerinin -739, finansal
hizmetlerin -555 ve resmi hizmetlerin -888
milyon dolar açık verdiği görülmektedir.
 Gelirler dengesi diye adlandırılan faktör
gelirleri bilançosu toplam -9.358 milyon
dolar açık vermektedir. Bunlar arasında
ağırlıklı yer tutanlar doğrudan yatırım
gelirleri hesabı (-9.070) ile faiz
ödemelerini kapsayan diğer yatırımlar (4.004 milyon dolar)’dır.
 2013 yılında Türkiye’ye net olarak 9.773
milyon dolar tutarında dolaysız yabancı
sermaye girişi olmuştur. Ayrıntısına
bakıldığında yabancıların ülkemizde 12.887
milyon dolarlık bir yatırım yaptıkları, yerli
firmaların ise yurt dışında -3.114 milyon
dolar tutarında yatırım yaptıkları
görülmektedir.
TÜRKİYE’NİN CARİ İŞLEMLER DENGESİ AÇIKLARI SORUNU
 Cari işlemler bilançosu açıları Türkiye ekonomisinin yıllardan beri yaşadığı en ciddi
sorunlardan birisidir.
 Cari işlemler dengesi cari işlemler hesabında yer alan dört alt hesap grubunun net
sonucudur. (dış ticaret, hizmetler, faktör gelirleri ve cari transferler)
 Bu hesap gruplarının net bakiyeleri toplamına göre de cari işlemler bilançosunda bir
denge veya bir dengesizlik durumu ortaya çıkmaktadır.
 Cari işlemler dengesi ülkenin sınır ötesi mal ve hizmet akımlarından elde ettiği gelirlerle
dış aleme yaptığı harcamalar arasındaki fark olarak tanımlanabilir.
 Ancak bu şekilde bu şekilde belirlenen cari işlemler açık veya fazlalarını ülkeye giren
veya çıkan net döviz fazlası ile eş anlamlı olarak düşünmek doğru olmaz.
 Çünkü bir işlemin ödemeler bilançosuna kaydedilmesi için onun sınır ötesi yapılan
ekonomik bir işlem niteliğinde olması yeterlidir.
 Ama bazı ekonomik işlemler ise herhangi bir döviz girdi veya çıkışı olmadan da yapılmış
olabilir. (örneğin takas yöntemi)
Tablo – 2 Türkiye’nin Cari İşlemler Açıkları ve Açıklar Üzerinde Etkisi Olan Bazı Faktörler,2005-2012
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Cari işlemler
Dengesi Milyar $
-21,45
-31,84
-37,78
-40,44
12,17
-45,45
-75,09
-47,75
Cari İşlemler
Dengesi/GSYH
-4,4
-6,0
-5,8
-5,5
-2,0
-6,2
-9,7
-6,1
Petrol Fiyatları
(BrentTipi,$/varil)
54,52
65,14
72,39
97,26
61,67
79,50
111,26 111,67
Enflasyon oranı
8,2
9,6
8,8
10,4
6,3
8,6
6,5
8,9
Faiz oranları
(Mevduat Faizi)
20,40
21,65
22,56
22,91
17,65
15,27
14,22
16,35
Döviz Kurlarında
Değişme Hızı
(Dolara Göre)
-5,75
6,32
-8,79
-0,11
19,09
-3,04
11,45
7,23
Büyüme Hızı
8,4
6,9
4,7
0,7
-4,8
9,2
8,8
2,2
Kaynak:TC Kalkınma Bakanlığı, Uluslararası ekonomik Göstergeler, 2013 ve BP, Statistical Review of World Energy 2014 ten.
TÜRKİYE’NİN CARİ İŞLEMLER DENGESİ AÇIKLARI SORUNU
 Cari işlemler açığı Türkiye’nin uzun vadeli, diğer bir deyişle kronikleşmiş ekonomik
sorunlarından birisidir. Tablo – 2 de Türkiye'nin 2005-2012 dönemindeki cari işlemler
dengesi açıkları ile bu açılarla ilgili olabilecek enflasyon oranları, petrol fiyatları, döviz
kurlarındaki değişme ve büyüme hızı gibi değişikliklere yer verilmiştir.
 2009 yılındaki kriz göz ardı edilecek olursa Türkiye'nin cari işlemler açığının GSYH'ye
oranı yüzde 4,4 ile yüzde 9,7 arasında değişmiştir.
 Türkiye’de dış ticaret açıklarının nedeni ihracatın ithalatı karşılayamamasıdır. Bunun
nedeni petrol fiyatlarındaki yükselmedir. Türkiye, petrol ithalatçısı bir ülke olduğu için
petrol fiyatlarındaki her artıştan olumsuz bir şekilde etkilenmektedir.
 Ülkemiz petrolden çok sanayi malları üretimi ve ihracat yönünden de oldukça yüksek
oranda dışa bağımlıdır.
 İhracatta verim düşüklüğü, ileri teknoloji içeren ürünlerin azlığı, pazarlama yetersizliği,
vs. de önemli faktörlerdir.
 İçerde yüksek enflasyona karşın kurlardaki atışın düşük oranlarda tutulması (aşırı
değerlenmiş kur politikası) geleneksel olarak açıkların oluşumundaki en etkili faktörler
arasında yer alır.
 Türkiye, cari işlemler bilançosu açıklarına karşı geleneksel olarak düşük kur yüksek faiz
politikaları gibi uygulamalara başvurmuştur.
TÜRKİYE’NİN ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU
 Uluslararası yatırım pozisyonu, ülkenin belirli tarihte o güne kadar olan dış varlık ve
yükümlülüklerini ortaya koyar, yani bir stok kavramıdır.
 Uluslararası yatırım pozisyonu önemli bir mali göstergedir.
 Ülkenin dış varlıklarını dış yükümlülükleriyle karşılaştırma olanağı sağlar.
 Eğer toplam dış varlıklar toplam yükümlülüklerden büyükse, ülke net dış yatırımcı (net
creditor)’dır. Bunu tersi durumda ülke ne dış borçlu (net debtor) durumundadır.
 Tablo – 3 den de görüleceği gibi, 2013 yılı ocak ayı için Türkiye'nin toplam uluslararası
varlıkları 217.302 milyon dolar, yükümlülükleri 642.922 milyon dolardır.
 Buda Türkiye’nin 425.620 milyon dolar tutarındaki net dış borçlu bir ülke olduğu
anlamına gelmektedir.
 Yükümlülüklerimizin
önemli
bölümünün
kredilerden
ve
yurtiçinde
doğrudan
yatırımlardan, varlıların önemli kısmının da rezerv varlıkları ile diğer yatırımlardan
oluştuğu görülmektedir.
ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU, NET
A. VARLIKLAR
Yurt dışına doğrudan yatırımlar
Portfolyo yatırımları
Hisse senetleri
Borç senetleri
Para piyasası araçları
Diğer yatırımlar
Ticari krediler
Krediler
Efektif ve mecduat
Bankalar
Diğer sektörler
Rezerv varlıklar
Parasal altın
Özel çekme hakları
IMF nezninde rezerv varlılar
Yabancı para
Döviz verlıkları ve mevduat
Menkul kıymetler
B. YÜKÜMLÜLÜKLER
Yurtiçinde doğrudan yatırımlar
Portfolyo yatırımları
Hisse senetleri
Borç senetleri
Diğer yatırımlar
Ticari krediler
Krediler
Merkez Bankası
Genel Hükümet
Uzun vade
Kısa vade
Bankalar
Uzun vade
Kısa vade
Mevduat
Merkez Bankası
Bankalar
Yabancı para
Türk lirası
-425.620
217.302
30.683
1.828
632
1.196
0
60.590
10.913
4.486
42.618
21.925
20.693
124.201
19.860
1.499
174
102.668
6.286
96.382
642.922
185.109
183.043
72.770
110.273
274.770
28.367
195.067
10
32.983
32.983
0
64.864
33.851
31.013
49.859
7.940
41.919
28.709
13.210
Türkiye’nin Uluslararası Yatırım
Pozisyonu: Ayrıntılı Tablo, Ocak 2013
 2013 yılı ocak ayı için Türkiye'nin
toplam uluslararası varlıkları 217.302
milyon dolar, yükümlülükleri 642.922
milyon dolardır.
 Buda Türkiye’nin 425.620 milyon
dolar tutarındaki net dış borçlu bir ülke
olduğu anlamına gelmektedir.
 Yükümlülüklerimizin önemli
bölümünün kredilerden ve yurtiçinde
doğrudan yatırımlardan, varlıların
önemli kısmının da rezerv varlıkları ile
diğer yatırımlardan oluştuğu
görülmektedir.
 Yükümlülüklerimizin önemli
bölümünün kredilerden ve yurtiçi
doğrudan yatırımlardan, varlıkların
önemli kısmının da rezerv varlıkları ile
diğer yatırımlardan oluştuğu
görülmektedir.
ÇİFT KAYITLI MUHASEBE YÖNTEMİ VE ÖRNEK UYGULAMALAR
 Çift kayıtlı muhasebe sisteminin temel özelliği, bir işlemin bir hesabın alacaklı
veya borçlu kısmına kaydedildikten sonra, başka bir hesabın ters yanına
kaydedilerek denkleştirilmesidir.
 Diğer bir deyişle, bir uluslararası işlem aynı miktarda olmak üzere bir kez
borçlu, bir kez de alacaklı olarak kaydedilir. Bunun nedeni uluslararası
işlemlerde genellikle görülen ikilik özelliğiyle ilgilidir.
 Cari işlemlerde ve sermaye işlemlerinde ülke açısından döviz girişi (veya
alacak hakkı) doğuran işlemler olup aktif yanına yazılır.
 Döviz çıkışı (veya borç) doğuran işlemler de pasif yanına kaydedilir.
 Denkleştirme amacıyla ülkeye döviz girişi (veya kısa süreli borçlanma) pasif,
 Döviz çıkışı (veya kısa süreli borçlarda azalma) is aktif işlem olarak
muhasebeleştirilir.
ÇİFT KAYITLI MUHASEBE YÖNTEMİ: ÖRNEK UYGULAMALAR
 Örnek 1) Bir Türk ihracatçısı ABD’ye 1.000 $ tutarında bir ihracat yapmıştır.
Satış bedeli döviz olarak ödenmiştir.
Mal İhracatı
Döviz Girişi
Aktif
1.000
-
Pasif
1.000
 Örnek 2) Bir Türk ithalatçı Almanya’dan 5.000 $ tutarında bir mal ithal
yapmıştır. Karşılığında ihracatçının çektiği vadeli bir poliçeyi kabul etmiş olsun.
Mal İthalatı
Kısa Süreli Sermaye Girişi
Aktif
5000
Pasif
5000
-
 Örnek 3) Bir yabancı turist Türkiye’de bir bankada 500$ bozdurmuştur.
Turizm Geliri
Döviz Geliri
Aktif
500
-
Pasif
500