İMPARATORLUK-MEŞRUTİYET-CUMHURİYET TARTIŞMALARI

advertisement
1
İMPARATORLUK-MEŞRUTİYET-CUMHURİYET TARTIŞMALARI
ARASINDA BİRİNCİ KUŞAK TÜRK SOSYOLOGLARININ SİYASAL
HASSASİYETLERİ VE SİYASET-SOSYOLOJİ İLİŞKİSİ
Ufuk Özcan*
Özet
Sosyoloji, doğuşunun gerçekleştiği Avrupa'da olduğu gibi, Osmanlı İmparatorluğu’na girdiği ilk evreden itibaren
siyasal ideolojilerle doğrudan ilişki ve etkileşim halinde olmuştur. Osmanlı aydınları sosyoloji teorileriyle büyük
ölçüde siyasal nedenlerle ilgilenmişlerdir. İmparatorluğun son çeyrek yüzyılında Osmanlıcılık, İslamcılık ve
Türkçülük siyasetleri Osmanlı aydınlarının entelektüel yönelimleri üzerinde etkisini göstermiştir. Türkiye’de
sosyoloji bu siyasetlerle bağlantılı bir şekilde gelişme göstermiştir. İmparatorluğun dağılma sürecinde sosyoloji
kurtarıcı bir misyon üstlenmiştir. İlk Türk sosyologlarının başat kaygısı, imparatorluğun Batı dengeleri içindeki
siyasi rolünü sürdürebilmesinin olanak ve koşullarını araştırmak olmuştur. Sosyoloji ekolleri arasındaki
farklılaşma da sosyologların siyasal tercihlerine bağlı olarak gerçekleşmiştir.
Anahtar Kelimeler: İdeoloji, Siyaset, Sosyoloji, Pozitivizm, Jön Türkler, İttihat ve Terakki.
BETWEEN EMPIRE, CONSTITUTIONALISM AND REPUBLIC DEBATES
POLITICAL SENSITIVITIES OF FIRST GENERATION OF TURKISH
SOCIOLOGISTS AND POLITICS-SOCIOLOGY RELATIONS
Abstract
Sociology, as it is in Europe where its origin took place, has been in a direct relation and interaction with the
political ideologies since it appeared in the Ottoman Empire from the first phase. Ottoman intellectuals were
interested in sociology theories in terms of political reasons to a great extent. In the last quarter century of the
empire, Ottomanism, Islamism and Turkism policies had an effect on the mental tendencies of Ottoman
intellectuals. Sociology in Turkey has improved with regard to these policies. In the process of the disintegration
of the empire, sociology undertook a redemptive mission. The dominant concern of the first Turkish sociologists
was to analyze the possibilities and conditions of maintaining the political role of the empire in the West
balances. The differences between sociology schools has also realized depending on sociologists’ political
preferences.
Keywords: Ideology, Politics, Sociology, Positivism, Jeune Turks, İttihat ve Terakki.
* Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü.
2
Giriş: Batı’da Sosyolojinin Kuruluşu, Siyaset ve İzm’ler
Sosyoloji-siyaset-ideoloji ilişkisi oldukça tartışmalı konulardan biri olma özelliğini hep
sürdürmüştür. Sosyoloji, daha kuruluş evresinde kendi bilim kimliğini doğrulama çabası
içinde, Aydınlanma çığırının ve Fransız Devriminin doğurduğu siyasal ideolojilerle
hesaplaşma ve böylece kendisini konumlandırma kaygısı içinde olmuştur. Fransız
Devrimi’nden sonra bir dizi siyasal kriz, devrim ve altüst oluşlar yaşayan Kıta Avrupası’nda
özellikle radikal siyasal ideolojiler yönetim katında tehlikeli bulunduğu için,† sosyolojinin
kurucuları siyasal ideolojilerle kendi teorileri arasına kalın bir çizgi çekme gereği
duymuşlardır. Marx, kendi sistemini bütün ideolojilerden ayrı tutarak “bilimsel sosyalizm”
olarak adlandırırken, Durkheim mümkün olduğu kadar siyasal bir izm’e bağlı olduğu izlenimi
vermemiş, buna karşılık akademinin korunaklı duvarları arkasında muhafazakar, milliyetçi ve
konformist bir dünya görüşüne bağlı kalmıştır. Pedagoji, ahlak, din ve hukuka özel bir ilgi
göstermesinin arka planında, yaşadığı dönemin Fransa’sında toplumsal gerginlik, çatışma ve
çözülme eğilimlerinin önlenmesi kaygısı yatmaktadır. Durkheim’ın bütün eserleri, derinlerde
yatan siyasal kaygılarının izlerini taşımaktadır.
Buna karşılık Marx’ın bütün entelektüel hayatı makro düzeyde bir siyasal yaklaşımla
dolaysız bir biçimde ilişkilidir. Genç sayılabilecek yaşta ihtilalci düşüncelerini dile getirdiği
Komünist Manifesto’yu kaleme almış, birçok kez kovuşturmaya maruz kalmış, asıl adı
Uluslararası İşçi Birliği olan I. Enternasyonal’in kurucusu olmuş, 1871’de Paris
komünarlarıyla
temas
kurmuş,
siyasal
faaliyetleri
dolayısıyla
Avrupa
ülkelerinde
barınamayarak İngiltere’de yaşamak zorunda kalmış bir eylemci-teorisyendir. Sosyalizm ve
komünizm idealine bağlı bir düşünür olarak bütün bir XX. yüzyılın siyasal gelişmelerini
küresel ölçekte etkilemiştir. Marx ile Durkheim arasında bir kıyaslama, bu iki düşünürün
sosyal teori-siyaset ilişkisi itibariyle ne denli farklı konumlarda olduğunu anlamak açısından
öğretici olacaktır. Marx’tan farklı olarak Durkheim toplumdaki sınıf çatışmaları ve toplumsal
devrim sorunları üzerinde yoğunlaşmamış, tam tersine “toplumsal düzen” sorununu sosyoloji
anlayışının merkezine yerleştirmiştir. Durkheim sosyolojisinin temelini, modernitenin hızlı
değişimleri karşısında toplumsal düzenin nasıl korunacağı sorunu oluşturuyordu. Bu nedenle
Marx’a tamamen ters düşecek biçimde, toplumun üyelerini birbirine bağlayan ortak değer,
†
Napoleon Bonapart'ın sosyolojinin ilk habercilerini "ideolog" olarak nitelendirerek onlara karşı olumsuz bir
tutum takınması ve onları akademiden uzak tutma gayreti bilinmektedir.
3
inanç ve bağlara dikkatini yöneltmiştir. Durkheim toplumsal gerçeğin temelini kolektif
bilinçte görmektedir. Bu kavram onun sosyolojik evreninde önemli bir yer işgal etmektedir.
Toplum içindeki sınıf bölünmelerini ve bundan kaynaklanan çatışma ve kuralsızlık (anomi)
durumunu bir tehdit olarak algılayan Durkheim entelektüel formasyonunu Paris Komünü’nün
şiddetle bastırılmasından sonra kazanmıştır. Komün sonrası La Belle Époque (Güzel Çağ)
olarak da anılan dönemin başat muhafazakar dünya görüşünün bütün unsurlarını Durkheim’ın
sosyolojisinde bulmak mümkündür. Sosyoloji anlayışı, bu devrin hem iyimserliğini hem de
endişelerini yansıtan muhafazakar bir anlayışla taçlanmıştır. Durkheim’ın içinde yetiştiği
karmaşık toplumsal, siyasal ve entelektüel ortam onu ütopist ya da devrimci olmaktan ziyade
muhafazakar, reformist ve evrimci bir çizgiye doğru yöneltmiştir. Yaşadığı dönemde birbiri
ardı sıra gerçekleşen devrimlerin, barikat savaşlarının, derin sınıfsal eşitsizliklerin, sınıf
mücadelelerinin ve siyasal kargaşaların yaşandığı vatanı Fransa’da toplumsal denge ve
uyumun sağlanması için ciddi bir entelektüel uğraş vermiştir.
Sosyolojinin kurucuları arasında yer alan Weber’in siyasetle ve siyasal ideolojilerle
ilişkisi de dikkat çekicidir. Weber, 1890 parlamento seçimleri sırasında ilk kez oy hakkını
kullanmıştır. Kuşkusuz bu olay, temsili hükümete sahip bir ülkede siyasete giriş anlamına
geliyordu. Weber, hayatının çeşitli dönemlerinde siyasete oldukça hevesli bir biçimde ilgi
duymuştur. Yayılmacı Alman siyasetinin dünya üzerinde başarı kazanmasına özel bir anlam
atfediyordu. Almanya XIX. yüzyıl boyunca daima karizmatik liderlerin inisiyatifiyle oldukça
hızlı bir emperyal gelişme göstermişti. Karizmatik otoritenin Weber’in gözünde özel bir
önemi bulunuyordu. Entelektüel gelişimi sırasında derinlikli Marx okumaları yaptığı bilinen
Weber, kendi ülkesinde oldukça etkili olan devrimci sosyalist faaliyetlere hep mesafeyle ve
kuşkuyla yaklaşmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında da siyasete ilgisini sürdürmekle birlikte,
(Szakolczai, 1998: 111) akademinin ve özel olarak da sosyal bilimcinin siyasal normlar
üretmesine olumsuz bakıyordu (Weber, 1998; Giddens, 1992). Şunu da eklemeli: Protestanlık,
burjuvazi, rasyonel bürokrasi ve yayılmacı Alman ulusçuluğu onun sosyolojik analizlerinin
merkezinde yer alıyordu. 1919’da Versay Konferansı’nda Alman delegasyonunun bir üyesi
olarak siyasete aktif bir şekilde girmiş, ancak siyasetten umduğunu bulamayıp tekrar
akademiye geri dönmüştür (Szakolczai, 1998: 187). Weber’in sosyolojisini anlamak için,
onun tahlillerini Almanya’nın ulusal ve uluslararası konumundaki değişiklikler bağlamında
4
okumak gerekmektedir. (Gerth & Mills, 1991)‡ Gerek Durkheim, gerekse Weber, kendi
yaşadıkları dönemde emperyalist yayılma eğilimi içine giren ülkelerinin yaşadığı siyasal ve
toplumsal krizlere çözüm bulma arayışına girerek açıkça muhafazakar ve örtük olarak da
ulusçu bir tavır sergilemişlerdir. Sosyolojinin her iki kurucu isminin de, özellikle II. Dünya
Savaşından sonra Anglo-Amerikan sosyal bilimcileri tarafından Marksizmin karşısına
çıkarılan başlıca referans kaynakları olmaları rastlantı değildir.
Sosyolojinin İmparatorluk Türkiyesi’ne Giriş Koşulları
Görüleceği gibi sosyoloji, doğuşunun gerçekleştiği Avrupa’da bile siyasal ideolojilerle
bir biçimde ilişki ve etkileşim halinde olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda da durum çok
farklı değildir; hatta sosyoloji tartışmaları siyasetle çok daha iç içedir. Osmanlı’nın son
yüzyılında Avrupai düşünceler ve sosyoloji akımları oldukça hızlı ve etkili sayılabilecek bir
şekilde izlenmeye ve benimsenmeye başlanmıştır. Kuşkusuz Osmanlı aydınının sosyolojiye
ilgisi yalınkat bir bilimsel merak veya arayış olmaktan uzaktı. Bu ilginin arka planında derin
siyasal kaygılar yatmaktaydı. Osmanlı aydınları doğrudan doğruya siyasal nedenlerle, devletin
bekası sorununa çözüm bulma arayışına girişmişlerdi. Bu arayışlarına siyasal düzenin
korunması için birtakım ıslahat/reformların yapılması düşüncesi eşlik ediyordu. Tanzimat
aydınları ve onların ardılları olan Genç Osmanlılar ve Jön Türklerin toplumsal devrim
düşüncesine pek itibar göstermedikleri bilinmektedir. Bununla birlikte bu öncü aydınlar
siyasal değişim noktasında oldukça ısrarlı bir tutum takınmışlardır. Bu bakımdan Osmanlı
Türkiyesi’nde sosyolojinin oldukça dikkat çekici bir öyküsü olduğunu ileri sürebiliriz.
Sosyolojinin imparatorluk coğrafyasına girişinin XIX. yüzyılın ortalarına kadar geri
giden uzun bir serüveni var. Öncelikle belirtmekte yarar bulunuyor, bu serüven birçok dünya
ülkesine kıyasla daha uzun, daha renkli ve özgül bir serüvendir. Bu uzun soluklu ve kendine
özgü nitelikleri olan serüveni bir çırpıda kavramak mümkün gözükmemektedir. İster istemez
belirli tarihi kesitler içinde ele alma yolunu tutmak gerekiyor. Şüphesiz kesitler çıkarmanın
avantajı kadar dezavantajları da bulunuyor. Söz konusu olan yüz elli yılı aşan bir tarih olduğu
zaman, bu geniş tarih dilimini kesitlere ayırarak analize girişmek zorunludur. Analizin
dezavantajı, ele aldığı bütünsel bir dokuyu parçalayarak kavramaya çalışmasıdır. Teşrih eden
‡ Weber'in kısa biyografisi, Almanya'nın üstünlüğüne odaklanmış düşünceleri ve ulusçu yaklaşımlar içeren
entelektüel kaygıları hakkında bkz. From Max Weber: Essays in Sociology, Trans. and ed. H.H. Gerth, C.
Wright Mills, Routledge, 1991, (Bryan S. Turner'ın yazdığı önsöz), ss. xii-xxx.
5
adeta elinde bir neşter tutmaktadır. Bir başka sosyolojik kavrama yöntemi ise sentezleme,
kesitler arasında anlamlı bağlar kurmaktır. Sentezlemede geçerli olan, ele alınan tarih dilimini
uzun süreye yayarak kesinti veya kopuklukların arka planındaki süreklilikleri aramaktır.
Başka deyişle uzun bir tarihi değerlendirmek söz konusu olduğunda uzun menzilli bir bakış
açısı gereklidir. Bu, Braudel’in “longue durée” adını verdiği şeydir: Uzun vadede değişmeyen
yapıları aramak, kesit ve parçalar arasında organik bağlar kurmak ve bir bütünlüğe ulaşmak.
Dolayısıyla sosyoloğun en son yapabileceği tercih bir cerraha özenmektir.
Türkiye’de oldukça erken bir dönemde sosyolojiye ilgi duyulmuştur. Bunun anlaşılabilir
sebepleri bulunmaktadır. Sosyolojinin Osmanlı aydınlarının dikkatini çekmeye ve birbirine
alternatif siyasi çizgiler§ içinde birleşip billurlaşmaya başladığı dönemde Osmanlı
İmparatorluğu parçalanmanın eşiğindedir ve savunma konumuna çekilmiştir. İmparatorluğun
bütünlüğünü tehdit eden sorunlara sosyoloji çerçevesinde çözüm arama kaygısı, sosyoloji ile
siyaset arasındaki yakın ilişki ve örtüşmeyi açıklamaktadır. Hatta ilk Türk sosyologlarının
hemen hepsi aynı zamanda oldukça etkili siyasal kimliklere sahip kişilerdir. Ahmet Rıza ve
Sabahattin Bey Avrupa’da sürgün bulunan Jön Türklerin liderleridir. Ziya Gökalp İttihat ve
Terakki’nin merkez-i umumi üyesidir. Sabahattin Bey’in adı Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve
Ahrar Fırkası ile birlikte geçer. Örnekler çoğaltılabilir.
Sosyoloji Türkiye’de, imparatorluğun çözülmeye yüz tuttuğu, büyük siyasi güçlüklerle
karşı karşıya geldiği bir dönemde düşünce gündemine gelmiş ve siyasi çözüm arayışlarının bir
ifadesi, vasıtası olagelmiştir. Başka deyişle sosyolojiye ilginin asıl saikini “devletin
kurtarılması” çabaları oluşturmaktadır. Batı’da sosyoloji yeni toplumsal örgütlenme biçiminin
korunarak sürdürülmesine yönelik bir üstünlük bilincini yansıttığı kadar, düzenin aşılması ve
daha “ileri” bir toplum evresine (sosyalizm) geçilmesi yönündeki önerilere de kaynaklık
etmiştir. Ancak hangi eğilimi temsil ederlerse etsinler, sosyolojinin kurucularında Batı’nın
üstünlüğü bilinci her durumda açık bir biçimde gözlemlenmektedir. Türkiye ise Batı ile aynı
koşullardan yoksundur. Batı karşısında üstünlüğünü, dünyadaki gelişmeler üzerindeki
denetimini yitirmiştir. Öte yandan ne sömürgeleri olan ve bu yüzden sömürge toplumlarını
tanıma ihtiyacı duyan bir ülkedir; ne de toplumun en geniş kesimlerine sorun ve çözümlerin
tartışılmasını açmaya yanaşmaktadır. Sosyolojiye, Batıcı siyasetin bir gereği olarak,
birbirinden farklılaşan siyasal stratejileri (Osmanlı birliği, İslam birliği, Türk birliği vb.)
meşrulaştıracak argümanları sağlamak üzere ilgi gösterilecektir. Siyasetin temeli devlet
§ XX. yüzyılın başında Yusuf Akçura bu siyasi çizgileri “Üç Tarz-ı Siyaset” genel başlığı altında Türkçülük,
İslamcılık ve Osmanlıcılık olarak belirleyip tasnif ve tahlil etmiştir.
6
olduğu için de, imparatorluğun dağılma sürecinde sosyolojiye kurtarıcı bir misyon
yüklenmiştir. İlk sosyologlarımızın başat kaygısı, imparatorluğun Batı dengeleri içindeki
siyasi rolünü/varlığını sürdürebilmesinin imkân ve koşullarını araştırmak olmuştur. Böylece
Batıcı siyasete eklemlendikleri ölçüde sosyologlar ve ortaya koydukları eserler anlam ve
değer kazanmıştır.
Birinci Devre: Hazırlık Döneminin Genel Özellikleri
Aydınlanmanın uzantısı olarak XIX. yüzyıl Batı düşüncesini etkileyen ana akımlar,
özellikle rasyonalizm, pozitivizm, materyalizm, ateizm gibi felsefi akımlar, Tanzimat
döneminden itibaren Osmanlı aydınları üzerinde etkili olmaya başlamıştı. Avrupa etkisi
bununla da sınırlı kalmadı, kimi muhafazakar Osmanlı aydınları spiritüalizm, idealizm gibi
akımlara da ilgi gösterdiler ve maneviyatçı yönleriyle diğerlerinden ayrıldılar. XIX. yüzyılın
sonlarına gelindiğinde Bergsonizm, liberalizm, sosyalizm gibi akımlar da Osmanlı ülkesinde
temsilcilerini bulmaya başlamıştı. Materyalizmin Osmanlı aydını üzerindeki bu etkileri
karşısında çok geçmeden itirazlar da belirmiştir. Sözgelişi Ahmet Mithat, maddeci felsefelerin
insanları manevi bir tatminsizliğe sürüklediğini, toplumsal dayanışmayı zayıflatıp kuralsızlık
(anomi) ve intihara yol açtığını öne sürer. Özellikle sosyal yapının çözülmeye başladığı XIX.
yüzyıl Osmanlı toplum hayatında bu akımlar daha fazla ilgi çekmiştir.
Türkiye’de pozitivist sosyolojinin ilk izlerini Tanzimat’ın ilk döneminde görüyoruz.
Pozitivizmin kurucusu olarak kabul edilen Auguste Comte (1798-1857)’un, Osmanlı
İmparatorluğu’nda fikirlerinin yayılması ve uygulanması için Mustafa Reşid Paşa’ya bir
mektup gönderdiği bilinmektedir. Paşa’nın bu mektuba cevap verip vermediği bilinmiyor.
Ancak bu mektubun ilk meyvesini Osmanlı fikir dünyasında yaklaşık otuz yıl kadar sonra
Beşir Fuad (1852-1887)’da görmekteyiz. M. Orhan Okay’ın Beşir Fuad: İlk Türk Pozitivist ve
Natüralisti adlı önemli monografik çalışmasında bu öncü sosyoloğun düşünceleri etraflı
olarak tahlil edilmektedir. Beşir Fuad’ın pozitivist felsefeyle ilgili olarak ileri sürdüğü fikirleri
yeterince sistemli ve kapsamlı değildir; ancak onun Türkiye’de sosyolojinin öncülerinden biri
olduğunu düşünmemiz için geçerli nedenler bulmak güç değildir.
Auguste Comte’un 1853’te -Islahat Fermanı’ndan üç yıl önce- Mustafa Reşit Paşa’ya
yazdığı mektup sonraki dönemin gelişmelerini anlamak açısından da önemli bir referans
noktası teşkil etmektedir. Nitekim Comte’un pozitivist anlayışının iki temel kavramı, “düzen”
(ordres) ve “ilerleme” (progress) XIX. yüzyılın sonlarında Osmanlı’da oldukça önemli bir
7
siyasal hareketin adına bile yansıyor: İttihad ve Terakki Cemiyeti (daha sonra partileşecektir).
Comte’un Osmanlı’ya önerisi kabaca şudur:
“Pozitif dinin istediği hazırlıkların tümüne göre müspet din sadece Batı’dan çıkabilir. (..)
Müslüman dehasının, ilk şaşkınlıklarını atlattıktan sonra, belli başlı kaygılarına umulmadık
çözümü kendi kendiliğinden sunan müspet dini (“Yeni insanlık dini” olarak nitelediği kendi
pozitif felsefesini kastetmektedir) kabul edeceklerine şüphem yoktur. Hiçbir metafizik geçiş
olmaksızın İslâm’dan, insanlığa tapınmanın ulu evrenselliğini sistemleştiren pozitivizme
geçerek, büyük peygamberlerine özgü değerli niyetlerinin lâyık devam ettiricilerini
hissedeceklerdir. Böyle boş bir politik birliği terk etme yoluyla, geçici egemenliğin tabii
bölgesini her tarafa sınırlayan sosyolojik kanunun normal bir tatbikatını görerek Osmanlı
İmparatorluğu’nun zaruri dağılmasına üzülmelerini bırakacaklardır. Bu büyük gayeye Allah’ın
yerine insanlığı geçirerek, daha iyi ulaşılacağını yakından göreceklerdir.” (Comte, 2004)
Bu mektubun yazılıp gönderildiği 1853 tarihini kurumsal olmayan sosyolojinin
Türkiye’de başlangıcı olarak değerlendirebiliriz. Halbuki Türkiye’de sosyolojinin II.
Meşrutiyet yıllarında başladığı yolunda yanıltıcı ve bir o kadar da genelleşmiş bir yargı var.
Doğrusu sosyolojinin kurumlaşmaya başlaması II. Meşrutiyet yıllarına rastlamaktadır. Ancak
bu bakış ön-sosyoloji evresinin önemsiz görülmesi keyfiyetini de beraberinde getirmektedir.
Osmanlı’nın son yüzyılına damgasını vuran düşünce hareketlerini göz ardı ederek, sosyolojiyi
Türkiye’de kurumsallaştığı dönemle başlatmanın mantığını anlamak güç.
Türkiye’de sosyolojinin hazırlık devresinde öne çıkan Osmanlı düşünürleri şunlardır.
1860’lardan itibaren Genç Osmanlılar: Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa, Ali Suavi, Ahmet
Cevdet Paşa. Örneğin Şinasi’nin, Voltaire, Montesquieu, Auguste Comte gibi Fransız yazar
ve düşünürlerinin etkisi altında kaldığını biliyoruz. Sadık Rıfat Paşa, Sait Halim Paşa gibi
isimler de sosyal düşünceye katkıda bulundular. Şüphesiz bu aydınlar sosyolojik düşünceye
yabancı değillerdi, ancak pür sosyolojik teoriye yabancı oldukları ve görüşlerini bilimsel bir
sistem dahilinde dile getirmedikleri de bir gerçektir. Yüzyılın son safhasında Jön Türkler
sahneye çıkar: Ahmet Rıza, Prens Sabahattin, Abdullah Cevdet, Ziya Gökalp ve diğerleri.
Ahmet Rıza, Comte’un pozitivizmine; Sabahattin Bey ise, bilindiği gibi Le Play sosyolojisine
bağlıydı. Ve bu iki anlayış birbiri karşısında konumlanacaktı. Ayrı bir kategoride, Tanzimat
dönemi devlet adamı Cevdet Paşa’nın adını da anmak gerekir. Cahit Tanyol ve Ümit Meriç,
Cevdet Paşa’nın ilk Türk sosyoloğu olduğunu iddia edecek kadar onun görüşlerine değer
vermektedirler.
Bu isimlerin hepsini birinci kuşak Türk sosyologları arasında değerlendirmek
mümkündür. Ancak bu kişilerden pek azı görüşlerini sosyolojik bir disiplin içinde
8
sistemleşme başarısını gösterebilmiştir. Bu nedenle Tanzimat’tan itibaren toplum düşüncesi
bağlamında oluşan büyük bir külliyatın Türkiye’de sosyoloji geleneğinin nüvesini,
çekirdeğini, ön sahnesini oluşturduğunu iddia etmek anlamlıdır. Bu dönemin külliyatı
sosyolojinin daha sonraki kurumlaşma aşamasında oldukça etkili olmuştur. “Proto-sosyoloji”
kavramı, sosyolojinin bir anda ortaya çıkmadığını, belirli bir birikimin sonrasında geliştiğini,
hatta bu birikimin bir öncülük, bir başlangıç ve bir ön sahne niteliğinde olduğunu ima ediyor.
Pekala “pre-sosyoloji”, yani “sosyolojinin tarih-öncesi” adını verebilirdik. Yaygın kanının
aksine, sosyoloji ülkemizde II. Meşrutiyet döneminde birden bire ortaya çıkmamıştır.
Türkiye’de sosyolojinin kurucuları arasında adları ilk planda geçen Sabahattin Bey ve Ziya
Gökalp gibi isimler kendilerinden önceki Tanzimatçı aydınların entelektüel mirasına çok şey
borçludurlar. Dolayısıyla proto-sosyoloji terimi, sosyolojinin Türkiye’de kurumlaşma
devresini hazırlayan olay ve gelişmeleri, belirli bir birikim devresini ifade etmektedir.
Dolayısıyla Türkiye’de sosyolojinin kaynakları XIX. yüzyılda ve bu yüzyılın koşullarında
aranmalıdır. Bu birikim devresi olmaksızın belki Türk sosyolojisinden de bahsedemeyeceğiz.
Başka bir deyişle, Türkiye’de sosyoloji adına söylenen sözlerin XX. yüzyıldan önce “tabula
rasa”dan ibaret olmadığını iddia edebiliriz. Kuru bir iddianın ötesinde, bu sosyoloji tarihine
ilgi duyan herkes için uzun soluklu bir araştırma konusudur. XIX. yüzyıl ve öncesinde
Osmanlı aydınlarının toplum sorunları hakkında hiçbir şey düşünmediklerini, düşündüklerini
sistematik bir biçimde dile getirmediklerini öne sürmek herhalde yadırgatıcı bir iddia olur. Bu
düşüncelerin toplamını proto-sosyoloji adını verdiğimiz terimle ifade etmek istiyoruz.
XIX. yüzyılda Osmanlı’da modernleşme ya da Batıcılaşma adını verdiğimiz gelişmeler
sadece kendi özellikleri içinde anlaşılamaz. Batı’dan yeni düşünce akımları, ideolojiler,
reform stratejileri gelmiştir. Bu akımlar Türkiye’de biçimlenmekte olan sosyoloji
geleneklerinin de olmazsa olmaz ön koşullarını oluşturacaktır. En başta rasyonalizm,
materyalizm ve pozitivizmin imparatorluk sınırları içine dahil oluşu bile başlı başına büyük
bir gelişmedir. Bu akımların aktarım süreci ve bir kuluçka devresi olmaksızın sosyolojinin
Türkiye’deki başlangıç ve gelişimini kavramak da oldukça güçtür.
Dönemin yükselen siyasal eğilimlerine bakıldığında karşımıza ilk önce anayasa ve
anayasal kurumların gerekliliği tartışmaları çıkmaktadır. Reformlar sadece siyasal temelde
değil, hukuksal ve kurumsal çerçevede de ele alınmaktadır. Buna bağlı olarak basın ve “efkârı umumiye”nin (kamuoyu) doğuşu ve gelişmesi söz konusu olmuştur. Böylece Osmanlı’da
tedrici olarak modern anlamda bir muhalefet de oluşmaya başlar. Dönemi karakterize eden bir
olay, meşrutiyet tartışmaları ve ilk Osmanlı meclisinin teşekkülüdür. Buna bağlı olarak
anayasal hak talepleri ve meşruti idare düşüncesi gündeme gelmiştir. Teşrii (anayasal) ve
9
temsili organların teşkili ile padişahın yetkileri kısıtlanmak istenmektedir. “Şura” (konsey,
meclis, danışma kurulu, divan) ve “meşveret” (danışma) kavramları Tanzimat dönemi
aydınlarının sıklıkla kullandıkları kavramlar arasında yer almaktadır. Genç Osmanlılar’ın en
önemli yayın organlarından birinin adının Meşveret olması da oldukça anlamlıdır. Bir Jön
Türk yayın organının adı da Şura-yı Ümmet’tir. Çağrışımları oldukça güçlü olan bu terimler
parlamentoyu, anayasayı ve demokratik yönetimi imlemektedir. “Meşveret”/”şura” usulünün
İslam tarihinde de önemli ve ayırt edici bir yeri vardır. Bu nedenle bir İslam ülkesinde
parlamento, anayasa gibi modern Batılı kurumları ithal etmeye kalkma girişimi İslam hukuku
ile de bağdaştırılmak istenmiştir. Böylece Batılı kurumlar meşru kılınmaya çalışılmıştır.
Osmanlı’da ilk defa “vatan” ve “vatandaşlık” mefhumunun doğuşu da aynı döneme
rastlar. “Memalik-i Şahane” yerine “vatan”; “tebaa” yerine “vatandaş” kavramının geçmeye
başlaması Namık Kemal gibi öncü aydınların gayretleri sonucudur. Pozitif bilimler okuyarak
entelektüel donanımlarını kazanan ve Aydınlanmacı görüşlerin etkisi altında olan aydınlar
Osmanlı Devleti’nde birtakım reformların yapılmasını talep etmektedirler. Din ve inancın
yerine aklın öne geçmesi, rasyonel düşünce ile birlikte seküler bir dünya görüşünün gelişmesi
söz konusu olmuştur. Rasyonel düşünce ve pozitif bilimler vasıtasıyla topluma yön
verilebileceği, imparatorluğun içinde bulunduğu çöküntüden kurtarılabileceği görüşü
güçlenmiştir. Şinasi bu açıdan bir ilktir. Diğer Genç Osmanlılar, Namık Kemal, Ali Suavi,
Ziya Paşa da benzer görüştedirler. Daha sonra Genç Osmanlılar’ın düşünce ve eylem mirasını
Ahmet Rıza, Sabahattin Bey gibi Jön Türkler sürdürmüşlerdir.
Yüzyılın sonlarına doğru ön-sosyolojiden sosyolojiye ve kurumsal sosyolojiye geçiş
evresi yaşanacaktır. Ön-sosyoloji evresi Tanzimatçı siyasetle iç içe geçmiş bir toplum
anlayışıyla tezahür etmektedir. Tanzimat döneminde Osmanlı’nın geleneksel dünya görüşü
kırılmaya, kabuk değiştirmeye başlamıştır. Yeni dünya görüşünün oluşması sancılı bir şekilde
gerçekleşmiştir. XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar toplum sorunları ile ilgili yeni konular ve
yeni düşünce biçimleri bilimsel bir terminolojiyle ve sistemli bir çerçevede dile
getirilmemiştir. Genç Osmanlılar ve onların ardılları görüşlerini çoğu zaman şiir, piyes,
roman, kaside, iktibas, lahika, ariza ve gazete köşe yazısıyla ifade etmişlerdir. Bunun nedeni,
yeni fikirlerin dolaysız ifadesinin yadırganması ve suçlanmasıdır. Bu açıdan şiirsel üslup ve
anlatım tarzı daha elverişli bir yol olarak görülecektir. Gerçekten de akılcı düşünce, dilde
sadeleşme arzusu ve Batılı yaşam ölçülerine uyum toplumun genelinde tepki çekmektedir.
Modernleşme ya da Batılılaşma sürecinde Avrupa’dan gelen liberal etki, içeride İslam
kültürüyle çarpışmış, zaman zaman karşı duruşlar olsa da, İslam’la uzlaştırılmaya çalışılmıştı.
Birçok reformun kağıt üstünde kalmasında, toplumun reformlara karşı direnci ve eğitimsizliği
10
de önemli bir yere sahipti. Namık Kemal ve diğerleri devlet düzeni ve toplum yaşantısı
bakımından yenileşme girişimlerini temsil ediyorlardı.
İkinci Devre: Sosyolojinin Kurumlaşması
İlk dönemde Fransız sosyal bilimcileri yakından izlenmiş; Montesquieu, Comte,
Durkheim, Demolins ve Bouglé’dan vb. çeviriler yapılmıştır. İlk sosyologlarımız Batı’dan
aktardıkları sosyoloji kaynakları konusunda olduğu kadar, ele aldıkları sorunlar konusunda da
seçici olmuşlardır. Bu seçicilikte Osmanlı Devleti’nin sorunlarının ve içinde bulunduğu
koşulların payı büyüktür. Türkiye Nasıl Kurtarılabilir?, Türkleşmek, İslamlaşmak,
Muasırlaşmak gibi eser adları bile, Türk sosyolojisinin biçimlenmesinde siyasi tercihlerin ne
kadar belirleyici olduğunun bir göstergesidir.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Avrupa’da sürgünde bulunan Jön Türklerin ülkeye
dönmesiyle Türk sosyolojisinde yeni bir dönem açılmıştır. Bu dönemde birbiri ardı sıra
sosyoloji kitapları çevrilmeye başlanmış, zengin bir tartışma gündemi doğmuştur. Çeviri
faaliyetine bağlı olarak çeşitli sosyoloji anlayışları da şekillenmeye başlamıştır. Başlangıç
evresinde Türk sosyolojisinde dört ana çizgiyi ayırt etmek mümkündür: Le Play-Demolins
çizgisi (Science Sociale okulu), Comte-Durkheim çizgisi, Herbert Spencer kaynaklı
organizmacı-biyolojik sosyoloji yaklaşımı ve Gustave Le Bon kaynaklı sosyal psikoloji
yaklaşımı. Bu çeşitlilik, Türkiye’de sosyolojinin daha doğuşundan itibaren ne kadar değişik
kaynaklardan beslendiğinin bir göstergesidir.
Ahmet Rıza ve Sabahattin Bey Jön Türk hareketinin önde gelen ideologları arasında yer
almaktadırlar. Her ikisi de Türk siyasal yaşamına değişik biçimlerde müdahale etmişlerdir.
Ahmet Rıza II. Meşrutiyet döneminde ülkenin kaderini tayin eden siyasal kadrolar içinde yer
almıştır. İttihat ve Terakki üyeliğinde bulunmuş, Meclis-i Mebusan başkanlığı yapmıştır. II.
Meşrutiyet yıllarında siyasal etkinliği ile ön plana çıkan Ahmet Rıza, bu dönemin düşünce ve
tartışma gündemi içinde eski ağırlığını koruyamamıştır. Onun temsil ettiği Comte pozitivizmi
çizgisi Durkheim’ın sosyoloji yaklaşımıyla bütünleştirilerek daha sistemli bir biçimde Gökalp
tarafından geliştirilmiştir.
Sosyoloji Türkiye’de birtakım pratik ihtiyaçların ürünü olarak doğmuştur. Sosyolojinin
aydınlar arasında önem kazandığı dönemde Osmanlı Devleti çözülme sürecine girmiş
bulunmaktadır. Mevcut Tanzimatçı siyasetin sürdürülmesinde ciddi tıkanıklıklar baş
göstermiştir. İmparatorluğun çeşitli unsurlarını bir araya getirmeyi amaçlayan Osmanlıcılık
siyasetinin, farklı din ve milletlerden bir Osmanlı insanı yaratma fikrinin başarısızlığı
11
kesinleşmiştir. Fransız Devrimi’nin bütün dünyada etkisini gösteren eşitlik, ulusçuluk ve ulusdevlet idealleri özellikle imparatorluğun çevre bölgeleri olan Balkanlar’da etkisini göstermeye
başlamıştır. İmparatorluğun çevre/taşra unsurları bağımsız çözüm arayışlarına girişeceklerdir.
Bir bakıma sosyoloji de söz konusu arayışlara alternatif oluşturacak çözüm arayışlarının bir
ifadesi olarak biçimlenmiştir. Gökalp, sosyoloji yardımıyla çareyi “ümmet” bağından,
imparatorluk mirasından ve tebaalık konumundan kurtulmakta görürken, “milletleşmek”
çözümünü önermektedir.
İkinci devre, Türkiye’de sosyolojinin kurumlaşmaya başladığı devredir ve II.
Meşrutiyet’in ilk yıllarına kadar geri gider. Sosyolojinin kurumlaşmasını, sadece akademi
içinde yer alması olarak görmemek gerekir. Sosyolojik düşünceler birtakım düzenli yayın
organlarında ifadesini bulmaya başlamıştır. Bu açıdan Türkiye’de yayımlanan ilk sosyoloji
dergisi olarak, 1908’de yayınına başlayan Ulum-i İçtimaiye ve İktisadiye Mecmuası’nı
gösterebiliriz.** Yine Ziya Gökalp’in 1917’de yayınladığı İçtimaiyat Mecmuası da
kurumlaşma yolunda atılan bir adımdır. Ancak bunlardan daha önemlisi, dünyanın ikinci
sosyoloji kürsüsünün İstanbul Darülfünunu bünyesi içinde 1914 yılında kürsüleşmiş
olmasıdır. Bugün Türkiye’de sosyolojinin 100. yılı adına sempozyumlar, toplantılar
düzenlenmesinin anlamı da burada yatmaktadır. Ancak altını çizerek belirtelim, sosyolojinin
Türkiye’de bir de kurumsal olmayan tarihi vardır. Eğer birinci devre yaşanmamış olsaydı,
onun temelleri üzerinde ikincisinin de kurulması ne ölçüde mümkündü, tartışmalıdır. Birinci
devre ile ikinci arasındaki geçişkenlik, bütünleşme ve örtüşmeler de göz önünde
bulundurulmalıdır. Daha geniş bir bakış açısıyla bakıldığında, bugün Türkiye’de sosyolojinin
160. yılından söz etmek ve başlangıç tarihi olarak ise, Comte’un Mustafa Reşit Paşa’ya
mektubunu yazdığı tarihi belirlemek anlamlı olabilir.
Üçüncü Devre: Cumhuriyet’in Tek Partili Dönemi
Üçüncü devre Cumhuriyet’in ilanıyla açılır. Bu dönemde sosyoloji yeniden bir
canlanma içine girmiştir. Türk düşüncesi içindeki eski önem ve ağırlığını yitirmemiş, aksine
Malta sürgününden dönen Gökalp’in çabaları ile yeniden ülkenin bilim ve düşünce
gündeminde yerini almıştır. Gökalp 1924 yılında yeni siyasetle uyum içinde, yeni siyasetin
çerçevesini ve ilkelerini çizen Türkçülüğün Esasları’nı kaleme almıştır. Bu eser, Gökalp’in
**
Mehmet Kanar öncülüğünde bir ekip tarafından tüm ciltlerinin çevrimyazısı yapılarak Doğu Kitabevi
tarafından 2015 yılında yayımlanmıştır.
12
görüşlerini yeniden gözden geçirdiği ve eski sistemini bazı unsurlarından arındırdığı bir
eserdir. Gökalp yeni siyasetle bağlantılı olarak sistemini yeniden gözden geçirme gereğini
duymuştur. Çökmekte olan bir imparatorluğu kurtarma kaygısı yoktur artık; bütün ilgisini
yeni kurulmakta olan devletin düşünsel temellerinin belirlenmesine odaklamıştır. Gökalp
devlet düzeyinde yapılan yeni siyasi seçimin meşrulaştırılmasına çalışmaktadır. Türkçülüğün
Esasları yeni dönemde Cumhuriyet ideolojisinin parlak örneklerinden birisi olarak karşımıza
çıkmaktadır. Etkisi günümüzde de sürmektedir.
İmparatorluğun tasfiyesi ardından sosyolojideki tartışmalar da farklı bir mecraya
kaymıştır. Ancak bu dönemin önceki dönemden keskin bir biçimde ayrıştırılmasında da
güçlük vardır. Çünkü Cumhuriyet döneminde etkili olmuş birçok sosyolog, asıl donanımlarını
II. Meşrutiyet ve hemen öncesi dönemde kazanmışlardır. Örnek olarak Ziya Gökalp, Yusuf
Akçura gibi adları verebiliriz. Bu kişiler aynı zamanda Cumhuriyetin de fikir mimarları
arasında yer alırlar.
Cumhuriyet, daha önceki dönemde (Tanzimat ve iki ayrı meşrutiyet deneyimiyle)
girişilen bütün Batıcılaşma girişimlerinin bir mirasçısı ve devamcısı, ama öncekilerden daha
radikal bir harekettir. Osmanlı tebaasının yerine vatandaşı geçirmek isteyen Jön Türklerin
mirasçısı olan Cumhuriyet kadroları Misak-ı Milli sınırları içinde bir Türk ulusu yaratma
tasarısını gerçekleştirmeye yönelmişlerdir. Geleneksel özelliklerinden arındırılmış bir yurttaş
tipi yaratmak hedefi, Anadolu köylüsünden Batı tipinde bir yurttaş çıkarma girişimleriyle
sürüyor. Bu nedenle Cumhuriyet’in ilk yıllarında köy meselesi Türk sosyolojisinin en önemli
meseleleri arasında yer alıyor. “Kılıca karşı saban”, “köylü milletin efendisidir”, “kalkınma”,
“asrileşme”, “ülkeyi baştan başa demir ağlarla ördük” anlatıları döneme damgasını vuruyor.
Temelde siyasi bir seçime bağlı olan bütün bu uygulamaların sosyolojide de izleri görülüyor.
Sosyoloji bu büyük tabloda merkezi bir konumda yer alıyor.
Sonuç Yerine
Türkiye’de, Batı’dakinden başka saik ve gerekçelerle sosyolojiye ilgi duyulmuştur. Her
şeyden önce Türkiye’de sosyoloji daha başlangıçta siyasetle yakından ilişkili olmuş ve bir tür
“devlet bilimi” olarak gelişme göstermiştir. Türkiye’de adı sosyolojinin kurucuları arasında
geçen Sabahattin Bey, devletin kurtarılmasına yönelik bazı çözüm önerilerini devletin kadim
“layiha” geleneğine uyarak yazdığı “ariza” ve “mektup”larla padişaha ve devletin diğer ileri
13
gelenlerine sunmuştur.†† Bu gelenek sonraki dönemlerde de devam etmiştir. Sosyologlar ülke
siyasetini belirlemeye, etkilemeye çalışmakla birlikte, kendileri de belirli siyasal gelişmelerin
ve siyasal iradenin etki ve belirlenimine açık olmuşlardır. Sosyoloji Türkiye’de büyük ölçüde
siyasal değişme ve gelişmelere bağlı olarak gelişme olanağı bulabilmiştir. Türkiye’nin
geçirmiş olduğu büyük siyasal dönüşümlerin sosyolojideki yansıma ve izdüşümlerini takip
etmek hiç de zor değildir. İmparatorluktan Cumhuriyete geçişte, Cumhuriyetin Tek Partili
döneminden Çok Partili döneme geçişte, 1960 ve 1980 askeri darbelerinden sonra Türkiye’de
sosyoloji pratikleri belirgin bir biçimde değişime maruz kalmıştır. Bugün de durum çok farklı
değildir.
Türkiye’de sosyoloji son yüz elli yıl boyunca kendine özgü bir gelişim seyri izlemiştir.
Bu gelişim serüvenini, sosyolojinin başka ülkelerdeki serüveniyle kıyaslamak anlamlı
olacaktır. Böylece Türkiye’de sosyolojinin özgül yönleri daha berrak bir biçimde
görülebilecektir. Türk sosyolojisi, dönemsel farklılaşmalarına ve farklı ekolleşmelerine
rağmen, büyük ölçüde, Türkiye’nin Batılılaşma sürecinin bir parçası ve yansımasıdır.
Türkiye’de sosyoloji, dönemden döneme değişkenlik gösteren Batıcılaşma programlarının
savunulması işine koşulmuştur. Dolayısıyla Türkiye’de sosyolojinin egemen Batıcı siyasetle
kesişen, örtüşen noktaları üzerinde dikkatle durulmalıdır. Nihayet, sosyolojinin Türkiye’deki
tarihsel mirası önünde şu soruları açık bir şekilde sormak gerekmektedir: Türkiye’de sosyoloji
yüz elli yıldır hangi toplumsal sorunların çözümünde rol oynamıştır? Bugün gelinen noktada
bütün bu deneyimlerden kazanılmış olumlu bir birikim ya da alınan dersler var mıdır?
Sosyolojinin siyasete ve devlete aşırı bağlılığı, buna karşılık kendi nesnesi olan toplumdan
kopukluğu ne gibi zaaflar doğurmaktadır? Türkiye’de bir sosyoloji geleneği ne ölçüde
oluşabilmiştir? Kısacası, bugün Türkiye’de sosyolojiden beklenen nedir?
Kaynakça
Akçura, Yusuf. (1987), Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Akçura, Yusuf. (1988), Osmanlı Devletinin Dağılma Devri (XVIII ve XIX. Asırlarda),
Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay.
†† Sabahattin Bey, imparatorluğun dış politikasına yön vermek üzere, benzer “mektup”ları yabancı sefirliklere
de göndermiştir.
14
Akçuraoğlu, Yusuf. (1339/1923), Muasır Avrupa’da Siyasi ve İçtimai Fikirler ve Fikri
Cereyanlar, İstanbul, Yeni Matbaa.
Comte, Auguste. (2004), “Auguste Comte’un Mustafa Reşit Paşa’ya Mektubu ve Tercümesi”,
Çev. Nurmelek Demir, Düşünen Siyaset, Sayı: 19, ss. 287-293.
Giddens, Anthony. (1992), Max Weber Düşüncesinde Siyaset ve Sosyoloji, Çev. Ahmet
Çiğdem, Ankara, Vadi Yay.
Ziya Gökalp. (1976), Türkçülüğün Esasları, Haz. Mehmet Kaplan, İstanbul, Kültür
Bakanlığı Yay.
Ziya Gökalp. (1976), Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, Yay. Haz. İbrahim Kutluk,
Ankara, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yay.
Kaçmazoğlu, H. Bayram. (1999), Türk Sosyoloji Tarihi Üzerine Araştırmalar: Öncüleri
ve Temelleri Çerçevesinde Yaklaşımlar, İstanbul, Birey Yay.
Kaçmazoğlu, H. Bayram. (2001), Türk Sosyoloji Tarihine Giriş: Ön Koşullar, Cilt: I,
İstanbul, Birey Yay.
Mardin, Şerif. (1983), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908, İstanbul, İletişim Yay.
Mardin, Şerif. (1996), Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul, İletişim Yay.
Ahmet Rıza. (1989), Batı’nın Doğu Politikasının Ahlaken İflası, Çev. Z. Ebuzziya,
İstanbul.
Prens Sabahattin. (1999), Görüşlerim, Haz. Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul, Buruc Yay.
Prens Sabahattin. (1999), Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzahlar, Çevriyazı: Fahri Unan,
Ankara, Ayraç Yay.
Szakolczai, Arpad. (1998), Max Weber and Michel Foucault: Parallel Life-Works, New
York, Routledge.
Weber, Max. (1991), Essays in Sociology, Trans. and ed. H.H. Gerth, C. Wright Mills,
Routledge,
Weber, Max. (1998), Sosyoloji Yazıları, Çev. Taha Parla, İstanbul, İletişim Yayınları.
Download