aNTiK DüNyaNIN eN BüyüK imParaTorluğu

E T KİNLİK
1
sını kapsıyordu. Büyümeleri, yakınlarındaki bir krallık olan Medleri işgal ettikleri MÖ 550 yılında başladı.
20-30 yılda Ege Denizi’nden Yunanistan kıyılarına,
Hindistan’ın kuzeybatısında İndus Vadisi’ne kadar
uzanan bölgeleri de kendine katarak, aslında eski
dünyanın ilk klasik çağ toplumlarını oluşturacak
Ahameniş Hanedanı’nı kurdular.
Ahameniş İmparatorluğu sonraki 1000 yıl içinde Batı Avrasya tarihinin büyük bölümüne egemen
Kyros’un oğlunun Mısır’ı, torunu I. Darius’un da
Kuzey Batı Hindistan ile Batı’da Trakya ve Makedonya’yı egemenliği altına almasıyla imparatorluk genişledi.
torluğu’nu, Part İmparatorluğu (MÖ 140-MS 224) ile
Sasani İmparatorluğu (MS 224-651) izledi.
DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 83
R
G A
83
olacak olan üç büyük İran imparatorluğunun ilkidir.
Adını hükümdar ailesinden alan Ahameniş İmpara-
U Y
yüzyılın başında, bugünkü İran’ın sadece güneybatı-
S
Pers İmparatorluğu olarak bilinen topraklar MÖ 6.
R
rulan küçük Pers Krallığı’nın halkını oluşturuyordu.
E
Persler bugünkü İran’ı kapsayan coğrafyada ku-
Ahameniş İmparatorluğu’nun kurucusu ve ilk
büyük hükümdarı, MÖ 546’da Anadolu’daki Lidya
Krallığı’nı fethedince imparatorluk sıfatını kazandığı söylenebilecek Kyros idi. MÖ 539’da büyük Suriye
ve Filistin topraklarıyla birlikte Babil’i ele geçirdi.
Kyros, Babil’de esir düşen Yahudileri serbest bırakıp
Kudüs’te kendi tapınaklarını yeniden inşa etmelerine
izin verdi. Kyros, fethettiği yerlerdeki gelişmelerden
de etkilenerek Lidyalıların madeni para (sikke) kullanımını ve Babillilerin idari uygulamalarını benimsedi.
P
İMPARATORLUĞUN DOĞUŞU
L
I
Ğ I
ANTİK DÜNYANIN
EN BÜYÜK İMPARATORLUĞU
BÜYÜK DARİUS
Güçlü bir askeri lider olmanın yanı sıra I. Darius,
çok başarılı bir idareciydi. Ülkeyi satraplıklara böle-
03.11.2014 12:01:08
Ma
ke
n
do
ya
Trakya
Abdera
Maroneia
Pella
Bizans
İmparatorluğu
Elon
Therma
Serhas Kanalı
Abidos
Ep
Sigeion
ir
a
Korfu
sa
ly
Edremit
Te
Midilli
ri
bo
Termopylae
sı
Platea 479
ia
da
Akha
ia
zA
Boeot
Delfi
Kefalonya
Misya
Artemis Tapınağı
Eğ
Anaktorion
Lefkada
Frigya
Antandros
Limni
Larissa
Eretria
Sardes
Sakız Adası
Maraton 490
Karistos
Zakintos
Efes
Andros
Tenos
Argos
M
yk
al
e
Da
Lidya
ğı
Milet
Mikonos
Karya
Delos
Nakşa
Sparta
Paros
U Y G A R L I K L A R
T A R İ H İ - I
E L İ F
A K Ö Z
Melos
84
KİTHERA
Pers İmparatorluğu
Pers vasal devletleri
Rodos
Lindos
Perslerin Yunan rakipleri
Tarafsız Yunan devletleri
rek her bir satraplığın başına güvendiği adamlarını
geçiren Darius oldu. İmparatorluk 20 eyaletten (satraplık) oluşuyordu ve her eyalet için makul bir vergi
belirlenmişti. Her eyalet bir vali (satrap) tarafından
yönetilmekteydi. Darius, eyaletlerden toplanan vergilerden sağlanan gelirle Persopolis’te görkemli ve
büyük bir başkent kurmuştur.
Darius ayrıca, para, ağırlık ve ölçü sistemini standartlaştırdı. Resmi din olarak Zerdüştlüğü kabul etti.
Tarımı geliştirmek için büyük bir su kanalı sistemi
yaptırdı. 2.600 kilometrelik kral yolunun yapımını
başlattı ve bu yol üzerinde eşit mesafelerde kurduğu
111 istasyonda “kralın gözü ve kulağı” denilen imparatorluk casuslarından yararlanarak imparatorluğa
karşı kışkırtıcı faaliyetleri en düşük düzeyde tutmayı
başardı. Darius’un benimsediği bu yöntemler sayesinde hem geniş imparatorluk sınırlarının kontrolü,
hem de vergi toplama işi kolaylaşmıştır.
Bu önlemlerle ve kültürel geleneklere hoşgörü politikasıyla Darius, imparatorluğunda yaşam standardının yanı sıra ticaretin ve üretkenliğin de artmasını
sağladı, Yakındoğu’da uzun ömürlü İran hâkimiyetine zemin hazırladı. Sonraları dünyanın çeşitli bölgelerinde ve farklı zamanlarda başka imparatorlar da
DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 84
geniş bölgeleri idare edebilmek için Darius’un yöntemlerini benimsemişlerdir.
PERS-YUNAN SAVAŞLARI
Klasik Çağ’ın, genellikle Yunan uygarlığının yerleşmesiyle birlikte doğduğu düşünülür. Yine de Yunanlıların bu üne kavuşmadan önce, Perslerle hesaplaşması gerekiyordu.*
Yunanlılarla ilk çatışmalar MÖ 546’da Perslerin
Anadolu’nun batısındaki Lidya Krallığı’nı ele geçirmeleri ve Batı Anadolu’daki İyon polislerine saldırmalarıyla başlamıştı. Yunan şehir devletleri, İyon
Ayaklanması’na kadar Perslere karşı fazla direnç göstermemişlerdi. Hırslı denizcilere sahip Yunan polisleri, bazen birbirleriyle savaşır ve ticari rekabete girer,
olimpiyat oyunları gibi festivallerde birbirleriyle yarışırlardı. Ancak İyon Ayaklanması sırasında bazı Yunan polisleri, Darius’un işgaline karşı direnişe geçen
İyon polislerinin yanında yer aldılar. Atina ve Eretria,
İyon polislerine asker ve gemi desteği gönderdi.
Yunan anakarasından gelen desteğe rağmen
ayaklanmayı bastıran Persler, İyon polislerine yardım eden Atina ve Eretria’yı affetmedi. MÖ 490 yılında Pers ordusu deniz yoluyla Atina’nın kuzeydoğu-
03.11.2014 12:01:09
sundaki Maraton’a geldi. Atinalılar ve müttefikleri bu
savaşta Persleri bozguna uğrattılar.**
Kral I. Darius öldüğünde yerine oğlu Keyaksar
geçti. Keyaksar MÖ 480 yılında Yunan topraklarına
karadan bir saldırı düzenledi. İlk karşılaşma Termofil
isimli dar bir dağ geçidinde gerçekleşti. Bu savaşın
kahramanı, Pers ordusunu bir süre daha geçitte oyalayıp Yunan ordusuna zaman kazandırmak için ölümüne savaşan Spartalı komutan Leonidas ve onun
küçük birliğidir. Spartalı askerlerin bu büyük gayretine rağmen zafer Perslerin oldu. Galibiyetten sonra
Atina’ya doğru ilerleyen Persler, akropolü yağmaladılar. (Uludağ vd., s.180-181)
Ancak, Yunan anakarasında Pers üstünlüğü fazla
uzun sürmedi. Pers idaresini kabul etmeyen Atina ve
Sparta, Perslere karşı Salamis Deniz Savaşı’nda başarılı oldu ve Perslerin Yunanistan’daki yayılmacılığı
böylece durduruldu.
MÖ 338 dolaylarında bir dizi iç sorun ve
saray darbesi olmasına rağmen Ahameniş İmparatorluğu hala güçlü görünüyordu. Yine de 10 yıl içinde
Büyük İskender tarafından fethedilmesinden sonra
son buldu.
*
Ahameniş İmparatorluğu’nun tarihini değerlendirmenin
zorluğu, imparatorluğa ait kaynakların (özellikle MÖ
552’den sonra) çok az olması ve birçoğunun Yunan
kaynaklarından çıkarsanmak zorunda oluşudur. Yunan
kaynakları temelde sadece kendi sınırlı Ege dünyalarıyla
ilgileniyorlardı ve Persleri korkak, köhne, zengin ve
yozlaşmış göstermekte ısrar ettikleri için hiç güvenilir
değillerdir. (Ponting, s. 195)
** Bir koşucu zaferi haber vermek üzere 40 km uzaklıktaki
Atina’ya gönderildi ve haberi verdikten hemen sonra
yorgunluktan düşüp öldü. Maraton koşuları adını bu
olaydan almıştır.
I
L
R
P
E
R
S
U Y
Peygamber Zerdüşt’ün (MÖ 650-533) önayak olduğu reformlarla Ahura Mazda bir kişisel tanrı olmaktan çıkıp yaratıcılık ve iyilik ilkelerinin bir timsali haline geldi. Adil bir dünya düzenini ayakta tutan ve
insanoğlunun yaptığı işlerle ilgili sorgulamada kefillik yapmaya hazır olan dünya hükümdarı özelliğini de
kazandı. Ahura Mazda ayrıca olup bitenleri belirleyen “ikiz ruhlar” Spenta Mainyu (“iyi ruh”) ve Angra Mainyu’nun (yıkıcı ruh) babası sayılırdı. Kıyamet gününde ikisinin kavgasından zaferle çıkarak dünyayı yönetecek ve insanlığı kurtuluşa götürecek olan iyi ruhun bir şekline bürüneceğine inanılırdı. (Mitoloji, NTV, s.54)
G A
Ahura Mazda (her şeyi bilen hükümdar) kadim İran Panteonundaki en güçlü tanrı idi. Kadim İran dininin
gittikçe tektanrıcılığa yakınlaşması ile birlikte Ahura Mazda’ya her şeye gücü yeten, her şeyi kapsayan bir
tanrının özelliklerini yakıştırma eğilimi daha da güçlendi. Güneşle ve ışık tanrısıyla özdeşleştirilmesinden
dolayı Ahura Mazda’nın simgeleri kanatlı güneş ve arındırıcı unsur olan ateşti. Düşünceleri ile evreni yarattığına inanılırdı.
Ğ I
ZERDÜŞT DİNİNİN KÖKLERİ
85
DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 85
03.11.2014 12:01:09
ME T İN ANALİZİ , AR A ŞTIRM A , TARTIŞM A
1. Perslerin kurduğu üç büyük imparatorluğun adlarını yazınız.
2. Yukarıdaki haritadan ve tarih atlaslarınızdan yararlanarak MÖ 6.-4. yüzyıllarda Ortadoğu ve çevresinde
varlık gösteren devletleri yazınız. Ahameniş Hanedanı hangi devletlerle siyasi ya da ekonomik ilişki
kurmuş olabilir?
3. Ahameniş İmparatorluğu’nun kurucusu Kyros döneminde Ahameniş Hanedanı’nda hangi ekonomik ve
siyasi gelişmelerin yaşandığını yazınız.
4. Okuduğunuz metinde “Kyros, Babil’de esir düşen Yahudileri serbest bırakıp Kudüs’te kendi tapınaklarını yeniden inşa etmelerine izin verdi,” cümlesi geçmektedir. Yahudiler kimdir? Bu dönemde neden
Babil’de esirdiler? Kudüs’teki tapınakları neden yıkılmıştır? Araştırıp yazınız.
5. İmparator Darius, hükümdarlığı döneminde çok genişleyen sınırlarda merkezi idareyi sağlayabilmek
için neler yapmıştır? Konuyla ilgili kilit kavramları tespit edip bir kavram haritasıyla açıklayınız.
6. Pers-Yunan savaşının çıkmasına neden olan gelişmeleri yazınız.
8. Metindeki dipnotta yer alan: “Ahameniş İmparatorluğunun tarihini değerlendirmenin zorluğu, imparatorluğa ait kaynakların (özellikle MÖ 552’den sonra) çok az olması ve birçoğunun Yunan kaynaklarından incelenmek zorunda oluşudur. Yunan kaynakları temelde sadece kendi sınırlı Ege dünyalarıyla ilgileniyorlardı ve Persleri korkak, köhne, zengin ve yozlaşmış göstermekte ısrar ettikleri için hiç güvenilir
değillerdir,” yargısı üzerine düşünerek aşağıdaki soruları yanıtlayınız.
a. Ahameniş İmparatorluğu’nun tarihini değerlendirmede temel zorluk nedir?
b. Yunan kaynaklarının Perslerle ilgili olumsuz yargılar içermesinin nedenleri neler olabilir?
U Y G A R L I K L A R
T A R İ H İ - I
E L İ F
A K Ö Z
7. Yukarıdaki metinden yararlanarak Zerdüşt dininin belli başlı özelliklerini yazınız.
86
DKIH I-uygarliklar tarihi.indd 86
03.11.2014 12:01:09